SlideShare a Scribd company logo

9 อินทรีย์สังวร ( ตามดู ไม่ตามไป )keepcool

Tongsamut vorasan, profile picture
Tongsamut vorasan
1 of 152
Downloaded 13 times
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91
92
93
94
95
96
97
98
99
100
101
102
103
104
105
106
107
108
109
110
111
112
113
114
115
116
117
118
119
120
121
122
123
124
125
126
127
128
129
130
131
132
133
134
135
136
137
138
139
140
141
142
143
144
145
146
147
148
149
150
151
152
“อินทรียสังวร” (ตามดู ! ไมตามไป.... ) อินทรียภาวนาชั้นเลิศ อานนท ! อารมณอันเปนที่ชอบใจ – ไมเปนที่ชอบใจ เปนที่ชอบใจและไมเปนที่ชอบใจ อันบังเกิดขึ้นแกภิกษุนั้น ยอมดับไปเร็วเหมือนการกระพริบตาของคน อุเบกขายังคงดำรงอยู. อานนท ! นี้แล เราเรียกวา อินทรียภาวนาชั้นเลิศในอริยวินัย… อุปริ . ม. ๑๔/๕๔๒ – ๕๔๕/๘๕๖ – ๘๖๑. กวา ๖๐ พระสูตร แหงความสอดรับกันในคำตถาคต
“ธรรมวาที ย่อมไม่กล่าวขัดแย้งกะใครๆ ในโลก” ภิกษุทั้งหลาย ! เราย่อมไม่กล่าวขัดแย้งกะโลก แต่โลกต่างหากย่อมกล่าวขัดแย้งต่อเรา ภิกษุทั้งหลาย ! ผู้เป็นธรรมวาที ย่อมไม่กล่าวขัดแย้งกะใครๆ ในโลก ภิกษุทั้งหลาย ! สิ่งใดที่บัณฑิตในโลกสมมติ (รู้เหมือน ๆ กัน) ว่าไม่มี แม้เราก็กล่าวสิ่งนั้นว่าไม่มี ภิกษุทั้งหลาย ! สิ่งใดที่บัณฑิตในโลกสมมติว่ามี แม้เราก็กล่าวสิ่งนั้นว่ามี ภิกษุทั้งหลาย ! อะไรเล่า ที่บัณฑิตในโลกสมมติว่าไม่มี และเราก็กล่าวว่าไม่มี ภิกษุทั้งหลาย ! รูป ที่เที่ยง ที่ยั่งยืน ที่เที่ยงแท้ ที่ไม่มีการแปรปรวนเป็นธรรมดา บัณฑิตในโลกสมมติว่าไม่มี แม้เราก็กล่าวว่าไม่มี ภิกษุทั้งหลาย ! อะไรเล่า ที่บัณฑิตในโลกสมมติว่ามี และเราก็กล่าวว่ามี ภิกษุทั้งหลาย ! รูป ที่ไม่เที่ยง เป็นทุกข์ มีการแปรปรวนเป็นธรรมดา บัณฑิตในโลกสมมติว่ามี แม้เราก็กล่าวว่ามี ขนฺธ. สํ. ๑๗/๑๖๙/๒๓๙.
“อินทรียสังวร” (ตามดู ! ไม่ต ามไป.... )
พุทธวจน “อินทรียสังวร” (ตามดู! ไม่ตามไป....) สื่อธรรมะนี้ จัดทำเพื่อประโยชน์ทางการศึกษาสู่สาธารณชน เป็นธรรมทาน ลิขสิทธิ์ในต้นฉบับนี้ได้รับการสงวนไว้ ไม่สงวนสิทธิ์ในการจัดทำจากต้นฉบับเพื่อเผยแผ่ในทุกกรณี ในการจัดทำหรือเผยแผ่ โปรดใช้ความละเอียดรอบคอบ เพื่อรักษาความถูกต้องของข้อมูล ขอคำปรึกษาด้านข้อมูลในการจัดทำเพื่อความสะดวกและประหยัด ติดต่อได้ที่ คุณศรชา โทรศัพท์ ๐๘๑-๕๑๓-๑๖๑๑ หรือ คุณอารีวรรณ โทรศัพท์ ๐๘๕-๐๕๘-๖๘๘๘ พิมพ์ครั้งที่ ๑ พฤษภาคม ๒๕๕๓ จำนวน ๑๐,๐๐๐ เล่ม ออกแบบปก คณะสงฆ์วัดนาป่าพง ศิลปกรรม วิชชุ เสริมสวัสดิ์ศรี ที่ปรึกษาศิลปกรรม จำนงค์ ศรีนวล, ธนา วาสิกศิริ จัดทำโดย มูลนิธิพุทธโฆษณ์ (เว็บไซต์ www.buddhakos.org) ดำเนินการพิมพ์โดย บริษัท คิว พริ้นท์ แมเนจเม้นท์ จำกัด โทรศัพท์ ๐๒-๘๐๐-๒๒๙๒ โทรสาร ๐-๒๘๐๐-๓๖๔๙
ลำดับเนื้อหา ผลเสียของการปล่อยจิตให้เพลินกับอารมณ ตัวอย่างพุทธวจน ที่ทรงตรัสไม่ให้ปล่อยจิตให้เพลินกับอารมณ จิตทีเพลินกับอารมณ ละได้ดวยการมีอนทรียสังวร (การสํารวมอินทรีย) ่ ้ ิ  ความสําคัญแห่งอินทรียสังวร ความหมายและลักษณะของการมีอินทรียสังวร รูปแบบการละความเพลินในอารมณโดยวิธีอื่น ผลที่สุดของการละความเพลินในอารมณ ข้อย้ำเตือนจากพระตถาคต
9 อินทรีย์สังวร ( ตามดู ไม่ตามไป )keepcool
สารบัญ คํานํา ๑ ผลเสียของการปลอยจิตใหเพลินกับอารมณ ๑๕ กอใหเกิดอนุสัยทั้ง ๓ ๑๖ ไม อาจที่จะหลุดพ นไปจากทุ กข ๒๐ เพลิน อยู กับอายตนะ เทา กับ เพลิน อยูในทุกข ๒๒ ลั กษณะของการอยูอ ยางมีตัณหาเปนเพื่อน ๒๔ ไม อาจถึง ซึ่ง ความเจริญ งอกงาม ไพบูลย ในธรรมวินัย ๒๙ ตัวอยางพุทธวจน ที่ทรงตรัสไมใหปลอยจิต ๓๑ ใหเพลินกับอารมณ ละความเพลิน จิตหลุ ดพน ๓๒ ความพอใจ เปน เหตุแ ห ง ทุ กข ๓๓ เมื่อ คิดถึ ง สิ่งใด แสดงวาพอใจในสิ่ง นั้น ๓๔ ภพแม ชั่ วขณะดีดนิ้ว มือ ก็ยัง นา รั ง เกียจ ๓๕ ตัณ หา คือ “เชื้อ แหง การเกิด” ๓๗ เมื่อ มี ความพอใจ ยอ มมีตัณ หา ๓๙ ตัณ หา คือ เครื่อ งนําไปสูภพใหม อั น เปน เหตุเกิดทุกข ๔๑
สิ้น ความอยาก ก็สิ้น ทุกข ๔๓ มี ค วามเพลิน คือ มีอุปาทาน ผูมีอุ ปาทานย อ มไมป รินิพพาน ๔๕ ในอริ ยมรรคมีอ งค ๘ ๔๙ ทรงตรัสวา “เปน เรื่องเรง ดวนที่ตอ งเรง กระทํา” ๕๑ ต อ งเพียรละความเพลินในทุก ๆ อิริยาบถ ๕๔ ความเพียร ๔ ประเภท (นัยที่ ๑) ๕๖ ความเพียร ๔ ประเภท (นัยที่ ๒) ๕๘ จิตที่เพลินกับอารมณ ละไดดวยการมีอินทรียสังวร ๖๑ (การสํารวมอินทรีย) เมื่ อ มี สติ ความเพลิ น ยอ มดับ ๖๒ กายคตาสติ มี ค วามสํา คัญ ตอ อิ น ทรียสัง วร ๖๕ - ลักษณะของผูไ มตั้ง จิตในกายคตาสติ ๖๕ - ลักษณะของผูตั้ง จิ ตในกายคตาสติ ๖๗ อิ น ทรียสังวร ปดกั้นการเกิดขึ้น แห งบาปอกุ ศล ๗๐
ความสําคัญแหงอินทรียสังวร ๗๓ อินทรียสังวร เปนเหตุใหไดมาซึ่งวิมุตติญาณทัสสนะ ๗๔ ผูไมสํารวมอินทรียคือผูประมาท ผูสํารวมอินทรียคือผูไมประมาท ๗๕ ความไมประมาท เปนยอดแหงกุศลธรรม ๗๗ ผูมีอินทรียสังวร จึงสามารถเจริญสติปฏฐานทั้ง ๔ ได ๗๙ อาสวะบางสวนสามารถละไดดวยการสํารวม ๘๐ อาสวะบางสวนสามารถละไดดวยการบรรเทา ๘๑ ผลที่ไดเพราะเหตุแหงการปดกั้นอาสวะ ๘๒ ความหมายและลักษณะของการมีอินทรียสังวร ๘๓ ความหมายแหงอินทรีย ๘๔ ลักษณะของผูสํารวมอินทรีย ๘๕ ผูที่ถึงซึ่ง ความเจริญงอกงาม ไพบูลย ในธรรมวินัย ๘๖
รูปแบบการละความเพลินในอารมณโดยวิธีอื่น ๘๙ กระจายซึ่ง ผัสสะ ๙๐ ตามแนวแหง สัมมาสัง กัปปะ ๙๔ ย อ มยุบ ย อมไมกอ ย อ มขวางทิ้ง ยอ มไมถือ เอา ซึ่ง... ขันธ ๕ ๙๙ เห็ น ประจักษ ตามความเปน จริง ๑๐๖ พึ ง เห็ น วา ชีวิตนั้น แสนสั้น ๑๐๘ ผลที่สุดของการละความเพลินในอารมณ ๑๑๑ ผูไ ด ชื่อ วา อินทรียภ าวนาชั้น เลิศ ๑๑๒ ผู เข าไปหาเปนผู ไ ม ห ลุดพน ผูไ มเข าไปหายอมหลุดพน ๑๑๔ เพราะไมเ พลิน จึง ละอนุสัยทั้ง ๓ ได ๑๑๖ ยอ มหลุดพ นไปจากทุกข ๑๒๐ ลักษณะของบุคคลสี่ป ระเภทกก ๑๒๕ ขอย้าเตือนจากพระตถาคต ํ ๑๒๗ ความไม ป ระมาท ยั ง กุศลธรรมทั้งหลายใหเกิดขึ้น ๑๒๘ พินัยกรรม ของพระสังฆบิดากกกกกกกกกก ๑๒๙ บั น ทึ กทา ยเลม ๑๓๑
9 อินทรีย์สังวร ( ตามดู ไม่ตามไป )keepcool
9 อินทรีย์สังวร ( ตามดู ไม่ตามไป )keepcool
อิ น ทรี ย สั ง วร ๑ คํานํา มนุษยเปนสัตวที่สื่อสารกันดวยระบบภาษาที่ซับซอน ทั้งโครงสรางและความหมาย วจี สั ง ขาร ที่ ม นุ ษย ป รุ ง แต ง ขึ้ น นั้ น มีความวิจิตรเทียบเทาดุจความละเอียดของจิต ทั้งนี้ เพราะ จิตเปนตัวสรางการหมายรูตาง ๆ (จิต เปนเหตุในการเกิ ด ของนามรูป และนามรูปซึ่งจิตสรางขึ้นนั้น เปนเหตุในการดํารงอยูไดของจิต) ถอยคําหนึ่ง ๆ ในภาษาหนึ่ง ๆ เมื่อนําไปวางไวในบริบทตาง ๆ กัน ก็มีความหมายตางกัน ยิ่งไปกวานั้น ถอยคําหนึ่ง ๆ ในบริบทเดียวกัน สามารถถูกเขาใจตางกันในความหมายได ขึ้นอยูกับการหมายรูเฉพาะของจิตผูรับสาร ซึ่งก็มีอนุสัยในการปรุงแตงแตกตางกันไป ความหยาบละเอียดในอารมณ อันมีประมาณตาง ๆ แปรผันไปตามการหมายรูน้ัน ๆ การสื่อความใหเขาใจตรงกัน จึงไมใชเรื่องงาย แมเรื่องราวในระดับชีวิตประจําวัน แม ใ นระหว า งบุ ค คลที่ มี ค วามสั ม พั น ธ ใ กล ชิ ด เช น ในครอบครั ว เดี ย วกั น ก็ ต าม การผิ ด ใจกั น ที่ มี เ หตุ ม าจากการสื่อ ความหมายที่ ไม ต รง ก็ มี ใ ห เ ห็ น เป น เรื่อ งปกติ กับกรณีของปรากฏการณทางจิต ซึ่งมีมิติละเอียดปราณีตที่สุดในระบบสังขตธรรม ใครเลา จะมีความสามารถในการบัญญัติระบบคําพูด ที่ใชถายทอดบอกสอนเรื่องจิตนี้ ใหออกมาไดเปนหลักมาตรฐานเดียว และใชสื่อเขาใจตรงกันได โดยไมจํากัดกาลเวลา
๒ ตามดู ไม ตามไป “ดู ก ายดู ใ จ” “ดูจิ ต ” “ตามดูต ามรู ” ปฏิ เ สธไม ไ ด เ ลยว า วลี ข า งต น นั้ น ถู ก ใช พู ด กั น ทั่ ว ไปเป น ปกติ ใ นหมู นั ก ภาวนา ปกติ จ นเรี ย กได วา เป น หนึ่ ง ในสิ่ งที่ ถู ก มองข า มเพิ ก เฉย (take for granted) ไป ราวกับวา ใคร ๆ ก็รูกันหมดแลว เหมือนคําที่ใชกันเปนประจํา เชน กินขาว อาบน้ํา ฯ หากพิ จ ารณาใหดี จะพบจุด สั ง เกตุ ๒ ข อ ๑. เมื่อถูกถามลงไปในขั้นตอนโดยละเอียด วาอะไรอยางไร เกี่ยวกับ ดูกายดูใจ ดูจิต ฯ คําตอบที่ได มีความหลากหลายแตกตางกันไป แตมีสิ่งที่เหมือนกันอย า งหนึ่ ง คื อ ตางก็อางวา มาจากมหาสติปฏฐานสูตร ซึ่งเปนทางเอก เปนคําสอนของพระพุทธเจา  ๒. ในแงของความแตกตางดังกลาวนั้น ส ว นมากมั ก จะบอกกั น ว า เป นเรื่ อ งธรรมดา “แล ว แต จ ริ ต ” จะปฏิ บั ติ กั นอย างไร สุด ท า ยแล วก็ “ไปถึ ง ที่ ห มายเดี ย วกั น ” เมื่อมาใครครวญดูแลว จะพบความแปลกประหลาดซอนทับอีกชั้นหนึ่ง คือ ทั้ง ๒ ขอนั้น เปนสิ่งที่ถูก take for granted อีกเชนกัน เสมือนเปนเรื่องที่ยอมรับกันโดยทั่วไปแลววา การปฏิบตที่แตกตางกันนั้นเปนเรื่องธรรมดา “แลวแตจริต” และ “ไปถึงที่หมายเดียวกัน” ั ิ โดยละเลยการทําความเขาใจที่ถูกตองชัดเจน วาอะไรอยางไรในความแตกตางนั้น
อิ น ทรี ย สั ง วร ๓ เหตุการณทั้ง ๒ นี้ จะไมมีทางเกิดขึ้นกับอริยสาวก ผูประกอบพรอมดวยโสตาปตติยังคะ ๔ ผูถึงซึ่งศรัทธาอยางไมหวั่นไหว ในการตรัสรูของพระพุทธเจา ในพระธรรม ในพระสงฆ เปนอริยสาวกในธรรมวินัยนี้ ถึงการนับวาเปนคนของพระพุทธเจาโดยไมมขอสงสัยแลว ี ยอมที่จ ะรูด ว ย อสาธารณญาณ โดยไม ต อ งอาศั ยป จ จั ย ภายนอกจากใครอื่ น ว า ธรรมะที่ถูกบัญญัติโดยพระพุทธเจานั้น จะมีคุณลักษณะคลองเกลียวเชื่อมโยงเปนหนึ่ง “ภิ ก ษุ ทั้ ง หลาย นับ แตร าตรี ที่ต ถาคตได ต รั ส รู อ นุต ตรสั ม มาโพธิ ญาณ จนกระทั่ ง ถึ ง ราตรี ที่ ต ถาคตปริ นิ พพานด ว ยอนุ ป ทิ เ สสนิ พ พานธาตุ ตลอดเวลาระหวา งนั้ น ตถาคตไดก ล า วสอน พร่ํา สอน แสดงออกซึ่ งถ อ ยคํา ใด ถอยคําเหลานั้น ทั้งหมด ยอมเขากันไดโดยประการเดียวทั้งสิ้นไมแยงกันเปนประการอื่นเลย” –อิติวุ. ขุ. ๒๕/๓๒๑/๒๙๓.
๔ ตามดู ไม ตามไป กอนพุทธปรินิพพาน ทรงรับสั่งไวกับพระอานนทเถระวา ความสอดคลองเขากันเปนหนึ่งนี้ ใหใชเปนหลักมาตรฐานในการตรวจสอบวาอะไรใช หรือไมใชพระธรรมวินัย (มหาปเทส ๔) ยิ่งไปกวานั้น ทรงระบุไวดวยวา หากรูแลววาไมใชพระธรรมวินัย ใหเราละทิ้งสิ่งนั้นไปเสีย  ความสามารถในการใชบทพยัญชนะที่มีอรรถะ(ความหมาย) สอดคลองกันเปนหนึ่งเดียวนี้ เปนพุทธวิสัย มิใชสาวกวิสัย ทั้งนี้ เพราะเหตุคือความตางระดับชั้นกันของบารมีท่ีสรางสมมา พระตถาคต สรางบารมีมาในระดับพุทธภูมิ เพื่อใหไดมา ซึ่งความเปนอรหันตสัมมาสัมพุทธะ พระสาวก สรางบารมีในระดับสาวกภูมิ เพื่อใหไดมา ซึ่งโอกาสในการเปนสาวกในธรรมวินัยนี้ ที่ ม าที่ ไ ปของคํา วา ดู จิ ต หรื อ ตามดู ต ามรูฯ ไม ใ ช เ รื่ อ งลึ ก ลับ ซับซอนที่จะสืบคน ตั ว สู ต รที่ เ ป น พุ ท ธวจน เพื่ อ ใช ต รวจสอบเที ย บเคี ย งตามหลั ก มหาปเทส ก็ มี อ ยู ใชหรือไมวา ปญหาที่แทจริงทั้งกับในกรณีนี้ และอื่น ๆทํานองเดียวกันนี้ คือ ความขี้เกียจ  ความมักงายของชาวพุทธนั่นเอง ที่ไมอยากเขาไปลงทุนลงแรงศึกษาสืบคนพุทธวจน แลวไปคาดหวังลม ๆ แลง ๆ วา นาจะมีใครสักคนหนึ่งหรือสองคน ที่มีความสามารถ พิเศษคิดคนยนยอหลักธรรมที่พระตถาคตบัญญัติไวเปนสวากขาโตแลวนั้น ใหงายสั้นลง กวาได การเชื่อเชนนี้ เปนลักษณะความเชื่อของปุถุชนผูมิไดสดับ - มิไดเห็นพระอริยเจา - ไมฉลาดในธรรมของพระอริยเจา - ไมไดรับการแนะนําในธรรมของพระอริยเจา จึงไมทราบวา พระสาวกมีภูมิธรรมจํากัดอยูเพียงแคเปนผูเดินตามมรรคที่พระตถาคตบัญญัติไวเทานั้น (มคฺ ค านุ ค า จ ภิกฺ ข เว เอตรหิ สาวกา วิ ห รนฺ ติ ปจฺฉ า สมนฺ น าคตา)
อิ น ทรี ย สั ง วร ๕ ผูที่สรางบารมีมาในระดับสาวกภูมิ ไมมีความสามารถในการคิดสรางมรรคขึ้นเอง ไมเวนแมแต พระอรหันตผูหลุดพนดวยปญญา (ปฺาวิมุตฺเตน ภิกฺขุนาติ) ก็ตาม พระพุทธเจา (อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ) ในฐานะพระศาสดานั้น มีคุณสมบัติเหนือไปกวา คือ ทรงเปนผูรูมรรค (มคฺคฺู) รูแจงในมรรค (มคฺควิท) และเปนผูฉลาดในมรรค (มคฺคโกวิโท) ู พระพุทธองคจึงทรงรับสั่งปองกันไวลวงหนาแลววา สูตรใด ๆ ก็ตามที่แตงขึ้นใหมในภายหลัง แมจะมีความสละสลวยวิจิตร เปนของนอกแนว เปนคํากลาวของสาวก ใหเราไมสําคัญตนวา เปนสิ่งที่ควรเลาเรียนศึกษา ในทางกลับกัน คํากลาวของตถาคต อันมีความหมายลึกซึ้งนั้น ใหเราสําคัญตนวาเปนสิ่งที่ควรเลาเรียนศึกษาและใหพากันเลาเรียนศึกษาคําของตถาคตนั้น แลวใหไตถามทวนถามกันและกันในเรื่องนั้น ๆ วาพระพุทธเจาทรงกลาวเรืองนี้ไวอยางไร ่ ขางตนนี้ คือวิธีการเปดธรรมที่ถูกปดดวยพุทธวจน และชาวพุทธที่มีการศึกษาในลักษณะนี้ (ปฏิปุจฺฉาวินตา ปริสา โน อุกฺกาจิตวินีตา) พระพุทธองคทรงเรียกวาเปนพุทธบริษัทอันเลิศ ี ในมหาสติปฏฐานสูตรนั้น แบงฐานทีตั้งแหงสติออกเปน ๔ ฐาน คือ กาย เวทนา จิต ธรรม ่ โดยแตละฐาน มีรายละเอียดระบุชัดเจนวาปฏิบติอยางไร ขอบเขตแคไหน และจบลงอยางไร ั ผูที่ศึกษาพุทธวจนโดยละเอียดรอบคอบ ยอมที่จะเขาใจแงมุมตาง ๆ โดยลึกซึ้งครบถวน และ ยอมที่จะรูไดวา ความแตกตางในมรรควิธี มีได แตไมใชมีโดยสะเปะสะปะไรเงื่อนไขขอบเขต
๖ ตามดู ไม ตามไป หากแตมีได หลากหลายได ภายใตพทธบัญญัติซึ่งมีลักษณะเชื่อมโยงสอดคลองเปนหนึ่ง ุ ผลอานิสงสมุงหมายในที่สุด ก็สามารถเขาถึงได ดวยวิธีอันหลากหลายภายใตความเปนหนึ่งนี้ ในวาระนี้ จะขอยกหมวดของ จิตตานุปสสนา คือการตามเห็นในกรณีของจิต ขึ้นเปนตัวอยาง ปจจุบัน มีผูที่ดจิต หรือดูอาการของจิต โดยใชคําอธิบายสภาวะของจิตซึ่งบัญญัติขึ้นใหมเอง ู แลวหลงเขาใจไปวา การฝกตามดูตามรูสภาวะนั้น ๆ ไปเรื่อย ๆ คือการเจริญสติ คือการดูจิต  หากพิจารณาโดยแยบคายแลว คําเรียกอาการของจิต ที่คิดขึ้นใหมเองทั้งหลายเหลานั้น เปนเพียงการตั้งชื่อเรียกอารมณอันมีประมาณตาง ๆ และการตามเห็นสภาวะนั้น ๆ ไปเรื่อย ๆ ก็คือการฝกผูกจิตติดกับอารมณดวยอํานาจแหงความเพลิน (ฝกจิตใหมีสัญโญคะ) จะดวยเหตุอยางไรก็ตามแต ระบบคําเรียกที่ตางกันตรงนี้ อาจดูเหมือนเปนเรื่องเล็กนอย แตหากเทียบในระดับความละเอียดของจิตแลว องศาทีเ่ บี่ยงเพียงเล็กนอย ณ จุดตรงนี้ สามารถนําไปสูผลลัพธที่สุดในการปฏิบัติ คืออานิสงสมุงหมาย ที่แตกตางกันโดยสิ้นเชิง นัยยะหนึ่ง ที่พระพุทธองคทรงบัญญัติใหเราตามเห็นจิต (จิตฺตานุปสฺสนา) แทจริงแลวก็เพื่อ ใหเห็นเหตุเกิดและเสื่อมไป โดยอาศัยการตามเห็น “อาการของจิต” เพียงแค ๘ คูอาการเทานั้น
อิ น ทรี ย สั ง วร ๗ ภิกษุทั้งหลาย ! ภิกษุเปนผูมีปกติพิจารณาเห็นจิตในจิตอยู นั้นเปนอยางไรเลา ? ภิ ก ษุ ทั้ ง หลาย ! ภิ ก ษุ ใ นกรณี นี้ (๑) รู ชั ด ซึ่ ง จิ ต อั น มีร าคะ วา “จิ ต มีร าคะ” (๒) รู ชั ด ซึ่ ง จิ ต อั นปราศจากราคะ วา “จิ ต ปราศจากราคะ” (๓) รู ชั ด ซึ่ ง จิ ต อั น มีโ ทสะ ว า “จิ ต มีโ ทสะ” (๔) รู ชั ด ซึ่ ง จิ ต อั นปราศจากโทสะ ว า “จิ ต ปราศจากโทสะ” (๕) รู ชั ด ซึ่ ง จิ ต อั น มีโ มหะ ว า “จิ ต มีโ มหะ” (๖) รู ชั ด ซึ่ ง จิ ต อั น ปราศจากโมหะ ว า “จิ ต ปราศจากโมหะ” (๗) รู ชั ด ซึ่ ง จิ ต อั น หดหู ว า “จิ ต หดหู ” (๘) รู ชั ด ซึ่ ง จิ ต อั น ฟุ งซ า น ว า “จิ ต ฟุ ง ซา น” (๙) รูชัดซึ่งจิตอันถึงความเปนจิตใหญ วา “จิตถึงแลวซึ่งความเปนจิตใหญ” (๑๐) รูชัดซึ่งจิตอันไมถึงความเปนจิตใหญ วา “จิตไมถึงแลวซึ่งความเปนจิตใหญ” (๑๑) รู ชั ด ซึ่ ง จิ ต อั น ยั งมี จิ ต อื่ น ยิ่ ง กว า วา “จิ ต ยั ง มี จิ ต อื่ นยิ่ ง กว า ” (๑๒) รู ชั ด ซึ่ ง จิ ต อั น ไม มีจิ ต อื่ น ยิ่ ง กว า ว า “จิ ต ไม มี จิ ต อื่ น ยิ่ง กว า ” (๑๓) รู ชั ด ซึ่ ง จิ ต อั น ตั้งมั่ น ว า “จิ ต ตั้ง มั่น ” (๑๔) รู ชั ด ซึ่ ง จิ ต อั น ไม ต้ัง มั่ น ว า “จิ ต ไม ตั้ง มั่ น ” (๑๕) รู ชั ด ซึ่ ง จิ ต อั น หลุด พ น แล ว ว า “จิ ต หลุ ด พ น แล ว ” (๑๖) รู ชั ด ซึ่ ง จิ ต อั น ยั ง ไม ห ลุ ด พ น ว า “จิต ยั ง ไม ห ลุ ด พ น ”
๘ ตามดู ไม ตามไป ดวยอาการอยางนี้แล ที่ภิกษุเปนผูมีปกติพิจารณาเห็นจิตในจิต (จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ) อันเปนภายในอยูบาง, ในจิตอันเปนภายนอกอยูบาง, ในจิตทั้งภายในและภายนอกอยูบาง; และเป น ผู มี ป กติพิ จ ารณาเห็ น ธรรมเป น เหตุ เกิด ขึ้น ในจิ ต อยู บ า ง, เห็ น ธรรมเป น เหตุ เ สื่ อ มไปในจิ ต อยู บ า ง, เห็ น ธรรมเป น เหตุ ทั้ ง เกิ ด ขึ้ น และเสื่ อ มไปในจิ ต อยูบ า ง; ก็ แ หละสติ ( คือ ความระลึ ก ) ว า “จิ ต มี อ ยู ” ดัง นี้ ของเธอนั้ น เป น สติ ที่ เ ธอดํารงไว เ พี ย งเพื่ อ ความรู เพี ย งเพื่ อ ความอาศั ย ระลึ ก . ที่ แ ท เ ธอเป น ผู ที่ ตั ณ หาและทิ ฏ ฐิ อ าศั ย ไม ไ ด และเธอไม ยึ ด มั่ น อะไร ๆ ในโลกนี้ . ภิกษุทั้งหลาย ! ภิกษุชื่อวาเปนผูมีปกติตามเห็นจิตในจิตอยู แมดวยอาการอยางนี้. - มหาสติปฏฐานสูตร มหาวาร. สํ. ๑๐/๓๓๑/๒๘๙.
อิ น ทรี ย สั ง วร ๙ จะเห็น ไดวา พระพุท ธเจา มิไ ดใ หเ ราฝก ตามดูต ามรูเ รื่อ งราวในอารมณไปเรื่อย ๆ และ การตามดูตามรูซึ่งจิต (จิตฺตานุปสฺสนา) จะตองเปนไปภายใต ๘ คูอาการนี้เทานั้น สมมุติสถานการณตัวอยาง เชน ในขณะที่เรากําลังโกรธอยู ในกรณีนี้ หนาที่ของเรา ที่ตองทําใหได คือ “รูชัดซึ่งจิตอันมีโทสะ วา จิตมีโทสะ” ไมใชไปตามดูตามรูโทสะ (หรือ รูในอารมณที่จิตผูกติดอยู) ในจิตอันมีโทสะขณะนั้น ปญหามีอยูวา โดยธรรมชาติของจิต มันรูไดอารมณเดียวในเวลาเดียว (one at a time) ในขณะที่เรากําลังโกรธอยูนั้น เราจึงตองละความเพลินในอารมณที่ทําใหเราโกรธเสียกอน ไมเชนนั้น เราจะไมมีทาง “รูชัดซึ่งจิตอันมีโทสะ วา จิตมีโทสะ” ไดเลย มีผัสสะ จิตรับรูอารมณ มีสติ ละความเพลิน รูชัดซึ่งจิต ในระหวางขั้นตอนขางตน ถาเราสามารถเห็นธรรมเปนเหตุเกิดขึ้นหรือเสือมไปในจิตได ่ การเห็นตรงนี้ เรียกวา วิปสสนา ซึ่งเปนจุดประสงคของการเจริญสติปฏฐานทั้งสี่ โปรดสังเกตุ สติปฏฐานสี่ ทุกหมวด จบลงดวยการเห็นธรรมอันเปนเหตุเกิดขึ้นและเสื่อมไป ขั้นตอนของสติท่เขาไปตั้งอาศัยในฐานทั้งสี่ เปนเพียงบันไดขั้นหนึ่งเทานั้น ไมใชจุดหมาย ี
๑๐ ตามดู ไมตามไป เมื่อผัสสะถูกตองแลว ๆ หากเราหลงเพลิน “รูสึก” ตามไปเรื่อย ๆ นี่คือ อนุสัย (ตามนอน) หากละความเพลินในอารมณแลวมาเห็นจิตโดยอาการ ๘ คูขางตนนี่คืออนุปสสนา(ตามเห็น) และ ถามีการเห็นแจงในธรรมเปนเหตุเกิดขึ้นและเหตุเสื่อมไปในจิต นี่คอ วิปสสนา (เห็นแจง) ื ถาหากวา เราไมสามารถรูชัดซึ่งจิตโดยอาการอยางใดอยางหนึ่งใน ๘ คูขางตนได ใหดึงสติกลับมารูที่ฐานคือกาย เชน อิริยาบถ หรือ ลมหายใจ พลิกกลับเปนกายานุปสสนา อยามักงายไปคิดคําขึ้นใหม เพื่อมาเรียกอารมณท่จิตหลงอยูในขณะนั้น เพราะนั่นคือจุดเริ่ม ี ของการเบี่ยงออกนอกมรรควิธี (ไปใชคําอธิบายอาการของจิตที่นอกแนวจากพุทธบัญญัติ เปนผลใหหลงเขาใจไดวา กําลังดูจิต ทั้ง ๆ ที่กําลังเพลินอยูในอารมณ ขาดสติ แตหลงวามีสติ) นี้ เปนเพียงตัวอยางของการตามเห็นในกรณีจิตตานุปสสนา คือ ใชจิตเปนฐานที่ตั้งของสติ ในกรณีของ กายานุปสสนา เวทนานุปสสนา ธรรมานุปสสนา พึงศึกษาในลักษณะเดียวกัน คือปฏิบัติตามพุทธวจนในกรณีนั้น ๆ ใหถูกตองครบถวน ทั้งโดยอรรถะ และโดยพยัญชนะ พระพุทธเจามองเห็นธรรมชาติในจิตของหมูสัตว ในแบบของผูที่สรางบารมีมาเพื่อบอกสอน การบัญญัติมรรควิธี จึงเปนพุทธวิสัย หนาที่ของเราในฐานะพุทธสาวกมีเพียงอยางเดียว คือ ปฏิบัติตามพุทธบัญญัติโดยระมัดระวังอยางที่สุด (มคฺคานุคา จ ภิกฺขเว เอตรหิ สาวกา ฯ) เมื่อเขาใจความหมายของการตามเห็น (อนุปสฺสนา) และการเห็นแจง (วิปสฺสนา) แลว ทีน้ี จะมีวธีอยางไร ที่จะทําใหอัตราสวน Ratio ของ วิปสสนา ตอ อนุปสสนา มีคาสูงที่สุด ิ (คื อ เน น การปฏิบั ติ ที่ ไ ดประสิ ท ธิภ าพมากที่ สุ ด เพื่อ ความลั ด สั้ น สู ม รรคผล)
อิ น ทรี ย สั ง วร ๑๑ ตั ว แปรหลั ก ที่ เ ปน กุ ญ แจไขป ญ หานี้ คื อ สมาธิ ตราบใดที่จิตยังซัดสายไป ๆ มา ๆ ทั้งการอนุปสสนาก็ดี และการวิปสสนาก็ดี ตางก็ทําไดยาก พระพุทธเจาจึงทรงรับสั่งวา ใหเราเจริญสมาธิ เพื่อใหธรรมทั้งหลายปรากฏตามเปนจริง ภิ ก ษุ ทั้ ง หลาย ! เธอทั้ ง หลายจงเจริ ญ สมาธิ . ภิ ก ษุ มี จิ ต ตั้ง มั่ น แล ว ย อ มรู ชั ด ตามเป น จริ ง . ก็ ภิ ก ษุ ย อ มรู ชั ด ตามเป น จริ ง อย างไร ? ย อ มรู ชั ด ซึ่ ง ความเกิ ด และความดั บ แห ง รูป ความเกิ ด และความดั บ แห ง เวทนา ความเกิ ด และความดั บ แห ง สั ญ ญา ความเกิ ด และความดั บ แห ง สั ง ขาร ความเกิ ด และความดั บ แห ง วิ ญ ญาณ. - ขนฺธ. สํ. ๑๗/๑๗-๑๘//๒๗.
๑๒ ตามดู ไมตามไป นอกจากนี้แลว พระพุทธองคยังทรงแนะนําเปนกรณีพิเศษ สําหรับกรณีที่จิตตั้งมั่นยาก เชน คนที่คิดมาก มีเรื่องใหวิตกกังวลมาก ย้ําคิดย้ําทํา คิดอยูตลอดเวลา หยุดคิดไมได หรือ คนที่เปน hyperactive มีบุคลิกภาพทางจิตแบบ ADHD ซึ่งมีปญหาในการอยูนิ่ง  ทรงแนะนําวิธีแกไขอาการเหลานี้ โดยการเจริญทําใหมาก ซึ่งอานาปานสติสมาธิ ภิกษุทั้งหลาย ! ความหวั่นไหวโยกโคลงแหงกายก็ตาม ความหวั่นไหวโยกโคลงแหงจิตก็ตาม ย อ มมี ไ ม ไ ด เพราะการเจริ ญ ทํา ให ม ากซึ่ ง อานาปานสติ ส มาธิ - มหา. สํ. ๑๙/๔๐๐/๑๓๒๕. เมื่อถึงตรงนี้ แมจะไมเอยถึง เราก็คงจะเห็นไดชัดแลววา ความสงบแหงจิต (สมถะ) นั้น จะตองดําเนินไปควบคู และเกื้อหนุนกับระดับความสามารถในการเห็นแจง (วิปสสนา) ซึ่ ง พระพุ ท ธองคเ องได ต รั ส เน น ย้ํา ในเรื่อ งนี้ ไ วโ ดยตรงด ว ย ภิ ก ษุ ทั้ ง หลาย. ! ธรรมที่ ค วรกระทํา ให เ จริ ญ ด ว ยป ญ ญาอั น ยิ่ ง เป น อย า งไรเล า ? สมถะ และ วิปสสนา เหลานี้เรากลาววา เปนธรรมที่ควรกระทําใหเจริญดวยปญญาอันยิ่ง. - จตุกฺก. อํ. ๒๑/๓๓๔/๒๕๔.
อิ น ทรี ย สั ง วร ๑๓ ธรรมที่ควรกระทําใหเจริญดวยปญญาอันยิ่ง มีสองอยาง คือ ทั้งสมถะ และวิปสสนา นั่นหมายความวา ทั้งสมถะ และวิปสสนา เปนสิ่งที่ตองอาศัยปญญาอันยิ่งในการไดมา ดังนั้น ใครก็ตามที่มีความสามารถในการทําจิตใหตั่งมั้นได บุคคลนั้นมีปญญาอันยิ่ง ใครก็ตามที่จิตตั้งมั่นแลวสามารถเห็นแจงในธรรมอันเปนเหตุ บุคคลนั้นมีปญญาอันยิ่ง สําหรับบางคนที่อาจจะเขาใจความหมายไดดีกวา จากตัวอยางอุปมาเปรียบเทียบ พระพุทธองคไดทรงยกอุปมาเปรียบเทียบไวในฌานสูตร วาเหมือนกับการฝกยิงธนู เมื่อพิจารณาแลว จะพบวา มีตัวแปรตาง ๆ ที่เกี่ยวของ ซึ่งจะตองปรับใหสมดุลย เชน ความนิ่งของกาย วิธีการจับธนู การเล็ง น้ําหนัก และจังหวะในการปลอยลูกศร อุปมานี้ พอจะทําใหเราเห็นภาพไดดี ในการเจริญสมถะวิปสสนา ดวยปญญาอันยิ่ง วาการเห็นแจงในธรรมอันเปนเหตุนั้น จะตองอาศัยความสมดุลยตาง ๆ อยางไรบาง หากจะพูดใหสั้นกระชับที่สุด การตามดูไมตามไปนี้ แทจริงแลว คือ การไมตามไป เพราะเมื่อไมตาม (อารมณอันมีประมาณตาง ๆ) ไป มันก็เหลือแคการตามดูที่ถูกตอง หลักการไมตามไปนี้ ก็คือ หลักการละนันทิ ซึ่งเปนเรื่องเดียวกันกับหลักอินทรียสังวร ภิกษุมิคชาละ ฟงธรรมเรื่องการละนันทิ แลวหลีกจากหมูไปอยูผูเดียวก็บรรลุอรหัตผล ความเร็วในการละนันทิ ยังถูกใชเปนเครื่องวัดความกาวหนาในการปฏิบัติจิตภาวนา (ดูความเชื่อมโยงไดในเรื่อง อินทรียสังวร, การไมประมาท, อินทรียภาวนาชั้นเลิศ)
๑๔ ตามดู ไมตามไป หนั ง สื อ ตามดู ไม ต ามไป เล ม นี้ จั ด ทํา ขึ้ น เพื่ อ อํา นวยความสะดวกแก ช าวพุ ท ธ โดยการคัดเลือกพุทธวจน ที่เกี่ยวของกับการเจริญสติ เปนจํานวนกวา ๖๐ พระสูตร ซึ่งมีเนื้อหาสอดรับเชื่อมโยงคลองเกลียวถึงกัน เพื่อใหเราไดศึกษาใหเขาใจถึงมรรควิธี ที่ถูกตองทุกแงมุม ในความหลากหลายภายใตความเปนหนึ่ง จากพุทธบัญญัติโดยตรง ขอใหบุญบารมีที่ไดสรางมา ของชาวพุทธผูที่กําลังถือหนังสือเลมนี้อยู จงเปนเหตุปจจัย ใหทานคนพบคําตอบโดยแจมแจง ในขอสงสัยเรื่องการปฏิบัติที่ทานอาจจะติดของอยู และสําหรับบางทานที่เขาใจคลาดเคลื่อน ปฏิบัติคลาดเคลื่อนไปบาง มาแตทีแรก ก็ขอใหไดพบ ไดเขาใจในสิ่งที่ถูก และนําไปใชขยับปรับเปลี่ยนใหตรงทางไดโดยเร็ว สําหรับทานที่ไมเคยรูอะไรมากอนเลย ก็ถือเปนบุญกุศลที่ไดพบแผนที่ฉบับนี้แตแรก ------------------------------------------------------------------------------------------ คณะผู จั ด พิ ม พ หนั ง สื อ เล ม นี้ ขอนอบน อ มสั ก การะ ต อ ตถาคต ผู อรหั น ตสั ม มาสั ม พุ ท ธะ และ ภิ ก ษุ ส าวกในธรรมวิ นั ย นี้ ตั้ ง แตค รั้ ง พุ ทธกาล จนถึ ง ยุ ค ป จ จุบั น ที่ มี ส ว นเกี่ ย วข อ งในการสื บ ทอดพุท ธวจน คื อ ธรรม และวิ นัย ที่ ท รงประกาศไว บริ สุ ท ธิ์บ ริ บูร ณ ดี แ ล ว คณะศิษ ย พ ระตถาคต
ผลเสียของการปล่อยจิต ให้เพลินกับอารมณ
๑๖ ตามดู ไมตามไป กอใหเกิดอนุสัยทั้ง ๓ ภิ กษุ ทั้ง หลาย ! เพราะอาศัย ตา ดว ย รู ป ทั้งหลาย ดว ย จึง เกิด จักขุวิญ ญาณ การประจวบพรอ มแหงธรรม ๓ ประการนั่น คือ ผั สสะ; เพราะมี ผั สสะเป น ปจจัย... เพราะอาศัย หู ดว ย เสียงทั้งหลาย ด ว ย จึง เกิดโสตวิญญาณ การประจวบพร อ มแห งธรรม ๓ ประการนั่น คือ ผัสสะ; เพราะมี ผัสสะเป น ปจจัย... เพราะอาศัย จมูก ดว ย กลิ่น ทั้งหลาย ด ว ย จึง เกิดฆานวิญ ญาณ การประจวบพรอ มแห งธรรม ๓ ประการนั่น คือ ผั สสะ; เพราะมี ผั สสะเปน ป จจัย... เพราะอาศัย ลิ้น ด ว ย รสทั้งหลาย ดว ย จึง เกิดชิว หาวิญญาณ การประจวบพรอ มแห งธรรม ๓ ประการนั่น คือ ผั สสะ; เพราะมี ผั สสะเปน ป จจัย...
อิ น ทรี ย สัง วร ๑๗ เพราะอาศัย กาย ดว ย โผฏฐัพ พะทั้งหลาย ด ว ย จึง เกิดกายวิญ ญาณ การประจวบพรอ มแหงธรรม ๓ ประการนั่น คือ ผัสสะ; เพราะมีผั สสะเปน ปจจัย... เพราะอาศัย ใจ ดว ย ธรรมารมณทั้ง หลาย ด ว ย จึง เกิดมโนวิญญาณ การประจวบพรอ มแห งธรรม ๓ ประการนั่น คือ ผัสสะ; เพราะมีผั สสะเปน ป จจัย จึงเกิดเวทนา อันเปนสุขบาง เปนทุกขบาง ไมใชทุกขไมใชสุขบาง. บุ คคลนั้น เมื่ อ สุ ข เวทนา ถู กตอ งอยู ยอ มเพลิด เพลิน ยอ มพร่ําสรรเสริญ เมาหมกอยู; อนุ สัยคื อราคะ ย อมตามนอน แกบุคคลนั้น (ตสฺส ราคานุส โย อนุเสติ) เมื่ อ ทุ ก ขเวทนา ถู กตอ งอยู เขายอมเศร าโศก ย อมระทมใจ ยอมคร่ําครวญ ยอ มตี อ กร่ําไห ย อ มถึ งความหลงใหลอยู; อนุ สัยคือปฏิฆ ะ ย อมตามนอน (เพิ่มความเคยชิน ให) แกบุ คคลนั้น.
๑๘ ตามดู ไมตามไป เมื่ อ เวทนาอัน ไมใชทุก ขไมใชสุข ถูกตองอยู เขายอ มไมรูตามเป น จริง ซึ่ งสมุทยะ (เหตุ เกิด) ของเวทนานั้น ดว ย ซึ่ ง อั ตถั งคมะ (ความดับไมเหลือ ) แหงเวทนานั้น ดว ย ซึ่ง อัสสาทะ (รสอรอ ย) ของเวทนานั้ น ดว ย ซึ่ ง อาทีนวะ (โทษ) ของเวทนานั้น ด ว ย ซึ่ ง นิสสรณะ (อุบายเครื่ องออกพนไป) ของเวทนานั้น ดว ย; อนุ สัยคื ออวิชชา ย อมตามนอน (เพิ่มความเคยชิน ให) แกบุคคลนั้น. บุ คคลนั้นหนอ (สุ ข าย เวทนาย ราคานุ สย อปฺป หาย) ยัง ละราคานุสัย อั นเกิดจากสุข เวทนาไม ได; (ทุ กฺขาย เวทนาย ปฏิ ฆานุสย อปฺ ป ฏิวิโนเทตฺว า) ยังบรรเทาปฏิฆ านุสัย อั นเกิด จากทุก ขเวทนาไมไ ด; (อทุ กฺข มสุขาย เวทนาย อวิชฺชานุสย อสมูห นิตฺว า) ยั ง ถอนอวิ ชชานุสัย อัน เกิดจากอทุก ขมสุขเวทนาไมไ ด;
อิ น ทรี ย สัง วร ๑๙ (อวิ ชฺช อปฺ ปหาย วิชฺช อนุปฺปาเทตฺว า) เมื่ อยังละอวิชชาไมไ ด และยั ง ทํา วิชชาใหเ กิด ขึ้น ไมไ ดแลว, (ทิ ฏเว ธมฺเม ทุกฺข สฺ สนฺตกโร ภวิสฺสตีติ) เขาจักทําที่สุดแห งทุ ก ข ในทิฏฐธรรม (รู เห็น ไดเลย) นี้ไ ด นั้น; (เนต าน วิชฺ ชติ ฯ) ข อนี้ ไมเ ปน ฐานะที่จัก มีไ ด. อุ ป ริ . ม. ๑๔/๕๑๖/๘๒๒.
๒๐ ตามดู ไมตามไป ไมอาจที่จะหลุดพนไปจากทุกข ภิ กษุ ทั้ง หลาย ! ผู ใ ด เพลิ ด เพลิน อยู ใน รูป ผู นั้ น เท า กับเพลิ ด เพลิน อยู ใน สิ่ ง ที่เ ปน ทุก ข... ผูใ ด เพลิ ด เพลิน อยู ใน เวทนา ผู นั้ น เท า กับเพลิ ด เพลิน อยู ใน สิ่ ง ที่เ ปน ทุก ข... ผู ใ ด เพลิด เพลิน อยู ใน สัญ ญา ผู นั้ น เท า กั บเพลิด เพลิน อยู ใน สิ่ง ที่เ ปน ทุ ก ข... ผู ใ ด เพลิด เพลิน อยู ใน สัง ขารทั้งหลาย ผู นั้ น เทา กับเพลิด เพลิ น อยู ใน สิ่ง ที่เ ป น ทุ ก ข... ผูใ ด เพลิด เพลิน อยู ใน วิญญาณ ผู นั้ น เทา กับเพลิด เพลิน อยู ใน สิ่ง ที่เ ปน ทุก ข
อิ น ทรี ย สัง วร ๒๑ เรากลา ววา “ผูใด เพลิดเพลิ น อยู ใน สิ่ง ที่เ ปนทุก ข ผู นั้น ย อ มไมห ลุ ด พน ไปไดจากทุก ข” ดั ง นี้ . ขนฺ ธ . สํ . ๑๗/๓๙/๖๔.
๒๒ ตามดู ไมตามไป เพลินอยูกับอายตนะ เทากับ เพลินอยูในทุกข ภิ กษุ ทั้ง หลาย ! ผู ใ ด เพลิ ด เพลิน อยู ใน จั ก ษุ ผู นั้ น เทา กับ เพลิ ด เพลิ น อยู ใน สิ่ ง ที่เ ปน ทุกข... ผูใ ด เพลิ ด เพลิน อยู ใน โสตะ ผู นั้ น เท า กับ เพลิ ด เพลิ น อยู ใน สิ่ ง ที่เ ปน ทุกข... ผูใ ด เพลิ ด เพลิน อยู ใน ฆานะ ผู นั้ น เท า กับ เพลิด เพลิ น อยู ใน สิ่ง ที่เ ปน ทุ กข... ผู ใ ด เพลิ ด เพลิน อยู ใน ชิ ว หา ผู นั้ น เท า กับ เพลิด เพลิ น อยู ใน สิ่ง ที่เ ปน ทุ กข ... ผู ใ ด เพลิด เพลิน อยู ใน กายะ ผู นั้ น เท า กับ เพลิ ด เพลิน อยู ใน สิ่ง ที่เ ปน ทุ กข... ผู ใ ด เพลิ ด เพลิน อยู ใน มนะ ผู นั้ น เท า กับ เพลิ ด เพลิน อยู ใน สิ่ ง ที่เ ปน ทุกข
อิ น ทรี ย สัง วร ๒๓ เรากลา ววา ผูใด เพลิดเพลิน อยู ใน สิ่งที่ เ ปน ทุก ข ผู นั้น ย อ มไมห ลุ ด พน ไปไดจากทุก ข ดั ง นี้. สฬา. สํ . ๑๘/๑๖/๑๙. (ในพระสู ต รต อ ไป ได ต รั ส ถึ ง ในกรณี แ ห ง อายตนะภายนอก ๖ ซึ่ ง มี ข อ ความเหมื อ นในกรณี แ ห ง อายตนะภายใน ๖ ทุ ก ประการ โดยลั ก ษณะการตรั ส ตรงนี้ คื อ ทรงตรั ส แยกเป น กรณี ๆ จนครบ ซึ่ ง ผู อ า นควรจะทํา ความเข า ใจแยกไปตามกรณี จ นครบเช น กั น การที่ละไวดว ย ... ก็ เพื่อใหรูวา มี ขอความสรุป ที่เ หมือนกัน)
๒๔ ตามดู ไมตามไป ลักษณะของการอยูอยางมีตัณหาเปนเพื่อน “ข า แต พ ระองค ผูเ จริ ญ ! ด ว ยเหตุเ พี ย งเท า ไรหนอ ภิ ก ษุ จึ ง ชื่ อ ว า เป น ผู มี ก ารอยู อ ย างมี เ พื่ อ นสอง พระเจ า ข า ?” มิ คชาละ ! รูป ทั้ งหลายอันจะพึงเห็นไดดวยจั กษุ อั น เป น รูป ที่นาปรารถนา นา รักใคร นา พอใจ มีลัก ษณะนา รัก เปนที่เขาไปตั้งอาศัยอยูแหงความใคร เปนที่ตั้งแหงความกําหนัดยอมใจ มีอยู. ถาหากวาภิกษุยอมเพลิดเพลิน พร่ําสรรเสริญ สยบมัวเมา ซึ่งรูปนั้นไซร; แก ภิกษุ ผูเ พลิดเพลิน พร่ําสรรเสริญ สยบมั ว เมา ซึ่ง รูป นั้นอยู นั่ น แหละ, นั นทิ (ความเพลิน) ย อมเกิดขึ้น เมื่ อ นั น ทิ มี อ ยู, สาราคะ (ความพอใจอยางยิ่ง) ยอ มมี ; เมื่ อ สาราคะ มี อ ยู, สั ญ โญคะ (ความผูกจิตติ ดกับอารมณ) ยอ มมี :
อิ น ทรี ย สัง วร ๒๕ มิคชาละ ! ภิกษุผูประกอบพรอมแลว ดวยการผูกจิตติดกับอารมณดวยอํานาจแหงความเพลิน นั่ น แล เราเรี ยกวา “ผูมีการอยูอยา งมีเ พื่อนสอง” (ในกรณีแ หง เสียงทั้งหลายอันจะพึงไดยิน ดีดว ยหู, กลิ่ น ทั้งหลายอัน จะพึงดมดว ยจมูก, รสทั้ งหลายอันจะพึ ง ลิ้มดว ยลิ้น, โผฏฐัพ พะทั้งหลายอันจะพึง สัมผัสดว ยผิวกาย, และธรรมารมณทั้งหลายอันจะพึงรูแจงดวยใจ, ก็ทรงตรัสอยางเดียวกัน). มิ คชาละ ! ภิ กษุผูมี ก ารอยูดวยอาการอยา งนี้ แมจะสองเสพเสนาสนะอันเปนปาและปาชัฏ ซึ่งเงียบสงัด มีเสียงรบกวนนอย มีเสียงกึกกองครึกโครมนอย ปราศจากลมจากผิวกายคน เปนที่ทําการลับของมนุษย เป น ที่สมควรแกการหลีกเรน เชน นี้แ ลว ก็ตาม ถึงกระนั้น ภิกษุนั้นเราก็ยังคงเรียกวา ผูมีการอยูอยางมีเพื่อนสองอยูนั่นเอง.
๒๖ ตามดู ไมตามไป ข อ นั้นเพราะเหตุไ รเลา ? ข อ นั้นเพราะเหตุวา ตัณ หานั่น แล เปน เพื่ อนสองของภิกษุนั้น. ตั ณหานั้น อันภิ กษุนั้น ยั งละไมไ ด แลว เพราะเหตุนั้น ภิกษุนั้นเราจึงเรียกวา “ผูมีการอยูอยางมีเพื่อนสอง” ดังนี้. “ข า แต พ ระองค ผูเ จริ ญ ! ด ว ยเหตุเ พี ย งเท า ไรหนอแล ภิ ก ษุ จึ ง ชื่ อ ว า เป น ผู มี ก ารอยู อ ย างอยู ผู เ ดี ย ว พระเจ า ข า !” มิ คชาละ ! รูป ทั้ งหลายอันจะพึงเห็นไดดวยจั กษุ อั น เป น รูป ที่นาปรารถนา นา รักใคร นา พอใจ มีลัก ษณะนา รัก เปนที่เขาไปตั้งอาศัยอยูแหงความใคร เปนที่ตั้งแหงความกําหนัดยอมใจ มีอยู. ถาหากวาภิกษุยอมไมเพลิดเพลิน ไมพร่ําสรรเสริญ ไมสยบมัวเมา ซึ่งรูปนั้นไซร แกภิกษุผูไมเพลิดเพลิน ไมพร่ําสรรเสริญ ไมสยบมัวเมา ซึ่งรูปนั้น นั่นแหละ นันทิ ยอมดับ เมื่ อ นั น ทิ ไมมีอ ยู , สาราคะ ยอ มไมมี เมื่ อ สาราคะ ไมมีอ ยู, สัญโญคะ ยอ มไมมี
อิ น ทรี ย สัง วร ๒๗ มิ คชาละ ! ภิกษุผูไมประกอบพรอมแลว ดวยการผูกจิตติดกับอารมณดวยอํานาจแหงความเพลิน นั่ น แล เราเรี ยกวา “ผูมีการอยูอยา งอยูผูเ ดียว” (ในกรณี แ ห ง เสียงทั้งหลายอันจะพึงไดยิน ดีดว ยหู, กลิ่น ทั้งหลายอัน จะพึงดมดว ยจมูก, รสทั้งหลายอันจะพึง ลิ้มดว ยลิ้น, โผฏฐัพ พะทั้งหลายอั นจะพึง สัมผัสดว ยผิวกาย, และธรรมารมณทั้งหลายอันจะพึงรูแจงดวยใจ, ก็ทรงตรัสอยางเดียวกัน) มิ คชาละ ! ภิกษุผูมีก ารอยูดวยอาการอย า งนี้ แมอยูในหมูบาน อันเกลื่อนกลนไปดวยภิกษุ ภิกษุณี อุบาสก อุบาสิกาทั้งหลาย ดวยพระราชา มหาอํา มาตยของพระราชาทั้งหลาย ดว ยเดียรถีย สาวกของเดียรถียทั้งหลาย ก็ต าม ถึง กระนั้น ภิ กษุนั้น เราก็เรียกวา ผูมีก ารอยูอยา งอยูผูเดียวโดยแท
๒๘ ตามดู ไมตามไป ข อ นั้นเพราะเหตุไ รเลา ? ข อ นั้นเพราะเหตุวา ตัณ หานั่น แล เปน เพื่ อนสองของภิกษุนั้น; ตั ณหานั้น อันภิ กษุนั้น ละเสี ย ไดแลว เพราะเหตุนั้น ภิกษุนั้นเราจึงเรียกวา “ผูมีการอยูอยางอยูผูเดียว” ดังนี้ แล. สฬา. สํ. ๑๘/๔๓–๔๔/๖๖-๖๗.
อิ น ทรี ย สัง วร ๒๙ ไมอาจถึงซึ่ง ความเจริญงอกงาม ไพบูลย ในธรรมวินัย ภิกษุทั้งหลาย ! คนเลี้ยงโคที่ประกอบดวยความบกพรอง ๑๑ อยางเหลานี้แลว ไมเหมาะที่จะเลี้ยงโคและทําฝูงโคใหเจริญได. ความบกพรองนั้นคืออะไรกันเลา ? คื อ คนเลี้ยงโคในกรณีน้ี ... เปน ผูไ มเขี่ยไขข าง, เป น ผูไ มปดแผล, ... ภิกษุทั้งหลาย ! ฉันใดก็ฉันนั้น ภิกษุผูประกอบดวยองคคุณ ๑๑ อยางเหลานี้แลว ไมควรที่จะถึงความเจริญงอกงามไพบูลย ในธรรมวินัยนี้. องคคุณนั้นคืออะไรกันเลา ? คื อ ภิกษุในกรณีนี้ ... เปน ผู ไมเขี่ยไขข าง, เป น ผูไ มปดแผล ... ภิกษุ ทั้ง หลาย ! ภิกษุเปน ผูไ มเขี่ ยไขข าง เปนอยางไรกัน เลา ? ภิกษุ ทั้ง หลาย ! ภิกษุในกรณีน้ี ไม อดกลั้น (อธิวาเสติ) ไม ละ (น ปชหติ) ไม บรรเทา (น วิโ นเทติ) ไม ทา ใหสิ้น สุด (น พฺยนฺตีกโรติ) ํ ไม ทา ใหห มดสิ้น (น อนภาวงฺคเมติ) ํ
๓๐ ตามดู ไมตามไป ซึ่ งความตรึ กเกี่ย วดว ยกาม (กามวิตก) ที่เกิดขึ้น แลว ซึ่งความตรึกเกี่ย วด วยความมุง รา ย (พยาบาทวิตก) ที่เกิดขึ้น แลว ซึ่ งความตรึกเกี่ย วด วยการเบียดเบียน (วิหิง สาวิตก) ที่เกิ ดขึ้น แลว ซึ่งบาปอกุศลธรรมทั้ง หลาย ที่เกิดขึ้นแลว ภิ กษุ ทั้งหลาย ! ภิกษุเปน ผูไ มเขี่ยไขข าง เปนอยา งนี้แ ล. ภิกษุ ทั้งหลาย ! ภิกษุเปน ผู ไ มปดแผล เปนอยา งไรกัน เลา ? ภิ กษุ ทั้งหลาย ! ภิกษุในกรณีน้ี เห็น รูป ดวยตา, ฟ ง เสียงดว ยหู, ดมกลิ่น ดว ยจมูก, ลิ้ มรสดว ยลิ้น , ถู กตอ งโผฏฐัพพะดว ยกาย, รู ธรรมารมณดวยใจ, แลวก็มีจิตยึดถือเอา ทั้งโดยลักษณะที่เปนการรวบถือทั้งหมด (โดยนิมิต) และ การถื อเอาโดยการแยกเปน สวน ๆ (โดยอนุพ ยัญ ชนะ) สิ่ ง อัน เปน อกุศล คือ อภิชฌาและโทมนัส จะพึง ไหลไปตามผูที่ ไมสํารวม ตา หู จมูก ลิ้น กาย ใจ เพราะการไมสํารวมอินทรียใด เปนเหตุ เธอไม ปฏิบัติเพื่อปด กั้น อินทรียเหลา นั้นไว เธอไมรั กษา และไมสํา รวม ตา หู จมูก ลิ้น กาย ใจ ภิกษุ ทั้ง หลาย ! ภิกษุเป น ผูไ มปดแผล เปนอยา งนี้แ ล. (ในที่นี้ ยกมาใหเห็นเพียง ๒ จากทั้งหมด ๑๑ คุณสมบัติ) มู. ม. ๑๒/๔๑๐/๓๘๔-๕.
ตัวอย่างพุทธวจน ที่ทรงตรัสไม่ให้ปล่อยจิต ให้เพลินกับอารมณ
๓๒ ตามดู ไมตามไป ละความเพลิน จิตหลุดพน สมฺมา ปสฺส นิพฺพินฺ ท ติ เมื่ อเห็น อยูโดยถูก ตอง ยอ มเบื่อหน า ย นนฺ ทิ กฺข ยา ราคกฺข โย เพราะความสิ้ น ไปแหง นันทิ จึง มีความสิ้นไปแห ง ราคะ ราคกฺ ข ยา นนฺทิกฺข โย เพราะความสิ้น ไปแหง ราคะ จึ ง มีความสิ้นไปแห ง นันทิ นนฺ ทิ ราคกฺข ยา จิตฺต สุวิมุตฺตนฺติ วุจฺ จตีติ เพราะความสิ้น ไปแหง นันทิและราคะ กลาวได วา “จิต หลุด พน แลวดวยดี” ดั ง นี้. สฬา. สํ . ๑๘/๑๗๙/๒๔๕-๖.
อิ น ทรี ย สัง วร ๓๓ ความพอใจ เปนเหตุแหงทุกข “ทุ กขใ ด ๆ ที่เกิ ดขึ้นแลวในอดีต ทุก ขทั้ง หมดนั้น มีฉั นทะเปน มูล มีฉันทะเป นเหตุ เพราะวา ฉันทะ (ความพอใจ) เป น มูลเหตุแ หง ทุกข ทุ กขใ ด ๆ อัน จะเกิ ดขึ้นในอนาคต ทุ ก ขทั้ง หมดนั้น ก็มีฉัน ทะเป น มูล มีฉันทะเปน เหตุ เพราะวา ฉันทะ (ความพอใจ) เปน มูลเหตุแ หง ทุกข และทุ กขใ ด ๆ ที่ เกิดขึ้น ทุ ก ขทั้ง หมดนั้น ก็มีฉัน ทะเปน มูล มีฉันทะเป น เหตุ เพราะวา ฉันทะ (ความพอใจ) เป น มูลเหตุแ หง ทุกข”. สฬา. สํ . ๑๘/๔๐๓/๖๒๗. (ในเนื้อความพระสูตร ทรงชี้ใหเห็นถึงเหตุของทุกขในปจจุบัน ซึ่งก็คือ ฉันทะ เปนความรูที่เห็นกันได แลวจึงไดสรุปใหเห็นไปถึงนัยยะโดยอดีตกับอนาคต)
๓๔ ตามดู ไมตามไป เมื่อคิดถึงสิ่งใด แสดงวาพอใจในสิ่งนั้น ภิ กษุ ทั้ง หลาย ! ถา บุ คคลยอ มคิดถึง สิ่ง ใดอยู (เจเตติ) ยอ มดํา ริ ถึง สิ่งใดอยู (ปกปฺ เ ปติ) และย อมมีจิ ตฝงลงไปในสิ่งใดอยู (อนุเสติ) สิ่ง นั้ น ยอมเปนอารมณเพื่ อการตั้ง อยูแ ห ง วิญ ญาณ. เมื่ออารมณ มีอยู, ความตั้ ง ขึ้น เฉพาะแห งวิ ญญาณ ยอ มมี ; เมื่ อวิญ ญาณนั้น ตั้ง ขึ้นเฉพาะ เจริญงอกงามแลว, ความเกิดขึ้นแหง ภพใหมตอไป ยอ มมี; เมื่อความเกิดขึนแหงภพใหมตอไป มี, ้  ชาติชรา มรณะ โสกะปริเทวะทุกขะโทมนัสอุปายาสทั้งหลาย จึงเกิดขึ้นครบถวนตอไป : ความเกิดขึ้นพรอมแหงกองทุกขทั้งสิ้นนี้ ยอมมี ดวยอาการอยางนี.้ นิทาน. สํ. ๑๖/๗๘/๑๔๕.
อิ น ทรี ย สัง วร ๓๕ ภพแมชั่วขณะดีดนิวมือก็ยังนารังเกียจ ้ ภิกษุ ทั้ง หลาย ! คู ถ แมนิ ดเดียว ก็เป นของมี กลิ่น เหม็น ฉั น ใด, ภิกษุ ทั้ง หลาย ! สิ่ง ที่เ รียกวา ภพ ก็ฉันนั้น เหมือนกัน, แม มีประมาณนอ ยชั่ว ลัดนิ้ว มือ เดียว ก็ไ มมีคุณ อะไรที่พอจะกล า วได. เอก. อํ . ๒๐/๔๖/๒๐๓. (พระสูตรตอไป ทรงตรัสถึง มูตร น้ําลาย หนอง โลหิต ดวยขอความเดียวกัน)
9 อินทรีย์สังวร ( ตามดู ไม่ตามไป )keepcool
อิ น ทรี ย สั ง วร ๓๗ ตัณหา คือ “เชื้อแหงการเกิด” วั จฉะ ! เรายอมบัญ ญั ติความบัง เกิดขึ้น สํา หรับ สัตวผูที่ยัง มีอุ ปาทานอยู (สอุปาทานสฺส) ไมใ ช สํา หรับ สัตวผูที่ไ มมีอุปาทาน วัจฉะ ! เปรียบเหมือน ไฟที่มเชื้อ ยอมโพลงขึนได (อคฺคิ สอุปาทาโน ชลติ) ี ้ ที่ไ ม มีเชื้อ ก็ โ พลงขึ้นไมไ ด อุป มานี้ ฉันใด อุ ป ไมยก็ฉัน นั้น วัจฉะ ! เราย อมบั ญ ญั ติความบัง เกิดขึ้น สํา หรับ สัตวผูที่ยัง มีอุ ปาทานอยู ไม ใ ช สํา หรับ สัตว ผูที่ไ มมีอุปาทาน
๓๘ ตามดู ไมตามไป “พระโคดมผูเจริญ ! ถาสมั ย ใด เปลวไฟ ถู กลมพั ดหลุดปลิวไปไกล, สมัยนั้น พระโคดมยอมบัญญัติซึ่งอะไรวาเปนเชื้อแกเปลวไฟนั้น ถาถือวามันยังมีเชื้ออยู ?” วัจฉะ ! สมัย ใด เปลวไฟ ถูกลมพัด หลุด ปลิ ว ไปไกล เราย อ มบัญ ญัติเปลวไฟนั้น วา มีลมนั่นแหละเป น เชื้อ วัจฉะ ! เพราะวา สมัยนั้น ลมยอมเปนเชื้อของเปลวไฟนั้น. “พระโคดมผูเจริญ ! ถาสมัยใด สัตวทอดทิ้งกายนี้ และยังไมบังเกิดขึ้นดวยกายอื่น, สมัยนั้นพระโคดม ยอมบัญญัติ ซึ่งอะไร วาเปนเชื้อแกสัตวนั้น ถาถือวา มันยังมีเชื้ออยู ?” วัจฉะ ! สมัย ใด สัต ว ท อดทิ้งกายนี้ และยัง ไม บังเกิด ขึ้นดวยกายอื่น เรากลา ว สัตวนี้ วา มีตั ณหานั่น แหละเปนเชื้อ เพราะว า สมัยนั้ น ตัณ หายอ มเปน เชื้อของสัตวนั้น แล. สฬา. สํ . ๑๘/๔๘๕/๘๐๐.
อิ น ทรี ย สั ง วร ๓๙ เมื่อมีความพอใจ ยอมมีตัณหา ภิ กษุ ทั้ง หลาย ! เปรีย บเหมือนไฟกองใหญ พึงลุก โพลงดว ยไมสิบ เลมเกวียนบา ง ยี่สิบ เลมเกวียนบา ง สามสิบ เลมเกวียนบา ง สี่สิบ เลมเกวียนบา ง. บุรุษ พึ งเติมหญา แหง บาง มูลโคแหง บา ง ไมแหง บาง ลงไปในกองไฟนั้น ตลอดเวลาที่ควรเติม อยูเปน ระยะ ๆ. ภิ กษุ ทั้ง หลาย ! ดว ยอาการ อยา งนี้แ ล ไฟกองใหญ ซึ่ง มี เครื่องหลอ เลี้ ยง อยา งนั้น มี เชื้ อ เพลิง อยา งนั้น ก็ จะพึ ง ลุก โพลง ตลอดกาลยาวนาน ขอ นี้ฉันใด ภิกษุทั้ง หลาย ! เมื่อ ภิกษุเป น ผู มี ปกติ เห็นโดยความเปน อัส สาทะ (นา รักน า ยิน ดี) ใน อุ ป าทานิ ยธรรม (ธรรมทั้งหลายอั นเปนที่ตั้ง แหง อุปาทาน) อยู ตัณ หาย อมเจริญ อยา งทั่ว ถึง
๔๐ ตามดู ไมตามไป เพราะมี ตัณ หาเปน ปจจัย จึง มีอุปาทาน เพราะมี อุปาทานเปน ปจจัย จึงมีภ พ เพราะมี ภพเปน ปจจั ย จึง มีช าติ เพราะมีช าติเปน ปจจัย ชรามรณะโสกะปริเทวะทุกขะโทมนัสอุปายาสทั้งหลาย จึงเกิดขึ้นครบถวน ความเกิดขึ้นพร อ มแหง กองทุกขทั้ ง สิ้น นี้ ย อมมี ดว ยอาการอยา งนี้. นิ ท าน. สํ . ๑๖/๑๐๒/๑๙๖-๑๙๗.
อิ น ทรี ย สั ง วร ๔๑ ตัณหา คือ เครื่องนําไปสูภพใหม อันเปนเหตุเกิดทุกข ภิ กษุ ทั้ง หลาย ! ถา บุ คคลยอ มคิด ถึง สิ่ง ใดอยู (เจเตติ) ย อ มดํา ริ ถึง สิ่ง ใดอยู (ปกปฺเปติ) และยอมมี ใ จฝง ลงไป ในสิ่งใดอยู (อนุ เสติ ) (อารมฺมณเมต โหติ วิฺ าณสฺส ิติยา) สิ่ง นั้น ย อมเปน อารมณเ พื่อการตั้ง อยูแหงวิญ ญาณ (อารมฺ มเณ สติ ปติฏา วิ ฺ าณสฺส โหติ) เมื่ออารมณ มี อยู, ความตั้งขึ้นเฉพาะแหง วิญญาณยอมมี (ตสฺ มึ ปติ ฏิเต วิ ฺาเณ วิ รูเฬฺห นติ โหติ) เมื่อวิญญาณนั้น ตั้งขึ้นเฉพาะ เจริญงอกงามแลว, ยอมมีการนอมไป (นติ ยา สติ อาคติคติ โหติ) เมื่ อมีก ารนอมไป, ยอมมีการไปการมา (อาคติ คติ ยา สติ จุตูปปาโต โหติ) เมื่ อมีการไปการมา, ยอมมีก ารเคลื่อนการบังเกิด
๔๒ ตามดู ไมตามไป เมื่อมีการเคลื่อนการบังเกิด, ชาติชรามรณะ โสกะปริเทวะ ฯ จึงเกิดขึ้นครบถวน ความเกิ ดขึ้นพรอ มแหง กองทุกขทั้ง สิ้น นี้ ยอมมี ดว ยอาการอยา งนี้. ภิ กษุทั้ง หลาย ! ถ า บุคคลยอมไมคิดถึง สิ่ง ใด ย อ มไม ดํา ริ ถึ ง สิ่ ง ใด แต เ ขายั ง มีใจปก ลงไปในสิ่ งใดอยู สิ่ง นั้น ยอมเปน อารมณเ พื่อการตั้ง อยูแหงวิญ ญาณ. เมื่ออารมณ มีอ ยู, ความตั้ งขึ้น เฉพาะแหง วิญ ญาณยอ มมี เมื่ อ วิญ ญาณนั้น ตั้ ง ขึ้ นเฉพาะ เจริญ งอกงามแล ว, ย อ มมีการนอมไป เมื่ อ มี การนอมไป, ย อ มมี การไปการมา เมื่ อ มีการไปการมา, ยอ มมีการเคลื่อนการบังเกิด เมื่อมีการเคลื่อนการบังเกิด, ชาติชรามรณะ โสกะปริเทวะ ฯ จึงเกิดขึ้นครบถวน ความเกิดขึ้นพร อ มแหง กองทุกขทั้ง สิ้น นี้ ยอมมี ดว ยอาการอยา งนี้. นิ ท าน. สํ . ๑๖/๖๘๐/๑๔๙.
อิ น ทรี ย สั ง วร ๔๓ สิ้นความอยาก ก็สิ้นทุกข นิสฺสิตสฺส จลิ ตํ ความหวั่นไหว ยอมมี แกบุคคลผูอันตัณหาและทิฏ ฐิอาศัยแลว อนิสฺสิตสฺส จลิตํ นตฺ ถิ; ความหวั่นไหว ยอมไมมี แกบุคคลผูอันตัณหาและทิฏฐิไมอาศัยแลว จลิเต อสติ ปสฺสทฺธิ; เมื่อความหวั่น ไหว ไมมี, ป สสัท ธิ ย อมมี ปสฺสทฺธิยา สติ นติ น โหติ; เมื่ อปสสัท ธิ มี , ความนอมไป ย อ มไมมี นติยา อสติ อาคติคติ น โหติ; เมื่อความน อมไป ไมมี, การไปและการมา ยอ มไมมี อาคติ คติยา อสติ จุตูปปาโต น โหติ; เมื่ อการไปการมา ไมมี, การเคลื่อนและการบังเกิด ยอ มไมมี
๔๔ ตามดู ไมตามไป จุตูป ปาเต อสติ เนวิธ น หุรํ น อุภ ยมนฺตเร: เมื่ อการเคลื่ อนและการบั งเกิด ไมมี, อะไร ๆ ก็ไมมีในโลกนี้ ไมมีในโลกอื่น ไมมีในระหวางแหงโลกทั้งสอง เอเสวนฺโ ต ทุกฺขสฺส นั่น แหละ คือที่สุด แหง ทุก ขละ. อุ. ขุ. ๒๕/๒๐๘/๑๖๑.
อิ น ทรี ย สั ง วร ๔๕ มีความเพลิน คือมีอุปาทาน ผูมีอุปาทานยอมไมปรินิพพาน ภิ กษุ ทั้ง หลาย ! ภิ ก ษุ นั้ น ย อ มเพลิ ด เพลิ น ย อ มพร่ํา สรรเสริ ญ ย อ มเมาหมกอยู ซึ่ ง รู ป . เมื่อ ภิกษุนั้นเพลิ ด เพลิน พร่ําสรรเสริญ เมาหมกอยู ซึ่ง รู ป, ความเพลิน (นัน ทิ) ยอมเกิดขึ้น ความเพลิน ใด ในรูป, ความเพลิ นนั้น คื ออุปาทาน... ภิกษุทั้ง หลาย ! ภิกษุนั้น ยอ มเพลิด เพลิน ยอ มพร่ําสรรเสริญ ยอมเมาหมกอยู ซึ่งเวทนา. เมื่อ ภิ กษุ นั้นเพลิด เพลิน พร่ําสรรเสริญ เมาหมกอยู ซึ่งเวทนา, ความเพลิน (นัน ทิ) ยอมเกิดขึ้น ความเพลิน ใด ในเวทนา, ความเพลิน นั้น คืออุ ปาทาน...
๔๖ ตามดู ไมตามไป ภิ กษุทั้ง หลาย ! ภิกษุนั้นยอมเพลิดเพลิน ยอมพร่ําสรรเสริญ ยอมเมาหมกอยู ซึ่งสัญญา. เมื่อ ภิ กษุนั้ นเพลิด เพลิ น พร่ําสรรเสริญ เมาหมกอยู ซึ่ง สัญญา ความเพลิน (นั น ทิ) ยอมเกิดขึ้น ความเพลิ น ใด ในสัญ ญา, ความเพลิน นั้น คืออุปาทาน... ภิ กษุท้ัง หลาย ! ภิ กษุน้ัน ยอ มเพลิด เพลิน ยอ มพร่ําสรรเสริญ ยอมเมาหมกอยู ซึ่ง สังขาร. เมื่ อ ภิ กษุ นั้ นเพลิด เพลิน พร่ําสรรเสริ ญ เมาหมกอยู ซึ่ง สังขาร ความเพลิน (นัน ทิ ) ย อมเกิดขึ้น ความเพลิน ใด ในสัง ขาร, ความเพลิน นั้น คืออุ ปาทาน... ภิกษุท้ังหลาย ! ภิกษุน้ันยอมเพลิดเพลิน ยอมพร่ําสรรเสริญ ยอมเมาหมกอยู ซึ่งวิญญาณ. เมื่อ ภิ กษุ นั้นเพลิด เพลิ น พร่ําสรรเสริญ เมาหมกอยู ซึ่ง วิญ ญาณ ความเพลิน (นัน ทิ) ยอมเกิ ดขึ้น . ความเพลิน ใด ในวิญญาณ, ความเพลินนั้น คืออุปาทาน
อิ น ทรี ย สั ง วร ๔๗ เพราะอุปาทานของภิก ษุนั้นเปน ปจจัย จึ งมีภ พ เพราะมี ภ พเปน ปจ จัย จึง มีช าติ เพราะมีชาติเปนปจจัย ชาติชรามรณะ โสกะปริเทวะ ฯ จึงเกิดขึ้นครบถวน ความเกิด ขึ้นแหงกองทุก ขทั้ง สิ้น นี้ ยอมมี ดวยอาการอยางนี้. ขนฺธ. สํ. ๑๗/๑๘/๒๘.
9 อินทรีย์สังวร ( ตามดู ไม่ตามไป )keepcool
อิ น ทรี ย สั ง วร ๔๙ ในอริยมรรคมีองค ๘ ภิ กษุ ทั้ง หลาย ! สั มมาสัง กัปปะ เปนอยางไรเลา ? (เนกฺข มฺมสงฺกปฺโ ป) ความดํา ริ ในการออกจากกาม (อพฺ ยาปาทสงฺกปฺโ ป) ความดํา ริในการไม มุง รา ย (อวิหึสาสงฺ กปฺโป) ความดํา ริในการไมเ บี ย ดเบียน ภิ กษุ ทั้ง หลาย ! อัน นี้เรากลาววา สัมมาสัง กัป ปะ.
๕๐ ตามดู ไมตามไป ภิ กษุทั้ง หลาย ! สัม มาวายามะ เป น อยางไรเลา ? ภิ กษุทั้งหลาย ! ภิกษุในกรณีน้ี ยอมทําความพอใจใหเกิดขึ้น ยอมพยายาม ปรารภความเพียร ประคองจิต ตั้งจิตไว เพื่ อจะยัง อกุศลธรรมอันเปนบาปที่ยังไมเ กิด ไมใหเกิด ขึ้น ยอมทําความพอใจใหเกิดขึ้น ยอมพยายาม ปรารภความเพียร ประคองจิต ตั้งจิตไว เพื่ อละอกุศลอัน เปน บาป ที่เ กิด ขึ้น แลว ยอมทําความพอใจใหเกิดขึ้น ยอมพยายาม ปรารภความเพียร ประคองจิต ตั้งจิตไว เพื่ อจะยัง กุศลธรรมที่ยังไมเ กิด ใหเ กิด ขึ้น ยอมทําความพอใจใหเกิดขึ้น ยอมพยายาม ปรารภความเพียร ประคองจิต ตั้งจิตไว เพื่อความตั้งอยู ความไมเลอะเลือน ความงอกงามยิ่งขึน ความไพบูลย ้ ความเจริญ ความเต็ มรอบ แหง กุศลธรรมที่เ กิด ขึ้น แลว . ภิกษุทั้งหลาย ! อันนี้เรากลาววา สัมมาวายามะ. มหา. ที ๑๐/๓๘๔/๒๙๙.
อิ น ทรี ย สั ง วร ๕๑ ทรงตรัสวา “เปนเรื่องเรงดวนที่ตองเรงกระทํา” ภิกษุทั้งหลาย ! ถาภิกษุไมเปนผูฉลาดในวาระจิตของผูอื่นไซร เมื่อเปนเชนนั้น เธอพึงทําความสําเหนียกวา “เราจักเปนผูฉลาดในวาระจิตแหงตน” ดังนี้เถิด. ภิกษุ ทั้ง หลาย ! ภิกษุเปน ผูฉลาดในวาระจิตแหงตน เปน อยางไรเลา ? ภิ ก ษุ ทั้ ง หลาย ! เปรี ย บเหมื อ นชายหนุ ม หญิ ง สาว ที่ ช อบแต ง ตั ว สองดูเงาหนาของตนที่แวนสองหนา หรือที่ภาชนะน้ําอันบริสุทธิ์หมดจดใสสะอาด ถ า เห็ น ธุ ลี ห รื อ ต อ มที่ ห น า ก็ พ ยายามนํา ธุ ลี ห รื อ ต อ มนั้ น ออกเสี ย ถาไมเห็นธุลีหรือตอม ก็ยินดีพอใจวา เปนลาภหนอ บริสุทธิ์ดีแลวหนอ ขอนี้ฉันใด ภิกษุทั้ง หลาย ! การพิจารณาของภิกษุ ก็ฉัน นั้น เหมือ นกัน คือ จะมี อุ ป การะมากในกุ ศลธรรมทั้งหลายในเมื่อเธอพิจารณาวา
๕๒ ตามดู ไมตามไป “เรามีชี วิ ตอยูโดยมาก โดยมีอภิ ชฌา หรือไมมีอ ภิชฌา เรามี ชีวิ ตอยูโดยมาก โดยมี จิตพยาบาท หรือไม มีจิตพยาบาท เรามีชีวิตอยู โดยมาก โดยมีถีน มิทธะกลุมรุมอยู หรือปราศจากถี น มิ ทธะ เรามี ชีวิ ตอยูโดยมาก โดยมีความฟุง ซา น หรือ ไม ฟุง ซา น เรามี ชีวิตอยูโดยมาก โดยมีวิจิกิจฉา หรือ หมดวิจิกิจฉา เรามี ชีวิตอยูโดยมาก โดยเปนผูมักโกรธ หรือไมมักโกรธ เรามี ชีวิตอยู โดยมาก โดยมีจิตเศร าหมอง หรือ ไมมีจิตเศราหมอง เรามีชีวิตอยูโดยมาก โดยมีกายอันเครียดครัดในการปฏิบัติธรรม หรือมีกายไมเครียดครัด เรามี ชีวิ ตอยูโดยมาก โดยเปนผูเกียจครา น หรือ เปน ผูปรารภความเพียร เรามีชี วิ ตอยูโดยมาก โดยมี จิตตั้ง มั่น หรื อไมมีจิตตั้ง มั่น ” ดัง นี้ ภิ กษุทั้งหลาย ! ถา ภิกษุพิจ ารณาอยู รูสึกวา “เราอยูโ ดยมาก โดยความเปน ผูมากดวยอภิชฌา มี จิตพยาบาท ถีน มิทธะกลุ มรุม ฟุง ซา น มีวิจิกิจฉา มักโกรธ มีจิตเศรา หมอง มี กายเครียดครัด เกียจครา น มีจิต ไมตั้ง มั่น” ดัง นี้แ ลว
อิ น ทรี ย สั ง วร ๕๓ ภิ กษุนั้น พึง กระทํา ซึ่ง ฉันทะ (ความพอใจ) วายามะ (ความพยายาม) อุสสาหะ อุสโสฬ๎หี (ความขมักเขมน) อัปปฏิวานี (ความไมถอยหลัง) สติแ ละสั มปชัญญะ อยางแรงกลา เพื่อละเสี ยซึ่งธรรมอันเปนบาปอกุศลเหล า นั้ น เช น เดีย วกับ บุคคลผูมีเสื้อ ผา หรือ ศีรษะอันไฟลุกโพลงแลว จะพึง กระทํา ฉันทะ วายามะ อุสสาหะ อุสโสฬ๎หี อัปปฏิวานี สติและสัมปชัญญะอันแรงกลา เพื่อจะดับไฟที่เสื้อผาหรือที่ศีรษะนั้นเสีย, ฉันใดก็ฉนนัน. ั ้ ภิ กษุทั้ง หลาย ! ถา ภิกษุพิจ ารณาอยู รูสึกวา “เราอยูโดยมาก โดยความเปน ผูไ มมีอภิชฌา ไมมีจิตพยาบาท ไมถีนมิทธะกลุมรุม ไมฟุงซาน หมดวิจิกิจฉา ไมมักโกรธ มีจิตไมเศราหมอง มี ก ายไมเครียดครัด ปรารภความเพียร มีจิตตั้ง มั่น” ดัง นี้แ ลว ภิ กษุนั้น พึง ตั้ งอยู ใ นกุศลธรรมเหลานั้น แหละ แลวประกอบโยคกรรม เพื่อ ความสิ้นอาสวะทั้งหลายใหยิ่งขึ้นไป. ทสก. อํ . ๒๔/๙๗/๕๑.
๕๔ ตามดู ไมตามไป ตองเพียรละความเพลินในทุกๆ อิริยาบถ ภิ กษุทั้ง หลาย ! เมื่ อภิก ษุกา ลัง เดินอยู ํ ถ า เกิ ดครุน คิดดวยความครุนคิด ในกาม (กามวิตก) หรือ ครุ น คิดด วยความครุน คิดในทางเดือ ดแคน (พยาบาทวิตก) หรือ ครุนคิดดวยความครุนคิดในทางทําผูอื่นใหลาบากเปลา ๆ (วิหิงสาวิตก) ขึ้นมา ํ และภิ ก ษุ ก็ ไมรับเอาความครุน คิด นั้นไว สละทิ้ ง ไป ถ ายถอนออก ทํา ใหสิ้น สุดลงไปจนไมมีเ หลือ ภิกษุที่เปนเชนนี้ แมกําลังเดินอยู ก็เรียกวา เปนผูทําความเพียรเผากิเลส รูสึกกลัวตอสิ่งลามก เปนคนปรารภความเพียร อุทิศตนในการเผากิเลส อยูเนืองนิจ. ภิ กษุทั้ง หลาย ! เมื่ อภิก ษุกา ลัง ยืน อยู ํ ถ า เกิ ดครุน คิดดวยความครุนคิด ในกาม หรือ ครุ น คิดด วยความครุน คิดในทางเดือ ดแคน หรื อ ครุน คิ ด ด ว ยความครุน คิด ในทางทํา ผู อื่น ใหลํา บากเปลา ๆ ขึ้ น มา และภิก ษุก็ ไมรับ เอาความครุน คิด นั้ น ไว สละทิ้ง ไป ถายถอนออก ทํา ใหส้ิน สุดลงไปจนไมมีเ หลือ ภิ กษุ ที่เป น เชนนี้ แม กํา ลั ง ยืนอยู ก็เรียกวา เปน ผูทําความเพียรเผากิเลส รูสึกกลัวตอสิ่งลามก เปนคนปรารภความเพียร อุทิศตนในการเผากิเลสอยูเนืองนิจ.
อิ น ทรี ย สั ง วร ๕๕ ภิ กษุทั้ง หลาย ! เมื่อภิก ษุกา ลัง นั่ง อยู ํ ถ า เกิ ดครุน คิ ดดวยความครุนคิด ในกาม หรือ ครุน คิ ดด วยความครุน คิ ดในทางเดือ ดแคน หรือ ครุน คิ ดดวยความครุน คิดในทางทํา ผูอื่นใหลํา บากเปลา ๆ ขึ้น มา และภิ ก ษุก็ ไมรับเอาความครุน คิด นั้นไว สละทิ้ง ไป ถายถอนออก ทํา ใหสิ้น สุดลงไปจนไมมีเ หลือ ภิกษุที่เปน เช นนี้ แมกํา ลัง นั่งอยู ก็เรียกว า เป น ผูทําความเพียรเผากิเลส รูสึกกลัวตอสิ่งลามก เปนคนปรารภความเพียร อุทิศตนในการเผากิเลสอยูเนืองนิจ. ภิ กษุ ทั้ง หลาย ! เมื่อภิก ษุกา ลั ง นอนอยู ํ ถา เกิดครุ น คิ ดดวยความครุนคิด ในกาม หรื อ ครุ น คิ ดด วยความครุน คิดในทางเดือ ดแคน หรือ ครุน คิดด วยความครุน คิดในทางทํา ผูอื่นใหลํา บากเปลา ๆ ขึ้น มา และภิก ษุก็ ไมรับเอาความครุน คิด นั้นไว สละทิ้ง ไป ถายถอนออก ทํา ให สิ้น สุดลงไปจนไมมีเ หลือ ภิกษุท่ีเปนเชนนี้ แมกําลังนอนอยู ก็เรียกวา เปนผูทําความเพียรเผากิเลส รูสกกลัวตอสิ่งลามก เปนคนปรารภความเพียร อุทิศตนในการเผากิเลสอยูเนืองนิจแล. ึ จตุกฺก. อํ. ๒๑/๑๗/๑๑.
๕๖ ตามดู ไมตามไป ความเพียร ๔ ประเภท (นัยที่ ๑) ภิ กษุทั้ง หลาย ! ปธานสี่อ ย างเหล า นี้ มี อ ยู. สี่อยา ง อยา งไรเลา ? สี่อ ยา ง คือ สั งวรปธาน (เพี ยรระวัง), ปหานปธาน (เพียรละ) ภาวนาปธาน (เพี ย รบํา เพ็ ญ ), อนุ รั ก ขนาปธาน (เพี ย รตามรั ก ษาไว ) ภิกษุ ทั้งหลาย ! สั งวรปธาน เปน อย างไรเลา ? ภิกษุทั้งหลาย ! ภิกษุในกรณีน้ี ยอมทําความพอใจใหเกิดขึ้น ยอมพยายาม ปรารภความเพียร ประคองจิต ตั้งจิตไว เพื่อจะยัง อกุศลธรรมอันเปนบาปที่ยังไม เ กิด ไม ใหเกิด ขึ้น ภิ กษุทั้ง หลาย ! นี้เรียกว า สัง วรปธาน. ภิกษุทั้ง หลาย ! ปหานปธาน เปน อยางไรเลา ? ภิกษุทั้งหลาย ! ภิกษุในกรณีน้ี ยอมทําความพอใจใหเกิดขึ้น ยอมพยายาม ปรารภความเพียร ประคองจิต ตั้งจิตไว เพื่อจะละอกุศลธรรมอันเปนบาปที่บังเกิด ขึ้น แลว ภิกษุ ทั้งหลาย ! นี้เรี ยกว า ปหานปธาน.
อิ น ทรี ย สั ง วร ๕๗ ภิ กษุทั้ง หลาย ! ภาวนาปธาน เปน อยางไรเลา ? ภิกษุทั้ง หลาย ! ภิกษุในกรณี น้ี ยอมทําความพอใจใหเกิดขึ้น ยอมพยายาม ปรารภความเพียร ประคองจิต ตั้งจิตไว เพื่ อยั งกุ ศลธรรมทั้งหลายที่ยัง ไมเ กิ ด ใหเกิด ขึ้น ภิ กษุทั้ง หลาย ! นี้เรียกว า ภาวนาปธาน. ภิกษุทั้ง หลาย ! อนุรักขนาปธาน เปน อยางไรเลา ? ภิกษุท้ัง หลาย ! ภิ กษุในกรณี น้ี ยอมทําความพอใจใหเกิดขึ้น ยอมพยายาม ปรารภความเพียร ประคองจิต ตั้งจิตไว เพื่อความตั้งอยู ความไมเลอะเลือน ความงอกงามยิ่งขึน ความไพบูลย ้ ความเจริญ ความเต็มรอบ แหงกุศลธรรมทั้งหลายที่บังเกิดขึ้นแลว ภิกษุทั้ง หลาย ! นี้เรียกวา อนุรักขนาปธาน. ภิกษุทั้ง หลาย ! เหลา นี้แ ล ปธานสี่อ ยาง จตุ กฺ ก . อํ . ๒๑/๙๖/๖๙.
๕๘ ตามดู ไมตามไป ความเพียร ๔ ประเภท (นัยที่ ๒) ภิกษุทั้งหลาย ! ปธานสี่อยางเหลานี้ มีอยู. สี่อยาง อยางไรเลา ? สี่อยาง คือ สั งวรปธาน ปหานปธาน ภาวนาปธาน อนุรักขนาปธาน. ภิ กษุทั้ง หลาย ! สังวรปธาน เปน อยางไรเล า ? ภิกษุ ทั้ง หลาย ! ภิกษุในกรณีน้ี เห็น รู ป ดว ยตาแลว ไมเป น ผู ถือเอาในลักษณะที่เปนการรวบถือเอาทั้งหมด ไม เปน ผู ถือเอาในลักษณะที่เปนการถือเอาโดยแยกเปน สว น ๆ อกุศลธรรมอัน เปน บาป คือ อภิชฌาและโทมนัส จะพึงไหลไปตามบุคคลผูไมสํารวมอยูซ่งอินทรียอันเปนตนเหตุคือตา ใด, ึ เธอย อมปฏิบัติเ พื่อสํารวมซึ่ง อิ นทรียนั้น ย อ มรักษาอินทรียคือ ตา ยอ มถึงการสํารวมในอิน ทรียคือ ตา (ในกรณี แ หง อิน ทรียคือ หู อินทรียคือ จมูก อิน ทรียคือ ลิ้น อิน ทรี ยคือ กาย อิน ทรียคือ ใจ ก็มีข อ ความที่ไ ดตรั สไวทํานองเดีย วกัน) ภิกษุทั้งหลาย ! นี้เรากล า ววา สังวรปธาน.
อิ น ทรี ย สั ง วร ๕๙ ภิ กษุทั้ง หลาย ! ปหานปธาน เปน อยางไรเลา ? ภิ กษุทั้ง หลาย ! ภิกษุในกรณี น้ี ไมรบเอาไว สละทิ้งไป ถายถอนออก ทําใหสิ้นสุดเสีย ทําใหถึงความไมมี ั ซึ่ ง กามวิ ตก ที่เกิดขึ้นแลว... ซึ่ งพยาบาทวิตก ที่เกิ ดขึ้นแลว... ซึ่ ง วิหิง สาวิ ตก ที่เกิดขึ้ นแลว... ซึ่ ง อกุ ศลธรรมอัน เป นบาปทั้งหลาย ที่บัง เกิดขึ้น แล ว ๆ ภิกษุ ทั้ง หลาย ! นี้เรากลา ววา ปหานปธาน. ภิกษุ ทั้ง หลาย ! ภาวนาปธาน เปน อยางไรเลา ? ภิกษุ ทั้ง หลาย ! ภิกษุในกรณีน้ี ยอมเจริญซึ่ง สติสัมโพชฌงค...ซึ่งธัมมวิจยสัมโพชฌงค...ซึ่งวิริยสัมโพชฌงค... ซึ่ ง ป ติ สั ม โพชฌงค . ..ซึ่ ง สมาธิ สั ม โพชฌงค ซึ่ ง อุ เ บกขาสั ม โพชฌงค อัน (แตละอยาง ๆ) อาศัยวิเวก อาศัยวิราคะ อาศัยนิโรธ นอมไปเพื่อโวสสัคคะ ภิกษุทั้ง หลาย ! นี้เรากลา วว า ภาวนาปธาน.
๖๐ ตามดู ไมตามไป ภิ กษุทั้ง หลาย ! อนุ รัก ขนาปธาน เปน อยางไรเล า ? ภิ กษุทั้งหลาย ! ภิกษุในกรณีน้ี ย อมตามรัก ษาซึ่ง สมาธินิมิต อันเจริญ ที่เกิด ขึ้น แลว คื อ อัฏ ฐิกสัญญา ปุฬวกสัญญา วินีลกสัญญา วิ ปุพ พกสัญญา วิจฉิทกสัญญา อุท ธุมาตกสัญ ญา ภิ กษุ ทั้ง หลาย ! นี้เราเรียกวา อนุรักขนาปธาน. ภิ กษุ ทั้ง หลาย ! ปธานสี่อ ยางเหลา นี้ แล. จตุ กฺ ก . อํ . ๒๑/๒๐/๑๔.
จิตที่เพลินกับอารมณ ละได้ด้วยการมีอินทรียสังวร (การสํารวมอินทรีย)
๖๒ ตามดู ไมตามไป เมื่อมีสติ ความเพลินยอมดับ ภิ กษุทั้ง หลาย ! ภิ กษุนั้น เห็น รูป ด วยตาแลว ยอ มไม กาหนัด ยิน ดี ในรูป อัน มีลักษณะเปน ที่ตั้ง แหงความรัก ํ ย อ มไม ขัดเคือง ในรูป อัน มีลักษณะเปน ที่ตั้ง แหง ความเกลียดชั ง ... ภิ กษุ นั้น ได ยินเสียงด ว ยหูแ ลว ย อ มไม กาหนัด ยิน ดี ในเสียง อัน มีลักษณะเปน ที่ตั้งแหงความรั ก ํ ย อ มไม ขัดเคือง ในเสียง อัน มีลักษณะเปนที่ตั้ง แหงความเกลียดชัง ... ภิ กษุ นั้น รูสึกกลิ่น ดวยจมูก แลว ยอ มไม กาหนัด ยิน ดี ในกลิ่น อัน มีลักษณะเปน ที่ตั้งแหงความรัก ํ ยอ มไม ขัดเคือง ในกลิ่ น อันมีลักษณะเปนที่ต้ัง แหงความเกลี ยดชัง ...
อิ น ทรี ย สั ง วร ๖๓ ภิกษุนั้น ลิ้ม รสดว ยลิ้น แลว ย อ มไมกาหนัด ยิน ดี ในรส อัน มีลักษณะเปน ที่ตั้ง แหงความรัก ํ ย อ มไมขัดเคือง ในรส อัน มีลักษณะเปน ที่ตั้ง แหง ความเกลียดชัง ... ภิกษุนั้น ถู กตอ งสัมผัสดวยกายแลว ยอมไมกาหนัดยินดี ในสัมผัสทางกาย อันมีลักษณะเปนที่ตั้งแหงความรัก ํ ยอมไมขัดเคือง ในสัมผัสทางกาย อันมีลักษณะเปนที่ตั้งแหงความเกลียดชัง... ภิกษุนั้น รูแ จงธรรมารมณ ดวยใจแลว ยอมไมกําหนัดยินดี ในธรรมารมณ อันมีลักษณะเปนที่ตั้งแหงความรัก ยอมไมขัดเคือง ในธรรมมารมณ อันมีลักษณะเปนที่ต้งแหงความเกลียดชัง ั เปน ผูอยูดวยสติเ ปนไปในกายอัน ตนเขาไปตั้ง ไวแลว มี จิตหาประมาณมิ ไ ดดว ย ย อ มรู ชัดตามที่เปน จริง ซึ่งเจโตวิมุตติ ปญญาวิมุตติ อัน เปน ที่ดับโดยไมเ หลือแหงธรรมอัน เปนบาปอกุศลทั้งหลายดว ย
๖๔ ตามดู ไมตามไป ภิกษุนั้น เปนผูละเสียไดแลว ซึ่งความยินดี และความยินรายอยางนี้แลว เสวยเวทนาใด ๆ อันเปนสุขก็ตาม เปนทุกขก็ตาม มิใชทุกขมิใชสุขก็ตาม ยอ มไมเพลิดเพลิน ไมพ ร่ําสรรเสริ ญ ไมเมาหมกอยูในเวทนานั้น ๆ เมื่อภิกษุน้น ไมเพลิดเพลิน ไมพร่ําสรรเสริญ ไมเมาหมกอยู ในเวทนานั้น ๆ ั นันทิ (ความเพลิน ) ในเวทนาทั้งหลายเหลา นั้น ยอมดั บไป เพราะความดับ แห ง นั น ทิข องภิกษุนั้น จึง มีค วามดับแหง อุปาทาน เพราะมีความดับ แหง อุ ปาทาน จึง มีค วามดับแหงภพ เพราะมี ความดับ แหงภพ จึง มีค วามดับแหงชาติ เพราะมีความดับแหงชาตินั่นแล ชาติชรามรณะ โสกะปริเทวะฯ จึงดับสิ้น ความดั บลงแหง กองทุ กขทั้ง สิ้น นี้ ย อ มมี ดว ยอาการอยา งนี้. มู . ม. ๑๒/๔๙๔/๔๕๘.
อิ น ทรี ย สั ง วร ๖๕ กายคตาสติ มีความสําคัญตออินทรียสังวร ลักษณะของผูไมตั้งจิตในกายคตาสติ (จิตที่ไมมีเสาหลัก) ภิ กษุ ทั้ง หลาย ! เปรี ยบเหมือนบุ รุษจับสัต วห กชนิด อัน มีที่อยูอ าศัยตางกัน มีที่เ ที่ยวหากิน ตา งกัน มาผูก รวมกัน ดวยเชือ กอัน มั่น คง คื อ เขาจับ งู มาผูกด วยเชือ กเหนียวเสน หนึ่ง, จับจระเข...จับ นก...จับ สุนั ข บา น...จับ สุนัข จิ้ง จอก... จับ ลิ ง มาผูกดวยเชือ กเหนี ยวเสน หนึ่ง ๆ แล ว ผูกรวมเขา ดวยกัน เปนปมเดียวในทามกลาง ปลอ ยแลว . ภิกษุ ทั้ง หลาย ! ครั้ง นั้น สัตวเหล า นั้น ทั้งหกชนิด มีที่ อ าศั ยและที่เที่ยวตา ง ๆ กัน ก็ ยื้อ แยง ฉุดดึงกัน เพื่อ จะไปสูที่อ าศัยที่เที่ยวของตน ๆ : งูจะเข าจอมปลวก, จระเขจะลงน้ํา, นกจะบินขึ้ นไปในอากาศ, สุนัขจะเขา บาน, สุ นัข จิ้งจอกจะไปป า ชา, ลิ ง ก็จะไปปา.
๖๖ ตามดู ไมตามไป ครั้ น เหนื่อ ยลากั น ทั้งหกสัตวแล ว สัตวใ ดมีกําลังกว า สัตวนอกนั้น ก็ตอ งถูกลากติดตามไป ตามอํานาจของสัตวนั้น ขอ นี้ฉันใด ภิ กษุทั้ ง หลาย ! ภิก ษุใดไมอบรมทํา ใหมากในกายคตาสติแลว ตา ก็จะฉุดเอาภิ ก ษุ นั้น ไปหารูปที่น า พอใจ รูป ที่ไ มนาพอใจก็กลายเปน สิ่ง ที่เธอรูสึกอึดอัดขยะแขยง หู ก็ จะฉุด เอาภิก ษุน้ันไปหาเสีย งที่นา ฟง เสี ยงที่ ไ มนา ฟงก็กลายเปน สิ่งที่เ ธอรูสึกอึดอัดขยะแขยง จมูก ก็จะฉุดเอาภิก ษุ นั้นไปหากลิ่น ที่นา สูด ดม กลิ่ น ที่ไ ม นา สูดดมก็กลายเปนสิ่ง ที่เธอรูสึกอึดอัดขยะแขยง ลิ้ น ก็จ ะฉุดเอาภิก ษุนั้น ไปหารสที่ชอบใจ รสที่ ไ มชอบใจก็กลายเปน สิ่งที่ เ ธอรูสึกอึดอัดขยะแขยง กาย ก็จะฉุดเอาภิก ษุนั้น ไปหาสัม ผัสที่ยั่วยวนใจ สัมผั สที่ไ ม ยั่ว ยวนใจก็ กลายเปน สิ่ ง ที่เธอรูสึกอึดอัดขยะแขยง และใจ ก็จะฉุด เอาภิก ษุนั้นไปหาธรรมารมณที่ถูก ใจ ธรรมารมณ ที่ไมถูกใจก็กลายเปน สิ่ง ที่ เธอรูสึกอึดอัดขยะแขยง ข อ นี้ ก็ฉัน นั้นเหมือ นกัน
อิ น ทรี ย สั ง วร ๖๗ ลักษณะของผูตั้งจิตในกายคตาสติ (จิตที่มีเสาหลักมั่นคง) ภิ กษุ ทั้ง หลาย ! เปรี ยบเหมือนบุ รุษจับสัต วห กชนิด อัน มีที่อยูอ าศัยตางกัน มีที่เ ที่ยวหากิน ตา งกัน มาผูก รวมกัน ดวยเชือ กอัน มั่น คง คื อ เขาจับ งู มาผูกด วยเชื อ กเหนียวเส น หนึ่ง จั บจรเข... จั บ นก... จับ สุนัข บา น...จับ สุ นัข จิ้ง จอก... และ จับ ลิ ง มาผูกด วยเชือ กเหนียวเส น หนึ่ง ๆ ครั้ น แลว นําไปผู ก ไว กับเสาเขื่อน หรื อเสาหลัก อีก ต อหนึ่ง ภิกษุทั้ง หลาย ! ครั้ง นั้น สัตวทั้งหกชนิดเหล า นั้น มีที่ อ าศัยและที่เที่ยวตา ง ๆ กัน ก็ ยื้อ แยง ฉุดดึงกัน เพื่อ จะไปสูที่อ าศัยที่เที่ยวของตน ๆ งูจะเขาจอมปลวก จระเขจะลงน้ํา นกจะบิน ขึ้นไปในอากาศ สุนัขจะเขา บาน สุนัข จิ้งจอกจะไปปา ชา ลิง ก็จะไปปา
๖๘ ตามดู ไมตามไป ภิ กษุทั้ง หลาย ! ในกาลใดแล ความเปนไปภายในของสั ตว ท้ังหกชนิดเหลานั้น มี แ ต ความเมื่อยลา แลว ในกาลนั้น มัน ทั้งหลายก็จ ะพึง เขาไป ยื น เจา นั่ง เจา นอนเจา อยูขางเสาเขื่อ นหรื อ เสาหลั กนั้นเอง ข อ นี้ ฉันใด ภิกษุทั้ง หลาย ! ภิก ษุใดไดอ บรมทํา ใหมากในกายคตาสติแลว ตา ก็ จ ะไมฉุดเอาภิก ษุนั้น ไปหารูปที่นา พอใจ รูป ที่ไ มนาพอใจ ก็ไ มเปน สิ่ง ที่เ ธอรูสึกอึดอัดขยะแขยง หู ก็จ ะไมฉุดเอาภิก ษุ นั้นไปหาเสีย งที่นา ฟง เสี ยงที่ไ มนา ฟง ก็ ไ มเปน สิ่ง ที่เธอรูสึกอึดอัดขยะแขยง จมู ก ก็จ ะไม ฉุด เอาภิก ษุนั้นไปหากลิ่น ที่นา สูด ดม กลิ่น ที่ ไ ม นา สูดดม ก็ไ มเปน สิ่งที่เ ธอรูสึกอึดอัดขยะแขยง ลิ้ น ก็จ ะไมฉุดเอาภิก ษุนั้นไปหารสที่ชอบใจ รสที่ไ ม ชอบใจ ก็ไ มเปน สิ่ง ที่เธอรูสึกอึดอัดขยะแขยง กาย ก็จ ะไมฉุด เอาภิก ษุนั้น ไปหาสัมผัสที่ยั่ว ยวนใจ สัมผัสที่ ไ มยั่ว ยวนใจก็ไ ม เปน สิ่ง ที่เธอรู สึกอึ ดอัดขยะแขยง และใจ ก็จะไมฉุดเอาภิก ษุนั้นไปหาธรรมารมณที่ถูก ใจ
อิ น ทรี ย สั ง วร ๖๙ ธรรมารมณ ท่ีไมถูกใจก็ไ มเปนสิ่ง ที่เธอรูสึกอึดอัดขยะแขยง ข อ นี้ก็ฉัน นั้นเหมือ นกั น. ภิกษุท้ังหลาย ! คําวา “เสาเขื่อน หรือเสาหลัก” นี้ เปนคําเรียกแทนชื่อแหง กายคตาสติ ภิกษุทั้งหลาย ! เพราะฉะนั้น ในเรื่องนี้ พวกเธอทั้งหลายพึงสําเหนียกใจไววา “กายคตาสติของเราทั้ง หลาย จั ก เปน สิ่ง ที่เราอบรม กระทํา ใหมาก กระทํา ใหเป น ยานเครื่องนําไป กระทํา ให เปนของที่อาศัย ได เพียรตั้งไวเนือง ๆ เพียรเสริมสรางโดยรอบคอบ เพียรปรารภสม่ําเสมอดวยดี” ดังนี้. ภิกษุท้ังหลาย ! พวกเธอทั้งหลาย พึงสําเหนียกใจไวดวยอาการอยางนี้แล. สฬา. สํ. ๑๘/๒๔๖,๒๔๘/๓๔๘, ๓๕๐.
๗๐ ตามดู ไมตามไป อินทรียสังวร ปดกั้นการเกิดขึ้นแหงบาปอกุศล ภิ กษุทั้ง หลาย ! เรื่ องเคยมี มาแต กอ น เต า ตั วหนึ่ง เที่ยวหากินตามริมลําธารในตอนเย็น สุนั ข จิ้ งจอกตัวหนึ่ง ก็เที่ยวหากินตามริมลํา ธารในตอนเย็นเชน เดีย วกัน. เตา ตั วนี้ไ ดเ ห็น สุนัขจิ้ง จอกซึ่งเที่ยวหากินแตไ กล, ครั้ น แล ว จึง หดอวัยวะทั้งหลาย มีศีร ษะเปน ที่หา เข าในกระดองของตนเสี ย เปน ผูข วนขวายนอ ยนิ่ง อยู. แม สุนั ข จิ้งจอกก็ไดเ ห็นเตาตัว ที่เ ที่ยวหากิน นั้น แตไกลเหมือนกัน, ครั้น แล ว จึ ง เดินตรงเขาไปที่เตา คอยชองอยูวา “เมื่อ ไรหนอ เตา จั กโผลอ วัยวะสว นใดสวนหนึ่ง ออก ในบรรดาอวัยวะทั้ง หลาย มีศีรษะเปน ที่หา แลว จั กกัดอวัยวะสว นนั้นคร าเอาออกมากินเสี ย” ดัง นี้. ภิ กษุทั้ง หลาย ! ตลอดเวลาที่เ ตา ไมโผล อวัยวะออกมา สุนั ข จิ้ง จอกก็ไ ม ไ ด โอกาส ตอ งหลี กไปเอง;
อิ น ทรี ย สั ง วร ๗๑ ภิกษุทั้ง หลาย ! ฉันใดก็ฉัน นั้น; มารผูใจบาป ก็คอยชอง ตอพวกเธอทั้งหลายติดตอไมขาดระยะอยูเหมือนกันวา “ถ า อยา งไร เราคงไดชอ ง ไมท างตา ก็ท างหู หรือทางจมูก หรือทางลิ้ น หรือ ทางกาย หรือทางใจ”, ดัง นี้. ภิ กษุทั้ง หลาย ! เพราะฉะนั้น ในเรื่องนี้ พวกเธอทั้งหลาย จงเปนผูคุมครองทวารในอินทรียทั้งหลายอยูเถิด; ไดเห็น รูป ดว ยตา, ไดฟงเสียงดว ยหู, ไดดมกลิ่น ดว ยจมูก, ไดล้มรสดวยลิ้น, ไดสัมผัสโผฏฐัพพะดวยกาย, หรือไดรูธรรมารมณดวยใจแลว ิ จงอยา ได ถือเอาโดยลัก ษณะที่เ ปนการรวบถือทั้งหมด, อย า ไดถือเอาโดยลักษณะที่เ ปน การแยกถือ เปน สว น ๆ เลย, สิ่ง ที่เปนบาปอกุศลคือ อภิชฌาและโทมนั ส จะพึงไหลไปตามบุคคล ผูไมสํารวม ตา หู จมูกลิ้น กาย ใจ เพราะการไมสารวมอินทรียเหลาใดเปนเหตุ. ํ พวกเธอทั้งหลายจงปฏิบัติเ พื่อการปดกั้น อินทรี ยนั้นไว , พวกเธอทั้งหลายจงรักษา และถึงความสํารวม ตา หู จมูก ลิ้น กาย ใจ เถิด.
๗๒ ตามดู ไมตามไป ภิ กษุทั้ง หลาย ! ในกาลใด พวกเธอทั้งหลาย จักเปนผูคุมครองทวารในอินทรียทั้งหลายอยู; ในกาลนั้น มารผูใจบาป จักไมไดชองแมจากพวกเธอทั้งหลาย และจักตองหลีกไปเอง, เหมือ นสุ นัข จิ้งจอกไมไ ดชอ งจากเตา ก็ห ลีกไปเอง ฉะนั้น. “เต า หดอวัยวะไวใ นกระดอง ฉัน ใด, ภิ กษุ พึ ง ตั้งมโนวิตก (ความตริตรึกทางใจ) ไวในกระดอง ฉัน นั้น. เปน ผูที่ ตัณหาและทิฏ ฐิไ มอิงอาศัย ได, ไม เบี ยดเบียนผูอื่น, ไม กล า วรา ยต อใครทั้งหมด, เปน ผู ดับสนิ ทแลว ” ดั ง นี้แ ล. สฬา. สํ . ๑๘/๒๒๒/๓๒๐.
ความสําคัญแห่งอินทรียสังวร
๗๔ ตามดู ไมตามไป อินทรียสังวร เปนเหตุใหไดมาซึ่งวิมุตติญาณทัสสนะ ภิ กษุ ทั้ง หลาย ! เปรียบเหมือนตนไม เมื่อสมบูรณดวยกิ่ง และใบแลว สะเก็ดเปลือกนอก ก็บริบูรณ; เปลื อ กชั้ นใน ก็ บ ริบูรณ; กระพี้ ก็บ ริบูรณ; แกน ก็บ ริบู รณ นี้ฉัน ใด; ภิ กษุ ทั้งหลาย ! เมื่ออิน ทรี ยสัง วร มีอยู, ศีล ก็ถึง พร อ มดว ยอุป นิสัย; เมื่ อ ศี ล มี อ ยู, สัมมาสมาธิ ก็ถึง พรอ มดว ยอุป นิสัย; เมื่ อ สั มมาสมาธิ มี อ ยู, ยถาภูตญาณทัสสนะ ก็ถึง พร อ มดว ยอุป นิสัย; เมื่ อ ยถาภูตญาณทั สนะ มี อ ยู, นิพ พิท าวิราคะ ก็ถึง พรอ มดว ยอุป นิสัย; เมื่อ นิพพิทาวิราคะ มีอยู วิมุตติญาณทัสสนะ ก็ถึงพรอมดวยอุปนิสัย; ฉั น นั้ น เหมื อนกั น แล. ฉกฺ ก . อํ . ๒๒/๔๐๒/๓๒๑.
อิ น ทรี ย สัง วร ๗๕ ผูไมสํารวมอินทรียคือผูประมาท ผูสํารวมอินทรียคือผูไมประมาท ภิกษุทั้งหลาย ! ภิกษุเปนผูมีปกติอยูดวยความประมาท เปนอยางไรเลา ? ภิกษุ ทั้ง หลาย ! เมื่อภิก ษุไ มสํารวมระวัง ซึ่ง อิน ทรียคือตาอยู จิ ต ย อ มเกลื อ กกลั้ ว ในรู ป ทั้ ง หลายอั น เป น วิ สั ย แห ง การรู สึ ก ด ว ยตา; เมื่อ ภิกษุนั้น มีจิตเกลือกกลั้วแลว ปราโมทย ยอ มไมมี; เมื่ อ ปราโมทย ไมมี, ปติ ก็ไ มมี; เมื่ อ ปติ ไมมี, ป สสัท ธิ ก็ไ มมี; เมื่ อ ปสสัท ธิ ไมมี, ภิ กษุ นั้น ยอ มอยูเปน ทุกข; เมื่ อ มีทุ กข, จิ ตยอ มไมตั้ง มั่น; เมื่ อ จิ ต ไมตั้ง มั่น, ธรรมทั้งหลายยอ มไมปรากฏ; เพราะธรรมทั้งหลายไม ปรากฏ ภิกษุนั้น ยอมถึงซึ่งการถูกนับวาเปนผูมีปกติอยูดวยความประมาท โดยแท. (ในกรณีแหงอินทรีย คือ หู จมูก ลิ้น กาย และใจ ก็มีนัยยะอยางเดียวกัน) ภิกษุ ทั้ง หลาย ! อยา งนี้แ ล ภิกษุเปน ผูมีปกติอยูดว ยความประมาท.
๗๖ ตามดู ไมตามไป ภิกษุทั้งหลาย ! ภิกษุเปนผูมีปกติอยูดวยความไมประมาท เปนอยางไรเลา ? ภิ กษุ ทั้งหลาย ! เมื่อภิก ษุสํารวมระวัง ซึ่ง อินทรียคือตาอยู จิตยอ มไมเกลือกกลั้ว ในรูป ทั้งหลายอันเปน วิสัย แห งการรูสึกดวยตา; เมื่อ ภิ กษุ นั้น ไมมีจิตเกลือกกลั้ว แลว ปราโมทย ยอมเกิด; เมื่ อ ปราโมทย แลว ปติ ยอ มเกิด; เมื่ อ ใจมี ปติ ปสสัท ธิ ยอ มมี; เมื่อ มี ป สสั ท ธิ ภิ กษุนั้น ยอ มอยูเปน สุข; เมื่ อ มี สุข จิตยอ มตั้ง มั่น; เมื่ อ จิ ตตั้ง มั่น แลว ธรรมทั้งหลายยอ มปรากฏ; เพราะธรรมทั้งหลายยอมปรากฏ ภิกษุนั้นยอมถึงซึ่งการถูกนับวาเปนผูมีปกติอยูดวยความไมประมาท โดยแท. (ในกรณีแหงอินทรีย คือ หู จมูก ลิ้น กาย และใจ ก็มีนัยยะอยางเดียวกัน) ภิกษุทั้งหลาย ! อยางนี้แล ภิกษุเปนผูมีปกติอยูดวยความไมประมาท. สฬา. สํ. ๑๘/๙๗/๑๔๓-๔.
อิ น ทรี ย สัง วร ๗๗ ความไมประมาท เปนยอดแหงกุศลธรรม ภิกษุ ทั้ง หลาย ! สัตว ทั้งหลายที่ไ มมีเทา มี สองเทา มี มากเทา ก็ดี มีรูป ไมมีรูป มีสัญญา ไมมีสัญญา มีสัญญาก็หามิไดไมมีสัญญาก็หามิไดก็ดี, มีประมาณเทาใด; ตถาคตอรหันตสัมมาสัมพุทธะ ยอมปรากฏวาเลิศกวาบรรดาสัตวเหลานั้น. ภิกษุ ทั้ง หลาย ! กุ ศลธรรมเหลาใดเหลา หนึ่งบรรดามี กุศลธรรมทั้งหลายทั้งปวงนั้น มีความไมประมาทเปนมูล มีความไมประมาทเปนที่ประชุมลง. ความไมประมาท ยอมปรากฏวาเปนเลิศกวาบรรดากุศลธรรมเหลานั้น; ฉันใดก็ฉันนั้น. ภิกษุ ทั้ง หลาย ! ขอนี้เปนสิ่งที่ภิกษุผูไมประมาทพึงหวังได คือ เธอจักเจริญ กระทําใหมากซึ่งอริยมรรคมีองค ๘ มหาวาร. สํ. ๑๙/๖๒-๖๗/๒๕๔-๒๖๓.
๗๘ ตามดู ไมตามไป (การที่ ความไมประมาทเปน ยอดแหง กุ ศลธรรมทั้งปวง ในสูตรนี้ ทรงอุป มาดวยพระตถาคตเปน สัตวเลิศกว า สั ตวทั้งปวง. ส ว นในสู ตรอื่นอีกมากแหง; ทรงอุป มาด ว ย รอยเทา ชา งเลิศคือ ใหญกวารอยเทา สั ตวทั้งหลาย ทรงอุ ป มาด ว ย ยอดเรือนเลิศคือ อยู เ หนือไม โ ครงเรือ นทั้งหลาย ทรงอุ ป มาด ว ย รากไมโ กฏฐานุสาริยะ เลิศกว า รากไมหอมทั้งหลาย ทรงอุ ป มาด ว ย แก น จันทรแ ดง เลิศกวาไมแ กนหอมทั้งหลาย ทรงอุ ป มาด ว ย ดอกวัสสิกะ(มะลิ) เลิศกวา ดอกไมหอมทั้งหลาย ทรงอุ ป มาด ว ย ราชาจักรพรรดิ เลิศกวาพระราชาเมืองขึ้นเมืองออกทั้งหลาย ทรงอุ ป มาดว ย แสงจัน ทร เลิศคือ รุง เรืองกวาแสงดาวทั้ง หลาย ทรงอุป มาดว ย แสงอาทิตยภายหลังฝนตกไมมีเมฆในฤดูสารท แจมใสกวาฯ ทรงอุ ป มาดว ย ผา กาสี เลิศกวา บรรดาผาทอดว ยเสน ดา ยทั้งหลาย)
อิ น ทรี ย สัง วร ๗๙ ผูมีอินทรียสังวร จึงสามารถเจริญสติปฏฐานทั้ง ๔ ได ภิกษุทั้งหลาย ! บุ ค คลอาจเพื่ อ เป น ผู มี ป กติ ต ามเห็ น กายในกายอยู เพราะเขาละธรรมหกอยาง. หกอยา ง อยางไรเลา ? หกอยา ง คือ ความเปน ผูยิน ดี ในการงาน ความเปน ผูยิน ดี ในการคุยฟุง ความเปน ผูยิน ดี ในการหลับ ความเปน ผูยิน ดี ในการคลุก คลีกันเป นหมู ความเปน ผูไ มคุมครองทวารในอินทรียท้ังหลาย ความเปน ผูไ มรู ประมาณในการบริโภค. ภิกษุ ทั้ง หลาย ! เพราะละธรรมหกอย างเหลา นี้แ ล บุ คคลจึง เปน ผูอ าจเพื่อ เปน ผูมีปกติตามเห็น กายในกายอยู. มหาวาร. สํ . ๑๙/๔๙๙-๕๐๐/๓๘๘-๓๙๔. (ผูอาจเปนผูมีปกติตามเห็นกายในกายในภายใน - ในภายนอก - ในภายในและภายนอก และผูอาจเปนผูมีปกติตามเห็นเวทนาในเวทนา - ตามเห็นจิตในจิต - ตามเห็นธรรมในธรรม ลวนแตมขอความทีทรงตรัสไวอยางเดียวกัน) ี ่
๘๐ ตามดู ไมตามไป อาสวะบางสวนสามารถละไดดวยการสํารวม ภิกษุทั้งหลาย ! อาสวะทั้งหลาย สวนที่จะพึงละเสียดวยการสํารวม เปนอยางไรเลา ? ภิ กษุ ทั้ง หลาย ! ภิ กษุในกรณีนี้ พิ จ ารณาโดยแยบคายแล ว เป น ผู สํา รวมด ว ยการสั ง วรในอิ น ทรี ย คื อ ตา หู จมู ก ลิ้ น กาย ใจ อั น เป น อิ น ทรี ย ที่ เ มื่ อ ภิ ก ษุ ไ ม สํา รวมแล ว , อาสวะทั้งหลาย อันเปนเครื่องทําความคับแคนและเรารอน จะพึงบังเกิดขึ้น. และ เมื่ อ ภิกษุ เป น ผูสํา รวมแลว เปนอยู, อาสวะทั้งหลาย อันเปนเครื่องทําความคับแคนและเรารอน จะไมพึงบังเกิดขึ้น แกภิกษุนั้น. ภิ กษุ ทั้ง หลาย ! ขอ นี้ เปนเพราะ เมื่ อภิก ษุไ มสํารวม ด วยอาการอยางนี้, อาสวะทั้งหลายอันเปนเครื่องทําความคับแคนและเรารอนจะพึงบังเกิดขึ้น, และ เมื่ อภิก ษุสํา รวมแลวเปน อยู อาสวะทั้งหลาย อันเปนเครื่องทําความคับแคนและเรารอน จะไมพึงบังเกิดขึ้น แกภิกษุนั้น. ภิกษุทั้งหลาย ! นี้เรากลาวาอาสวะทั้งหลายสวนที่จะพึงละเสียดวยการสํารวม. มู . ม. ๑๒/๑๖/๑๓.
อิ น ทรี ย สัง วร ๘๑ อาสวะบางสวนสามารถละไดดวยการบรรเทา ภิกษุทั้งหลาย ! อาสวะทั้งหลายสวนที่จะพึงละเสียดวยการบรรเทา เปนอยางไรเลา ? ภิกษุ ทั้ง หลาย ! ภิกษุในกรณีน้ี พิจารณาโดยแยบคายแลว ยอ มไมรับเอาไวในใจ ยอ มละเสีย ยอมบรรเทา ทําใหสิ้น สุดทํา ใหถึง ความมีไ มไ ด ซึ่ง กามวิตก, พยาบาทวิตก, วิหิง สาวิ ตก อันบัง เกิดขึ้น แลว; และย อ มไมรับ เอาไวในใจ ยอ มละเสีย ย อมบรรเทา ทําใหสิ้น สุด ทํา ใหถึง ความมีไ มไ ด ซึ่ ง สิ่ง อันเปนอกุศลธรรมอันเปน บาปทั้ง หลาย ที่บั ง เกิดขึ้น แลว . ภิ กษุ ทั้ง หลาย ! ขอ นี้เปนเพราะ เมื่ อภิ ก ษุไ ม บรรเทาดวยอาการอยางนี้, อาสวะทั้ งหลายอัน เปนเครื่องคับ แค นและเรา รอ น จะพึง บังเกิดขึ้น, และ เมื่ อภิ ก ษุบรรเทาอยู อาสวะทั้งหลายอันเปนเครื่องคับแคนและเรารอน จะไมพึงบังเกิดขึ้น แกภิกษุนั้น. ภิกษุทั้งหลาย ! นี้เรากลาววา อาสวะทั้งหลายสวนที่จะละเสียดวยการบรรเทา. มู. ม. ๑๒/๑๙/๑๗.
๘๒ ตามดู ไมตามไป ผลที่ไดเพราะเหตุแหงการปดกั้นอาสวะ ภิ กษุ ทั้ง หลาย ! เมื่อใด ภิกษุละเสียไดซึ่งอาสวะทั้งหลาย อันจะพึงละไดดวยการสังวร, ... ละเสียไดซึ่งอาสวะทั้งหลาย อันจะถึงละไดดวยการบรรเทา,.... แลว; ภิ กษุ ทั้งหลาย ! ภิกษุนี้เรากลาววา เปนผูปดกันแลวดวยการปดกั้นซึ่งอาสวะทั้งปวง อยู; ้ ตัดตัณหาไดขาดแลว รื้อถอนสังโยชนไดแลว กระทําที่สุดแหงทุกขไดแลว เพราะรู เฉพาะซึ่งมานะโดยชอบ, ดั ง นี้แ ล. มู. ม. ๑๒/๒๐/๑๙.
ความหมายและลักษณะ ของการมีอินทรียสังวร
๘๔ ตามดู ไมตามไป ความหมายแหงอินทรีย ภิกษุทั้งหลาย ! อินทรียหกเหลานี้ มีอยู. หกเหลาไหนเลา ? หกอยาง คือ อินทรียคือตา, อินทรียคือหู, อินทรียคือจมูก, อินทรียคือลิ้น, อินทรียกาย, อินทรียคือใจ ภิกษุทั้งหลาย ! เมื่อใด อริยสาวก รูชัด แจงตามเปนจริง ซึ่ง ความเกิด ขึ้น (สมุ ทั ย) ซึ่ง ความตั้งอยูไ มไ ด (อัตถังคมะ) ซึ่งรสอร อย (อัสสาทะ) ซึ่งโทษอันต่ําทราม (อาทีนวะ) และ ซึ่ง อุบายเครื่องออก (นิสสรณะ) แหงอิ นทรี ยหกเหลา นี้; ภิ กษุทั้งหลาย ! อริยสาวกนี้ เราเรียกวา เปน โสดาบัน มีอันไมตกต่ําเปนธรรมดา เปนผูเที่ยงแทตอพระนิพพาน จักตรัสรูพรอมในเบื้องหนา. มหาวาร. สํ. ๑๙/๒๗๑/๙๐๒.
อิ น ทรี ย สั ง วร ๘๕ ลักษณะของผูสํารวมอินทรีย ภิกษุทั้งหลาย ! ภิกษุเปนผูคมครองทวารในอินทรียท้งหลาย เปนอยางไรเลา ? ุ ั ภิกษุ ทั้ง หลาย ! ภิ กษุใ นธรรมวินัยนี้ ได เห็ น รู ป ดวยตา, ไดฟง เสียงดว ยหู , ไดดมกลิ่น ดว ยจมูก, ไดลิ้มรสดวยลิ้น, ไดสัมผัสโผฏฐัพพะดวยกาย, และไดรูธรรมารมณดวยใจแลว ก็ ไ ม รวบถือ เอาทั้ง หมด (โดยนิมิต) และ ไมแ ยกถื อ เอาเป น สว น ๆ (โดยอนุพ ยัญ ชนะ), อกุ ศลธรรมอั น เปน บาป คือ อภิช ฌาและโทมนั ส มัก ไหลไปตามภิกษุ ผูไมสํารวมตา หู จมูก ลิ้น กาย ใจ เพราะการไมสํารวมอินทรียเหลาใดเปนเหตุ เธอก็ ปฏิบัติเ พื่อป ด กั้น อิน ทรียนั้น ไว, เธอรัก ษา และถึง ความสํา รวม ตา หู จมูก ลิ้น กาย ใจ ภิกษุทั้งหลาย ! ภิกษุอยางนี้ชื่อวา เปนผูคุมครองทวารในอินทรียทั้งหลาย. จตุกฺก. อํ. ๒๑/๕๐/๓๗.
๘๖ ตามดู ไมตามไป ผูที่ถึงซึ่ง ความเจริญงอกงาม ไพบูลย ในธรรมวินัย ภิกษุทั้งหลาย ! คนเลี้ยงโคที่ประกอบดวยองคคุณ ๑๑ อยางเหลานี้แลว ยอมเหมาะสมที่จะเลี้ยงโค ทําใหเพิ่มกําไรได. องคคุณ ๑๑ อยางนั้นคืออะไรบางเลา ? คือ คนเลี้ยงโคในกรณีน้ี ... เป น ผูเขี่ ยไขข าง, เปน ผูปดแผล, ... ภิกษุทั้ง หลาย ! คนเลี้ย งโคที่ประกอบดวยองคคุณ เหลา นี้แ ลว ย อมเหมาะสมที่จ ะเลี้ยงโค ทํา ใหเพิ่มกําไรได, ขอ นี้ฉันใด; ภิกษุทั้งหลาย ! ภิกษุที่ป ระกอบดว ยองคคุณ เหลา นี้แ ลว ยอมเหมาะสมที่จะถึงความเจริญ งอกงาม ไพบูลย ในธรรมวินัยนีได ฉันนั้น... ้ ภิกษุทั้งหลาย ! ภิ กษุเป น ผูคอยเขี่ยไขข าง เปน อยางไรเลา ? ภิกษุทั้ง หลาย ! ภิกษุในธรรมวินัยนี้ อดกลั้ นได (นาธิ วาเสติ) ละ (ปชหติ) บรรเทา (วิ โ นเทติ) ทํา ใหสิ้น สุด (พฺยนฺตีกโรติ) ทํา ใหห มดสิ้น (อนภาว คเมติ)
อิ น ทรี ย สั ง วร ๘๗ ซึ่ งความตรึ กเกี่ย วดว ยกาม, (กามวิ ตก) ที่เกิดขึ้นแลว ซึ่งความตรึ กเกี่ย วด วยความมุง ร า ย, (พยาบาทวิตก) ที่เกิดขึ้น แลว ซึ่ งความตรึ กเกี่ย วด วยการเบียดเบี ยน (วิหิง สาวิตก) ที่เกิดขึ้น แลว ซึ่ งบาปอกุ ศลธรรมทั้ง หลาย ที่เกิ ดขึ้นแล ว ภิกษุท้ัง หลาย ! ภิกษุเปน ผูคอยเขี่ยไขข าง เปน อยา งนี้แ ล. ภิกษุทั้ง หลาย ! ภิกษุเปน ผูปดแผล เปน อยางไรเลา ? ภิ กษุทั้ง หลาย ! ภิกษุในธรรมวินัยนี้ เห็น รู ป ดวยตา, ฟง เสี ยงดว ยหู, ดมกลิ่น ดว ยจมูก, ลิ้มรสด ว ยลิ้น , สัมผัส โผฏฐัพพะดวยกาย, รู ธรรมารมณดวยใจแลว ก็ไมมีจิตยึดถือเอาทั้งโดยลักษณะที่เปนการรวบถือทั้งหมด (โดยนิมิต) และไม ถือเอาโดยการแยกเปนสวน ๆ (โดยอนุพ ยัญ ชนะ) อกุ ศ ลธรรมอั น เป น บาป คื อ อภิ ช ฌาและโทมนั ส มั ก ไหลไปตามภิ ก ษุ ผูไมสารวมตา หู จมูก ลิ้น กาย ใจ เพราะการไมสํารวมอินทรียเหลาใดเปนเหตุ, ํ เธอก็ปฏิ บัติ เพื่ อป ด กั้น อินทรี ยนั้น ไว, เธอรักษาและถึ ง การสํารวม ตา หู จมู ก ลิ้น กาย ใจ. ภิกษุ ทั้ง หลาย ! ภิกษุเปน ผู ปดแผล เปน อยางนี้แ ล. (ในที่นี้ ยกมาใหเห็นเพียง ๒ จากทั้งหมด ๑๑ คุณสมบัติ) เอกาทสก. อํ. ๒๔/๓๘๑/๒๒๔.
9 อินทรีย์สังวร ( ตามดู ไม่ตามไป )keepcool
รูปแบบการละ ความเพลินในอารมณโดยวิธีอื่น
๙๐ ตามดู ไมตามไป กระจายซึ่งผัสสะ ภิ กษุทั้ง หลาย ! วิญ ญาณยอ มมีขึ้ น เพราะอาศัยธรรมสองอยา ง. สองอย างอะไรเลา ? สองอยา งคือ, ภิกษุทั้งหลาย ! เพราะอาศัยซึ่งจั ก ษุดว ย ซึ่ง รูปทั้งหลายดวย จัก ขุวิญญาณ จึ ง เกิดขึ้น. จักษุ เปนสิ่งที่ไมเที่ยง มีความแปรปรวน มีความเปนไปโดยประการอื่น; รูปทั้งหลาย เปนสิ่งที่ไมเที่ยง มีความแปรปรวน มีความเปนไปโดยประการอื่น : ธรรมทั้งสองอยางนี้แล เปน สิ่ง ที่ห วั่นไหวด ว ย อาพาธดวย ไมเที่ยง มีค วามแปรปรวน มีค วามเปนไปโดยประการอื่น; จักขุวิญญาณ เปนสิ่งที่ไมเที่ยง มีความแปรปรวน มีความเปนไปโดยประการอื่น; เหตุอันใดก็ตาม ปจจัยอันใดก็ตาม เพื่อความเกิดขึ้นแหงจักขุวิญญาณ, แมเหตุอันนั้น แมปจจัยอันนั้น ก็ลวนเปนสิ่งที่ไมเที่ยง มีความแปรปรวน มีความเปนไปโดยประการอื่น. ภิกษุทั้งหลาย ! จักขุวิญญาณเกิดขึ้นแลว เพราะอาศั ยป จจั ยที่ไ มเที่ยงดัง นี้ จักขุวิญ ญาณเปน ของเที่ย งมาแตไ หน.
อิ น ทรี ย สั ง วร ๙๑ ภิกษุทั้งหลาย ! ความประจวบพรอม ความประชุมพรอม ความมาพรอมกัน แหงธรรมทั้งหลาย (จักษุ+รูป+จักขุวิญญาณ) ๓ อยางเหลานี้ อันใดแล; ภิกษุทั้ง หลาย ! อัน นี้เราเรียกวา จั กขุ สัมผัส. ภิกษุทั้งหลาย ! แมจักขุสัมผัสก็เปนสิ่งที่ไมเที่ยง มีความแปรปรวน มีความเปนไปโดยประการอื่น. เหตุอันใดก็ต าม ปจจัยอันใดก็ต าม เพื่อ ความเกิ ดขึ้น แหง จักขุสัมผัส, แมเ หตุอัน นั้น แมปจจัยอัน นั้น ก็ลว นเปน สิ่ง ที่ไ ม เที่ยง มี ค วามแปรปรวน มี ค วามเปน ไปโดยประการอื่น . ภิกษุทั้งหลาย ! จักขุสั มผัสเกิดขึ้น แลว เพราะอาศัยปจจัยที่ไมเที่ยงดังนี้ จักขุสัมผัสจักเปนของเที่ยงมาแตไหน. (ในกรณีแหงโสตวิญญาณ, ฆานวิญญาณ, ชิวหาวิญญาณ, กายวิญญาณ, ก็มีนัยเดียวกัน). ภิกษุทั้งหลาย ! เพราะอาศัยซึ่งมโนดวย ซึ่งธรรมารมณทั้งหลายดวย มโนวิญญาณจึงเกิดขึ้น. มโนเปนสิ่งที่ไมเที่ยง มีความแปรปรวน มีความเปนไปโดยประการอื่น; ธรรมารมณทั้งหลายเปนสิ่งที่ไมเที่ยง มีความแปรปรวน มีความเปนไปโดยประการอื่น : ธรรมทั้ง สองอยา งนี้แล เปน สิ่ง ที่ห วั่ น ไหวดว ย อาพาธดว ย ไม เที่ ยง มีค วามแปรปรวน มี ค วามเปนไปโดยประการอื่น; มโนวิญญาณ เปนสิ่งที่ไมเที่ยง มีความแปรปรวน มีความเปนไปโดยประการอื่น;
๙๒ ตามดู ไมตามไป เหตุอันใดก็ตาม ปจจัยอันใดก็ตาม เพื่อความเกิดขึ้นแหงมโนวิญญาณ, แมเหตุอันนั้น แมปจจัยอันนั้น ก็ลวนเปนสิ่งที่ไมเที่ยง มีความแปรปรวน มี ความเปนไปโดยประการอื่น. ภิกษุทั้งหลาย ! มโนวิญญาณเกิดขึ้นแลว เพราะอาศัยปจจัยที่ไมเที่ยงดังนี้ มโนวิญญาณเปนของเที่ยงมาแตไหน. ภิกษุทั้งหลาย ! ความประจวบพรอม ความประชุมพรอม ความมาพรอมกัน แหงธรรมทั้งหลาย (มโน+ธรรมารมณ+มโนวิญญาณ) ๓ อยางเหลานี้อันใดแล; ภิกษุท้ัง หลาย ! อั น นี้เราเรียกวา มโนสัมผัส. ภิกษุทั้งหลาย ! แมมโนสัมผัส ก็เปนสิ่งทีไมเทียง มีความแปรปรวน มีความเปนไปโดยประการอื่น. ่ ่ เหตุอันใดก็ตาม ปจจัยอันใดก็ตาม เพื่อความเกิดขึ้นแหงมโนสัมผัส, แมเหตุอันนั้น แมปจจัยอันนั้น ก็ลวนเปนสิ่งที่ไมเที่ยง มีความแปรปรวน มีความเปนไปโดยประการอื่น. ภิกษุท้ังหลาย ! มโนสัมผัสเกิดขึ้นแลว เพราะอาศัยปจจัยที่ไมเที่ยงดังนี้ มโนสัมผัสจักเปนของเที่ยงมาแตไหน.
อิ น ทรี ย สั ง วร ๙๓ ภิ กษุทั้ง หลาย ! บุ คคลที่ผัสสะกระทบแลว ยอมรูสึก (เวเทติ), ผั สสะกระทบแลว ยอ มคิ ด (เจเตติ ), ผั สสะกระทบแล ว ยอ มจําไดหมายรู (สฺชานาติ) : แมธรรมทั้งหลายอยางนี้เหลานี้ ก็ลวนเปนสิ่งที่หวั่นไหวดวย อาพาธดวย ไม เที่ยง มีค วามแปรปรวน มีค วามเปนไปโดยประการอื่น . สฬา. สํ . ๑๘/๘๕/๑๒๔-๗.
๙๔ ตามดู ไมตามไป ตามแนวแหงสัมมาสังกัปปะ ภิ กษุทั้ง หลาย ! ภิก ษุต รึก ตามตรองตามถึง อารมณใด ๆ มาก จิ ต ยอมน อมไป โดยอาการอยางนั้น ๆ : ถา ภิ ก ษุต รึกตามตรองตามถึง กามวิตก มาก ก็ เป น อั น วา ละเนกขัมมวิตกเสีย กระทําแลวอยา งมากซึ่ง กามวิตก จิตของเธอนั้น ยอ มนอมไปเพื่อความตรึกในกาม ถา ภิ ก ษุต รึ กตามตรองตามถึ ง พ ๎ย าปาทวิต ก มาก ก็เปนอันวา ละอัพ ๎ยาปาทวิตกเสีย กระทําแลวอยางมากซึ่ง พ ๎ยาปาทวิตก จิ ตของเธอนั้น ย อ มน อมไปเพื่ อความตรึกในการพยาบาท ถา ภิ ก ษุต รึ กตามตรองตามถึง วิหิง สาวิตก มาก ก็ เป น อั น วา ละอวิหิง สาวิตกเสีย กระทําแลว อยางมากซึ่ง วิหิงสาวิตก จิ ตของเธอนั้น ย อ มน อมไปเพื่อความตรึ กในการทํา สัตวใ ห ลําบาก
อิ น ทรี ย สั ง วร ๙๕ ภิกษุทั้งหลาย ! เปรียบเหมือนในคราวฤดูสารท คือเดือนสุดทายแหงฤดูฝน คนเลี้ย งโคตองเลี้ยงฝู ง โคในที่แ คบเพราะเต็มไปดว ยขาวกลา เขาตองตีตอนหามกันฝูงโคจากขาวกลานั้นดวยทอนไม เพราะเขาเห็นโทษ คือ  การถูกประหาร การถูกจับกุม การถูกปรับไหม การติเตียน เพราะมีขาวกลานั้นเปนเหตุ, ข อ นี้ ฉันใด; ภิกษุท้ัง หลาย ! ถึง เราก็ฉัน นั้น ไดเห็ น แล ว ซึ่ง โทษความเลวทราม เศร า หมองแหง อกุ ศลธรรมทั้งหลาย, เห็นอานิสงสในการออกจากกาม ความเปนฝกฝายของความผองแผวแหงกุศลธรรมทั้งหลาย. ภิ กษุ ทั้ง หลาย ! เมื่อ เราเปน ผูไ มป ระมาท มี เพียร มีตนสง ไปอยา งนี้ เนกขัมมวิตก ยอมเกิดขึ้น .... อัพ ๎ยาปาทวิตก ยอมเกิดขึ้น....อวิหิงสาวิตก ยอมเกิดขึ้น. เราย อ มรูแ จง ชัดว า อวิหิง สาวิตกเกิดขึ้นแกเราแลว ก็อวิหิงสาวิตกนั้น ไมเปนไปเพื่อเบียดเบียนตน เบียดเบียนผูอื่น หรือเบียดเบียนทั้งสองฝาย แตเปนไปพรอมเพื่อความเจริญแหงปญญา ไมเปนฝกฝายแหงความคับแคน เปนไปพรอมเพื่อนิพพาน. แม เ ราจะตรึ ก ตามตรองตามถึ ง อวิ หิ ง สาวิ ต กนั้ น ตลอดคื น ก็ม องไมเห็น ภั ยอัน จะเกิดขึ้น เพราะอวิหิง สาวิ ตกนั้น เปน เหตุ แมเราจะตรึกตามตรองตามถึงอวิหิงสาวิตกนั้น ตลอดวัน หรือตลอดทั้งกลางคืนกลางวัน ก็ม องไมเห็นภัยอันจะเกิดขึ้นเพราะ อวิหิงสาวิตกนั้น เปนเหตุ
๙๖ ตามดู ไมตามไป ภิกษุทั้งหลาย ! ก็แตวา เมื่อเราตรึกตามตรองตามนานเกินไปนัก กายก็เมื่อยลา เมื่อกายเมื่อยลา จิตก็ออนเพลีย, เมื่อจิตออนเพลีย จิตก็หางจากสมาธิ,  เพราะเหตุนั้น เราจึงดํารงจิตใหหยุดอยูในภายใน กระทําใหมีอารมณอันเดียวตั้งมั่นไว. ขอนั้นเพราะเหตุไรเลา ? เพราะเราประสงคอยูวาจิตของเราอยาฟุงขึ้นเลย ดังนี้. ภิกษุทั้ง หลาย ! ภิก ษุต รึก ตามตรองตามถึง อารมณใดๆ มาก จิ ต ย อมนอม ไปโดยอาการอยางนั้น ๆ ถา ภิ ก ษุต รึ กตามตรองตามถึ ง เนกขัม มวิต กมาก ก็ เป น อั น วาละกามวิ ตกเสี ย กระทําแลว อยางมากซึ่ง เนกขัมมวิตก จิตของเธอนั้น ยอ มนอมไปเพื่อความตรึ กในการออกจากกาม ถา ภิ ก ษุต รึกตามตรองตามถึง อัพ ๎ยาปาทวิต กมาก ก็เปนอันวาละพ๎ยาปาทวิตกเสีย กระทําแลวอยางมากในอัพ๎ยาปาทวิตก จิ ตของเธอนั้น ยอ มน อมไปเพื่อความตรึกในการไมพยาบาท ถา ภิก ษุต รึ กตามตรองตามถึง อวิหิง สาวิต กมาก ก็ เป น อั น ว า ละวิ หิง สาวิ ตกเสีย กระทํา แลว อยา งมากในอวิหิง สาวิตก
อิ น ทรี ย สั ง วร ๙๗ จิ ต ของเธอนั้น ยอ มน อ มไปเพื่อความตรึ ก ในการไม ยัง สัตวใ ห ลํา บาก ภิกษุทั้ง หลาย ! เปรียบเหมือนในเดือนสุดทายแหงฤดูรอ น ข า วกล า ทั้งหมด เขาขนนํา ไปในบานเสร็จ แลว คนเลี้ย งโคพึง เลี้ย งโคได. เมื่อ เขาไปพัก ใตรม ไม หรื อ ไปกลางทุง แจง ๆ พึ ง ทํา แตค วามกํา หนดวา นั่น ฝูง โคดัง นี้ (ก็ พ อแลว) ฉั น นั้น เหมือ นกัน. มู. ม. ๑๒/๒๓๒-๒๓๖/๒๕๒.
9 อินทรีย์สังวร ( ตามดู ไม่ตามไป )keepcool
อิ น ทรี ย สั ง วร ๙๙ ยอมยุบ ยอมไมกอ ยอมขวางทิ้ง ยอมไมถือเอา ซึ่ง... ขันธ ๕ ภิ กษุ ทั้ง หลาย ! สมณะหรือพราหมณเหลาใด เมื่อตามระลึกยอมตามระลึกถึงชาติกอน ไดเปนอันมาก สมณะหรือพราหมณเหลานั้นทั้งหมดยอมตามระลึกถึงซึ่งอุปาทานขันธทั้งหา หรือขันธใดขันธหนึ่ง แหงอุปาทานขันธทั้งหานั้น. หาอยางไรกันเลา ? หาอยางคือ ภิกษุทั้งหลาย ! เขาเมื่อตามระลึก ยอมตามระลึกถึงซึ่ง รูป นั่นเทียว วา “ในอดี ตกาลนานไกล เราเป นผูมีรูป อยา งนี้” ดัง นี้บาง; ภิกษุทั้งหลาย ! เขาเมื่อตามระลึก ยอมตามระลึกถึงซึ่ง เวทนา นั่นเทียว วา “ในอดี ตกาลนานไกล เราเป นผูมีเวทนาอยางนี้” ดัง นี้บ าง; ภิกษุทั้งหลาย ! เขาเมื่อตามระลึก ยอมตามระลึกถึงซึ่ง สัญญา นั่นเทียว วา “ในอดี ตกาลนานไกล เราเป นผูมีสัญ ญาอยางนี้” ดัง นี้บา ง; ภิกษุท้งหลาย ! เขาเมื่อตามระลึก ยอมตามระลึกถึงซึ่ง สังขาร นั่นเทียว วา ั “ในอดี ตกาลนานไกล เราเปนผูมีสัง ขารอยางนี้” ดัง นี้บาง; ภิกษุทั้งหลาย ! เขาเมื่อตามระลึก ยอมตามระลึกถึงซึ่ง วิญญาณ นั่นเทียว วา “ในอดี ตกาลนานไกล เราเปนผูมีวิญญาณอยา งนี้” ดัง นี้บาง.
๑๐๐ ตามดู ไม ตามไป ภิ กษุทั้ง หลาย ! ทํา ไมเขาจึงกลา วกั น วา รูป ? ภิกษุทั้งหลาย ! ธรรมชาติน้น ยอมสลาย (รุปฺปติ) เหตุนั้นจึงเรียกวา รูป ั สลายเพราะอะไร ? สลายเพราะความเย็นบาง เพราะความรอนบาง เพราะความหิวบาง เพราะความระหายบาง เพราะการสัมผัสกับเหลือบ ยุง ลม แดด และสัตวเลื้อยคลานบาง ภิ กษุทั้ง หลาย ! ธรรมชาติน้ัน ยอมสลาย เหตุ น้ันจึงเรียกวา รูป. ภิ กษุทั้ง หลาย ! ทํา ไมเขาจึงกลา วกั น วาเวทนา ? ภิกษุทั้งหลาย ! ธรรมชาติน้น อันบุคคลรูสึกได (เวทยติ) เหตุนั้นจึงเรียกวา เวทนา ั รูสึกซึ่งอะไร ? รูสึกซึ่งสุขบาง ซึ่งทุกขบาง ซึ่งอทุกขมสุขบาง ภิกษุทั้งหลาย ! ธรรมชาตินน อันบุคคลรูสึกได เหตุนนจึงเรียกวา เวทนา. ั้ ั้ ภิกษุท้ัง หลาย ! ทํา ไมเขาจึง กลา วกัน วา สัญ ญา ? ภิกษุทั้ง หลาย ! ธรรมชาตินั้น ยอมหมายรูไ ดพ รอ ม (สฺชานาติ) เหตุ นั้ น จึง เรี ยกวา สัญ ญา. หมายรูไ ดพ รอ มซึ่งอะไร ? หมายรูไดพรอมซึ่งสีเขียวบาง ซึ่งสีเหลืองบาง ซึ่งสีแดงบาง ซึ่งสีขาวบาง ภิกษุท้งหลาย ! ธรรมชาตินั้น ยอมหมายรูไดพรอม เหตุนั้นจึงเรียกวา สัญญา. ั
อิ น ทรี ย สั ง วร ๑๐๑ ภิกษุทั้ง หลาย ! ทํา ไมเขาจึงกลา วกั น วา สังขาร ? ภิกษุทั้งหลาย ! ธรรมชาตินั้น ยอมปรุงแตง (อภิสงฺขโรนฺติ) ใหเปนของปรุงแตง เหตุนั้น จึง เรี ยกวา สังขาร. ปรุง แตงอะไรใหเปนของปรุงแตง ? ปรุ ง แตง รูป ใหเปนของปรุงแตงโดยความเปนรูป ปรุง แตงเวทนาให เปนของปรุงแตงโดยความเป นเวทนา ปรุง แตง สัญ ญาใหเปนของปรุง แตงโดยความเปน สัญญา ปรุง แตง สัง ขารให เป นของปรุงแตงโดยความเปน สังขาร ปรุง แตง วิญ ญาณใหเปนของปรุง แตงโดยความเปน วิญ ญาณ. ภิกษุทั้งหลาย ! ธรรมชาตินั้น ยอมปรุงแตงใหเปนของปรุงแตง เหตุนั้นจึงเรียกวาสังขาร. ภิ กษุ ทั้ง หลาย ! ทํา ไมเขาจึงกลา วกั น ว า วิญ ญาณ ? ภิกษุทั้งหลาย ! ธรรมชาตินั้น ยอมรูแจง (วิชานาติ) เหตุนั้นจึงเรียกวา วิญญาณ รูแจงซึ่งอะไร ? รูแจงซึ่งความเปรี้ยวบาง ซึ่งความขมบาง ซึ่งความเผ็ดรอนบาง ซึ่งความหวานบาง ซึ่งความขื่นบาง ซึ่งความไมขื่นบาง ซึ่งความเค็มบาง ซึ่งความไมเค็มบาง ภิกษุทั้งหลาย ! ธรรมชาตินน ยอมรูแจง เหตุนนจึงเรียกวา วิญญาณ. ั้ ั้
๑๐๒ ตามดู ไม ตามไป ภิ กษุทั้ง หลาย ! ในขันธทั้งหานั้น อริยสาวกผูมีการสดับ ยอมพิจารณาเห็นโดยประจักษชัดดังนี้วา “ในกาลนี้ เราถูกรูปเคี้ยวกินอยู, แมในอดีตกาลนานไกล เราก็ถูกรูปเคี้ยวกินแลว เหมื อ นกั บ ที่ ถูกรู ป อัน เปน ปจจุบัน เคี้ย วกิน อยูในกาลนี้ ฉันใดก็ฉัน นั้น . ถาเราเพลิดเพลินรูปในอนาคต, แมในอนาคตนานไกล เราก็จะถูกรูปเคี้ยวกิน เหมือนกับที่เราถูกรูปอันเปนปจจุบันเคี้ยวกินอยูในกาลนี้ ฉันใดก็ฉันนั้น”. อริยสาวกนั้น พิจารณาเห็นดังนี้แลว ยอมเปนผูไมเพงตอรูปอันเปนอดีต ไมเพลิดเพลินรูปอนาคต ยอมเปนผูปฏิบตเพือเบือหนาย คลายกําหนัด ดับไมเหลือ แหงรูปอันเปนปจจุบน. ั ิ ่ ่ ั (ในกรณีแหง เวทนา สัญญา สังขาร วิญญาณ ทรงตรัสไวอยางเดียวกันแลวตรัสตอไปวา) ภิ กษุทั้ง หลาย ! เธอจะสํา คั ญ ความสํา คัญขอ นี้ว า อยา งไร รู ป เที่ยง หรือไมเที่ยง ? “ไม เ ที่ ย ง พระเจ า ข า !” สิ่ ง ใดที่ไ มเ ที่ยง สิ่ง นั้นเปนทุก ข หรือเปน สุข เลา ? “เป น ทุ ก ข พระเจา ข า !” สิ่งใดไมเที่ยง เปนทุกข มีความแปรปรวนเปนธรรมดา ควรหรือหนอ ? ที่จะตามเห็นสิ่งนั้นวา “นั่นของเรา นั่นเปนเรา นั่นเปนอัตตาของเรา” ดังนี.้ “ไม ค วรเห็ น อย างนั้ น พระเจ า ข า !” (ในกรณีแหง เวทนา สัญญา สังขาร วิญญาณ มีการถามตอบแบบเดียวกัน แลวตรัสตอไปวา)
อิ น ทรี ย สั ง วร ๑๐๓ ภิกษุทั้ง หลาย ! เพราะเหตุนั้น ในเรื่องนี้ รูปอยางใดอยางหนึ่ง ทั้งที่เปนอดีตอนาคตและปจจุบัน มีในภายในหรือภายนอกก็ตาม หยาบหรือละเอียดก็ตาม เลวหรือประณีตก็ตาม มีในที่ไกลหรือในที่ใกลก็ตาม รูปทั้งหมดนั้นบุคคลควรเห็นดวยปญญาโดยชอบ ตามทีเปนจริงอยางนี้ วา ่ “นั่น ไมใชของเรา นั่นไมใชเ ปนเรา นั่นไมใช อัตตาของเรา” ดัง นี้. (ในกรณีแหง เวทนา สัญญา สังขาร วิญญาณ ทรงตรัสไวอยางเดียวกันแลวตรัสตอไปวา) ภิ กษุทั้ง หลาย ! อริ ยสาวกนี้ เรากลา ววา เธอยอ มยุ บ - ย อ มไมกอ; ย อ มขว างทิ้ง - ย อ มไมถือ เอา; ยอมทําใหกระจัดกระจาย - ยอมไมทําใหเปนกอง ; ยอมทําใหมอด - ยอมไมทําใหลุกโพลง. อริ ยสาวกนั้น ยอมยุบ-ยอมไม กอ ซึ่ง อะไร ? เธอยอมยุบ-ยอมไมกอ ซึ่งรูป ซึ่งเวทนา ซึ่งสัญญา ซึ่งสังขาร ซึ่งวิญญาณ. อริ ยสาวกนั้น ยอ มขวา งทิ้ง -ยอ มไมถือ เอา ซึ่ง อะไร ? เธอยอมขวางทิ้ง-ยอมไมถือเอา ซึ่งรูป ซึ่งเวทนา ซึ่งสัญญา ซึ่งสังขาร ซึ่งวิญญาณ. อริยสาวกนั้น ยอมทําใหกระจัดกระจาย-ยอมไมทําใหเปนกอง ซึ่งอะไร? เธอยอมทําใหกระจัดกระจาย-ยอมไม... ซึ่งรูป ซึ่งเวทนา ซึ่งสัญญา ซึ่งสังขาร ซึ่งวิญญาณ. อริ ย สาวกนั้ น ย อ มทํา ให ม อด-ย อ มไม ทํา ให ลุ ก โพลง ซึ่ ง อะไร ? เธอยอมทําใหมอด-ยอมไมทําใหลุกโพลง ซึ่งรูป ซึ่งเวทนา ซึ่งสัญญา ซึ่งสังขาร ซึ่งวิญญาณ.
๑๐๔ ตามดู ไม ตามไป ภิ กษุทั้ง หลาย ! อริยสาวกผูมีการสดับ เมื่อ เห็น อยูอ ยางนี้ ยอมเบื่อหนายแมในรูป แมในเวทนา แมในสัญญา แมในสังขาร แมในวิญญาณ. เมื่ อเบื่อหนาย ยอมคลายกํา หนัด, เพราะความคลายกําหนัด ยอ มหลุด พน, เมื่ อหลุด พน แลว ยอมมีญาณหยั่ง รูว าหลุด พน แลว. อริ ยสาวกนั้น ยอ มทราบชัดวา “ชาติส้ิน แล ว พรหมจรรย อ ยูจบแล ว กิจที่ควรทํา ไดสํา เร็จแลว กิ จอื่ น ที่ จะต องทํา เพื่ อ ความเปน อยา งนี้ มิไ ดมีอีก” ดัง นี้. ภิกษุทั้งหลาย ! ภิ กษุ (ผูซึ่ง หลุดพน แลว) นี้ เราเรียกวา ไมกออยู- ไมยุบอยู แตเปน อัน วา ยุบ แลว-ดํา รงอยู; ไมข วา งทิ้ง อยู-ไมถือ เอาอยู แตเปน อัน วาขวา งทิ้งแลว-ดํา รงอยู; ไมทําใหกระจัดกระจายอยู-ไมทําใหเปนกองอยู แตเปนอันวาทําใหกระจัดกระจายแลว-ดํารงอยู; ไมทําใหมอดอยู-ไมทําใหลุกโพลงอยู แตเปนอันวาทําใหมอดแลว-ดํารงอยู. ภิ กษุนั้น ไมกออยู-ไมยุบอยู แต เ ป น อัน วายุ บ ซึ่ง อะไรแลว ดํารงอยู ? เธอไม กออยู- ไมยุบ อยู แตเปนอันวายุบ ซึ่งรูป ซึ่งเวทนา ซึ่งสัญญา ซึ่งสังขาร ซึ่งวิญญาณ แลว ดํารงอยู
อิ น ทรี ย สั ง วร ๑๐๕ ภิกษุนั้น ไมข วา งทิ้ง อยู-ไม ถือ เอาอยู แตเ ปน อัน ว าขวางทิ้ง ซึ่ง อะไรแลว ดํารงอยู ? เธอไมข วางทิ้งอยู -ไม ถือเอาอยู แตเปนอันวาขวางทิ้ง ซึ่งรูป ซึ่งเวทนา ซึ่งสัญญา ซึ่งสังขาร ซึ่งวิญญาณ แลว ดํารงอยู. ภิ กษุ นั้น ไมทําใหกระจัด กระจายอยู-ไมทําใหเ ปน กองอยู แตเ ปน อัน วาทํา ให กระจัดกระจาย ซึ่งอะไรแลว ดํารงอยู ? เธอไมทําใหกระจัดกระจายอยู-ไมทําใหเปนกองอยู แตเปนอันวาทําใหกระจัดกระจาย ซึ่ง รูป ซึ่ งเวทนา ซึ่ง สั ญญา ซึ่ง สัง ขาร ซึ่ง วิญ ญาณ แลว ดํา รงอยู. ภิกษุ นั้น ไมทําใหมอดอยู- ไมทา ใหลุกโพลงอยู ํ แตเ ปน อัน วาทํา ให มอด ซึ่งอะไรแลว ดํารงอยู ? เธอไม ทําใหมอดอยู-ไมทํา ใหลุกโพลงอยู แตเปนอันวาทําใหมอดซึ่งรูป ซึ่งเวทนา ซึ่งสัญญา ซึ่งสังขาร ซึ่งวิญญาณ แลว ดํารงอยู. ภิกษุทั้งหลาย ! เทวดาทั้งหลาย พรอมทั้งอินทร พรหม และปชาบดี ยอมนมัสการภิกษุผูมีจิตหลุดพนแลวอยางนี้ มาจากที่ไกลเทียว กลาววา “ขาแตทานบุรุษอาชาไนย ! ขาแตทานบุรุษผูสูงสุด ! ขาพเจาขอนมัสการทาน เพราะข า พเจ า ไม อ าจจะทราบสิ่ ง ซึ่ ง ท า น อาศั ย แล ว เพ ง ของท า น” ดังนี้. ขนฺธ. สํ. ๑๗/๑๐๕-๑๑๐/๑๕๘-๑๖๔.
๑๐๖ ตามดู ไม ตามไป เห็นประจักษตามความเปนจริง สั ตว โลกนี้ เกิดความเดือ นรอนแลว มี ผัสสะบัง หนา ย อมกล า วซึ่ง โรคนั้น โดยความเปนตน เขาสํา คัญ สิ่งใด โดยความเปน ประการใด แตสิ่ง นั้น ยอ มเปน โดยประการอื่น จากที่เขาสํา คัญ นั้ น. สัตว โลกติ ดของอยูใ นภพ ถูก ภพบัง หน าแลว มี ภ พโดยความเปน อยา งอื่น จึง ไดเพลิ ด เพลินยิ่ง นักในภพนั้น. เขาเพลิ ด เพลิ นยิ่ง นั ก ในสิ่งใด สิ่ง นั้น ก็เปนภัย เขากลั ว ตอ สิ่งใด สิ่ง นั้น ก็เปน ทุกข. พรหมจรรยนี้ อัน บุคคลย อ มประพฤติ ก็เพื่อ การละขาดซึ่ง ภพ นั้น เอง. สมณะหรือพราหมณทั้งหลายเหลาใด กลาวความหลุดพนจากภพ วามีไดเพราะ ภพ; เรากล า ววา สมณะทั้งปวงนั้น มิ ใ ชผูห ลุดพน จากภพ. ถึงแมสมณะหรือพราหมณทั้งหลายเหลาใด กลาวความออกไปไดจากภพ วามีไดเพราะ วิภพ; เรากล า ววา สมณะหรือพราหมณทั้งปวงนั้น ก็ ยังสลั ด ภพออกไปไมไ ด.
อิ น ทรี ย สั ง วร ๑๐๗ ก็ ทุ กขนี้เกิ ดขึ้นเพราะอาศัยซึ่ง อุป ธิ ทั้งปวง. ความเกิดขึ้นแหง ทุ กข ไมมี ก็ เ พราะความสิ้นไปแหง อุปาทานทั้งปวง. ทานจงดูโลกนี้เถิด (จะเห็นวา) สัตวทั้งหลาย อันอวิชชาหนาแนนบังหนาแลว; และวาสัตวผูยินดีในภพ อันเปนแลวนั้น ยอมไมเปนผูหลุดพนไปจากภพได. ก็ภ พทั้งหลายเหล า หนึ่งเหลาใด อัน เปนไปในที่ห รื อ ในเวลาทั้ง ปวง เพื่อความมีแ หงประโยชนโดยประการทั้งปวง; ภพทั้งหลายทั้งหมดนั้น ไมเที่ยง เปนทุกข มีความแปรปรวนเปนธรรมดา. เมื่อบุคคลเห็นอยูซึ่งขอนั้น ดวยปญญาอันชอบตามที่เปนจริง อยางนี้อยู; เขายอมละภวตัณ หาได และไมเ พลิดเพลิน ซึ่ง วิภ วตัณหาดว ย. ความดั บเพราะความสํารอกไมเ หลือ เพราะความสิ้นไปแห ง ตัณ หาโดยประการทั้งปวง นั้น คือ นิพ พาน. ภพใหมยอ มไมมีแ กภิกษุ นั้น ผูดับ เย็นสนิท แล ว เพราะไมมีค วามยึ ดมั่น . ภิ กษุนั้น เปน ผู ครอบงํา มารไดแลว ชนะสงครามแลว ก า วลวงภพทั้งหลายทั้งปวงได แ ลว เปน ผูคงที่ ดัง นี้แ ล. อุ. ขุ. ๒๕/๑๒๑/๘๔.
๑๐๘ ตามดู ไม ตามไป พึงเห็นวา ชีวิตนั้นแสนสั้น ภิ กษุทั้ง หลาย ! ฝา ยภิกษุพ วกที่เจริญมรณสติอ ยา งนี้ วา “โอหนอ เราอาจจะมีชีวตอยูไดเพียงชั่วขณะฉันอาหารเสร็จเพียงคําเดียว ิ  เราพึ งใส ใ จถึงคําสอนของพระผูมีพ ระภาคเจา เถิด การปฏิ บัติตามคําสอนควรทําให มากแลวหนอ” ดัง นี้ก็ดี, ว า “โอหนอ เราอาจจะมีชีวิตอยูไ ดเพียง ชั่วขณะที่หายใจเขาแลวหายใจออก หรือชั่วหายใจออกแลวหายใจเขา. เราพึงใส ใ จถึงคําสอนของพระผูมีพ ระภาคเจ า เถิด. การปฏิ บัติตามคําสอนควรทําให มากแลวหนอ” ดัง นี้ก็ดี, ภิกษุเหลา นี้เราเรียกวา เปน ผูไม ป ระมาทแลว, เปน ผู เจริญมรณสติเพื่ อ ความสิ้นอาสวะอยางแทจริง.
อิ น ทรี ย สั ง วร ๑๐๙ ภิกษุทั้งหลาย ! เพราะฉะนั้น ในเรื่องนี้ พวกเธอทังหลาย พึงสําเหนียกใจไววา ้  “เราทั้งหลาย จั กเป น ผูไ มป ระมาทเปน อยู, จั กเจริ ญมรณสติ เพื่อความสิ้นอาสวะอยา งแทจริง” ดัง นี้ . ภิกษุทั้ง หลาย ! เธอทั้งหลาย พึง สํา เหนียกใจไวอ ยา งนี้แ ล. อฏก. อํ. ๒๓/๓๒๗/๑๗๐.
9 อินทรีย์สังวร ( ตามดู ไม่ตามไป )keepcool
ผลที่สุด ของการละความเพลิน ในอารมณ
๑๑๒ ตามดู ไม ตามไป ผูไดชื่อวา อินทรียภาวนาชั้นเลิศ อานนท ! อินทรียภาวนาชั้นเลิศ (อนุตตรา อินทฺริยภาวนา) ในอริยวินัย เปนอยางไรเลา ?  ฺ ฺ อานนท ! ในกรณีนี้ อารมณอันเปนที่ชอบใจ – ไมเปนที่ชอบใจ – ทั้งเปนที่ชอบใจและไมเปนที่ชอบใจ อั น บัง เกิดขึ้นแกภิ กษุเพราะเห็น รู ป ดวยตา. ภิ กษุนั้น รูชัด อยา งนี้วา “อารมณที่เ กิด ขึ้น แลวแกเ รานี้ เปน สิ่ง มีปจ จัยปรุง แตง (สงฺข ต) เป น ของหยาบ ๆ (โอฬาริก) เปน สิ่ งที่อาศัยเหตุ ปจ จั ยเกิด ขึ้น (ปฏิจฺจ สมุปฺปนฺน); แต มี สิ่งโนน ซึ่ง รํางับและประณีต , กลา วคือ อุเ บกขา” ดัง นี้. (เมื่ อ รูชัดอยางนี้ ) อารมณอันเปนที่ชอบใจ – ไมเปนที่ชอบใจ - ทั้งเปนที่ชอบใจและไมเปนที่ชอบใจ อัน บัง เกิดขึ้นแกภิกษุนั้น ยอ มดับ ไป, อุเ บกขายัง คงดํารงอยู.
อิ น ทรี ย สั ง วร ๑๑๓ อานนท ! อารมณอันเปนที่ชอบใจ – ไมเปนที่ชอบใจ - ทั้งเปนที่ชอบใจ และไมเปนที่ชอบใจ อันบังเกิดขึ้นแกภิกษุน้น ยอมดับไป เร็วเหมือนการกระพริบตาของคน อุเบกขายังคงดํารงอยู. ั อานนท ! นีแล เราเรียกวา อินทรียภาวนาชั้นเลิศในอริยวินัย ในกรณีแหง รูปที่รแจงดวยจักษุ. ้ ู (ในกรณีแหง เสียงที่รูแจงดวยโสตะ กลิ่นที่รูแจงดวยฆานะ รสที่รูแจงดวยชิวหา โผฎฐัพพะที่รแจงดวยผิวกาย และ ธรรมารมณที่รูแจงดวยใจ ทรงตรัสอยางเดียวกัน ู ต า งกั นแตอุ ป มาแหง ความเร็วในการดับ แหงอารมณน้ัน ๆ, คือ กรณีเสียง เปรี ยบดวยความเร็ว แหงการดีดนิ้ว มือ, กรณีกลิ่น เปรียบดวยความเร็ว แหงหยดน้ํา ตกจากใบบัว, กรณีรส เปรียบดวยความเร็วแหงน้ําลายที่ถมจากปลายลิ้นของคนแข็งแรง, กรณีโผฏฐัพพะ เปรียบดวยความเร็วแหงการเหยียดแขนพับแขนของคนแข็งแรง, กรณีธรรมารมณ เปรียบดวยความเร็วแหงการแหงของหยดน้ําบนกระทะเหล็ก ที่รอนแดงอยูตลอดวัน) อุปริ. ม. ๑๔/๕๔๒–๕๔๕/๘๕๖–๘๖๑.
๑๑๔ ตามดู ไม ตามไป ผูเขาไปหาเปนผูไมหลุดพน ผูไมเขาไปหายอมหลุดพน ภิ กษุทั้ง หลาย ! ผู เ ขาไปหา เปน ผูไ มห ลุ ด พน; ผูไ มเ ขา ไปหา เปน ผูห ลุดพน. ภิ กษุ ทั้งหลาย ! วิญ ญาณ ซึ่งเขา ถือเอารู ป ตั้ง อยู ก็ตั้ง อยูได เปน วิญ ญาณที่มีรูป เปนอารมณ มี รูป เปน ที่ตั้ง อาศัย มี นัน ทิ เปน ที่เขา ไปสองเสพ ก็ถึง ความเจริญ งอกงาม ไพบูลย ได ภิ กษุทั้งหลาย ! วิญ ญาณ ซึ่งเขา ถือเอาเวทนา ตั้ง อยู ก็ตั้ง อยู ไ ด เป น วิญ ญาณที่มีเวทนาเปนอารมณ มีเวทนาเปน ที่ตั้งอาศั ย มี นัน ทิ เปน ที่เขา ไปสองเสพ ก็ถึง ความเจริญ งอกงาม ไพบูลย ได ภิ กษุท้ังหลาย ! วิญ ญาณ ซึ่งเขา ถือเอาสัญญา ตั้ง อยู ก็ตั้งอยู ไ ด เป น วิญ ญาณที่มีสัญ ญาเปนอารมณ มีสัญญาเปน ที่ตั้งอาศัย มี นัน ทิ เปน ที่ เขา ไปสองเสพ ก็ถึง ความเจริญ งอกงาม ไพบูลย ได ภิ กษุทั้งหลาย ! วิญ ญาณ ซึ่งเขา ถือเอาสังขาร ตั้ง อยู ก็ตั้ง อยูไ ด เป น วิญ ญาณที่มีสัง ขารเปนอารมณ มี สังขารเป น ที่ตั้งอาศั ย มี นัน ทิ เปน ที่เขา ไปสองเสพ ก็ถึง ความเจริญ งอกงาม ไพบูลย ได
อิ น ทรี ย สั ง วร ๑๑๕ ภิกษุทั้ง หลาย ! ผูใ ดจะพึงกลาวอยางนี้ วา “เราจั ก บั ญ ญัติ ซึ่ง การมา การไป การจุติ การอุ บัติ ความเจริญ ความงอกงาม และความไพบูลย ของวิญญาณ โดยเวนจากรูป เวนจากเวทนา เวนจากสัญญา และเวนจากสังขาร” ดัง นี้ นั้น. นี่ ไม ใชฐานะที่จักมีไดเลย. ภิ กษุทั้ง หลาย ! ถาราคะในรูปธาตุ ในเวทนาธาตุ ในสัญ ญาธาตุ ในสัง ขารธาตุ ในวิญญาณธาตุ เป น สิ่ง ที่ภิกษุล ะไดแ ลว เพราะละราคะได อารมณสําหรับวิญญาณก็ขาดลง ที่ตั้งของวิญญาณก็ไมมี วิญญาณอันไมมีที่ตั้งนัน ก็ไมงอกงาม หลุดพนไปเพราะไมถกปรุงแตง ้ ู เพราะหลุดพ นไป ก็ ตั้ง มั่น เพราะตั้ง มั่น ก็ ยิน ดี ในตนเอง เพราะยิน ดี ในตนเอง ก็ ไ มห วั่นไหว เมื่อ ไมห วั่นไหว ก็ ป รินิพ พานเฉพาะตน ย อ มรู ชัดวา “ชาติส้ิน แลว พรหมจรรยอ ยูจบแลว กิจที่ควรทําไดสาเร็จแลว กิจอื่นที่จะตองเพื่อความเปนอยางนี้มิไดมีอีก” ดังนี้. ํ ขนฺ ธ . สํ . ๑๗/๖๖/๑๐๕.
๑๑๖ ตามดู ไม ตามไป เพราะไมเพลิน จึงละอนุสัยทั้ง ๓ ได ภิ กษุทั้ง หลาย ! เพราะอาศัย ตา ดว ย รูป ทั้งหลาย ดว ย จึง เกิด จักขุ วิญ ญาณ การประจวบพรอ มแหงธรรม ๓ ประการนั่น คือ ผัสสะ; เพราะมีผัสสะเปน ป จจัย... เพราะอาศัย หู ดว ย เสี ยงทั้งหลาย ดว ย จึง เกิดโสตวิญญาณ การประจวบพรอ มแห งธรรม ๓ ประการนั่น คือ ผั สสะ; เพราะมีผัสสะเปน ปจจัย... เพราะอาศัย จมูก ดว ย กลิ่ น ทั้งหลาย ดว ย จึง เกิดฆานวิญ ญาณ การประจวบพรอ มแหงธรรม ๓ ประการนั่น คือ ผัสสะ; เพราะมีผัสสะเปน ปจจั ย... เพราะอาศัย ลิ้น ดว ย รสทั้งหลาย ดว ย จึง เกิดชิว หาวิญญาณ การประจวบพร อ มแหงธรรม ๓ ประการนั่น คือ ผั สสะ; เพราะมีผั สสะเปน ปจจั ย...
อิ น ทรี ย สั ง วร ๑๑๗ เพราะอาศัย กาย ดว ย โผฏฐัพ พะทั้งหลาย ดว ย จึ ง เกิดกายวิญ ญาณ การประจวบพรอ มแหงธรรม ๓ ประการนั่น คือ ผัสสะ; เพราะมีผัสสะเปน ปจจั ย... เพราะอาศั ย ใจ ด ว ย ธรรมารมณ ทั้ ง หลาย ด ว ย จึ ง เกิ ด มโนวิ ญ ญาณ การประจวบพรอ มแห งธรรม ๓ ประการนั่น คือ ผัสสะ; เพราะมีผัสสะเปน ป จจัย จึงเกิดเวทนา อันเปนสุขบาง เปนทุกขบาง ไมใชทุกขไมใชสุขบาง. บุ คคลนั้น เมื่อ สุ ข เวทนา ถู กตอ งอยู ย อ มไมเพลิดเพลิน ยอ มไมพร่ําสรรเสริญ ไมเ มาหมกอยู; อนุสยคือราคะ ยอมไมตามนอน (ตสฺส ราคานุสโย นานุเสติ) แกบุคคลนั้น. ั เมื่ อ ทุก ขเวทนา ถู กตอ งอยู เขายอ มไมเศรา โศก ยอ มไมระทมใจ ยอ มไมคร่ํา ครวญ ยอ มไมตีอ กร่ําไห ยอ มไมถึงความหลงใหลอยู; อนุสัยคือปฏิฆะ ยอมไมตามนอน (ไมเพิ่มความเคยชินให) แกบุคคลนั้น.
๑๑๘ ตามดู ไม ตามไป เมื่ อ เวทนาอัน ไมใชทุก ขไมใชสุข ถู กตองอยู เขายอ มรู ตามเป น จริง ซึ่ งสมุ ทยะ (เหตุ เกิ ด) ของเวทนานั้น ดว ย ซึ่ง อั ตถังคมะ (ความดับไมเหลือ ) แหงเวทนานั้น ด ว ย ซึ่ ง อัสสาทะ (รสอร อ ย) ของเวทนานั้น ดว ย ซึ่ ง อาที นวะ (โทษ) ของเวทนานั้น ดว ย ซึ่ ง นิ สสรณะ (อุบายเครื่องออกพนไป) ของเวทนานั้น ดว ย; อนุสัยคืออวิชชา ยอมไมตามนอน (ไมเพิ่มความเคยชินให) แกบุคคลนั้น. ภิกษุทั้ง หลาย ! บุ คคลนั้น หนอ (สุข าย เวทนาย ราคานุสย ปหาย) ละราคานุสัยอันเกิดจากสุขเวทนาเสียได แล ว (ทุกฺขาย เวทนาย ปฏิ ฆานุสย ปฏิวิโ นเทตฺ ว า) บรรเทาปฏิ ฆานุสัยอัน เกิดจากทุก ขเวทนาเสีย ไดแล ว (อทุกฺข มสุ ขาย เวทนาย อวิชฺชานุ สย สมูห นิตฺว า) ถอนอวิชชานุสัย อั น เกิ ดจากอทุก ขมสุ ขเวทนาเสี ย ไดแลว ;
อิ น ทรี ย สั ง วร ๑๑๙ (อวิ ชฺช ปหาย วิ ชฺช อุปฺปาเทตฺว า) เมื่ อละอวิชชาเสี ย ไดแล ว และทํา วิชชาใหเ กิด ขึ้น ได แลว; (ทิ ฏเว ธมฺเม ทุกฺข สฺสนฺตกโร ภวิสฺสตีติ) เขาจั ก ทํา ที่ สุ ด แห ง ทุ ก ข ในทิ ฏ ฐธรรม (รู เ ห็ น ได เ ลย) นี้ ไ ด นั้ น ; (านเมต วิชฺชติ ฯ) ข อนี้เ ป นฐานะที่จัก มีไ ด. อุ ป ริ . ม. ๑๔/๕๑๘/๘๒๓.
๑๒๐ ตามดู ไม ตามไป ยอมหลุดพนไปจากทุกข ภิ กษุทั้ง หลาย ! ผู ใ ด ไมเ พลิ ดเพลิ น อยู ใน รูป ผูนั้ น เทา กับไมเ พลิ ด เพลิน อยู ใน สิ่ง ที่เ ปน ทุก ข... ผู ใ ด ไมเ พลิดเพลิน อยู ใน เวทนา ผู นั้น เท า กั บไมเ พลิด เพลิ น อยู ใน สิ่ง ที่เ ปน ทุก ข... ผูใ ด ไม เ พลิดเพลิ น อยู ใน สัญ ญา ผูน้ัน เทา กับไมเ พลิ ด เพลิน อยู ใน สิ่ ง ที่เ ปน ทุก ข... ผูใ ด ไม เ พลิดเพลิ น อยู ใน สังขารทั้ง หลาย ผูน้ัน เทา กับไมเ พลิ ด เพลิน อยู ใน สิ่ง ที่เ ปน ทุก ข... ผูใ ด ไม เ พลิ ดเพลิน อยู ใน วิญ ญาณ ผูนั้ น เทา กั บไมเ พลิด เพลิน อยู ใน สิ่ ง ที่เ ปน ทุก ข
อิ น ทรี ย สั ง วร ๑๒๑ เรากล า วว า “ผูใด ไม เ พลิด เพลิน อยู ใน สิ่ง ที่เ ปน ทุก ข ผูน้ัน ยอ มหลุด พนไปไดจ ากทุก ข” ดัง นี้. ขนฺ ธ . สํ . ๑๗/๓๙/๖๕.
๑๒๒ ตามดู ไม ตามไป ภิ กษุทั้ง หลาย ! ... (ทรงตรัสกรณีเพลิน แล ว ทรงตรัสกรณีไ มเ พลิน ต อ เที ยบกัน) ...ส ว นผู ใ ด ไมเพลิด เพลิน อยู ใน จัก ษุ ผู นั้น เท า กั บ ไม เ พลิด เพลินอยู ใน สิ่ง ที่เ ปนทุก ข... ผูใ ด ไม เ พลิดเพลิ น อยู ใน โสตะ ผู นั้น เทา กับ ไมเ พลิ ด เพลินอยู ใน สิ่ง ที่เ ปนทุก ข... ผู ใ ด ไม เ พลิดเพลิ น อยู ใน ฆานะ ผูน้ัน เท า กั บ ไม เ พลิ ด เพลิ นอยู ใน สิ่ง ที่เ ปนทุก ข... ผู ใ ด ไมเ พลิ ดเพลิ น อยู ใน ชิวหา ผู นั้น เท า กั บ ไมเ พลิ ด เพลินอยู ใน สิ่ ง ที่เ ปนทุก ข... ผู ใ ด ไมเ พลิดเพลิน อยู ใน กายะ ผูนั้ น เทา กับ ไมเ พลิด เพลินอยู ใน สิ่ง ที่เ ปนทุ ก ข...
อิ น ทรี ย สั ง วร ๑๒๓ ผู ใ ด ไม เ พลิดเพลิน อยู ในมนะ ผูนั้ น เทา กับ ไมเ พลิด เพลินอยู ใน สิ่ง ที่เ ปนทุ ก ข เรากล า วว า ผู ใด ไมเ พลิดเพลิน อยู ใน สิ่ง ที่เ ป น ทุก ข ผู น้ัน ยอ มหลุด พนไปไดจ ากทุก ข ดัง นี้. ภิกษุทั้ง หลาย ! ... (ทรงตรัสกรณีเพลิ น แลว ทรงตรัสกรณีไ มเ พลิน ตอ เทียบกัน ) ...สว นผูใ ด ไมเพลิด เพลิน อยู ใน รูป ผูนั้น เทา กับ ไม เ พลิด เพลินอยู ใน สิ่ง ที่เ ปนทุก ข... ผูใ ด ไมเ พลิดเพลิน อยู ใน เสียง ผู น้ัน เทา กั บ ไม เ พลิด เพลินอยู ใน สิ่ง ที่เ ปนทุก ข... ผูใ ด ไม เ พลิดเพลิ น อยู ใน กลิ่น ผู น้ัน เท า กั บ ไม เ พลิด เพลินอยู ใน สิ่ง ที่เ ปนทุ ก ข...
๑๒๔ ตามดู ไม ตามไป ผู ใ ด ไมเ พลิ ดเพลิ น อยู ใน รส ผูนั้ น เทา กับ ไมเ พลิ ด เพลินอยู ใน สิ่ง ที่เ ปนทุก ข... ผู ใ ด ไม เ พลิดเพลิน อยู ใน โผฏฐัพพะ ผูนั้ น เท า กับ ไม เ พลิด เพลินอยู ใน สิ่ง ที่เ ปนทุก ข... ผูใ ด ไม เ พลิ ดเพลิน อยู ใน ธรรมารมณ ผูนั้ น เทา กับ ไมเ พลิด เพลินอยู ใน สิ่ง ที่เ ปนทุก ข เรากลา ววา ผูใด ไมเ พลิ ดเพลิน อยู ใน สิ่ ง ที่เ ปน ทุก ข ผู น้ัน ยอมหลุด พนไปไดจ ากทุก ข ดัง นี้. สฬา. สํ . ๑๘/๑๖/๑๙-๒๐.
อิ น ทรี ย สั ง วร ๑๒๕ ลักษณะของบุคคลสี่ประเภท ภิกษุทั้งหลาย ! บุคคลสี่จําพวกเหลานี้ มีอยู หาไดอยู ในโลก. สี่จําพวก อยางไรเลา ? สี่จําพวกคือ กายออก แต จิต ไม ออก (นิ กฺกฏกาโย อนิ กฺกฏจิตฺโ ต) กายไม ออก แตจิต ออก (อนิกฺกฏกาโย นิกฺกฏจิตฺโ ต) กายก็ไ มออก จิ ต ก็ไ มออก (อนิ กฺกฏกาโย จ อนิกฺกฏจิตฺโต จ) กายก็ ออก จิต ก็ออก (นิกฺกฏ กาโย จ นิกฺกฏจิตฺโ ต จ) ภิกษุทั้งหลาย ! บุคคลที่ชื่อวา กายออก แตจิตไมออก เปนอยางไรเลา ? ภิกษุทั้งหลาย ! ในกรณีนี้ บุคคลบางคน เสพเสนาสนะอันสงัด คือปาและปาทึบ, ในที่นั้น ๆ เขาวิตกซึ่งกามวิตกบาง ซึ่งพ ๎ยาปาทวิตกบาง ซึ่งวิหิงสาวิตกบาง. ภิกษุทั้ง หลาย ! อยา งนี้แ ล บุคคล กายออก แตจิตไมออก. ภิกษุทั้งหลาย ! บุคคลที่ชื่อวา กายไมออก แตจิตออก เปนอยางไรเลา ? ภิกษุทั้งหลาย ! ในกรณีน้ี บุคคลบางคน ไมไดเสพเสนาสนะอันสงัด คือปาและปาทึบ, ในที่นั้น ๆ เขาวิตกซึ่งเนกขัมมวิตกบาง ซึ่งอัพ๎ยาปาทวิตกบาง ซึ่งอวิหิงสาวิตกบาง. ภิกษุทั้ง หลาย ! อยา งนี้แ ล กายไมออก แต จิต ออก.
๑๒๖ ตามดู ไม ตามไป ภิกษุทั้งหลาย ! บุคคลที่ช่อวา กายก็ไมออก จิตก็ไมออก เปนอยางไรเลา ? ื ภิกษุทั้งหลาย ! ในกรณีนี้ บุคคลบางคน ไมไดเสพเสนาสนะอันสงัด คือปาและปาทึบ, ในที่นั้น ๆ เขาวิตกซึ่งกามวิตกบาง ซึ่งพ๎ยาปาทวิตกบาง ซึ่งวิหิงสาวิตกบาง. ภิ กษุทั้ง หลาย ! อยา งนี้แ ลบุคคลที่ กายก็ไ มออก จิต ก็ไ มออก. ภิกษุทั้งหลาย ! บุคคลที่ชื่อ วา กายก็ออก จิต ก็ออก เปนอยา งไรเลา ? ภิกษุทั้งหลาย ! ในกรณีนี้ บุคคลบางคน เสพเสนาสนะอันสงัด คือปาและปาทึบ, ในที่น้น ๆ เขาวิตกซึ่งเนกขัมมวิตกบาง ซึ่งอัพ๎ยาปาทวิตกบาง ซึ่งอวิหิงสาวิตกบาง. ั ภิกษุทั้งหลาย ! อยา งนี้แ ล บุ คคลที่ กายก็ออก จิต ก็ออก. ภิกษุทั้งหลาย ! บุคคล ๔ จําพวกเหลานี้แล มีอยู หาไดอยู ในโลก. จตุกก. อํ. ๒๑/๑๘๕/๑๓๘. ฺ
ข้อย้ำเตือนจากพระตถาคต
๑๒๘ ตามดู ไม ตามไป ความไมประมาท ยังกุศลธรรมทั้งหลายใหเกิดขึ้น ภิ กษุ ทั้ง หลาย ! เราไมมองเห็นธรรมอื่ นแมสักอยา งหนึ่ง ที่เป น เหตุใ หกุศลธรรมที่ยังไมเกิด เกิดขึ้น หรืออกุศลธรรมที่เกิดอยูแลว ยอมเสื่อมสิ้นไป, เหมือนความไมประมาท นี้. ภิกษุ ทั้งหลาย ! เมื่อบุค คลไมประมาทแลว, กุศลธรรมที่ยังไมเกิด ก็เกิดขึ้น และอกุศลธรรมที่เกิดอยูแลว ก็เสื่อมสิ้นไป. เอก. อํ. ๒๐/๑๓/๖๐.
อิ น ทรี ย สั ง วร ๑๒๙ พินัยกรรม ของพระสังฆบิดา ภิกษุ ทั้ง หลาย ! บั ดนี้ ตถาคต ขอเตือนพวกเธอทั้งหลายไว วา สัง ขารทั้งหลาย มีค วามเสื่อมไปเปนธรรมดา พวกเธอทั้งหลาย จงถึง พรอมดวยความไมประมาทเถิด นี่ แ ล เป นพระวาจาที่ตรัสครั้ง สุดทายของพระตถาคตเจา . มหา. ที . ๑๐/๑๘๐/๑๔๓.
9 อินทรีย์สังวร ( ตามดู ไม่ตามไป )keepcool
อิ น ทรี ย สัง วร ๑๓๑ บันทึกทายเลม ดับเสียใหได ดับเสียใหได นําไปสู ปรากฏ จน นี้คือวงจร อารมณ ขึ้นแลว กระทัง ่ ของจิต จิตมีตัณหา ภพ,ชาติ ผูกกับอารมณ ชรามรณะ (เกิดขึ้น) (เพลินตั้งอยู) (ดับไป) อันเปน สังสารวัฏฏ อินทรียสังวร จึงเปนหลักการแหงความไมประมาท ที่ตรัสไวดวยการดับเหตุ ที่จะเปนไปเพื่อชราและมรณะ อันเปนที่มาของการ “ตามดู ไมตามไป” ที่แสดงใหเห็นดวยพุทธวจน กวา ๖๐ พระสูตร บงบอกถึงความสอดรับกัน ของ พุทธวจน คือ คําตถาคต ที่เปน อินทรียสังวร อันเปนตัวชี้วัดของ ความเปน ผูไมประมาท และเปนการยืนยันภายใตหลักการแหงมหาปเทส ๔ (หลักการตรวจสอบวาเปนคําตถาคตหรือไม คือหลักที่ตถาคตบัญญัติไวเพื่อ ใช วั ด สอบวา เปน คํา ของพระองค จริง หรือ ไมจ ริง โดยนํา เนื้อ ความ หลั ก การนั้ น ไปเที ย บเคี ย งในพุ ท ธวจนบทอื่น ๆ ว า เข า กั น ได ลงกั น ได สอดรับกันไดหรือไม ถาสอดรับกันได ก็ใชคําของพระองค แตถาไมสอดรับกัน ก็แสดงวา ไมใชคําของพระองค ใหละทิ้งเนื้อความหลักการนั้นไปเสีย)
๑๓๒ ตามดู ไม ตามไป หวั ง วา ผู ป ฎิบัติทั้ ง หลาย ที่เทิดทูน เคารพ และกตัญ ูบูชาพระศาสดา คงจะไดเห็นความชัดเจนในหลักการ อันเปนระเบียบถอยคําของพระตถาคต ชัดแจงดวยตนเอง และรวมแรงใจปฏิบัติตามพระองค เพื่อแสดงออกถึง “ความกตัญู” และ “บูชา” ในโอกาสอีก ๒ ป จะครบวาระ “๒๖๐๐ ป ของการตรัสรู ขององคสมเด็จพระสัมมาสัมพุทธเจา”
มูลนิธิพุทธโฆษณ มูลนิธิแหงมหาชนชาวพุทธ ผูซึ่งชัดเจน และมั่นคงในพุทธวจน  เริ่มจากชาวพุทธกลุมเล็กๆกลุมหนึ่ง ไดมีโอกาสมาฟงธรรมบรรยายจาก ทานพระอาจารยคึกฤทธิ์ โสตฺถิผโล ที่เนนการนําพุทธวจน (ธรรมวินัยจากพุทธโอษฐ ที่ พระพุทธองคทรงยืนยันวาทรงตรัสไวดีแลว บริสุทธิ์บริบูรณสิ้นเชิง ทั้งเนื้อความและพยัญชนะ) มาใชในการถายทอดบอกสอน ซึ่งเปนรูปแบบการแสดงธรรมที่ตรงตามพุทธบัญญัติ ตามที่ทรงรับสั่งแกพระอรหันต ๖๐ รูปแรกที่ปาอิสิปตนมฤคทายวัน ในการประกาศ พระสัทธรรม และเปนลักษณะเฉพาะที่ภิกษุในครั้งพุทธกาลใชเปนมาตรฐานเดียว หลักพุทธวจนนี้ ไดเขามาตอบคําถาม ตอความลังเลสงสัย ไดเขามาสราง ความชัดเจน ตอความพราเลือนสับสน ในขอธรรมตางๆ ที่มีอยูในสังคมชาวพุทธ ซึ่ง ทั้งหมดนี้ เปนผลจากสาเหตุเดียวคือ การไมใชคําของพระพุทธเจาเปนตัวตั้งตนในการ ศึกษาเลาเรียน ดวยศรัทธาอยางไมหวั่นไหวตอองคสัมมาสัมพุทธะ ในฐานะพระศาสดา ทานพระอาจารยคึกฤทธิ์ ไดประกาศอยางเปนทางการวา “อาตมาไมมคําสอนของตัวเอง” ี และใชเวลาที่มอยู ไปกับการรับสนองพุทธประสงค ดวยการโฆษณาพุทธวจน ี เพื่อความตั้งมั่นแหงพระสัทธรรม และความประสานเปนหนึ่งเดียวของชาวพุทธ เมื่อกลับมาใชหลักพุทธวจน เหมือนที่เคยเปนในครั้งพุทธกาล สิ่งที่เกิดขึ้น คือ ความชัดเจนสอดคลองลงตัว ในความรูความเขาใจ ไมวาในแงของหลักธรรม ตลอด จนมรรควิธท่ตรง และสามารถนําไปใชปฏิบัติใหเกิดผล รูเห็นประจักษไดจริงดวยตนเอง ี ี ทันที ดวยเหตุนี้ ชาวพุทธที่เห็นคุณคาในคําของพระพุทธเจา จึงขยายตัวมากขึ้นเรื่อยๆ เกิดเปน “กระแสพุทธวจน” ซึ่งเปนพลังเงียบที่กําลังจะกลายเปนคลื่นลูกใหม ในการกลับ ไปใชระบบการเรียนรูพระสัทธรรม เหมือนดังครั้งพุทธกาล
ดวยการขยายตัวของกระแสพุทธวจนนี้ สื่อธรรมที่เปนพุทธวจน ไมวาจะเปน หนังสือ หรือซีดี ซึ่งแจกฟรีแกญาติโยมเริ่มมีไมพอเพียงในการแจก ทั้งนี้ เพราะจํานวน ของผูที่สนใจเห็นความสําคัญของพุทธวจน ไดขยายตัวมากขึ้นอยางรวดเร็วประกอบกับวา ทานพระอาจารยคึกฤทธิ์ โสตฺถิผโล เครงครัดในขอวัตรปฏิบัติตามแนวทางของทาน พระโพธิญาณเถร (ชา สุภฺทโท) ภายใตวินัยอันเปนพุทธบัญญัติ การเผยแพรพุทธวจน ที่ผานมา จึงเปนไปในลักษณะสันโดษตามมีตามได เมื่อมีโยมมาปวารณาเปนเจาภาพ  ในการจัดพิมพ ไดมาจํานวนเทาไหร ก็ทยอยแจกไปตามที่มีเทานั้น เมื่อมีมา ก็แจกไป เมื่อหมด ก็คือหมด เนื่องจากวา หนาที่ในการดํารงพระสัทธรรมใหตั้งมั่นสืบไป ไมไดผูกจํากัด อยูแตเพียงพุทธสาวกในฐานะของสงฆเทานั้น ฆราวาสกลุมหนึ่งซึ่งเห็นความสําคัญของ  พุทธวจน จึงรวมตัวกันเขามาชวยขยายผลในสิ่งที่ทานพระอาจารยคึกฤทธิ์ โสตฺถิผโล ทําอยูแลว นั่นคือ การนําพุทธวจนมาเผยแพรโฆษณา โดยพิจารณาตัดสินใจจดทะเบียน  จัดตั้งเปนมูลนิธอยางถูกตองตามกฏหมาย เพื่อใหการดําเนินการตางๆ ทั้งหมด อยูในรูป ิ  แบบที่โปรงใส เปดเผย และเปดกวางตอสาธารณชนชาวพุทธทั่วไป สําหรับผูที่เห็นความสําคัญของพุทธวจน และมีความประสงคที่จะดํารง พระสัทธรรมใหต้งมั่น ดวยวิธีของพระพุทธเจา สามารถสนับสนุนการดําเนินการตรงนี้ได ั ดวยวิธีงายๆ นั่นคือ เขามาใสใจศึกษาพุทธวจน และนําไปใชปฏิบัติดวยตนเอง เมื่อรู ประจักษ เห็นไดดวยตนแลว วามรรควิธีท่ีไดจากการทําความเขาใจ โดยใชคําของ พระพุทธเจาเปนตัวตั้งตนนั้น นําไปสูความเห็นที่ถูกตอง ในหลักธรรมอันสอดคลอง เปนเหตุเปนผล และเชื่อมโยงเปนหนึ่งเดียว กระทั่งไดผลตามจริง ทําใหเกิดมีจิต ศรัทธา ในการชวยเผยแพรขยายสื่อพุทธวจน เพียงเทานี้ คุณก็คือหนึ่งหนวยในขบวน “พุทธโฆษณ“ แลว นี่คือเจตนารมณของมูลนิธิพุทธโฆษณ นั่นคือเปนมูลนิธิแหงมหาชน ชาวพุทธ ซึ่งชัดเจน และมั่นคงในพุทธวจน
ผูที่สนใจรับสื่อธรรมที่เปนพุทธวจน เพื่อไปใชศึกษาสวนตัว หรือนําไปแจกเปนธรรมทาน แกพอแมพี่นอง ญาติ หรือเพื่อน สามารถมารับไดฟรี โดยไมมีเงื่อนไข ที่วัดนาปาพง หรือตามที่พระอาจารยคึกฤทธิ์ไดรับนิมนตไปแสดงธรรมนอกสถานที่ สําหรับรายละเอียดกิจธรรมตางๆ ภายใตเครือขายพุทธวจนโดยวัดนาปาพง คนหาขอมูลไดจาก www.watnapp.com หากมีความจํานงที่จะรับไปแจกเปนธรรมทานในจํานวนหลายสิบชุด ขอความกรุณาแจงความจํานงไดที่ มูลนิธิพุทธโฆษณ สํานักงานใหญ : ๑๖/๘๘ ชั้น ๒ ซอยสุขุมวิท ๖๘ ถนนสุขุมวิท แขวงบางนา เขตบางนา กรุงเทพมหานคร ๑๐๑๒๐ โทรศัพท ๐๒-๗๔๔-๘๓๖๐ - ๑ โทรสาร ๐๒-๓๙๘-๒๑๘๔ เวบไซด : www.buddhakos.org อีเมล : info@buddhakos.org ประสานงานและเผยแผ : มูลนิธิพทธโฆษณ อาคารภคินท ุ ๙ ถนนรัชดาภิเษก แขวงดินแดง, เขตดินแดง กรุงเทพมหานคร ๑๐๔๐๐ โทร.๐๘๕-๐๕๘-๖๘๘๘, ๐๘๑-๕๑๓-๑๖๑๑ สนับสนุนการเผยแผพุทธวจนไดที่ ชื่อบัญชี “มูลนิธิพุทธโฆษณ” ธนาคารกสิกรไทย สาขา ยอยตลาดไท ประเภท บัญชีออมทรัพย เลขที่บัญชี ๔๘๔-๒-๑๐๘๗๗-๘
ขอกราบขอบพระคุณแด่ พระอาจารย์คึกฤทธิ์ โสตฺถิผโล และคณะสงฆ์วัดนาป่าพง ที่กรุณาให้คำปรึกษาในการจัดทำหนังสือเล่มนี้ ติดตามการเผยแผ่พระธรรมคำสอนตามหลักพุทธวจน โดยพระอาจารย์คึกฤทธิ์ โสตฺถิผโล ได้ที่ • media.watnapahpong.org , www.nap-tv.com , www.watnapp.com (ธรรมบรรยายค่ำวันเสาร์) ทั้งภาพและเสียงตั้งแต่ ๑๙.๐๐ น. • คลื่น ส.ว.พ. FM ๙๑.๐ MHz ทุกวันพระ เวลา ๑๖.๔๐ น. , FM ๑๐๖.๐ MHz (คลื่นครอบครัวข่าว) จันทร์-ศุกร์ เวลา ๐๕.๐๐ - ๐๕.๓๐ น. • ทีวีดาวเทียมช่อง A I Biz Net Tong Hua เวลา ๐๕.๐๐ - ๐๕.๓๐ น. และ เวลา ๐๖.๐๐ - ๐๗.๐๐ น. แผนที่วัดนาป่าพง ลงสะพานคลอง ๑๐ ไปยูเทิรนแรกมา ์ แล้วเลี้ยวซ้ายก่อนขึ้นสะพาน ๐๒-๕๔๙-๒๑๗๔ ๐๘๑-๕๑๓-๑๖๑๑ ๐๘๔-๐๙๖-๘๔๓๐ ลงสะพานคลอง ๑๐ เลี้ยวซ้ายคอสะพาน
บรรณานุกรม พระไตรปิฎกบาลีอักษรไทยฉบับสยามรัฐ พระไตรปิฎกไทยฉบับสยามรัฐ พุทธวจน ฉบับธรรมโฆษณ์ (ชุดจากพระโอษฐ์ ผลงานแปลพุทธวจนโดยท่านพุทธทาสภิกขุ) พุทธวจน ฉบับตรวจแก้ (จัดพิมพ์โดยมูลนิธิพุทธโฆษณ์) ร่วมจัดทำโดย กลุ่มละนันทิ, กลุ่มพุทธโอษฐ์, กลุ่มธรรมะสีขาว, กลุ่มสมณะศากยะปุตติยะ, กลุ่มพนักงานต้อนรับบนครื่องบินบริษัทการบินไทย, กลุ่มมหาวิทยาลัยสงขลานครินทร์, กลุ่มวิทยาเขต-หาดใหญ่, ชมรมพุทธบริษัทศากยบุตร, คุณสุธี วชิระสมบูรณ์, คุณสายทิพย์ ยุวเทพากร, คุณอมฤต ชัยบุตร, คุณพิมจันทร์ วิมุกตานนท์, คุณวิจิตรา คุปตัษเฐียร, คุณวงสิริ เอี่ยวเหล็ก คุณมานพ พุ่มเข็ม และครอบครัว, คุณดนัย วงศาโรจน์ และครอบครัว, คุณสุเทพ กุลสิงห์ และครอบครัว, คุณวราภรณ์ ศักดี และครอบครัว นายกเทศมนตรีบางคูวัด คุณพสิษฐ์ มะลิ, บริษัท ห้างพระจันทร์โอสถ จำกัด, บริษัท ไทยควอลิตี้ แลนด์ แอนด์ เฮ้าส์ จำกัด,
9 อินทรีย์สังวร ( ตามดู ไม่ตามไป )keepcool
“ผู้เรียกร้องหาศาสดาเพื่อความเป็นศัตรู” อานนท์ ! สาวกทั้งหลาย เรียกร้องหาศาสดา เพื่อความเป็นศัตรู ไม่เรียกร้องเพื่อความเป็นมิตร เป็นอย่างไรเล่า ? อานนท์ ! ในกรณีนี้ ศาสดาผู้เอ็นดูแสวงหาประโยชน์เกื้อกูล อาศัยความเอ็นดูแล้ว จึงแสดงธรรมแก่สาวกทั้งหลายว่า “สิ่งนี้เป็นไปเพื่อประโยชน์เกื้อกูลแก่พวกเธอทั้งหลาย และสิ่งนี้ ก็เป็นไปเพื่อความสุขแก่พวกเธอทั้งหลาย” ดังนี้เป็นต้น, สาวกเหล่านั้นของศาสดาไม่ฟังด้วยดี ไม่เงี่ยหูฟัง ไม่ตั้งจิตเพื่อจะรู้ทั่วถึง แต่แกล้งทำให้ผิดจากคำสั่งสอนของศาสดาไปเสีย อานนท์ ! สาวกทั้งหลายอย่างนี้แล ชื่อว่า ผู้เรียกร้องหาศาสดา เพื่อความเป็นศัตรู ไม่เรียกร้องเพื่อความเป็นมิตร มหา.ท ี ๑ ๐/๓๘๔/๒๙๙.
ผูเรียกรองหาศาสดาเพื่อความเปนมิตร อานนท ! สาวกทั้งหลาย เรียกรองหาศาสดา เพื่อความเป็นมิตร ไมเรียกรองเพื่อความเป็นศัตรู เป็นอยางไรเลา ? อานนท ! ในกรณีนี้ ศาสดาผูเอ็นดูแสวงหาประโยชนเกื้อกูล อาศัยความเอ็นดูแลว จึงแสดงธรรมแกสาวกทั้งหลายวา “สิ่งนี้เป็นไป เพื่อประโยชนเกื้อกูลแกพวกเธอทั้งหลาย และสิ่งนี้ก็เป็นไป เพื่อความสุขแกพวกเธอทั้งหลาย” ดังนี้เป็นตน สาวกเหลานั้นของศาสดา ยอมฟังดวยดี ยอมเงี่ยหูฟัง ยอมตั้งจิตเพื่อจะรูทั่วถึง และไมแกลงทำใหผิดจากคำสั่งสอนของศาสดา อานนท ! สาวกทั้งหลายอยางนี้แล ชื่อวาผูเรียกรองหาศาสดา เพื่อความเป็นมิตร ไมเรียกรองเพื่อความเป็นศัตรู อานนท ! เพราะฉะนั้น ในเรื่องนี้ พวกเธอทั้งหลาย จงเรียกรองหาตถาคต เพื่อความเป็นมิตรเถิด อยาเรียกรอง เพื่อความเป็นศัตรูเลย ขอนั้น จักเป็นไป เพื่อประโยชนเกื้อกูล เพื่อความสุข แกพวกเธอทั้งหลายเอง ตลอดกาลนาน อุ ปริ . ม. ๑๔/๒๔๔/๓๕๕-๓๕๖ สื่อธรรมะนี้ จัดทำเพื่อประโยชนทางการศึกษาสูสาธารณชนเปนธรรมทาน ลิขสิทธิ์ในตนฉบับนี้ ไดรับการสงวนไว ไมสงวนสิทธิ์ในการจำทำจากตนฉบับเพื่อเผยแผในทุกกรณี ในการจัดทำหรือเผยแผ โปรดใชความละเอียดรอบคอบเพื่อรักษาความถูกตองของขอมูล ขอคำปรีกษาดานขอมูลในการจัดทำเพื่อความสะดวกและประหยัด ติดตอไดที่ คุณศรชา โทร.๐๘๑-๕๑๓-๑๖๑๑ คุณอารีวรรณ โทร.๐๘๕-๐๕๘-๖๘๘๘ ติดตามการเผยแผพระธรรมคำสอนตามหลักพุทธวจน โดยพระอาจารยคึกฤทธิ์ โสตฺถิผโล ไดที่ www.watnapp.com (ธรรมบรรยายค่ำวันเสาร) ทั้งภาพและเสียง ตั้งแต 19.00 น. | คลื่น ส.ว.พ. FM 91.0 MHz ทุกวันพระ เวลา 16.40 น.

More Related Content

PDF
พระอภิธรรม ๗ คัมภีร์
Nhui Srr
 
PDF
ปกิณณะวินัยที่ภิกษุควรรู้
Kiat Chaloemkiat
 
PDF
ไวยากรณ์บาลีเบื้องต้น
Prasit Koeiklang
 
PDF
โวหารการเขียน ม.6
WijittraSreepraram
 
PDF
สมุดประจำตัวสำหรับผู้เขาค่ายคุณธรรม
niralai
 
DOC
แปลบาลีเป็นไทย แปลไทยเป็นบาลี
วัดดอนทอง กาฬสินธุ์
 
PDF
ภาษาบาลี ชุดที่ ๑ ความเป็นมาและคุณค่าของภาษาบาลี
Anchalee BuddhaBucha
 
PDF
กระทู้ ธรรมศึกษาชั้นเอก
Theeraphisith Candasaro
 
พระอภิธรรม ๗ คัมภีร์
Nhui Srr
 
ปกิณณะวินัยที่ภิกษุควรรู้
Kiat Chaloemkiat
 
ไวยากรณ์บาลีเบื้องต้น
Prasit Koeiklang
 
โวหารการเขียน ม.6
WijittraSreepraram
 
สมุดประจำตัวสำหรับผู้เขาค่ายคุณธรรม
niralai
 
แปลบาลีเป็นไทย แปลไทยเป็นบาลี
วัดดอนทอง กาฬสินธุ์
 
ภาษาบาลี ชุดที่ ๑ ความเป็นมาและคุณค่าของภาษาบาลี
Anchalee BuddhaBucha
 
กระทู้ ธรรมศึกษาชั้นเอก
Theeraphisith Candasaro
 

What's hot (20)

PDF
สามัคคีเภทคำฉันท์
อิ่' เฉิ่ม
 
DOCX
ปัญหาและเฉลยวิชาวินัยบัญญัติ นักธรรมชั้นเอก ปี ๔๙-๖๖ (เรียงตาม พ.ศ.).docx
mahabig18
 
PDF
หลักธรรมทางพระพุทธศาสนา ม.๒
เพ็ญลักษณ์ สุวรรณาโชติ
 
PDF
รวมบทกลอนสำหรับงานค่าย2
niralai
 
PDF
1 06+อุภัยพากยปริวัตน์+ภาค+1 2
Wataustin Austin
 
PDF
ประมวลปัญหาและเฉลย นักธรรมชั้นเอก พ.ศ. ๒๕๔๔ - ๒๕๖๔.pdf
สุเมธี​​​​ ตี่พนมโอรัล / សុមេធី ទីភ្នំឱរ៉ាល់ (Sumedhi TyPhnomAoral)
 
PPTX
ชีวประวัติและอุดมคติแห่งชีวิตของท่านพุทธทาสภิกขุ
Padvee Academy
 
PDF
สังเกตบาลีสันสกฤต [โหมดความเข้ากันได้]
Nongkran Jarurnphong
 
PDF
มารยาทในการรับประทานอาหารยุโรป
พัน พัน
 
PDF
โครงสร้างและเนื้อหาสาระพระไตรปิฎก
Anchalee BuddhaBucha
 
PDF
แผนไทยและสมุนไพร....
โรงพยาบาลสารภี
 
PDF
ไตรสิกขา
Thanawut Rattanadon
 
PDF
คู่มือพระวิทยากรค่ายคุณธรรม ฉบับสมบูรณ์
niralai
 
PDF
PPT โน้มน้าวใจ
KruBowbaro
 
DOC
ม.5 เทอม 1 หน่วย 1
สวิง หน่อแก้ว
 
PPTX
ขบวนการพุทธใหม่ในโลกยุคปัจจุบัน ตอน วัดพระธรรมกาย
Padvee Academy
 
PDF
คู่มือโฆษกเสียงทอง
niralai
 
PPTX
ชีวิตและผลงานของพระพุทธโฆสาจารย์
Padvee Academy
 
PDF
ปัญหาและเฉลยบาลีไวยากรณ์ ประโยค 1-2 ปี ๒๕๑๑-๒๕๖๑.pdf
สุเมธี​​​​ ตี่พนมโอรัล / សុមេធី ទីភ្នំឱរ៉ាល់ (Sumedhi TyPhnomAoral)
 
PDF
แบบตั้งฉายาพระ.pdf
สุเมธี​​​​ ตี่พนมโอรัล / សុមេធី ទីភ្នំឱរ៉ាល់ (Sumedhi TyPhnomAoral)
 
สามัคคีเภทคำฉันท์
อิ่' เฉิ่ม
 
ปัญหาและเฉลยวิชาวินัยบัญญัติ นักธรรมชั้นเอก ปี ๔๙-๖๖ (เรียงตาม พ.ศ.).docx
mahabig18
 
หลักธรรมทางพระพุทธศาสนา ม.๒
เพ็ญลักษณ์ สุวรรณาโชติ
 
รวมบทกลอนสำหรับงานค่าย2
niralai
 
1 06+อุภัยพากยปริวัตน์+ภาค+1 2
Wataustin Austin
 
ประมวลปัญหาและเฉลย นักธรรมชั้นเอก พ.ศ. ๒๕๔๔ - ๒๕๖๔.pdf
สุเมธี​​​​ ตี่พนมโอรัล / សុមេធី ទីភ្នំឱរ៉ាល់ (Sumedhi TyPhnomAoral)
 
ชีวประวัติและอุดมคติแห่งชีวิตของท่านพุทธทาสภิกขุ
Padvee Academy
 
สังเกตบาลีสันสกฤต [โหมดความเข้ากันได้]
Nongkran Jarurnphong
 
มารยาทในการรับประทานอาหารยุโรป
พัน พัน
 
โครงสร้างและเนื้อหาสาระพระไตรปิฎก
Anchalee BuddhaBucha
 
แผนไทยและสมุนไพร....
โรงพยาบาลสารภี
 
ไตรสิกขา
Thanawut Rattanadon
 
คู่มือพระวิทยากรค่ายคุณธรรม ฉบับสมบูรณ์
niralai
 
PPT โน้มน้าวใจ
KruBowbaro
 
ม.5 เทอม 1 หน่วย 1
สวิง หน่อแก้ว
 
ขบวนการพุทธใหม่ในโลกยุคปัจจุบัน ตอน วัดพระธรรมกาย
Padvee Academy
 
คู่มือโฆษกเสียงทอง
niralai
 
ชีวิตและผลงานของพระพุทธโฆสาจารย์
Padvee Academy
 
ปัญหาและเฉลยบาลีไวยากรณ์ ประโยค 1-2 ปี ๒๕๑๑-๒๕๖๑.pdf
สุเมธี​​​​ ตี่พนมโอรัล / សុមេធី ទីភ្នំឱរ៉ាល់ (Sumedhi TyPhnomAoral)
 
แบบตั้งฉายาพระ.pdf
สุเมธี​​​​ ตี่พนมโอรัล / សុមេធី ទីភ្នំឱរ៉ាល់ (Sumedhi TyPhnomAoral)
 
Ad

Viewers also liked (8)

PDF
สนอง วรอุไร สนทนาภาษาธรรม เล่ม 18
Tongsamut vorasan
 
PDF
สุภีร์ ทุมทอง อริยมรรค ๘
Tongsamut vorasan
 
PDF
กลอนวันเด็กแห่งชาติ
Tongsamut vorasan
 
PDF
หนังสือนิมนต์เข้าปริวาส สมัชชาสงฆ์ไทย ปี 2557
Tongsamut vorasan
 
PDF
วิปัสสนานัย เล่ม1
Tongsamut vorasan
 
PDF
10 สาธยายธรรม ( บทสวดมนต์แนวพุทธ )sutrarecite
Tongsamut vorasan
 
PDF
3 ตามรอยธรรม dhamatrail
Tongsamut vorasan
 
PDF
5 มรรควิธีที่ง่าย easypractice
Tongsamut vorasan
 
สนอง วรอุไร สนทนาภาษาธรรม เล่ม 18
Tongsamut vorasan
 
สุภีร์ ทุมทอง อริยมรรค ๘
Tongsamut vorasan
 
กลอนวันเด็กแห่งชาติ
Tongsamut vorasan
 
หนังสือนิมนต์เข้าปริวาส สมัชชาสงฆ์ไทย ปี 2557
Tongsamut vorasan
 
วิปัสสนานัย เล่ม1
Tongsamut vorasan
 
10 สาธยายธรรม ( บทสวดมนต์แนวพุทธ )sutrarecite
Tongsamut vorasan
 
3 ตามรอยธรรม dhamatrail
Tongsamut vorasan
 
5 มรรควิธีที่ง่าย easypractice
Tongsamut vorasan
 
Ad

Similar to 9 อินทรีย์สังวร ( ตามดู ไม่ตามไป )keepcool (20)

PDF
7 ก้าวย่างอย่างพุทธะ walklikebuddha
Tongsamut vorasan
 
PDF
4 อานาปานสติ anapanasati
Tongsamut vorasan
 
PDF
3 ตามรอยธรรม dhamatrail
Tongsamut vorasan
 
PDF
ธรรมะเสวนา พระพุทธและพระธรรม
Taweedham Dhamtawee
 
PDF
6 คุณสมบัติโสดาบัน sotapana
Tongsamut vorasan
 
PDF
อมรา สินทวีวงศ์ ธรรมะดัดสันดาน
Tongsamut vorasan
 
PDF
เรียนรู้วิธีออกจากทุกข์
Panda Jing
 
PDF
หลักธรรมพุทธศาสนา
kruudompcccr
 
PDF
สุภีร์ ทุมทอง สติปัฏฐาน ๔ เสันทางตรงสู่พระนิพพาน
Tongsamut vorasan
 
PDF
หลักธรรมทางพระพุทธศาสนา
primpatcha
 
PDF
คำนำทำ1
Songsarid Ruecha
 
DOCX
สรุปวิชานักธรรมชั้นเอก ปี ๒๕๖๗
mahabig18
 
DOCX
สรุปวิชานักธรรมชั้นเอก ปี 2567 / สรุปวิชานักธรรมชั้นเอก ปี 2567
สุเมธี​​​​ ตี่พนมโอรัล / សុមេធី ទីភ្នំឱរ៉ាល់ (Sumedhi TyPhnomAoral)
 
PDF
17-cit-mano-vinna.pdf
ThawatchaiArkonkaew
 
PPT
หลักธรรมทางพระพุทธศาสนา
magicgirl123
 
PDF
2 แก้กรรม แนวพุทธ cancelkarma
Tongsamut vorasan
 
PDF
2 แก้กรรม แนวพุทธ cancelkarma
Tongsamut vorasan
 
PDF
สนอง วรอุไร สนทนาภาษาธรรม เล่ม 14
Tongsamut vorasan
 
PDF
หลวงปู่มั่น ภูริทัตโต ขันธะวิมุติสะมังคีธรรม
Tongsamut vorasan
 
PDF
สนอง วรอุไร สนทนาภาษาธรรม เล่ม 15
Tongsamut vorasan
 
7 ก้าวย่างอย่างพุทธะ walklikebuddha
Tongsamut vorasan
 
4 อานาปานสติ anapanasati
Tongsamut vorasan
 
3 ตามรอยธรรม dhamatrail
Tongsamut vorasan
 
ธรรมะเสวนา พระพุทธและพระธรรม
Taweedham Dhamtawee
 
6 คุณสมบัติโสดาบัน sotapana
Tongsamut vorasan
 
อมรา สินทวีวงศ์ ธรรมะดัดสันดาน
Tongsamut vorasan
 
เรียนรู้วิธีออกจากทุกข์
Panda Jing
 
หลักธรรมพุทธศาสนา
kruudompcccr
 
สุภีร์ ทุมทอง สติปัฏฐาน ๔ เสันทางตรงสู่พระนิพพาน
Tongsamut vorasan
 
หลักธรรมทางพระพุทธศาสนา
primpatcha
 
คำนำทำ1
Songsarid Ruecha
 
สรุปวิชานักธรรมชั้นเอก ปี ๒๕๖๗
mahabig18
 
สรุปวิชานักธรรมชั้นเอก ปี 2567 / สรุปวิชานักธรรมชั้นเอก ปี 2567
สุเมธี​​​​ ตี่พนมโอรัล / សុមេធី ទីភ្នំឱរ៉ាល់ (Sumedhi TyPhnomAoral)
 
17-cit-mano-vinna.pdf
ThawatchaiArkonkaew
 
หลักธรรมทางพระพุทธศาสนา
magicgirl123
 
2 แก้กรรม แนวพุทธ cancelkarma
Tongsamut vorasan
 
2 แก้กรรม แนวพุทธ cancelkarma
Tongsamut vorasan
 
สนอง วรอุไร สนทนาภาษาธรรม เล่ม 14
Tongsamut vorasan
 
หลวงปู่มั่น ภูริทัตโต ขันธะวิมุติสะมังคีธรรม
Tongsamut vorasan
 
สนอง วรอุไร สนทนาภาษาธรรม เล่ม 15
Tongsamut vorasan
 

More from Tongsamut vorasan (20)

PDF
หนังสืออนุสรณ์"งานพระราชทานเพลิงศพ" หลวงพ่อคูณ ปริสุทฺโธ ๒๙ มกราคม ๒๕๖๒
Tongsamut vorasan
 
PDF
Food reflectionบทพิจารณาอาหารภาษาอังกฤษ
Tongsamut vorasan
 
PDF
ระเบียบ รายนามวัด พระธรรมทูตจำพรรษาสมัชชาสงฆ์ไทยในสหรัฐอเมริกา
Tongsamut vorasan
 
PDF
คติธรรมแห่งชีวิต . โดย..พระพรหมคุณาภรณ์
Tongsamut vorasan
 
PDF
เชื่อกรรม รู้กรรม แก้กรรม โดย.พระพรหมคุณาภรณ์
Tongsamut vorasan
 
PDF
เจอวิกฤตจะเลือกเอาวิวัฒน์ รหือจะเอาวิบัติ
Tongsamut vorasan
 
PDF
เจอวิกฤต จิตไม่วิบัติ โดย..พระพรหมคุณาภรณ์ ป.อ.ปยุตโต
Tongsamut vorasan
 
PDF
เพื่อความเจริญงอกงามแห่งธรรม
Tongsamut vorasan
 
PDF
พุทธศาสตร์บัณฑิต รุ่นที่ ๔๔
Tongsamut vorasan
 
PDF
ทำเนียบวัดไทยในสังกัดสมัชชาสหรัฐอเมริกา 2018 2561 (4)
Tongsamut vorasan
 
PDF
ระเบียบการขอพระไปปฏิบัติศาสนกิจชั่วคราวของสมัชชาสงฆ์ไทยในสหรัฐอเมริกา
Tongsamut vorasan
 
PDF
ระเบียบวาระการประชุมสมัชชาสงฆ์ไทยในสหรัฐฯ
Tongsamut vorasan
 
PDF
ใบตอบรับเข้าร่วมประชุมครั้ง42 2018
Tongsamut vorasan
 
PDF
ทะเบียนประวัติพระมาร่วมประชุมสมัชชาฯ๒๕๖
Tongsamut vorasan
 
PDF
กำหนดการการประชุมสมัชชาสงฆ์ไทยในนสหรัฐอเมริกา
Tongsamut vorasan
 
DOCX
154517 บทพิธีกรงานฌาปนกิจ
Tongsamut vorasan
 
PDF
หลักสูตรผู้บวชระยะสั้น
Tongsamut vorasan
 
PDF
หนังสือสอนพระบวชใหม่ นวโกวาท
Tongsamut vorasan
 
PDF
เพลงชาติไทย แปลภาษาอังกฤษ2
Tongsamut vorasan
 
PDF
ภพภูมิทั้ง 31ภูมิ ภาษาอังกฤษ
Tongsamut vorasan
 
หนังสืออนุสรณ์"งานพระราชทานเพลิงศพ" หลวงพ่อคูณ ปริสุทฺโธ ๒๙ มกราคม ๒๕๖๒
Tongsamut vorasan
 
Food reflectionบทพิจารณาอาหารภาษาอังกฤษ
Tongsamut vorasan
 
ระเบียบ รายนามวัด พระธรรมทูตจำพรรษาสมัชชาสงฆ์ไทยในสหรัฐอเมริกา
Tongsamut vorasan
 
คติธรรมแห่งชีวิต . โดย..พระพรหมคุณาภรณ์
Tongsamut vorasan
 
เชื่อกรรม รู้กรรม แก้กรรม โดย.พระพรหมคุณาภรณ์
Tongsamut vorasan
 
เจอวิกฤตจะเลือกเอาวิวัฒน์ รหือจะเอาวิบัติ
Tongsamut vorasan
 
เจอวิกฤต จิตไม่วิบัติ โดย..พระพรหมคุณาภรณ์ ป.อ.ปยุตโต
Tongsamut vorasan
 
เพื่อความเจริญงอกงามแห่งธรรม
Tongsamut vorasan
 
พุทธศาสตร์บัณฑิต รุ่นที่ ๔๔
Tongsamut vorasan
 
ทำเนียบวัดไทยในสังกัดสมัชชาสหรัฐอเมริกา 2018 2561 (4)
Tongsamut vorasan
 
ระเบียบการขอพระไปปฏิบัติศาสนกิจชั่วคราวของสมัชชาสงฆ์ไทยในสหรัฐอเมริกา
Tongsamut vorasan
 
ระเบียบวาระการประชุมสมัชชาสงฆ์ไทยในสหรัฐฯ
Tongsamut vorasan
 
ใบตอบรับเข้าร่วมประชุมครั้ง42 2018
Tongsamut vorasan
 
ทะเบียนประวัติพระมาร่วมประชุมสมัชชาฯ๒๕๖
Tongsamut vorasan
 
กำหนดการการประชุมสมัชชาสงฆ์ไทยในนสหรัฐอเมริกา
Tongsamut vorasan
 
154517 บทพิธีกรงานฌาปนกิจ
Tongsamut vorasan
 
หลักสูตรผู้บวชระยะสั้น
Tongsamut vorasan
 
หนังสือสอนพระบวชใหม่ นวโกวาท
Tongsamut vorasan
 
เพลงชาติไทย แปลภาษาอังกฤษ2
Tongsamut vorasan
 
ภพภูมิทั้ง 31ภูมิ ภาษาอังกฤษ
Tongsamut vorasan
 

9 อินทรีย์สังวร ( ตามดู ไม่ตามไป )keepcool

  • 1. “อินทรียสังวร” (ตามดู ! ไมตามไป.... ) อินทรียภาวนาชั้นเลิศ อานนท ! อารมณอันเปนที่ชอบใจ – ไมเปนที่ชอบใจ เปนที่ชอบใจและไมเปนที่ชอบใจ อันบังเกิดขึ้นแกภิกษุนั้น ยอมดับไปเร็วเหมือนการกระพริบตาของคน อุเบกขายังคงดำรงอยู. อานนท ! นี้แล เราเรียกวา อินทรียภาวนาชั้นเลิศในอริยวินัย… อุปริ . ม. ๑๔/๕๔๒ – ๕๔๕/๘๕๖ – ๘๖๑. กวา ๖๐ พระสูตร แหงความสอดรับกันในคำตถาคต
  • 2. “ธรรมวาที ย่อมไม่กล่าวขัดแย้งกะใครๆ ในโลก” ภิกษุทั้งหลาย ! เราย่อมไม่กล่าวขัดแย้งกะโลก แต่โลกต่างหากย่อมกล่าวขัดแย้งต่อเรา ภิกษุทั้งหลาย ! ผู้เป็นธรรมวาที ย่อมไม่กล่าวขัดแย้งกะใครๆ ในโลก ภิกษุทั้งหลาย ! สิ่งใดที่บัณฑิตในโลกสมมติ (รู้เหมือน ๆ กัน) ว่าไม่มี แม้เราก็กล่าวสิ่งนั้นว่าไม่มี ภิกษุทั้งหลาย ! สิ่งใดที่บัณฑิตในโลกสมมติว่ามี แม้เราก็กล่าวสิ่งนั้นว่ามี ภิกษุทั้งหลาย ! อะไรเล่า ที่บัณฑิตในโลกสมมติว่าไม่มี และเราก็กล่าวว่าไม่มี ภิกษุทั้งหลาย ! รูป ที่เที่ยง ที่ยั่งยืน ที่เที่ยงแท้ ที่ไม่มีการแปรปรวนเป็นธรรมดา บัณฑิตในโลกสมมติว่าไม่มี แม้เราก็กล่าวว่าไม่มี ภิกษุทั้งหลาย ! อะไรเล่า ที่บัณฑิตในโลกสมมติว่ามี และเราก็กล่าวว่ามี ภิกษุทั้งหลาย ! รูป ที่ไม่เที่ยง เป็นทุกข์ มีการแปรปรวนเป็นธรรมดา บัณฑิตในโลกสมมติว่ามี แม้เราก็กล่าวว่ามี ขนฺธ. สํ. ๑๗/๑๖๙/๒๓๙.
  • 3. “อินทรียสังวร” (ตามดู ! ไม่ต ามไป.... )
  • 4. พุทธวจน “อินทรียสังวร” (ตามดู! ไม่ตามไป....) สื่อธรรมะนี้ จัดทำเพื่อประโยชน์ทางการศึกษาสู่สาธารณชน เป็นธรรมทาน ลิขสิทธิ์ในต้นฉบับนี้ได้รับการสงวนไว้ ไม่สงวนสิทธิ์ในการจัดทำจากต้นฉบับเพื่อเผยแผ่ในทุกกรณี ในการจัดทำหรือเผยแผ่ โปรดใช้ความละเอียดรอบคอบ เพื่อรักษาความถูกต้องของข้อมูล ขอคำปรึกษาด้านข้อมูลในการจัดทำเพื่อความสะดวกและประหยัด ติดต่อได้ที่ คุณศรชา โทรศัพท์ ๐๘๑-๕๑๓-๑๖๑๑ หรือ คุณอารีวรรณ โทรศัพท์ ๐๘๕-๐๕๘-๖๘๘๘ พิมพ์ครั้งที่ ๑ พฤษภาคม ๒๕๕๓ จำนวน ๑๐,๐๐๐ เล่ม ออกแบบปก คณะสงฆ์วัดนาป่าพง ศิลปกรรม วิชชุ เสริมสวัสดิ์ศรี ที่ปรึกษาศิลปกรรม จำนงค์ ศรีนวล, ธนา วาสิกศิริ จัดทำโดย มูลนิธิพุทธโฆษณ์ (เว็บไซต์ www.buddhakos.org) ดำเนินการพิมพ์โดย บริษัท คิว พริ้นท์ แมเนจเม้นท์ จำกัด โทรศัพท์ ๐๒-๘๐๐-๒๒๙๒ โทรสาร ๐-๒๘๐๐-๓๖๔๙
  • 5. ลำดับเนื้อหา ผลเสียของการปล่อยจิตให้เพลินกับอารมณ ตัวอย่างพุทธวจน ที่ทรงตรัสไม่ให้ปล่อยจิตให้เพลินกับอารมณ จิตทีเพลินกับอารมณ ละได้ดวยการมีอนทรียสังวร (การสํารวมอินทรีย) ่ ้ ิ  ความสําคัญแห่งอินทรียสังวร ความหมายและลักษณะของการมีอินทรียสังวร รูปแบบการละความเพลินในอารมณโดยวิธีอื่น ผลที่สุดของการละความเพลินในอารมณ ข้อย้ำเตือนจากพระตถาคต
  • 7. สารบัญ คํานํา ๑ ผลเสียของการปลอยจิตใหเพลินกับอารมณ ๑๕ กอใหเกิดอนุสัยทั้ง ๓ ๑๖ ไม อาจที่จะหลุดพ นไปจากทุ กข ๒๐ เพลิน อยู กับอายตนะ เทา กับ เพลิน อยูในทุกข ๒๒ ลั กษณะของการอยูอ ยางมีตัณหาเปนเพื่อน ๒๔ ไม อาจถึง ซึ่ง ความเจริญ งอกงาม ไพบูลย ในธรรมวินัย ๒๙ ตัวอยางพุทธวจน ที่ทรงตรัสไมใหปลอยจิต ๓๑ ใหเพลินกับอารมณ ละความเพลิน จิตหลุ ดพน ๓๒ ความพอใจ เปน เหตุแ ห ง ทุ กข ๓๓ เมื่อ คิดถึ ง สิ่งใด แสดงวาพอใจในสิ่ง นั้น ๓๔ ภพแม ชั่ วขณะดีดนิ้ว มือ ก็ยัง นา รั ง เกียจ ๓๕ ตัณ หา คือ “เชื้อ แหง การเกิด” ๓๗ เมื่อ มี ความพอใจ ยอ มมีตัณ หา ๓๙ ตัณ หา คือ เครื่อ งนําไปสูภพใหม อั น เปน เหตุเกิดทุกข ๔๑
  • 8. สิ้น ความอยาก ก็สิ้น ทุกข ๔๓ มี ค วามเพลิน คือ มีอุปาทาน ผูมีอุ ปาทานย อ มไมป รินิพพาน ๔๕ ในอริ ยมรรคมีอ งค ๘ ๔๙ ทรงตรัสวา “เปน เรื่องเรง ดวนที่ตอ งเรง กระทํา” ๕๑ ต อ งเพียรละความเพลินในทุก ๆ อิริยาบถ ๕๔ ความเพียร ๔ ประเภท (นัยที่ ๑) ๕๖ ความเพียร ๔ ประเภท (นัยที่ ๒) ๕๘ จิตที่เพลินกับอารมณ ละไดดวยการมีอินทรียสังวร ๖๑ (การสํารวมอินทรีย) เมื่ อ มี สติ ความเพลิ น ยอ มดับ ๖๒ กายคตาสติ มี ค วามสํา คัญ ตอ อิ น ทรียสัง วร ๖๕ - ลักษณะของผูไ มตั้ง จิตในกายคตาสติ ๖๕ - ลักษณะของผูตั้ง จิ ตในกายคตาสติ ๖๗ อิ น ทรียสังวร ปดกั้นการเกิดขึ้น แห งบาปอกุ ศล ๗๐
  • 9. ความสําคัญแหงอินทรียสังวร ๗๓ อินทรียสังวร เปนเหตุใหไดมาซึ่งวิมุตติญาณทัสสนะ ๗๔ ผูไมสํารวมอินทรียคือผูประมาท ผูสํารวมอินทรียคือผูไมประมาท ๗๕ ความไมประมาท เปนยอดแหงกุศลธรรม ๗๗ ผูมีอินทรียสังวร จึงสามารถเจริญสติปฏฐานทั้ง ๔ ได ๗๙ อาสวะบางสวนสามารถละไดดวยการสํารวม ๘๐ อาสวะบางสวนสามารถละไดดวยการบรรเทา ๘๑ ผลที่ไดเพราะเหตุแหงการปดกั้นอาสวะ ๘๒ ความหมายและลักษณะของการมีอินทรียสังวร ๘๓ ความหมายแหงอินทรีย ๘๔ ลักษณะของผูสํารวมอินทรีย ๘๕ ผูที่ถึงซึ่ง ความเจริญงอกงาม ไพบูลย ในธรรมวินัย ๘๖
  • 10. รูปแบบการละความเพลินในอารมณโดยวิธีอื่น ๘๙ กระจายซึ่ง ผัสสะ ๙๐ ตามแนวแหง สัมมาสัง กัปปะ ๙๔ ย อ มยุบ ย อมไมกอ ย อ มขวางทิ้ง ยอ มไมถือ เอา ซึ่ง... ขันธ ๕ ๙๙ เห็ น ประจักษ ตามความเปน จริง ๑๐๖ พึ ง เห็ น วา ชีวิตนั้น แสนสั้น ๑๐๘ ผลที่สุดของการละความเพลินในอารมณ ๑๑๑ ผูไ ด ชื่อ วา อินทรียภ าวนาชั้น เลิศ ๑๑๒ ผู เข าไปหาเปนผู ไ ม ห ลุดพน ผูไ มเข าไปหายอมหลุดพน ๑๑๔ เพราะไมเ พลิน จึง ละอนุสัยทั้ง ๓ ได ๑๑๖ ยอ มหลุดพ นไปจากทุกข ๑๒๐ ลักษณะของบุคคลสี่ป ระเภทกก ๑๒๕ ขอย้าเตือนจากพระตถาคต ํ ๑๒๗ ความไม ป ระมาท ยั ง กุศลธรรมทั้งหลายใหเกิดขึ้น ๑๒๘ พินัยกรรม ของพระสังฆบิดากกกกกกกกกก ๑๒๙ บั น ทึ กทา ยเลม ๑๓๑
  • 13. อิ น ทรี ย สั ง วร ๑ คํานํา มนุษยเปนสัตวที่สื่อสารกันดวยระบบภาษาที่ซับซอน ทั้งโครงสรางและความหมาย วจี สั ง ขาร ที่ ม นุ ษย ป รุ ง แต ง ขึ้ น นั้ น มีความวิจิตรเทียบเทาดุจความละเอียดของจิต ทั้งนี้ เพราะ จิตเปนตัวสรางการหมายรูตาง ๆ (จิต เปนเหตุในการเกิ ด ของนามรูป และนามรูปซึ่งจิตสรางขึ้นนั้น เปนเหตุในการดํารงอยูไดของจิต) ถอยคําหนึ่ง ๆ ในภาษาหนึ่ง ๆ เมื่อนําไปวางไวในบริบทตาง ๆ กัน ก็มีความหมายตางกัน ยิ่งไปกวานั้น ถอยคําหนึ่ง ๆ ในบริบทเดียวกัน สามารถถูกเขาใจตางกันในความหมายได ขึ้นอยูกับการหมายรูเฉพาะของจิตผูรับสาร ซึ่งก็มีอนุสัยในการปรุงแตงแตกตางกันไป ความหยาบละเอียดในอารมณ อันมีประมาณตาง ๆ แปรผันไปตามการหมายรูน้ัน ๆ การสื่อความใหเขาใจตรงกัน จึงไมใชเรื่องงาย แมเรื่องราวในระดับชีวิตประจําวัน แม ใ นระหว า งบุ ค คลที่ มี ค วามสั ม พั น ธ ใ กล ชิ ด เช น ในครอบครั ว เดี ย วกั น ก็ ต าม การผิ ด ใจกั น ที่ มี เ หตุ ม าจากการสื่อ ความหมายที่ ไม ต รง ก็ มี ใ ห เ ห็ น เป น เรื่อ งปกติ กับกรณีของปรากฏการณทางจิต ซึ่งมีมิติละเอียดปราณีตที่สุดในระบบสังขตธรรม ใครเลา จะมีความสามารถในการบัญญัติระบบคําพูด ที่ใชถายทอดบอกสอนเรื่องจิตนี้ ใหออกมาไดเปนหลักมาตรฐานเดียว และใชสื่อเขาใจตรงกันได โดยไมจํากัดกาลเวลา
  • 14. ๒ ตามดู ไม ตามไป “ดู ก ายดู ใ จ” “ดูจิ ต ” “ตามดูต ามรู ” ปฏิ เ สธไม ไ ด เ ลยว า วลี ข า งต น นั้ น ถู ก ใช พู ด กั น ทั่ ว ไปเป น ปกติ ใ นหมู นั ก ภาวนา ปกติ จ นเรี ย กได วา เป น หนึ่ ง ในสิ่ งที่ ถู ก มองข า มเพิ ก เฉย (take for granted) ไป ราวกับวา ใคร ๆ ก็รูกันหมดแลว เหมือนคําที่ใชกันเปนประจํา เชน กินขาว อาบน้ํา ฯ หากพิ จ ารณาใหดี จะพบจุด สั ง เกตุ ๒ ข อ ๑. เมื่อถูกถามลงไปในขั้นตอนโดยละเอียด วาอะไรอยางไร เกี่ยวกับ ดูกายดูใจ ดูจิต ฯ คําตอบที่ได มีความหลากหลายแตกตางกันไป แตมีสิ่งที่เหมือนกันอย า งหนึ่ ง คื อ ตางก็อางวา มาจากมหาสติปฏฐานสูตร ซึ่งเปนทางเอก เปนคําสอนของพระพุทธเจา  ๒. ในแงของความแตกตางดังกลาวนั้น ส ว นมากมั ก จะบอกกั น ว า เป นเรื่ อ งธรรมดา “แล ว แต จ ริ ต ” จะปฏิ บั ติ กั นอย างไร สุด ท า ยแล วก็ “ไปถึ ง ที่ ห มายเดี ย วกั น ” เมื่อมาใครครวญดูแลว จะพบความแปลกประหลาดซอนทับอีกชั้นหนึ่ง คือ ทั้ง ๒ ขอนั้น เปนสิ่งที่ถูก take for granted อีกเชนกัน เสมือนเปนเรื่องที่ยอมรับกันโดยทั่วไปแลววา การปฏิบตที่แตกตางกันนั้นเปนเรื่องธรรมดา “แลวแตจริต” และ “ไปถึงที่หมายเดียวกัน” ั ิ โดยละเลยการทําความเขาใจที่ถูกตองชัดเจน วาอะไรอยางไรในความแตกตางนั้น
  • 15. อิ น ทรี ย สั ง วร ๓ เหตุการณทั้ง ๒ นี้ จะไมมีทางเกิดขึ้นกับอริยสาวก ผูประกอบพรอมดวยโสตาปตติยังคะ ๔ ผูถึงซึ่งศรัทธาอยางไมหวั่นไหว ในการตรัสรูของพระพุทธเจา ในพระธรรม ในพระสงฆ เปนอริยสาวกในธรรมวินัยนี้ ถึงการนับวาเปนคนของพระพุทธเจาโดยไมมขอสงสัยแลว ี ยอมที่จ ะรูด ว ย อสาธารณญาณ โดยไม ต อ งอาศั ยป จ จั ย ภายนอกจากใครอื่ น ว า ธรรมะที่ถูกบัญญัติโดยพระพุทธเจานั้น จะมีคุณลักษณะคลองเกลียวเชื่อมโยงเปนหนึ่ง “ภิ ก ษุ ทั้ ง หลาย นับ แตร าตรี ที่ต ถาคตได ต รั ส รู อ นุต ตรสั ม มาโพธิ ญาณ จนกระทั่ ง ถึ ง ราตรี ที่ ต ถาคตปริ นิ พพานด ว ยอนุ ป ทิ เ สสนิ พ พานธาตุ ตลอดเวลาระหวา งนั้ น ตถาคตไดก ล า วสอน พร่ํา สอน แสดงออกซึ่ งถ อ ยคํา ใด ถอยคําเหลานั้น ทั้งหมด ยอมเขากันไดโดยประการเดียวทั้งสิ้นไมแยงกันเปนประการอื่นเลย” –อิติวุ. ขุ. ๒๕/๓๒๑/๒๙๓.
  • 16. ๔ ตามดู ไม ตามไป กอนพุทธปรินิพพาน ทรงรับสั่งไวกับพระอานนทเถระวา ความสอดคลองเขากันเปนหนึ่งนี้ ใหใชเปนหลักมาตรฐานในการตรวจสอบวาอะไรใช หรือไมใชพระธรรมวินัย (มหาปเทส ๔) ยิ่งไปกวานั้น ทรงระบุไวดวยวา หากรูแลววาไมใชพระธรรมวินัย ใหเราละทิ้งสิ่งนั้นไปเสีย  ความสามารถในการใชบทพยัญชนะที่มีอรรถะ(ความหมาย) สอดคลองกันเปนหนึ่งเดียวนี้ เปนพุทธวิสัย มิใชสาวกวิสัย ทั้งนี้ เพราะเหตุคือความตางระดับชั้นกันของบารมีท่ีสรางสมมา พระตถาคต สรางบารมีมาในระดับพุทธภูมิ เพื่อใหไดมา ซึ่งความเปนอรหันตสัมมาสัมพุทธะ พระสาวก สรางบารมีในระดับสาวกภูมิ เพื่อใหไดมา ซึ่งโอกาสในการเปนสาวกในธรรมวินัยนี้ ที่ ม าที่ ไ ปของคํา วา ดู จิ ต หรื อ ตามดู ต ามรูฯ ไม ใ ช เ รื่ อ งลึ ก ลับ ซับซอนที่จะสืบคน ตั ว สู ต รที่ เ ป น พุ ท ธวจน เพื่ อ ใช ต รวจสอบเที ย บเคี ย งตามหลั ก มหาปเทส ก็ มี อ ยู ใชหรือไมวา ปญหาที่แทจริงทั้งกับในกรณีนี้ และอื่น ๆทํานองเดียวกันนี้ คือ ความขี้เกียจ  ความมักงายของชาวพุทธนั่นเอง ที่ไมอยากเขาไปลงทุนลงแรงศึกษาสืบคนพุทธวจน แลวไปคาดหวังลม ๆ แลง ๆ วา นาจะมีใครสักคนหนึ่งหรือสองคน ที่มีความสามารถ พิเศษคิดคนยนยอหลักธรรมที่พระตถาคตบัญญัติไวเปนสวากขาโตแลวนั้น ใหงายสั้นลง กวาได การเชื่อเชนนี้ เปนลักษณะความเชื่อของปุถุชนผูมิไดสดับ - มิไดเห็นพระอริยเจา - ไมฉลาดในธรรมของพระอริยเจา - ไมไดรับการแนะนําในธรรมของพระอริยเจา จึงไมทราบวา พระสาวกมีภูมิธรรมจํากัดอยูเพียงแคเปนผูเดินตามมรรคที่พระตถาคตบัญญัติไวเทานั้น (มคฺ ค านุ ค า จ ภิกฺ ข เว เอตรหิ สาวกา วิ ห รนฺ ติ ปจฺฉ า สมนฺ น าคตา)
  • 17. อิ น ทรี ย สั ง วร ๕ ผูที่สรางบารมีมาในระดับสาวกภูมิ ไมมีความสามารถในการคิดสรางมรรคขึ้นเอง ไมเวนแมแต พระอรหันตผูหลุดพนดวยปญญา (ปฺาวิมุตฺเตน ภิกฺขุนาติ) ก็ตาม พระพุทธเจา (อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ) ในฐานะพระศาสดานั้น มีคุณสมบัติเหนือไปกวา คือ ทรงเปนผูรูมรรค (มคฺคฺู) รูแจงในมรรค (มคฺควิท) และเปนผูฉลาดในมรรค (มคฺคโกวิโท) ู พระพุทธองคจึงทรงรับสั่งปองกันไวลวงหนาแลววา สูตรใด ๆ ก็ตามที่แตงขึ้นใหมในภายหลัง แมจะมีความสละสลวยวิจิตร เปนของนอกแนว เปนคํากลาวของสาวก ใหเราไมสําคัญตนวา เปนสิ่งที่ควรเลาเรียนศึกษา ในทางกลับกัน คํากลาวของตถาคต อันมีความหมายลึกซึ้งนั้น ใหเราสําคัญตนวาเปนสิ่งที่ควรเลาเรียนศึกษาและใหพากันเลาเรียนศึกษาคําของตถาคตนั้น แลวใหไตถามทวนถามกันและกันในเรื่องนั้น ๆ วาพระพุทธเจาทรงกลาวเรืองนี้ไวอยางไร ่ ขางตนนี้ คือวิธีการเปดธรรมที่ถูกปดดวยพุทธวจน และชาวพุทธที่มีการศึกษาในลักษณะนี้ (ปฏิปุจฺฉาวินตา ปริสา โน อุกฺกาจิตวินีตา) พระพุทธองคทรงเรียกวาเปนพุทธบริษัทอันเลิศ ี ในมหาสติปฏฐานสูตรนั้น แบงฐานทีตั้งแหงสติออกเปน ๔ ฐาน คือ กาย เวทนา จิต ธรรม ่ โดยแตละฐาน มีรายละเอียดระบุชัดเจนวาปฏิบติอยางไร ขอบเขตแคไหน และจบลงอยางไร ั ผูที่ศึกษาพุทธวจนโดยละเอียดรอบคอบ ยอมที่จะเขาใจแงมุมตาง ๆ โดยลึกซึ้งครบถวน และ ยอมที่จะรูไดวา ความแตกตางในมรรควิธี มีได แตไมใชมีโดยสะเปะสะปะไรเงื่อนไขขอบเขต
  • 18. ๖ ตามดู ไม ตามไป หากแตมีได หลากหลายได ภายใตพทธบัญญัติซึ่งมีลักษณะเชื่อมโยงสอดคลองเปนหนึ่ง ุ ผลอานิสงสมุงหมายในที่สุด ก็สามารถเขาถึงได ดวยวิธีอันหลากหลายภายใตความเปนหนึ่งนี้ ในวาระนี้ จะขอยกหมวดของ จิตตานุปสสนา คือการตามเห็นในกรณีของจิต ขึ้นเปนตัวอยาง ปจจุบัน มีผูที่ดจิต หรือดูอาการของจิต โดยใชคําอธิบายสภาวะของจิตซึ่งบัญญัติขึ้นใหมเอง ู แลวหลงเขาใจไปวา การฝกตามดูตามรูสภาวะนั้น ๆ ไปเรื่อย ๆ คือการเจริญสติ คือการดูจิต  หากพิจารณาโดยแยบคายแลว คําเรียกอาการของจิต ที่คิดขึ้นใหมเองทั้งหลายเหลานั้น เปนเพียงการตั้งชื่อเรียกอารมณอันมีประมาณตาง ๆ และการตามเห็นสภาวะนั้น ๆ ไปเรื่อย ๆ ก็คือการฝกผูกจิตติดกับอารมณดวยอํานาจแหงความเพลิน (ฝกจิตใหมีสัญโญคะ) จะดวยเหตุอยางไรก็ตามแต ระบบคําเรียกที่ตางกันตรงนี้ อาจดูเหมือนเปนเรื่องเล็กนอย แตหากเทียบในระดับความละเอียดของจิตแลว องศาทีเ่ บี่ยงเพียงเล็กนอย ณ จุดตรงนี้ สามารถนําไปสูผลลัพธที่สุดในการปฏิบัติ คืออานิสงสมุงหมาย ที่แตกตางกันโดยสิ้นเชิง นัยยะหนึ่ง ที่พระพุทธองคทรงบัญญัติใหเราตามเห็นจิต (จิตฺตานุปสฺสนา) แทจริงแลวก็เพื่อ ใหเห็นเหตุเกิดและเสื่อมไป โดยอาศัยการตามเห็น “อาการของจิต” เพียงแค ๘ คูอาการเทานั้น
  • 19. อิ น ทรี ย สั ง วร ๗ ภิกษุทั้งหลาย ! ภิกษุเปนผูมีปกติพิจารณาเห็นจิตในจิตอยู นั้นเปนอยางไรเลา ? ภิ ก ษุ ทั้ ง หลาย ! ภิ ก ษุ ใ นกรณี นี้ (๑) รู ชั ด ซึ่ ง จิ ต อั น มีร าคะ วา “จิ ต มีร าคะ” (๒) รู ชั ด ซึ่ ง จิ ต อั นปราศจากราคะ วา “จิ ต ปราศจากราคะ” (๓) รู ชั ด ซึ่ ง จิ ต อั น มีโ ทสะ ว า “จิ ต มีโ ทสะ” (๔) รู ชั ด ซึ่ ง จิ ต อั นปราศจากโทสะ ว า “จิ ต ปราศจากโทสะ” (๕) รู ชั ด ซึ่ ง จิ ต อั น มีโ มหะ ว า “จิ ต มีโ มหะ” (๖) รู ชั ด ซึ่ ง จิ ต อั น ปราศจากโมหะ ว า “จิ ต ปราศจากโมหะ” (๗) รู ชั ด ซึ่ ง จิ ต อั น หดหู ว า “จิ ต หดหู ” (๘) รู ชั ด ซึ่ ง จิ ต อั น ฟุ งซ า น ว า “จิ ต ฟุ ง ซา น” (๙) รูชัดซึ่งจิตอันถึงความเปนจิตใหญ วา “จิตถึงแลวซึ่งความเปนจิตใหญ” (๑๐) รูชัดซึ่งจิตอันไมถึงความเปนจิตใหญ วา “จิตไมถึงแลวซึ่งความเปนจิตใหญ” (๑๑) รู ชั ด ซึ่ ง จิ ต อั น ยั งมี จิ ต อื่ น ยิ่ ง กว า วา “จิ ต ยั ง มี จิ ต อื่ นยิ่ ง กว า ” (๑๒) รู ชั ด ซึ่ ง จิ ต อั น ไม มีจิ ต อื่ น ยิ่ ง กว า ว า “จิ ต ไม มี จิ ต อื่ น ยิ่ง กว า ” (๑๓) รู ชั ด ซึ่ ง จิ ต อั น ตั้งมั่ น ว า “จิ ต ตั้ง มั่น ” (๑๔) รู ชั ด ซึ่ ง จิ ต อั น ไม ต้ัง มั่ น ว า “จิ ต ไม ตั้ง มั่ น ” (๑๕) รู ชั ด ซึ่ ง จิ ต อั น หลุด พ น แล ว ว า “จิ ต หลุ ด พ น แล ว ” (๑๖) รู ชั ด ซึ่ ง จิ ต อั น ยั ง ไม ห ลุ ด พ น ว า “จิต ยั ง ไม ห ลุ ด พ น ”
  • 20. ๘ ตามดู ไม ตามไป ดวยอาการอยางนี้แล ที่ภิกษุเปนผูมีปกติพิจารณาเห็นจิตในจิต (จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ) อันเปนภายในอยูบาง, ในจิตอันเปนภายนอกอยูบาง, ในจิตทั้งภายในและภายนอกอยูบาง; และเป น ผู มี ป กติพิ จ ารณาเห็ น ธรรมเป น เหตุ เกิด ขึ้น ในจิ ต อยู บ า ง, เห็ น ธรรมเป น เหตุ เ สื่ อ มไปในจิ ต อยู บ า ง, เห็ น ธรรมเป น เหตุ ทั้ ง เกิ ด ขึ้ น และเสื่ อ มไปในจิ ต อยูบ า ง; ก็ แ หละสติ ( คือ ความระลึ ก ) ว า “จิ ต มี อ ยู ” ดัง นี้ ของเธอนั้ น เป น สติ ที่ เ ธอดํารงไว เ พี ย งเพื่ อ ความรู เพี ย งเพื่ อ ความอาศั ย ระลึ ก . ที่ แ ท เ ธอเป น ผู ที่ ตั ณ หาและทิ ฏ ฐิ อ าศั ย ไม ไ ด และเธอไม ยึ ด มั่ น อะไร ๆ ในโลกนี้ . ภิกษุทั้งหลาย ! ภิกษุชื่อวาเปนผูมีปกติตามเห็นจิตในจิตอยู แมดวยอาการอยางนี้. - มหาสติปฏฐานสูตร มหาวาร. สํ. ๑๐/๓๓๑/๒๘๙.
  • 21. อิ น ทรี ย สั ง วร ๙ จะเห็น ไดวา พระพุท ธเจา มิไ ดใ หเ ราฝก ตามดูต ามรูเ รื่อ งราวในอารมณไปเรื่อย ๆ และ การตามดูตามรูซึ่งจิต (จิตฺตานุปสฺสนา) จะตองเปนไปภายใต ๘ คูอาการนี้เทานั้น สมมุติสถานการณตัวอยาง เชน ในขณะที่เรากําลังโกรธอยู ในกรณีนี้ หนาที่ของเรา ที่ตองทําใหได คือ “รูชัดซึ่งจิตอันมีโทสะ วา จิตมีโทสะ” ไมใชไปตามดูตามรูโทสะ (หรือ รูในอารมณที่จิตผูกติดอยู) ในจิตอันมีโทสะขณะนั้น ปญหามีอยูวา โดยธรรมชาติของจิต มันรูไดอารมณเดียวในเวลาเดียว (one at a time) ในขณะที่เรากําลังโกรธอยูนั้น เราจึงตองละความเพลินในอารมณที่ทําใหเราโกรธเสียกอน ไมเชนนั้น เราจะไมมีทาง “รูชัดซึ่งจิตอันมีโทสะ วา จิตมีโทสะ” ไดเลย มีผัสสะ จิตรับรูอารมณ มีสติ ละความเพลิน รูชัดซึ่งจิต ในระหวางขั้นตอนขางตน ถาเราสามารถเห็นธรรมเปนเหตุเกิดขึ้นหรือเสือมไปในจิตได ่ การเห็นตรงนี้ เรียกวา วิปสสนา ซึ่งเปนจุดประสงคของการเจริญสติปฏฐานทั้งสี่ โปรดสังเกตุ สติปฏฐานสี่ ทุกหมวด จบลงดวยการเห็นธรรมอันเปนเหตุเกิดขึ้นและเสื่อมไป ขั้นตอนของสติท่เขาไปตั้งอาศัยในฐานทั้งสี่ เปนเพียงบันไดขั้นหนึ่งเทานั้น ไมใชจุดหมาย ี
  • 22. ๑๐ ตามดู ไมตามไป เมื่อผัสสะถูกตองแลว ๆ หากเราหลงเพลิน “รูสึก” ตามไปเรื่อย ๆ นี่คือ อนุสัย (ตามนอน) หากละความเพลินในอารมณแลวมาเห็นจิตโดยอาการ ๘ คูขางตนนี่คืออนุปสสนา(ตามเห็น) และ ถามีการเห็นแจงในธรรมเปนเหตุเกิดขึ้นและเหตุเสื่อมไปในจิต นี่คอ วิปสสนา (เห็นแจง) ื ถาหากวา เราไมสามารถรูชัดซึ่งจิตโดยอาการอยางใดอยางหนึ่งใน ๘ คูขางตนได ใหดึงสติกลับมารูที่ฐานคือกาย เชน อิริยาบถ หรือ ลมหายใจ พลิกกลับเปนกายานุปสสนา อยามักงายไปคิดคําขึ้นใหม เพื่อมาเรียกอารมณท่จิตหลงอยูในขณะนั้น เพราะนั่นคือจุดเริ่ม ี ของการเบี่ยงออกนอกมรรควิธี (ไปใชคําอธิบายอาการของจิตที่นอกแนวจากพุทธบัญญัติ เปนผลใหหลงเขาใจไดวา กําลังดูจิต ทั้ง ๆ ที่กําลังเพลินอยูในอารมณ ขาดสติ แตหลงวามีสติ) นี้ เปนเพียงตัวอยางของการตามเห็นในกรณีจิตตานุปสสนา คือ ใชจิตเปนฐานที่ตั้งของสติ ในกรณีของ กายานุปสสนา เวทนานุปสสนา ธรรมานุปสสนา พึงศึกษาในลักษณะเดียวกัน คือปฏิบัติตามพุทธวจนในกรณีนั้น ๆ ใหถูกตองครบถวน ทั้งโดยอรรถะ และโดยพยัญชนะ พระพุทธเจามองเห็นธรรมชาติในจิตของหมูสัตว ในแบบของผูที่สรางบารมีมาเพื่อบอกสอน การบัญญัติมรรควิธี จึงเปนพุทธวิสัย หนาที่ของเราในฐานะพุทธสาวกมีเพียงอยางเดียว คือ ปฏิบัติตามพุทธบัญญัติโดยระมัดระวังอยางที่สุด (มคฺคานุคา จ ภิกฺขเว เอตรหิ สาวกา ฯ) เมื่อเขาใจความหมายของการตามเห็น (อนุปสฺสนา) และการเห็นแจง (วิปสฺสนา) แลว ทีน้ี จะมีวธีอยางไร ที่จะทําใหอัตราสวน Ratio ของ วิปสสนา ตอ อนุปสสนา มีคาสูงที่สุด ิ (คื อ เน น การปฏิบั ติ ที่ ไ ดประสิ ท ธิภ าพมากที่ สุ ด เพื่อ ความลั ด สั้ น สู ม รรคผล)
  • 23. อิ น ทรี ย สั ง วร ๑๑ ตั ว แปรหลั ก ที่ เ ปน กุ ญ แจไขป ญ หานี้ คื อ สมาธิ ตราบใดที่จิตยังซัดสายไป ๆ มา ๆ ทั้งการอนุปสสนาก็ดี และการวิปสสนาก็ดี ตางก็ทําไดยาก พระพุทธเจาจึงทรงรับสั่งวา ใหเราเจริญสมาธิ เพื่อใหธรรมทั้งหลายปรากฏตามเปนจริง ภิ ก ษุ ทั้ ง หลาย ! เธอทั้ ง หลายจงเจริ ญ สมาธิ . ภิ ก ษุ มี จิ ต ตั้ง มั่ น แล ว ย อ มรู ชั ด ตามเป น จริ ง . ก็ ภิ ก ษุ ย อ มรู ชั ด ตามเป น จริ ง อย างไร ? ย อ มรู ชั ด ซึ่ ง ความเกิ ด และความดั บ แห ง รูป ความเกิ ด และความดั บ แห ง เวทนา ความเกิ ด และความดั บ แห ง สั ญ ญา ความเกิ ด และความดั บ แห ง สั ง ขาร ความเกิ ด และความดั บ แห ง วิ ญ ญาณ. - ขนฺธ. สํ. ๑๗/๑๗-๑๘//๒๗.
  • 24. ๑๒ ตามดู ไมตามไป นอกจากนี้แลว พระพุทธองคยังทรงแนะนําเปนกรณีพิเศษ สําหรับกรณีที่จิตตั้งมั่นยาก เชน คนที่คิดมาก มีเรื่องใหวิตกกังวลมาก ย้ําคิดย้ําทํา คิดอยูตลอดเวลา หยุดคิดไมได หรือ คนที่เปน hyperactive มีบุคลิกภาพทางจิตแบบ ADHD ซึ่งมีปญหาในการอยูนิ่ง  ทรงแนะนําวิธีแกไขอาการเหลานี้ โดยการเจริญทําใหมาก ซึ่งอานาปานสติสมาธิ ภิกษุทั้งหลาย ! ความหวั่นไหวโยกโคลงแหงกายก็ตาม ความหวั่นไหวโยกโคลงแหงจิตก็ตาม ย อ มมี ไ ม ไ ด เพราะการเจริ ญ ทํา ให ม ากซึ่ ง อานาปานสติ ส มาธิ - มหา. สํ. ๑๙/๔๐๐/๑๓๒๕. เมื่อถึงตรงนี้ แมจะไมเอยถึง เราก็คงจะเห็นไดชัดแลววา ความสงบแหงจิต (สมถะ) นั้น จะตองดําเนินไปควบคู และเกื้อหนุนกับระดับความสามารถในการเห็นแจง (วิปสสนา) ซึ่ ง พระพุ ท ธองคเ องได ต รั ส เน น ย้ํา ในเรื่อ งนี้ ไ วโ ดยตรงด ว ย ภิ ก ษุ ทั้ ง หลาย. ! ธรรมที่ ค วรกระทํา ให เ จริ ญ ด ว ยป ญ ญาอั น ยิ่ ง เป น อย า งไรเล า ? สมถะ และ วิปสสนา เหลานี้เรากลาววา เปนธรรมที่ควรกระทําใหเจริญดวยปญญาอันยิ่ง. - จตุกฺก. อํ. ๒๑/๓๓๔/๒๕๔.
  • 25. อิ น ทรี ย สั ง วร ๑๓ ธรรมที่ควรกระทําใหเจริญดวยปญญาอันยิ่ง มีสองอยาง คือ ทั้งสมถะ และวิปสสนา นั่นหมายความวา ทั้งสมถะ และวิปสสนา เปนสิ่งที่ตองอาศัยปญญาอันยิ่งในการไดมา ดังนั้น ใครก็ตามที่มีความสามารถในการทําจิตใหตั่งมั้นได บุคคลนั้นมีปญญาอันยิ่ง ใครก็ตามที่จิตตั้งมั่นแลวสามารถเห็นแจงในธรรมอันเปนเหตุ บุคคลนั้นมีปญญาอันยิ่ง สําหรับบางคนที่อาจจะเขาใจความหมายไดดีกวา จากตัวอยางอุปมาเปรียบเทียบ พระพุทธองคไดทรงยกอุปมาเปรียบเทียบไวในฌานสูตร วาเหมือนกับการฝกยิงธนู เมื่อพิจารณาแลว จะพบวา มีตัวแปรตาง ๆ ที่เกี่ยวของ ซึ่งจะตองปรับใหสมดุลย เชน ความนิ่งของกาย วิธีการจับธนู การเล็ง น้ําหนัก และจังหวะในการปลอยลูกศร อุปมานี้ พอจะทําใหเราเห็นภาพไดดี ในการเจริญสมถะวิปสสนา ดวยปญญาอันยิ่ง วาการเห็นแจงในธรรมอันเปนเหตุนั้น จะตองอาศัยความสมดุลยตาง ๆ อยางไรบาง หากจะพูดใหสั้นกระชับที่สุด การตามดูไมตามไปนี้ แทจริงแลว คือ การไมตามไป เพราะเมื่อไมตาม (อารมณอันมีประมาณตาง ๆ) ไป มันก็เหลือแคการตามดูที่ถูกตอง หลักการไมตามไปนี้ ก็คือ หลักการละนันทิ ซึ่งเปนเรื่องเดียวกันกับหลักอินทรียสังวร ภิกษุมิคชาละ ฟงธรรมเรื่องการละนันทิ แลวหลีกจากหมูไปอยูผูเดียวก็บรรลุอรหัตผล ความเร็วในการละนันทิ ยังถูกใชเปนเครื่องวัดความกาวหนาในการปฏิบัติจิตภาวนา (ดูความเชื่อมโยงไดในเรื่อง อินทรียสังวร, การไมประมาท, อินทรียภาวนาชั้นเลิศ)
  • 26. ๑๔ ตามดู ไมตามไป หนั ง สื อ ตามดู ไม ต ามไป เล ม นี้ จั ด ทํา ขึ้ น เพื่ อ อํา นวยความสะดวกแก ช าวพุ ท ธ โดยการคัดเลือกพุทธวจน ที่เกี่ยวของกับการเจริญสติ เปนจํานวนกวา ๖๐ พระสูตร ซึ่งมีเนื้อหาสอดรับเชื่อมโยงคลองเกลียวถึงกัน เพื่อใหเราไดศึกษาใหเขาใจถึงมรรควิธี ที่ถูกตองทุกแงมุม ในความหลากหลายภายใตความเปนหนึ่ง จากพุทธบัญญัติโดยตรง ขอใหบุญบารมีที่ไดสรางมา ของชาวพุทธผูที่กําลังถือหนังสือเลมนี้อยู จงเปนเหตุปจจัย ใหทานคนพบคําตอบโดยแจมแจง ในขอสงสัยเรื่องการปฏิบัติที่ทานอาจจะติดของอยู และสําหรับบางทานที่เขาใจคลาดเคลื่อน ปฏิบัติคลาดเคลื่อนไปบาง มาแตทีแรก ก็ขอใหไดพบ ไดเขาใจในสิ่งที่ถูก และนําไปใชขยับปรับเปลี่ยนใหตรงทางไดโดยเร็ว สําหรับทานที่ไมเคยรูอะไรมากอนเลย ก็ถือเปนบุญกุศลที่ไดพบแผนที่ฉบับนี้แตแรก ------------------------------------------------------------------------------------------ คณะผู จั ด พิ ม พ หนั ง สื อ เล ม นี้ ขอนอบน อ มสั ก การะ ต อ ตถาคต ผู อรหั น ตสั ม มาสั ม พุ ท ธะ และ ภิ ก ษุ ส าวกในธรรมวิ นั ย นี้ ตั้ ง แตค รั้ ง พุ ทธกาล จนถึ ง ยุ ค ป จ จุบั น ที่ มี ส ว นเกี่ ย วข อ งในการสื บ ทอดพุท ธวจน คื อ ธรรม และวิ นัย ที่ ท รงประกาศไว บริ สุ ท ธิ์บ ริ บูร ณ ดี แ ล ว คณะศิษ ย พ ระตถาคต
  • 28. ๑๖ ตามดู ไมตามไป กอใหเกิดอนุสัยทั้ง ๓ ภิ กษุ ทั้ง หลาย ! เพราะอาศัย ตา ดว ย รู ป ทั้งหลาย ดว ย จึง เกิด จักขุวิญ ญาณ การประจวบพรอ มแหงธรรม ๓ ประการนั่น คือ ผั สสะ; เพราะมี ผั สสะเป น ปจจัย... เพราะอาศัย หู ดว ย เสียงทั้งหลาย ด ว ย จึง เกิดโสตวิญญาณ การประจวบพร อ มแห งธรรม ๓ ประการนั่น คือ ผัสสะ; เพราะมี ผัสสะเป น ปจจัย... เพราะอาศัย จมูก ดว ย กลิ่น ทั้งหลาย ด ว ย จึง เกิดฆานวิญ ญาณ การประจวบพรอ มแห งธรรม ๓ ประการนั่น คือ ผั สสะ; เพราะมี ผั สสะเปน ป จจัย... เพราะอาศัย ลิ้น ด ว ย รสทั้งหลาย ดว ย จึง เกิดชิว หาวิญญาณ การประจวบพรอ มแห งธรรม ๓ ประการนั่น คือ ผั สสะ; เพราะมี ผั สสะเปน ป จจัย...
  • 29. อิ น ทรี ย สัง วร ๑๗ เพราะอาศัย กาย ดว ย โผฏฐัพ พะทั้งหลาย ด ว ย จึง เกิดกายวิญ ญาณ การประจวบพรอ มแหงธรรม ๓ ประการนั่น คือ ผัสสะ; เพราะมีผั สสะเปน ปจจัย... เพราะอาศัย ใจ ดว ย ธรรมารมณทั้ง หลาย ด ว ย จึง เกิดมโนวิญญาณ การประจวบพรอ มแห งธรรม ๓ ประการนั่น คือ ผัสสะ; เพราะมีผั สสะเปน ป จจัย จึงเกิดเวทนา อันเปนสุขบาง เปนทุกขบาง ไมใชทุกขไมใชสุขบาง. บุ คคลนั้น เมื่ อ สุ ข เวทนา ถู กตอ งอยู ยอ มเพลิด เพลิน ยอ มพร่ําสรรเสริญ เมาหมกอยู; อนุ สัยคื อราคะ ย อมตามนอน แกบุคคลนั้น (ตสฺส ราคานุส โย อนุเสติ) เมื่ อ ทุ ก ขเวทนา ถู กตอ งอยู เขายอมเศร าโศก ย อมระทมใจ ยอมคร่ําครวญ ยอ มตี อ กร่ําไห ย อ มถึ งความหลงใหลอยู; อนุ สัยคือปฏิฆ ะ ย อมตามนอน (เพิ่มความเคยชิน ให) แกบุ คคลนั้น.
  • 30. ๑๘ ตามดู ไมตามไป เมื่ อ เวทนาอัน ไมใชทุก ขไมใชสุข ถูกตองอยู เขายอ มไมรูตามเป น จริง ซึ่ งสมุทยะ (เหตุ เกิด) ของเวทนานั้น ดว ย ซึ่ ง อั ตถั งคมะ (ความดับไมเหลือ ) แหงเวทนานั้น ดว ย ซึ่ง อัสสาทะ (รสอรอ ย) ของเวทนานั้ น ดว ย ซึ่ ง อาทีนวะ (โทษ) ของเวทนานั้น ด ว ย ซึ่ ง นิสสรณะ (อุบายเครื่ องออกพนไป) ของเวทนานั้น ดว ย; อนุ สัยคื ออวิชชา ย อมตามนอน (เพิ่มความเคยชิน ให) แกบุคคลนั้น. บุ คคลนั้นหนอ (สุ ข าย เวทนาย ราคานุ สย อปฺป หาย) ยัง ละราคานุสัย อั นเกิดจากสุข เวทนาไม ได; (ทุ กฺขาย เวทนาย ปฏิ ฆานุสย อปฺ ป ฏิวิโนเทตฺว า) ยังบรรเทาปฏิฆ านุสัย อั นเกิด จากทุก ขเวทนาไมไ ด; (อทุ กฺข มสุขาย เวทนาย อวิชฺชานุสย อสมูห นิตฺว า) ยั ง ถอนอวิ ชชานุสัย อัน เกิดจากอทุก ขมสุขเวทนาไมไ ด;
  • 31. อิ น ทรี ย สัง วร ๑๙ (อวิ ชฺช อปฺ ปหาย วิชฺช อนุปฺปาเทตฺว า) เมื่ อยังละอวิชชาไมไ ด และยั ง ทํา วิชชาใหเ กิด ขึ้น ไมไ ดแลว, (ทิ ฏเว ธมฺเม ทุกฺข สฺ สนฺตกโร ภวิสฺสตีติ) เขาจักทําที่สุดแห งทุ ก ข ในทิฏฐธรรม (รู เห็น ไดเลย) นี้ไ ด นั้น; (เนต าน วิชฺ ชติ ฯ) ข อนี้ ไมเ ปน ฐานะที่จัก มีไ ด. อุ ป ริ . ม. ๑๔/๕๑๖/๘๒๒.
  • 32. ๒๐ ตามดู ไมตามไป ไมอาจที่จะหลุดพนไปจากทุกข ภิ กษุ ทั้ง หลาย ! ผู ใ ด เพลิ ด เพลิน อยู ใน รูป ผู นั้ น เท า กับเพลิ ด เพลิน อยู ใน สิ่ ง ที่เ ปน ทุก ข... ผูใ ด เพลิ ด เพลิน อยู ใน เวทนา ผู นั้ น เท า กับเพลิ ด เพลิน อยู ใน สิ่ ง ที่เ ปน ทุก ข... ผู ใ ด เพลิด เพลิน อยู ใน สัญ ญา ผู นั้ น เท า กั บเพลิด เพลิน อยู ใน สิ่ง ที่เ ปน ทุ ก ข... ผู ใ ด เพลิด เพลิน อยู ใน สัง ขารทั้งหลาย ผู นั้ น เทา กับเพลิด เพลิ น อยู ใน สิ่ง ที่เ ป น ทุ ก ข... ผูใ ด เพลิด เพลิน อยู ใน วิญญาณ ผู นั้ น เทา กับเพลิด เพลิน อยู ใน สิ่ง ที่เ ปน ทุก ข
  • 33. อิ น ทรี ย สัง วร ๒๑ เรากลา ววา “ผูใด เพลิดเพลิ น อยู ใน สิ่ง ที่เ ปนทุก ข ผู นั้น ย อ มไมห ลุ ด พน ไปไดจากทุก ข” ดั ง นี้ . ขนฺ ธ . สํ . ๑๗/๓๙/๖๔.
  • 34. ๒๒ ตามดู ไมตามไป เพลินอยูกับอายตนะ เทากับ เพลินอยูในทุกข ภิ กษุ ทั้ง หลาย ! ผู ใ ด เพลิ ด เพลิน อยู ใน จั ก ษุ ผู นั้ น เทา กับ เพลิ ด เพลิ น อยู ใน สิ่ ง ที่เ ปน ทุกข... ผูใ ด เพลิ ด เพลิน อยู ใน โสตะ ผู นั้ น เท า กับ เพลิ ด เพลิ น อยู ใน สิ่ ง ที่เ ปน ทุกข... ผูใ ด เพลิ ด เพลิน อยู ใน ฆานะ ผู นั้ น เท า กับ เพลิด เพลิ น อยู ใน สิ่ง ที่เ ปน ทุ กข... ผู ใ ด เพลิ ด เพลิน อยู ใน ชิ ว หา ผู นั้ น เท า กับ เพลิด เพลิ น อยู ใน สิ่ง ที่เ ปน ทุ กข ... ผู ใ ด เพลิด เพลิน อยู ใน กายะ ผู นั้ น เท า กับ เพลิ ด เพลิน อยู ใน สิ่ง ที่เ ปน ทุ กข... ผู ใ ด เพลิ ด เพลิน อยู ใน มนะ ผู นั้ น เท า กับ เพลิ ด เพลิน อยู ใน สิ่ ง ที่เ ปน ทุกข
  • 35. อิ น ทรี ย สัง วร ๒๓ เรากลา ววา ผูใด เพลิดเพลิน อยู ใน สิ่งที่ เ ปน ทุก ข ผู นั้น ย อ มไมห ลุ ด พน ไปไดจากทุก ข ดั ง นี้. สฬา. สํ . ๑๘/๑๖/๑๙. (ในพระสู ต รต อ ไป ได ต รั ส ถึ ง ในกรณี แ ห ง อายตนะภายนอก ๖ ซึ่ ง มี ข อ ความเหมื อ นในกรณี แ ห ง อายตนะภายใน ๖ ทุ ก ประการ โดยลั ก ษณะการตรั ส ตรงนี้ คื อ ทรงตรั ส แยกเป น กรณี ๆ จนครบ ซึ่ ง ผู อ า นควรจะทํา ความเข า ใจแยกไปตามกรณี จ นครบเช น กั น การที่ละไวดว ย ... ก็ เพื่อใหรูวา มี ขอความสรุป ที่เ หมือนกัน)
  • 36. ๒๔ ตามดู ไมตามไป ลักษณะของการอยูอยางมีตัณหาเปนเพื่อน “ข า แต พ ระองค ผูเ จริ ญ ! ด ว ยเหตุเ พี ย งเท า ไรหนอ ภิ ก ษุ จึ ง ชื่ อ ว า เป น ผู มี ก ารอยู อ ย างมี เ พื่ อ นสอง พระเจ า ข า ?” มิ คชาละ ! รูป ทั้ งหลายอันจะพึงเห็นไดดวยจั กษุ อั น เป น รูป ที่นาปรารถนา นา รักใคร นา พอใจ มีลัก ษณะนา รัก เปนที่เขาไปตั้งอาศัยอยูแหงความใคร เปนที่ตั้งแหงความกําหนัดยอมใจ มีอยู. ถาหากวาภิกษุยอมเพลิดเพลิน พร่ําสรรเสริญ สยบมัวเมา ซึ่งรูปนั้นไซร; แก ภิกษุ ผูเ พลิดเพลิน พร่ําสรรเสริญ สยบมั ว เมา ซึ่ง รูป นั้นอยู นั่ น แหละ, นั นทิ (ความเพลิน) ย อมเกิดขึ้น เมื่ อ นั น ทิ มี อ ยู, สาราคะ (ความพอใจอยางยิ่ง) ยอ มมี ; เมื่ อ สาราคะ มี อ ยู, สั ญ โญคะ (ความผูกจิตติ ดกับอารมณ) ยอ มมี :
  • 37. อิ น ทรี ย สัง วร ๒๕ มิคชาละ ! ภิกษุผูประกอบพรอมแลว ดวยการผูกจิตติดกับอารมณดวยอํานาจแหงความเพลิน นั่ น แล เราเรี ยกวา “ผูมีการอยูอยา งมีเ พื่อนสอง” (ในกรณีแ หง เสียงทั้งหลายอันจะพึงไดยิน ดีดว ยหู, กลิ่ น ทั้งหลายอัน จะพึงดมดว ยจมูก, รสทั้ งหลายอันจะพึ ง ลิ้มดว ยลิ้น, โผฏฐัพ พะทั้งหลายอันจะพึง สัมผัสดว ยผิวกาย, และธรรมารมณทั้งหลายอันจะพึงรูแจงดวยใจ, ก็ทรงตรัสอยางเดียวกัน). มิ คชาละ ! ภิ กษุผูมี ก ารอยูดวยอาการอยา งนี้ แมจะสองเสพเสนาสนะอันเปนปาและปาชัฏ ซึ่งเงียบสงัด มีเสียงรบกวนนอย มีเสียงกึกกองครึกโครมนอย ปราศจากลมจากผิวกายคน เปนที่ทําการลับของมนุษย เป น ที่สมควรแกการหลีกเรน เชน นี้แ ลว ก็ตาม ถึงกระนั้น ภิกษุนั้นเราก็ยังคงเรียกวา ผูมีการอยูอยางมีเพื่อนสองอยูนั่นเอง.
  • 38. ๒๖ ตามดู ไมตามไป ข อ นั้นเพราะเหตุไ รเลา ? ข อ นั้นเพราะเหตุวา ตัณ หานั่น แล เปน เพื่ อนสองของภิกษุนั้น. ตั ณหานั้น อันภิ กษุนั้น ยั งละไมไ ด แลว เพราะเหตุนั้น ภิกษุนั้นเราจึงเรียกวา “ผูมีการอยูอยางมีเพื่อนสอง” ดังนี้. “ข า แต พ ระองค ผูเ จริ ญ ! ด ว ยเหตุเ พี ย งเท า ไรหนอแล ภิ ก ษุ จึ ง ชื่ อ ว า เป น ผู มี ก ารอยู อ ย างอยู ผู เ ดี ย ว พระเจ า ข า !” มิ คชาละ ! รูป ทั้ งหลายอันจะพึงเห็นไดดวยจั กษุ อั น เป น รูป ที่นาปรารถนา นา รักใคร นา พอใจ มีลัก ษณะนา รัก เปนที่เขาไปตั้งอาศัยอยูแหงความใคร เปนที่ตั้งแหงความกําหนัดยอมใจ มีอยู. ถาหากวาภิกษุยอมไมเพลิดเพลิน ไมพร่ําสรรเสริญ ไมสยบมัวเมา ซึ่งรูปนั้นไซร แกภิกษุผูไมเพลิดเพลิน ไมพร่ําสรรเสริญ ไมสยบมัวเมา ซึ่งรูปนั้น นั่นแหละ นันทิ ยอมดับ เมื่ อ นั น ทิ ไมมีอ ยู , สาราคะ ยอ มไมมี เมื่ อ สาราคะ ไมมีอ ยู, สัญโญคะ ยอ มไมมี
  • 39. อิ น ทรี ย สัง วร ๒๗ มิ คชาละ ! ภิกษุผูไมประกอบพรอมแลว ดวยการผูกจิตติดกับอารมณดวยอํานาจแหงความเพลิน นั่ น แล เราเรี ยกวา “ผูมีการอยูอยา งอยูผูเ ดียว” (ในกรณี แ ห ง เสียงทั้งหลายอันจะพึงไดยิน ดีดว ยหู, กลิ่น ทั้งหลายอัน จะพึงดมดว ยจมูก, รสทั้งหลายอันจะพึง ลิ้มดว ยลิ้น, โผฏฐัพ พะทั้งหลายอั นจะพึง สัมผัสดว ยผิวกาย, และธรรมารมณทั้งหลายอันจะพึงรูแจงดวยใจ, ก็ทรงตรัสอยางเดียวกัน) มิ คชาละ ! ภิกษุผูมีก ารอยูดวยอาการอย า งนี้ แมอยูในหมูบาน อันเกลื่อนกลนไปดวยภิกษุ ภิกษุณี อุบาสก อุบาสิกาทั้งหลาย ดวยพระราชา มหาอํา มาตยของพระราชาทั้งหลาย ดว ยเดียรถีย สาวกของเดียรถียทั้งหลาย ก็ต าม ถึง กระนั้น ภิ กษุนั้น เราก็เรียกวา ผูมีก ารอยูอยา งอยูผูเดียวโดยแท
  • 40. ๒๘ ตามดู ไมตามไป ข อ นั้นเพราะเหตุไ รเลา ? ข อ นั้นเพราะเหตุวา ตัณ หานั่น แล เปน เพื่ อนสองของภิกษุนั้น; ตั ณหานั้น อันภิ กษุนั้น ละเสี ย ไดแลว เพราะเหตุนั้น ภิกษุนั้นเราจึงเรียกวา “ผูมีการอยูอยางอยูผูเดียว” ดังนี้ แล. สฬา. สํ. ๑๘/๔๓–๔๔/๖๖-๖๗.
  • 41. อิ น ทรี ย สัง วร ๒๙ ไมอาจถึงซึ่ง ความเจริญงอกงาม ไพบูลย ในธรรมวินัย ภิกษุทั้งหลาย ! คนเลี้ยงโคที่ประกอบดวยความบกพรอง ๑๑ อยางเหลานี้แลว ไมเหมาะที่จะเลี้ยงโคและทําฝูงโคใหเจริญได. ความบกพรองนั้นคืออะไรกันเลา ? คื อ คนเลี้ยงโคในกรณีน้ี ... เปน ผูไ มเขี่ยไขข าง, เป น ผูไ มปดแผล, ... ภิกษุทั้งหลาย ! ฉันใดก็ฉันนั้น ภิกษุผูประกอบดวยองคคุณ ๑๑ อยางเหลานี้แลว ไมควรที่จะถึงความเจริญงอกงามไพบูลย ในธรรมวินัยนี้. องคคุณนั้นคืออะไรกันเลา ? คื อ ภิกษุในกรณีนี้ ... เปน ผู ไมเขี่ยไขข าง, เป น ผูไ มปดแผล ... ภิกษุ ทั้ง หลาย ! ภิกษุเปน ผูไ มเขี่ ยไขข าง เปนอยางไรกัน เลา ? ภิกษุ ทั้ง หลาย ! ภิกษุในกรณีน้ี ไม อดกลั้น (อธิวาเสติ) ไม ละ (น ปชหติ) ไม บรรเทา (น วิโ นเทติ) ไม ทา ใหสิ้น สุด (น พฺยนฺตีกโรติ) ํ ไม ทา ใหห มดสิ้น (น อนภาวงฺคเมติ) ํ
  • 42. ๓๐ ตามดู ไมตามไป ซึ่ งความตรึ กเกี่ย วดว ยกาม (กามวิตก) ที่เกิดขึ้น แลว ซึ่งความตรึกเกี่ย วด วยความมุง รา ย (พยาบาทวิตก) ที่เกิดขึ้น แลว ซึ่ งความตรึกเกี่ย วด วยการเบียดเบียน (วิหิง สาวิตก) ที่เกิ ดขึ้น แลว ซึ่งบาปอกุศลธรรมทั้ง หลาย ที่เกิดขึ้นแลว ภิ กษุ ทั้งหลาย ! ภิกษุเปน ผูไ มเขี่ยไขข าง เปนอยา งนี้แ ล. ภิกษุ ทั้งหลาย ! ภิกษุเปน ผู ไ มปดแผล เปนอยา งไรกัน เลา ? ภิ กษุ ทั้งหลาย ! ภิกษุในกรณีน้ี เห็น รูป ดวยตา, ฟ ง เสียงดว ยหู, ดมกลิ่น ดว ยจมูก, ลิ้ มรสดว ยลิ้น , ถู กตอ งโผฏฐัพพะดว ยกาย, รู ธรรมารมณดวยใจ, แลวก็มีจิตยึดถือเอา ทั้งโดยลักษณะที่เปนการรวบถือทั้งหมด (โดยนิมิต) และ การถื อเอาโดยการแยกเปน สวน ๆ (โดยอนุพ ยัญ ชนะ) สิ่ ง อัน เปน อกุศล คือ อภิชฌาและโทมนัส จะพึง ไหลไปตามผูที่ ไมสํารวม ตา หู จมูก ลิ้น กาย ใจ เพราะการไมสํารวมอินทรียใด เปนเหตุ เธอไม ปฏิบัติเพื่อปด กั้น อินทรียเหลา นั้นไว เธอไมรั กษา และไมสํา รวม ตา หู จมูก ลิ้น กาย ใจ ภิกษุ ทั้ง หลาย ! ภิกษุเป น ผูไ มปดแผล เปนอยา งนี้แ ล. (ในที่นี้ ยกมาใหเห็นเพียง ๒ จากทั้งหมด ๑๑ คุณสมบัติ) มู. ม. ๑๒/๔๑๐/๓๘๔-๕.
  • 44. ๓๒ ตามดู ไมตามไป ละความเพลิน จิตหลุดพน สมฺมา ปสฺส นิพฺพินฺ ท ติ เมื่ อเห็น อยูโดยถูก ตอง ยอ มเบื่อหน า ย นนฺ ทิ กฺข ยา ราคกฺข โย เพราะความสิ้ น ไปแหง นันทิ จึง มีความสิ้นไปแห ง ราคะ ราคกฺ ข ยา นนฺทิกฺข โย เพราะความสิ้น ไปแหง ราคะ จึ ง มีความสิ้นไปแห ง นันทิ นนฺ ทิ ราคกฺข ยา จิตฺต สุวิมุตฺตนฺติ วุจฺ จตีติ เพราะความสิ้น ไปแหง นันทิและราคะ กลาวได วา “จิต หลุด พน แลวดวยดี” ดั ง นี้. สฬา. สํ . ๑๘/๑๗๙/๒๔๕-๖.
  • 45. อิ น ทรี ย สัง วร ๓๓ ความพอใจ เปนเหตุแหงทุกข “ทุ กขใ ด ๆ ที่เกิ ดขึ้นแลวในอดีต ทุก ขทั้ง หมดนั้น มีฉั นทะเปน มูล มีฉันทะเป นเหตุ เพราะวา ฉันทะ (ความพอใจ) เป น มูลเหตุแ หง ทุกข ทุ กขใ ด ๆ อัน จะเกิ ดขึ้นในอนาคต ทุ ก ขทั้ง หมดนั้น ก็มีฉัน ทะเป น มูล มีฉันทะเปน เหตุ เพราะวา ฉันทะ (ความพอใจ) เปน มูลเหตุแ หง ทุกข และทุ กขใ ด ๆ ที่ เกิดขึ้น ทุ ก ขทั้ง หมดนั้น ก็มีฉัน ทะเปน มูล มีฉันทะเป น เหตุ เพราะวา ฉันทะ (ความพอใจ) เป น มูลเหตุแ หง ทุกข”. สฬา. สํ . ๑๘/๔๐๓/๖๒๗. (ในเนื้อความพระสูตร ทรงชี้ใหเห็นถึงเหตุของทุกขในปจจุบัน ซึ่งก็คือ ฉันทะ เปนความรูที่เห็นกันได แลวจึงไดสรุปใหเห็นไปถึงนัยยะโดยอดีตกับอนาคต)
  • 46. ๓๔ ตามดู ไมตามไป เมื่อคิดถึงสิ่งใด แสดงวาพอใจในสิ่งนั้น ภิ กษุ ทั้ง หลาย ! ถา บุ คคลยอ มคิดถึง สิ่ง ใดอยู (เจเตติ) ยอ มดํา ริ ถึง สิ่งใดอยู (ปกปฺ เ ปติ) และย อมมีจิ ตฝงลงไปในสิ่งใดอยู (อนุเสติ) สิ่ง นั้ น ยอมเปนอารมณเพื่ อการตั้ง อยูแ ห ง วิญ ญาณ. เมื่ออารมณ มีอยู, ความตั้ ง ขึ้น เฉพาะแห งวิ ญญาณ ยอ มมี ; เมื่ อวิญ ญาณนั้น ตั้ง ขึ้นเฉพาะ เจริญงอกงามแลว, ความเกิดขึ้นแหง ภพใหมตอไป ยอ มมี; เมื่อความเกิดขึนแหงภพใหมตอไป มี, ้  ชาติชรา มรณะ โสกะปริเทวะทุกขะโทมนัสอุปายาสทั้งหลาย จึงเกิดขึ้นครบถวนตอไป : ความเกิดขึ้นพรอมแหงกองทุกขทั้งสิ้นนี้ ยอมมี ดวยอาการอยางนี.้ นิทาน. สํ. ๑๖/๗๘/๑๔๕.
  • 47. อิ น ทรี ย สัง วร ๓๕ ภพแมชั่วขณะดีดนิวมือก็ยังนารังเกียจ ้ ภิกษุ ทั้ง หลาย ! คู ถ แมนิ ดเดียว ก็เป นของมี กลิ่น เหม็น ฉั น ใด, ภิกษุ ทั้ง หลาย ! สิ่ง ที่เ รียกวา ภพ ก็ฉันนั้น เหมือนกัน, แม มีประมาณนอ ยชั่ว ลัดนิ้ว มือ เดียว ก็ไ มมีคุณ อะไรที่พอจะกล า วได. เอก. อํ . ๒๐/๔๖/๒๐๓. (พระสูตรตอไป ทรงตรัสถึง มูตร น้ําลาย หนอง โลหิต ดวยขอความเดียวกัน)
  • 49. อิ น ทรี ย สั ง วร ๓๗ ตัณหา คือ “เชื้อแหงการเกิด” วั จฉะ ! เรายอมบัญ ญั ติความบัง เกิดขึ้น สํา หรับ สัตวผูที่ยัง มีอุ ปาทานอยู (สอุปาทานสฺส) ไมใ ช สํา หรับ สัตวผูที่ไ มมีอุปาทาน วัจฉะ ! เปรียบเหมือน ไฟที่มเชื้อ ยอมโพลงขึนได (อคฺคิ สอุปาทาโน ชลติ) ี ้ ที่ไ ม มีเชื้อ ก็ โ พลงขึ้นไมไ ด อุป มานี้ ฉันใด อุ ป ไมยก็ฉัน นั้น วัจฉะ ! เราย อมบั ญ ญั ติความบัง เกิดขึ้น สํา หรับ สัตวผูที่ยัง มีอุ ปาทานอยู ไม ใ ช สํา หรับ สัตว ผูที่ไ มมีอุปาทาน
  • 50. ๓๘ ตามดู ไมตามไป “พระโคดมผูเจริญ ! ถาสมั ย ใด เปลวไฟ ถู กลมพั ดหลุดปลิวไปไกล, สมัยนั้น พระโคดมยอมบัญญัติซึ่งอะไรวาเปนเชื้อแกเปลวไฟนั้น ถาถือวามันยังมีเชื้ออยู ?” วัจฉะ ! สมัย ใด เปลวไฟ ถูกลมพัด หลุด ปลิ ว ไปไกล เราย อ มบัญ ญัติเปลวไฟนั้น วา มีลมนั่นแหละเป น เชื้อ วัจฉะ ! เพราะวา สมัยนั้น ลมยอมเปนเชื้อของเปลวไฟนั้น. “พระโคดมผูเจริญ ! ถาสมัยใด สัตวทอดทิ้งกายนี้ และยังไมบังเกิดขึ้นดวยกายอื่น, สมัยนั้นพระโคดม ยอมบัญญัติ ซึ่งอะไร วาเปนเชื้อแกสัตวนั้น ถาถือวา มันยังมีเชื้ออยู ?” วัจฉะ ! สมัย ใด สัต ว ท อดทิ้งกายนี้ และยัง ไม บังเกิด ขึ้นดวยกายอื่น เรากลา ว สัตวนี้ วา มีตั ณหานั่น แหละเปนเชื้อ เพราะว า สมัยนั้ น ตัณ หายอ มเปน เชื้อของสัตวนั้น แล. สฬา. สํ . ๑๘/๔๘๕/๘๐๐.
  • 51. อิ น ทรี ย สั ง วร ๓๙ เมื่อมีความพอใจ ยอมมีตัณหา ภิ กษุ ทั้ง หลาย ! เปรีย บเหมือนไฟกองใหญ พึงลุก โพลงดว ยไมสิบ เลมเกวียนบา ง ยี่สิบ เลมเกวียนบา ง สามสิบ เลมเกวียนบา ง สี่สิบ เลมเกวียนบา ง. บุรุษ พึ งเติมหญา แหง บาง มูลโคแหง บา ง ไมแหง บาง ลงไปในกองไฟนั้น ตลอดเวลาที่ควรเติม อยูเปน ระยะ ๆ. ภิ กษุ ทั้ง หลาย ! ดว ยอาการ อยา งนี้แ ล ไฟกองใหญ ซึ่ง มี เครื่องหลอ เลี้ ยง อยา งนั้น มี เชื้ อ เพลิง อยา งนั้น ก็ จะพึ ง ลุก โพลง ตลอดกาลยาวนาน ขอ นี้ฉันใด ภิกษุทั้ง หลาย ! เมื่อ ภิกษุเป น ผู มี ปกติ เห็นโดยความเปน อัส สาทะ (นา รักน า ยิน ดี) ใน อุ ป าทานิ ยธรรม (ธรรมทั้งหลายอั นเปนที่ตั้ง แหง อุปาทาน) อยู ตัณ หาย อมเจริญ อยา งทั่ว ถึง
  • 52. ๔๐ ตามดู ไมตามไป เพราะมี ตัณ หาเปน ปจจัย จึง มีอุปาทาน เพราะมี อุปาทานเปน ปจจัย จึงมีภ พ เพราะมี ภพเปน ปจจั ย จึง มีช าติ เพราะมีช าติเปน ปจจัย ชรามรณะโสกะปริเทวะทุกขะโทมนัสอุปายาสทั้งหลาย จึงเกิดขึ้นครบถวน ความเกิดขึ้นพร อ มแหง กองทุกขทั้ ง สิ้น นี้ ย อมมี ดว ยอาการอยา งนี้. นิ ท าน. สํ . ๑๖/๑๐๒/๑๙๖-๑๙๗.
  • 53. อิ น ทรี ย สั ง วร ๔๑ ตัณหา คือ เครื่องนําไปสูภพใหม อันเปนเหตุเกิดทุกข ภิ กษุ ทั้ง หลาย ! ถา บุ คคลยอ มคิด ถึง สิ่ง ใดอยู (เจเตติ) ย อ มดํา ริ ถึง สิ่ง ใดอยู (ปกปฺเปติ) และยอมมี ใ จฝง ลงไป ในสิ่งใดอยู (อนุ เสติ ) (อารมฺมณเมต โหติ วิฺ าณสฺส ิติยา) สิ่ง นั้น ย อมเปน อารมณเ พื่อการตั้ง อยูแหงวิญ ญาณ (อารมฺ มเณ สติ ปติฏา วิ ฺ าณสฺส โหติ) เมื่ออารมณ มี อยู, ความตั้งขึ้นเฉพาะแหง วิญญาณยอมมี (ตสฺ มึ ปติ ฏิเต วิ ฺาเณ วิ รูเฬฺห นติ โหติ) เมื่อวิญญาณนั้น ตั้งขึ้นเฉพาะ เจริญงอกงามแลว, ยอมมีการนอมไป (นติ ยา สติ อาคติคติ โหติ) เมื่ อมีก ารนอมไป, ยอมมีการไปการมา (อาคติ คติ ยา สติ จุตูปปาโต โหติ) เมื่ อมีการไปการมา, ยอมมีก ารเคลื่อนการบังเกิด
  • 54. ๔๒ ตามดู ไมตามไป เมื่อมีการเคลื่อนการบังเกิด, ชาติชรามรณะ โสกะปริเทวะ ฯ จึงเกิดขึ้นครบถวน ความเกิ ดขึ้นพรอ มแหง กองทุกขทั้ง สิ้น นี้ ยอมมี ดว ยอาการอยา งนี้. ภิ กษุทั้ง หลาย ! ถ า บุคคลยอมไมคิดถึง สิ่ง ใด ย อ มไม ดํา ริ ถึ ง สิ่ ง ใด แต เ ขายั ง มีใจปก ลงไปในสิ่ งใดอยู สิ่ง นั้น ยอมเปน อารมณเ พื่อการตั้ง อยูแหงวิญ ญาณ. เมื่ออารมณ มีอ ยู, ความตั้ งขึ้น เฉพาะแหง วิญ ญาณยอ มมี เมื่ อ วิญ ญาณนั้น ตั้ ง ขึ้ นเฉพาะ เจริญ งอกงามแล ว, ย อ มมีการนอมไป เมื่ อ มี การนอมไป, ย อ มมี การไปการมา เมื่ อ มีการไปการมา, ยอ มมีการเคลื่อนการบังเกิด เมื่อมีการเคลื่อนการบังเกิด, ชาติชรามรณะ โสกะปริเทวะ ฯ จึงเกิดขึ้นครบถวน ความเกิดขึ้นพร อ มแหง กองทุกขทั้ง สิ้น นี้ ยอมมี ดว ยอาการอยา งนี้. นิ ท าน. สํ . ๑๖/๖๘๐/๑๔๙.
  • 55. อิ น ทรี ย สั ง วร ๔๓ สิ้นความอยาก ก็สิ้นทุกข นิสฺสิตสฺส จลิ ตํ ความหวั่นไหว ยอมมี แกบุคคลผูอันตัณหาและทิฏ ฐิอาศัยแลว อนิสฺสิตสฺส จลิตํ นตฺ ถิ; ความหวั่นไหว ยอมไมมี แกบุคคลผูอันตัณหาและทิฏฐิไมอาศัยแลว จลิเต อสติ ปสฺสทฺธิ; เมื่อความหวั่น ไหว ไมมี, ป สสัท ธิ ย อมมี ปสฺสทฺธิยา สติ นติ น โหติ; เมื่ อปสสัท ธิ มี , ความนอมไป ย อ มไมมี นติยา อสติ อาคติคติ น โหติ; เมื่อความน อมไป ไมมี, การไปและการมา ยอ มไมมี อาคติ คติยา อสติ จุตูปปาโต น โหติ; เมื่ อการไปการมา ไมมี, การเคลื่อนและการบังเกิด ยอ มไมมี
  • 56. ๔๔ ตามดู ไมตามไป จุตูป ปาเต อสติ เนวิธ น หุรํ น อุภ ยมนฺตเร: เมื่ อการเคลื่ อนและการบั งเกิด ไมมี, อะไร ๆ ก็ไมมีในโลกนี้ ไมมีในโลกอื่น ไมมีในระหวางแหงโลกทั้งสอง เอเสวนฺโ ต ทุกฺขสฺส นั่น แหละ คือที่สุด แหง ทุก ขละ. อุ. ขุ. ๒๕/๒๐๘/๑๖๑.
  • 57. อิ น ทรี ย สั ง วร ๔๕ มีความเพลิน คือมีอุปาทาน ผูมีอุปาทานยอมไมปรินิพพาน ภิ กษุ ทั้ง หลาย ! ภิ ก ษุ นั้ น ย อ มเพลิ ด เพลิ น ย อ มพร่ํา สรรเสริ ญ ย อ มเมาหมกอยู ซึ่ ง รู ป . เมื่อ ภิกษุนั้นเพลิ ด เพลิน พร่ําสรรเสริญ เมาหมกอยู ซึ่ง รู ป, ความเพลิน (นัน ทิ) ยอมเกิดขึ้น ความเพลิน ใด ในรูป, ความเพลิ นนั้น คื ออุปาทาน... ภิกษุทั้ง หลาย ! ภิกษุนั้น ยอ มเพลิด เพลิน ยอ มพร่ําสรรเสริญ ยอมเมาหมกอยู ซึ่งเวทนา. เมื่อ ภิ กษุ นั้นเพลิด เพลิน พร่ําสรรเสริญ เมาหมกอยู ซึ่งเวทนา, ความเพลิน (นัน ทิ) ยอมเกิดขึ้น ความเพลิน ใด ในเวทนา, ความเพลิน นั้น คืออุ ปาทาน...
  • 58. ๔๖ ตามดู ไมตามไป ภิ กษุทั้ง หลาย ! ภิกษุนั้นยอมเพลิดเพลิน ยอมพร่ําสรรเสริญ ยอมเมาหมกอยู ซึ่งสัญญา. เมื่อ ภิ กษุนั้ นเพลิด เพลิ น พร่ําสรรเสริญ เมาหมกอยู ซึ่ง สัญญา ความเพลิน (นั น ทิ) ยอมเกิดขึ้น ความเพลิ น ใด ในสัญ ญา, ความเพลิน นั้น คืออุปาทาน... ภิ กษุท้ัง หลาย ! ภิ กษุน้ัน ยอ มเพลิด เพลิน ยอ มพร่ําสรรเสริญ ยอมเมาหมกอยู ซึ่ง สังขาร. เมื่ อ ภิ กษุ นั้ นเพลิด เพลิน พร่ําสรรเสริ ญ เมาหมกอยู ซึ่ง สังขาร ความเพลิน (นัน ทิ ) ย อมเกิดขึ้น ความเพลิน ใด ในสัง ขาร, ความเพลิน นั้น คืออุ ปาทาน... ภิกษุท้ังหลาย ! ภิกษุน้ันยอมเพลิดเพลิน ยอมพร่ําสรรเสริญ ยอมเมาหมกอยู ซึ่งวิญญาณ. เมื่อ ภิ กษุ นั้นเพลิด เพลิ น พร่ําสรรเสริญ เมาหมกอยู ซึ่ง วิญ ญาณ ความเพลิน (นัน ทิ) ยอมเกิ ดขึ้น . ความเพลิน ใด ในวิญญาณ, ความเพลินนั้น คืออุปาทาน
  • 59. อิ น ทรี ย สั ง วร ๔๗ เพราะอุปาทานของภิก ษุนั้นเปน ปจจัย จึ งมีภ พ เพราะมี ภ พเปน ปจ จัย จึง มีช าติ เพราะมีชาติเปนปจจัย ชาติชรามรณะ โสกะปริเทวะ ฯ จึงเกิดขึ้นครบถวน ความเกิด ขึ้นแหงกองทุก ขทั้ง สิ้น นี้ ยอมมี ดวยอาการอยางนี้. ขนฺธ. สํ. ๑๗/๑๘/๒๘.
  • 61. อิ น ทรี ย สั ง วร ๔๙ ในอริยมรรคมีองค ๘ ภิ กษุ ทั้ง หลาย ! สั มมาสัง กัปปะ เปนอยางไรเลา ? (เนกฺข มฺมสงฺกปฺโ ป) ความดํา ริ ในการออกจากกาม (อพฺ ยาปาทสงฺกปฺโ ป) ความดํา ริในการไม มุง รา ย (อวิหึสาสงฺ กปฺโป) ความดํา ริในการไมเ บี ย ดเบียน ภิ กษุ ทั้ง หลาย ! อัน นี้เรากลาววา สัมมาสัง กัป ปะ.
  • 62. ๕๐ ตามดู ไมตามไป ภิ กษุทั้ง หลาย ! สัม มาวายามะ เป น อยางไรเลา ? ภิ กษุทั้งหลาย ! ภิกษุในกรณีน้ี ยอมทําความพอใจใหเกิดขึ้น ยอมพยายาม ปรารภความเพียร ประคองจิต ตั้งจิตไว เพื่ อจะยัง อกุศลธรรมอันเปนบาปที่ยังไมเ กิด ไมใหเกิด ขึ้น ยอมทําความพอใจใหเกิดขึ้น ยอมพยายาม ปรารภความเพียร ประคองจิต ตั้งจิตไว เพื่ อละอกุศลอัน เปน บาป ที่เ กิด ขึ้น แลว ยอมทําความพอใจใหเกิดขึ้น ยอมพยายาม ปรารภความเพียร ประคองจิต ตั้งจิตไว เพื่ อจะยัง กุศลธรรมที่ยังไมเ กิด ใหเ กิด ขึ้น ยอมทําความพอใจใหเกิดขึ้น ยอมพยายาม ปรารภความเพียร ประคองจิต ตั้งจิตไว เพื่อความตั้งอยู ความไมเลอะเลือน ความงอกงามยิ่งขึน ความไพบูลย ้ ความเจริญ ความเต็ มรอบ แหง กุศลธรรมที่เ กิด ขึ้น แลว . ภิกษุทั้งหลาย ! อันนี้เรากลาววา สัมมาวายามะ. มหา. ที ๑๐/๓๘๔/๒๙๙.
  • 63. อิ น ทรี ย สั ง วร ๕๑ ทรงตรัสวา “เปนเรื่องเรงดวนที่ตองเรงกระทํา” ภิกษุทั้งหลาย ! ถาภิกษุไมเปนผูฉลาดในวาระจิตของผูอื่นไซร เมื่อเปนเชนนั้น เธอพึงทําความสําเหนียกวา “เราจักเปนผูฉลาดในวาระจิตแหงตน” ดังนี้เถิด. ภิกษุ ทั้ง หลาย ! ภิกษุเปน ผูฉลาดในวาระจิตแหงตน เปน อยางไรเลา ? ภิ ก ษุ ทั้ ง หลาย ! เปรี ย บเหมื อ นชายหนุ ม หญิ ง สาว ที่ ช อบแต ง ตั ว สองดูเงาหนาของตนที่แวนสองหนา หรือที่ภาชนะน้ําอันบริสุทธิ์หมดจดใสสะอาด ถ า เห็ น ธุ ลี ห รื อ ต อ มที่ ห น า ก็ พ ยายามนํา ธุ ลี ห รื อ ต อ มนั้ น ออกเสี ย ถาไมเห็นธุลีหรือตอม ก็ยินดีพอใจวา เปนลาภหนอ บริสุทธิ์ดีแลวหนอ ขอนี้ฉันใด ภิกษุทั้ง หลาย ! การพิจารณาของภิกษุ ก็ฉัน นั้น เหมือ นกัน คือ จะมี อุ ป การะมากในกุ ศลธรรมทั้งหลายในเมื่อเธอพิจารณาวา
  • 64. ๕๒ ตามดู ไมตามไป “เรามีชี วิ ตอยูโดยมาก โดยมีอภิ ชฌา หรือไมมีอ ภิชฌา เรามี ชีวิ ตอยูโดยมาก โดยมี จิตพยาบาท หรือไม มีจิตพยาบาท เรามีชีวิตอยู โดยมาก โดยมีถีน มิทธะกลุมรุมอยู หรือปราศจากถี น มิ ทธะ เรามี ชีวิ ตอยูโดยมาก โดยมีความฟุง ซา น หรือ ไม ฟุง ซา น เรามี ชีวิตอยูโดยมาก โดยมีวิจิกิจฉา หรือ หมดวิจิกิจฉา เรามี ชีวิตอยูโดยมาก โดยเปนผูมักโกรธ หรือไมมักโกรธ เรามี ชีวิตอยู โดยมาก โดยมีจิตเศร าหมอง หรือ ไมมีจิตเศราหมอง เรามีชีวิตอยูโดยมาก โดยมีกายอันเครียดครัดในการปฏิบัติธรรม หรือมีกายไมเครียดครัด เรามี ชีวิ ตอยูโดยมาก โดยเปนผูเกียจครา น หรือ เปน ผูปรารภความเพียร เรามีชี วิ ตอยูโดยมาก โดยมี จิตตั้ง มั่น หรื อไมมีจิตตั้ง มั่น ” ดัง นี้ ภิ กษุทั้งหลาย ! ถา ภิกษุพิจ ารณาอยู รูสึกวา “เราอยูโ ดยมาก โดยความเปน ผูมากดวยอภิชฌา มี จิตพยาบาท ถีน มิทธะกลุ มรุม ฟุง ซา น มีวิจิกิจฉา มักโกรธ มีจิตเศรา หมอง มี กายเครียดครัด เกียจครา น มีจิต ไมตั้ง มั่น” ดัง นี้แ ลว
  • 65. อิ น ทรี ย สั ง วร ๕๓ ภิ กษุนั้น พึง กระทํา ซึ่ง ฉันทะ (ความพอใจ) วายามะ (ความพยายาม) อุสสาหะ อุสโสฬ๎หี (ความขมักเขมน) อัปปฏิวานี (ความไมถอยหลัง) สติแ ละสั มปชัญญะ อยางแรงกลา เพื่อละเสี ยซึ่งธรรมอันเปนบาปอกุศลเหล า นั้ น เช น เดีย วกับ บุคคลผูมีเสื้อ ผา หรือ ศีรษะอันไฟลุกโพลงแลว จะพึง กระทํา ฉันทะ วายามะ อุสสาหะ อุสโสฬ๎หี อัปปฏิวานี สติและสัมปชัญญะอันแรงกลา เพื่อจะดับไฟที่เสื้อผาหรือที่ศีรษะนั้นเสีย, ฉันใดก็ฉนนัน. ั ้ ภิ กษุทั้ง หลาย ! ถา ภิกษุพิจ ารณาอยู รูสึกวา “เราอยูโดยมาก โดยความเปน ผูไ มมีอภิชฌา ไมมีจิตพยาบาท ไมถีนมิทธะกลุมรุม ไมฟุงซาน หมดวิจิกิจฉา ไมมักโกรธ มีจิตไมเศราหมอง มี ก ายไมเครียดครัด ปรารภความเพียร มีจิตตั้ง มั่น” ดัง นี้แ ลว ภิ กษุนั้น พึง ตั้ งอยู ใ นกุศลธรรมเหลานั้น แหละ แลวประกอบโยคกรรม เพื่อ ความสิ้นอาสวะทั้งหลายใหยิ่งขึ้นไป. ทสก. อํ . ๒๔/๙๗/๕๑.
  • 66. ๕๔ ตามดู ไมตามไป ตองเพียรละความเพลินในทุกๆ อิริยาบถ ภิ กษุทั้ง หลาย ! เมื่ อภิก ษุกา ลัง เดินอยู ํ ถ า เกิ ดครุน คิดดวยความครุนคิด ในกาม (กามวิตก) หรือ ครุ น คิดด วยความครุน คิดในทางเดือ ดแคน (พยาบาทวิตก) หรือ ครุนคิดดวยความครุนคิดในทางทําผูอื่นใหลาบากเปลา ๆ (วิหิงสาวิตก) ขึ้นมา ํ และภิ ก ษุ ก็ ไมรับเอาความครุน คิด นั้นไว สละทิ้ ง ไป ถ ายถอนออก ทํา ใหสิ้น สุดลงไปจนไมมีเ หลือ ภิกษุที่เปนเชนนี้ แมกําลังเดินอยู ก็เรียกวา เปนผูทําความเพียรเผากิเลส รูสึกกลัวตอสิ่งลามก เปนคนปรารภความเพียร อุทิศตนในการเผากิเลส อยูเนืองนิจ. ภิ กษุทั้ง หลาย ! เมื่ อภิก ษุกา ลัง ยืน อยู ํ ถ า เกิ ดครุน คิดดวยความครุนคิด ในกาม หรือ ครุ น คิดด วยความครุน คิดในทางเดือ ดแคน หรื อ ครุน คิ ด ด ว ยความครุน คิด ในทางทํา ผู อื่น ใหลํา บากเปลา ๆ ขึ้ น มา และภิก ษุก็ ไมรับ เอาความครุน คิด นั้ น ไว สละทิ้ง ไป ถายถอนออก ทํา ใหส้ิน สุดลงไปจนไมมีเ หลือ ภิ กษุ ที่เป น เชนนี้ แม กํา ลั ง ยืนอยู ก็เรียกวา เปน ผูทําความเพียรเผากิเลส รูสึกกลัวตอสิ่งลามก เปนคนปรารภความเพียร อุทิศตนในการเผากิเลสอยูเนืองนิจ.
  • 67. อิ น ทรี ย สั ง วร ๕๕ ภิ กษุทั้ง หลาย ! เมื่อภิก ษุกา ลัง นั่ง อยู ํ ถ า เกิ ดครุน คิ ดดวยความครุนคิด ในกาม หรือ ครุน คิ ดด วยความครุน คิ ดในทางเดือ ดแคน หรือ ครุน คิ ดดวยความครุน คิดในทางทํา ผูอื่นใหลํา บากเปลา ๆ ขึ้น มา และภิ ก ษุก็ ไมรับเอาความครุน คิด นั้นไว สละทิ้ง ไป ถายถอนออก ทํา ใหสิ้น สุดลงไปจนไมมีเ หลือ ภิกษุที่เปน เช นนี้ แมกํา ลัง นั่งอยู ก็เรียกว า เป น ผูทําความเพียรเผากิเลส รูสึกกลัวตอสิ่งลามก เปนคนปรารภความเพียร อุทิศตนในการเผากิเลสอยูเนืองนิจ. ภิ กษุ ทั้ง หลาย ! เมื่อภิก ษุกา ลั ง นอนอยู ํ ถา เกิดครุ น คิ ดดวยความครุนคิด ในกาม หรื อ ครุ น คิ ดด วยความครุน คิดในทางเดือ ดแคน หรือ ครุน คิดด วยความครุน คิดในทางทํา ผูอื่นใหลํา บากเปลา ๆ ขึ้น มา และภิก ษุก็ ไมรับเอาความครุน คิด นั้นไว สละทิ้ง ไป ถายถอนออก ทํา ให สิ้น สุดลงไปจนไมมีเ หลือ ภิกษุท่ีเปนเชนนี้ แมกําลังนอนอยู ก็เรียกวา เปนผูทําความเพียรเผากิเลส รูสกกลัวตอสิ่งลามก เปนคนปรารภความเพียร อุทิศตนในการเผากิเลสอยูเนืองนิจแล. ึ จตุกฺก. อํ. ๒๑/๑๗/๑๑.
  • 68. ๕๖ ตามดู ไมตามไป ความเพียร ๔ ประเภท (นัยที่ ๑) ภิ กษุทั้ง หลาย ! ปธานสี่อ ย างเหล า นี้ มี อ ยู. สี่อยา ง อยา งไรเลา ? สี่อ ยา ง คือ สั งวรปธาน (เพี ยรระวัง), ปหานปธาน (เพียรละ) ภาวนาปธาน (เพี ย รบํา เพ็ ญ ), อนุ รั ก ขนาปธาน (เพี ย รตามรั ก ษาไว ) ภิกษุ ทั้งหลาย ! สั งวรปธาน เปน อย างไรเลา ? ภิกษุทั้งหลาย ! ภิกษุในกรณีน้ี ยอมทําความพอใจใหเกิดขึ้น ยอมพยายาม ปรารภความเพียร ประคองจิต ตั้งจิตไว เพื่อจะยัง อกุศลธรรมอันเปนบาปที่ยังไม เ กิด ไม ใหเกิด ขึ้น ภิ กษุทั้ง หลาย ! นี้เรียกว า สัง วรปธาน. ภิกษุทั้ง หลาย ! ปหานปธาน เปน อยางไรเลา ? ภิกษุทั้งหลาย ! ภิกษุในกรณีน้ี ยอมทําความพอใจใหเกิดขึ้น ยอมพยายาม ปรารภความเพียร ประคองจิต ตั้งจิตไว เพื่อจะละอกุศลธรรมอันเปนบาปที่บังเกิด ขึ้น แลว ภิกษุ ทั้งหลาย ! นี้เรี ยกว า ปหานปธาน.
  • 69. อิ น ทรี ย สั ง วร ๕๗ ภิ กษุทั้ง หลาย ! ภาวนาปธาน เปน อยางไรเลา ? ภิกษุทั้ง หลาย ! ภิกษุในกรณี น้ี ยอมทําความพอใจใหเกิดขึ้น ยอมพยายาม ปรารภความเพียร ประคองจิต ตั้งจิตไว เพื่ อยั งกุ ศลธรรมทั้งหลายที่ยัง ไมเ กิ ด ใหเกิด ขึ้น ภิ กษุทั้ง หลาย ! นี้เรียกว า ภาวนาปธาน. ภิกษุทั้ง หลาย ! อนุรักขนาปธาน เปน อยางไรเลา ? ภิกษุท้ัง หลาย ! ภิ กษุในกรณี น้ี ยอมทําความพอใจใหเกิดขึ้น ยอมพยายาม ปรารภความเพียร ประคองจิต ตั้งจิตไว เพื่อความตั้งอยู ความไมเลอะเลือน ความงอกงามยิ่งขึน ความไพบูลย ้ ความเจริญ ความเต็มรอบ แหงกุศลธรรมทั้งหลายที่บังเกิดขึ้นแลว ภิกษุทั้ง หลาย ! นี้เรียกวา อนุรักขนาปธาน. ภิกษุทั้ง หลาย ! เหลา นี้แ ล ปธานสี่อ ยาง จตุ กฺ ก . อํ . ๒๑/๙๖/๖๙.
  • 70. ๕๘ ตามดู ไมตามไป ความเพียร ๔ ประเภท (นัยที่ ๒) ภิกษุทั้งหลาย ! ปธานสี่อยางเหลานี้ มีอยู. สี่อยาง อยางไรเลา ? สี่อยาง คือ สั งวรปธาน ปหานปธาน ภาวนาปธาน อนุรักขนาปธาน. ภิ กษุทั้ง หลาย ! สังวรปธาน เปน อยางไรเล า ? ภิกษุ ทั้ง หลาย ! ภิกษุในกรณีน้ี เห็น รู ป ดว ยตาแลว ไมเป น ผู ถือเอาในลักษณะที่เปนการรวบถือเอาทั้งหมด ไม เปน ผู ถือเอาในลักษณะที่เปนการถือเอาโดยแยกเปน สว น ๆ อกุศลธรรมอัน เปน บาป คือ อภิชฌาและโทมนัส จะพึงไหลไปตามบุคคลผูไมสํารวมอยูซ่งอินทรียอันเปนตนเหตุคือตา ใด, ึ เธอย อมปฏิบัติเ พื่อสํารวมซึ่ง อิ นทรียนั้น ย อ มรักษาอินทรียคือ ตา ยอ มถึงการสํารวมในอิน ทรียคือ ตา (ในกรณี แ หง อิน ทรียคือ หู อินทรียคือ จมูก อิน ทรียคือ ลิ้น อิน ทรี ยคือ กาย อิน ทรียคือ ใจ ก็มีข อ ความที่ไ ดตรั สไวทํานองเดีย วกัน) ภิกษุทั้งหลาย ! นี้เรากล า ววา สังวรปธาน.
  • 71. อิ น ทรี ย สั ง วร ๕๙ ภิ กษุทั้ง หลาย ! ปหานปธาน เปน อยางไรเลา ? ภิ กษุทั้ง หลาย ! ภิกษุในกรณี น้ี ไมรบเอาไว สละทิ้งไป ถายถอนออก ทําใหสิ้นสุดเสีย ทําใหถึงความไมมี ั ซึ่ ง กามวิ ตก ที่เกิดขึ้นแลว... ซึ่ งพยาบาทวิตก ที่เกิ ดขึ้นแลว... ซึ่ ง วิหิง สาวิ ตก ที่เกิดขึ้ นแลว... ซึ่ ง อกุ ศลธรรมอัน เป นบาปทั้งหลาย ที่บัง เกิดขึ้น แล ว ๆ ภิกษุ ทั้ง หลาย ! นี้เรากลา ววา ปหานปธาน. ภิกษุ ทั้ง หลาย ! ภาวนาปธาน เปน อยางไรเลา ? ภิกษุ ทั้ง หลาย ! ภิกษุในกรณีน้ี ยอมเจริญซึ่ง สติสัมโพชฌงค...ซึ่งธัมมวิจยสัมโพชฌงค...ซึ่งวิริยสัมโพชฌงค... ซึ่ ง ป ติ สั ม โพชฌงค . ..ซึ่ ง สมาธิ สั ม โพชฌงค ซึ่ ง อุ เ บกขาสั ม โพชฌงค อัน (แตละอยาง ๆ) อาศัยวิเวก อาศัยวิราคะ อาศัยนิโรธ นอมไปเพื่อโวสสัคคะ ภิกษุทั้ง หลาย ! นี้เรากลา วว า ภาวนาปธาน.
  • 72. ๖๐ ตามดู ไมตามไป ภิ กษุทั้ง หลาย ! อนุ รัก ขนาปธาน เปน อยางไรเล า ? ภิ กษุทั้งหลาย ! ภิกษุในกรณีน้ี ย อมตามรัก ษาซึ่ง สมาธินิมิต อันเจริญ ที่เกิด ขึ้น แลว คื อ อัฏ ฐิกสัญญา ปุฬวกสัญญา วินีลกสัญญา วิ ปุพ พกสัญญา วิจฉิทกสัญญา อุท ธุมาตกสัญ ญา ภิ กษุ ทั้ง หลาย ! นี้เราเรียกวา อนุรักขนาปธาน. ภิ กษุ ทั้ง หลาย ! ปธานสี่อ ยางเหลา นี้ แล. จตุ กฺ ก . อํ . ๒๑/๒๐/๑๔.
  • 74. ๖๒ ตามดู ไมตามไป เมื่อมีสติ ความเพลินยอมดับ ภิ กษุทั้ง หลาย ! ภิ กษุนั้น เห็น รูป ด วยตาแลว ยอ มไม กาหนัด ยิน ดี ในรูป อัน มีลักษณะเปน ที่ตั้ง แหงความรัก ํ ย อ มไม ขัดเคือง ในรูป อัน มีลักษณะเปน ที่ตั้ง แหง ความเกลียดชั ง ... ภิ กษุ นั้น ได ยินเสียงด ว ยหูแ ลว ย อ มไม กาหนัด ยิน ดี ในเสียง อัน มีลักษณะเปน ที่ตั้งแหงความรั ก ํ ย อ มไม ขัดเคือง ในเสียง อัน มีลักษณะเปนที่ตั้ง แหงความเกลียดชัง ... ภิ กษุ นั้น รูสึกกลิ่น ดวยจมูก แลว ยอ มไม กาหนัด ยิน ดี ในกลิ่น อัน มีลักษณะเปน ที่ตั้งแหงความรัก ํ ยอ มไม ขัดเคือง ในกลิ่ น อันมีลักษณะเปนที่ต้ัง แหงความเกลี ยดชัง ...
  • 75. อิ น ทรี ย สั ง วร ๖๓ ภิกษุนั้น ลิ้ม รสดว ยลิ้น แลว ย อ มไมกาหนัด ยิน ดี ในรส อัน มีลักษณะเปน ที่ตั้ง แหงความรัก ํ ย อ มไมขัดเคือง ในรส อัน มีลักษณะเปน ที่ตั้ง แหง ความเกลียดชัง ... ภิกษุนั้น ถู กตอ งสัมผัสดวยกายแลว ยอมไมกาหนัดยินดี ในสัมผัสทางกาย อันมีลักษณะเปนที่ตั้งแหงความรัก ํ ยอมไมขัดเคือง ในสัมผัสทางกาย อันมีลักษณะเปนที่ตั้งแหงความเกลียดชัง... ภิกษุนั้น รูแ จงธรรมารมณ ดวยใจแลว ยอมไมกําหนัดยินดี ในธรรมารมณ อันมีลักษณะเปนที่ตั้งแหงความรัก ยอมไมขัดเคือง ในธรรมมารมณ อันมีลักษณะเปนที่ต้งแหงความเกลียดชัง ั เปน ผูอยูดวยสติเ ปนไปในกายอัน ตนเขาไปตั้ง ไวแลว มี จิตหาประมาณมิ ไ ดดว ย ย อ มรู ชัดตามที่เปน จริง ซึ่งเจโตวิมุตติ ปญญาวิมุตติ อัน เปน ที่ดับโดยไมเ หลือแหงธรรมอัน เปนบาปอกุศลทั้งหลายดว ย
  • 76. ๖๔ ตามดู ไมตามไป ภิกษุนั้น เปนผูละเสียไดแลว ซึ่งความยินดี และความยินรายอยางนี้แลว เสวยเวทนาใด ๆ อันเปนสุขก็ตาม เปนทุกขก็ตาม มิใชทุกขมิใชสุขก็ตาม ยอ มไมเพลิดเพลิน ไมพ ร่ําสรรเสริ ญ ไมเมาหมกอยูในเวทนานั้น ๆ เมื่อภิกษุน้น ไมเพลิดเพลิน ไมพร่ําสรรเสริญ ไมเมาหมกอยู ในเวทนานั้น ๆ ั นันทิ (ความเพลิน ) ในเวทนาทั้งหลายเหลา นั้น ยอมดั บไป เพราะความดับ แห ง นั น ทิข องภิกษุนั้น จึง มีค วามดับแหง อุปาทาน เพราะมีความดับ แหง อุ ปาทาน จึง มีค วามดับแหงภพ เพราะมี ความดับ แหงภพ จึง มีค วามดับแหงชาติ เพราะมีความดับแหงชาตินั่นแล ชาติชรามรณะ โสกะปริเทวะฯ จึงดับสิ้น ความดั บลงแหง กองทุ กขทั้ง สิ้น นี้ ย อ มมี ดว ยอาการอยา งนี้. มู . ม. ๑๒/๔๙๔/๔๕๘.
  • 77. อิ น ทรี ย สั ง วร ๖๕ กายคตาสติ มีความสําคัญตออินทรียสังวร ลักษณะของผูไมตั้งจิตในกายคตาสติ (จิตที่ไมมีเสาหลัก) ภิ กษุ ทั้ง หลาย ! เปรี ยบเหมือนบุ รุษจับสัต วห กชนิด อัน มีที่อยูอ าศัยตางกัน มีที่เ ที่ยวหากิน ตา งกัน มาผูก รวมกัน ดวยเชือ กอัน มั่น คง คื อ เขาจับ งู มาผูกด วยเชือ กเหนียวเสน หนึ่ง, จับจระเข...จับ นก...จับ สุนั ข บา น...จับ สุนัข จิ้ง จอก... จับ ลิ ง มาผูกดวยเชือ กเหนี ยวเสน หนึ่ง ๆ แล ว ผูกรวมเขา ดวยกัน เปนปมเดียวในทามกลาง ปลอ ยแลว . ภิกษุ ทั้ง หลาย ! ครั้ง นั้น สัตวเหล า นั้น ทั้งหกชนิด มีที่ อ าศั ยและที่เที่ยวตา ง ๆ กัน ก็ ยื้อ แยง ฉุดดึงกัน เพื่อ จะไปสูที่อ าศัยที่เที่ยวของตน ๆ : งูจะเข าจอมปลวก, จระเขจะลงน้ํา, นกจะบินขึ้ นไปในอากาศ, สุนัขจะเขา บาน, สุ นัข จิ้งจอกจะไปป า ชา, ลิ ง ก็จะไปปา.
  • 78. ๖๖ ตามดู ไมตามไป ครั้ น เหนื่อ ยลากั น ทั้งหกสัตวแล ว สัตวใ ดมีกําลังกว า สัตวนอกนั้น ก็ตอ งถูกลากติดตามไป ตามอํานาจของสัตวนั้น ขอ นี้ฉันใด ภิ กษุทั้ ง หลาย ! ภิก ษุใดไมอบรมทํา ใหมากในกายคตาสติแลว ตา ก็จะฉุดเอาภิ ก ษุ นั้น ไปหารูปที่น า พอใจ รูป ที่ไ มนาพอใจก็กลายเปน สิ่ง ที่เธอรูสึกอึดอัดขยะแขยง หู ก็ จะฉุด เอาภิก ษุน้ันไปหาเสีย งที่นา ฟง เสี ยงที่ ไ มนา ฟงก็กลายเปน สิ่งที่เ ธอรูสึกอึดอัดขยะแขยง จมูก ก็จะฉุดเอาภิก ษุ นั้นไปหากลิ่น ที่นา สูด ดม กลิ่ น ที่ไ ม นา สูดดมก็กลายเปนสิ่ง ที่เธอรูสึกอึดอัดขยะแขยง ลิ้ น ก็จ ะฉุดเอาภิก ษุนั้น ไปหารสที่ชอบใจ รสที่ ไ มชอบใจก็กลายเปน สิ่งที่ เ ธอรูสึกอึดอัดขยะแขยง กาย ก็จะฉุดเอาภิก ษุนั้น ไปหาสัม ผัสที่ยั่วยวนใจ สัมผั สที่ไ ม ยั่ว ยวนใจก็ กลายเปน สิ่ ง ที่เธอรูสึกอึดอัดขยะแขยง และใจ ก็จะฉุด เอาภิก ษุนั้นไปหาธรรมารมณที่ถูก ใจ ธรรมารมณ ที่ไมถูกใจก็กลายเปน สิ่ง ที่ เธอรูสึกอึดอัดขยะแขยง ข อ นี้ ก็ฉัน นั้นเหมือ นกัน
  • 79. อิ น ทรี ย สั ง วร ๖๗ ลักษณะของผูตั้งจิตในกายคตาสติ (จิตที่มีเสาหลักมั่นคง) ภิ กษุ ทั้ง หลาย ! เปรี ยบเหมือนบุ รุษจับสัต วห กชนิด อัน มีที่อยูอ าศัยตางกัน มีที่เ ที่ยวหากิน ตา งกัน มาผูก รวมกัน ดวยเชือ กอัน มั่น คง คื อ เขาจับ งู มาผูกด วยเชื อ กเหนียวเส น หนึ่ง จั บจรเข... จั บ นก... จับ สุนัข บา น...จับ สุ นัข จิ้ง จอก... และ จับ ลิ ง มาผูกด วยเชือ กเหนียวเส น หนึ่ง ๆ ครั้ น แลว นําไปผู ก ไว กับเสาเขื่อน หรื อเสาหลัก อีก ต อหนึ่ง ภิกษุทั้ง หลาย ! ครั้ง นั้น สัตวทั้งหกชนิดเหล า นั้น มีที่ อ าศัยและที่เที่ยวตา ง ๆ กัน ก็ ยื้อ แยง ฉุดดึงกัน เพื่อ จะไปสูที่อ าศัยที่เที่ยวของตน ๆ งูจะเขาจอมปลวก จระเขจะลงน้ํา นกจะบิน ขึ้นไปในอากาศ สุนัขจะเขา บาน สุนัข จิ้งจอกจะไปปา ชา ลิง ก็จะไปปา
  • 80. ๖๘ ตามดู ไมตามไป ภิ กษุทั้ง หลาย ! ในกาลใดแล ความเปนไปภายในของสั ตว ท้ังหกชนิดเหลานั้น มี แ ต ความเมื่อยลา แลว ในกาลนั้น มัน ทั้งหลายก็จ ะพึง เขาไป ยื น เจา นั่ง เจา นอนเจา อยูขางเสาเขื่อ นหรื อ เสาหลั กนั้นเอง ข อ นี้ ฉันใด ภิกษุทั้ง หลาย ! ภิก ษุใดไดอ บรมทํา ใหมากในกายคตาสติแลว ตา ก็ จ ะไมฉุดเอาภิก ษุนั้น ไปหารูปที่นา พอใจ รูป ที่ไ มนาพอใจ ก็ไ มเปน สิ่ง ที่เ ธอรูสึกอึดอัดขยะแขยง หู ก็จ ะไมฉุดเอาภิก ษุ นั้นไปหาเสีย งที่นา ฟง เสี ยงที่ไ มนา ฟง ก็ ไ มเปน สิ่ง ที่เธอรูสึกอึดอัดขยะแขยง จมู ก ก็จ ะไม ฉุด เอาภิก ษุนั้นไปหากลิ่น ที่นา สูด ดม กลิ่น ที่ ไ ม นา สูดดม ก็ไ มเปน สิ่งที่เ ธอรูสึกอึดอัดขยะแขยง ลิ้ น ก็จ ะไมฉุดเอาภิก ษุนั้นไปหารสที่ชอบใจ รสที่ไ ม ชอบใจ ก็ไ มเปน สิ่ง ที่เธอรูสึกอึดอัดขยะแขยง กาย ก็จ ะไมฉุด เอาภิก ษุนั้น ไปหาสัมผัสที่ยั่ว ยวนใจ สัมผัสที่ ไ มยั่ว ยวนใจก็ไ ม เปน สิ่ง ที่เธอรู สึกอึ ดอัดขยะแขยง และใจ ก็จะไมฉุดเอาภิก ษุนั้นไปหาธรรมารมณที่ถูก ใจ
  • 81. อิ น ทรี ย สั ง วร ๖๙ ธรรมารมณ ท่ีไมถูกใจก็ไ มเปนสิ่ง ที่เธอรูสึกอึดอัดขยะแขยง ข อ นี้ก็ฉัน นั้นเหมือ นกั น. ภิกษุท้ังหลาย ! คําวา “เสาเขื่อน หรือเสาหลัก” นี้ เปนคําเรียกแทนชื่อแหง กายคตาสติ ภิกษุทั้งหลาย ! เพราะฉะนั้น ในเรื่องนี้ พวกเธอทั้งหลายพึงสําเหนียกใจไววา “กายคตาสติของเราทั้ง หลาย จั ก เปน สิ่ง ที่เราอบรม กระทํา ใหมาก กระทํา ใหเป น ยานเครื่องนําไป กระทํา ให เปนของที่อาศัย ได เพียรตั้งไวเนือง ๆ เพียรเสริมสรางโดยรอบคอบ เพียรปรารภสม่ําเสมอดวยดี” ดังนี้. ภิกษุท้ังหลาย ! พวกเธอทั้งหลาย พึงสําเหนียกใจไวดวยอาการอยางนี้แล. สฬา. สํ. ๑๘/๒๔๖,๒๔๘/๓๔๘, ๓๕๐.
  • 82. ๗๐ ตามดู ไมตามไป อินทรียสังวร ปดกั้นการเกิดขึ้นแหงบาปอกุศล ภิ กษุทั้ง หลาย ! เรื่ องเคยมี มาแต กอ น เต า ตั วหนึ่ง เที่ยวหากินตามริมลําธารในตอนเย็น สุนั ข จิ้ งจอกตัวหนึ่ง ก็เที่ยวหากินตามริมลํา ธารในตอนเย็นเชน เดีย วกัน. เตา ตั วนี้ไ ดเ ห็น สุนัขจิ้ง จอกซึ่งเที่ยวหากินแตไ กล, ครั้ น แล ว จึง หดอวัยวะทั้งหลาย มีศีร ษะเปน ที่หา เข าในกระดองของตนเสี ย เปน ผูข วนขวายนอ ยนิ่ง อยู. แม สุนั ข จิ้งจอกก็ไดเ ห็นเตาตัว ที่เ ที่ยวหากิน นั้น แตไกลเหมือนกัน, ครั้น แล ว จึ ง เดินตรงเขาไปที่เตา คอยชองอยูวา “เมื่อ ไรหนอ เตา จั กโผลอ วัยวะสว นใดสวนหนึ่ง ออก ในบรรดาอวัยวะทั้ง หลาย มีศีรษะเปน ที่หา แลว จั กกัดอวัยวะสว นนั้นคร าเอาออกมากินเสี ย” ดัง นี้. ภิ กษุทั้ง หลาย ! ตลอดเวลาที่เ ตา ไมโผล อวัยวะออกมา สุนั ข จิ้ง จอกก็ไ ม ไ ด โอกาส ตอ งหลี กไปเอง;
  • 83. อิ น ทรี ย สั ง วร ๗๑ ภิกษุทั้ง หลาย ! ฉันใดก็ฉัน นั้น; มารผูใจบาป ก็คอยชอง ตอพวกเธอทั้งหลายติดตอไมขาดระยะอยูเหมือนกันวา “ถ า อยา งไร เราคงไดชอ ง ไมท างตา ก็ท างหู หรือทางจมูก หรือทางลิ้ น หรือ ทางกาย หรือทางใจ”, ดัง นี้. ภิ กษุทั้ง หลาย ! เพราะฉะนั้น ในเรื่องนี้ พวกเธอทั้งหลาย จงเปนผูคุมครองทวารในอินทรียทั้งหลายอยูเถิด; ไดเห็น รูป ดว ยตา, ไดฟงเสียงดว ยหู, ไดดมกลิ่น ดว ยจมูก, ไดล้มรสดวยลิ้น, ไดสัมผัสโผฏฐัพพะดวยกาย, หรือไดรูธรรมารมณดวยใจแลว ิ จงอยา ได ถือเอาโดยลัก ษณะที่เ ปนการรวบถือทั้งหมด, อย า ไดถือเอาโดยลักษณะที่เ ปน การแยกถือ เปน สว น ๆ เลย, สิ่ง ที่เปนบาปอกุศลคือ อภิชฌาและโทมนั ส จะพึงไหลไปตามบุคคล ผูไมสํารวม ตา หู จมูกลิ้น กาย ใจ เพราะการไมสารวมอินทรียเหลาใดเปนเหตุ. ํ พวกเธอทั้งหลายจงปฏิบัติเ พื่อการปดกั้น อินทรี ยนั้นไว , พวกเธอทั้งหลายจงรักษา และถึงความสํารวม ตา หู จมูก ลิ้น กาย ใจ เถิด.
  • 84. ๗๒ ตามดู ไมตามไป ภิ กษุทั้ง หลาย ! ในกาลใด พวกเธอทั้งหลาย จักเปนผูคุมครองทวารในอินทรียทั้งหลายอยู; ในกาลนั้น มารผูใจบาป จักไมไดชองแมจากพวกเธอทั้งหลาย และจักตองหลีกไปเอง, เหมือ นสุ นัข จิ้งจอกไมไ ดชอ งจากเตา ก็ห ลีกไปเอง ฉะนั้น. “เต า หดอวัยวะไวใ นกระดอง ฉัน ใด, ภิ กษุ พึ ง ตั้งมโนวิตก (ความตริตรึกทางใจ) ไวในกระดอง ฉัน นั้น. เปน ผูที่ ตัณหาและทิฏ ฐิไ มอิงอาศัย ได, ไม เบี ยดเบียนผูอื่น, ไม กล า วรา ยต อใครทั้งหมด, เปน ผู ดับสนิ ทแลว ” ดั ง นี้แ ล. สฬา. สํ . ๑๘/๒๒๒/๓๒๐.
  • 86. ๗๔ ตามดู ไมตามไป อินทรียสังวร เปนเหตุใหไดมาซึ่งวิมุตติญาณทัสสนะ ภิ กษุ ทั้ง หลาย ! เปรียบเหมือนตนไม เมื่อสมบูรณดวยกิ่ง และใบแลว สะเก็ดเปลือกนอก ก็บริบูรณ; เปลื อ กชั้ นใน ก็ บ ริบูรณ; กระพี้ ก็บ ริบูรณ; แกน ก็บ ริบู รณ นี้ฉัน ใด; ภิ กษุ ทั้งหลาย ! เมื่ออิน ทรี ยสัง วร มีอยู, ศีล ก็ถึง พร อ มดว ยอุป นิสัย; เมื่ อ ศี ล มี อ ยู, สัมมาสมาธิ ก็ถึง พรอ มดว ยอุป นิสัย; เมื่ อ สั มมาสมาธิ มี อ ยู, ยถาภูตญาณทัสสนะ ก็ถึง พร อ มดว ยอุป นิสัย; เมื่ อ ยถาภูตญาณทั สนะ มี อ ยู, นิพ พิท าวิราคะ ก็ถึง พรอ มดว ยอุป นิสัย; เมื่อ นิพพิทาวิราคะ มีอยู วิมุตติญาณทัสสนะ ก็ถึงพรอมดวยอุปนิสัย; ฉั น นั้ น เหมื อนกั น แล. ฉกฺ ก . อํ . ๒๒/๔๐๒/๓๒๑.
  • 87. อิ น ทรี ย สัง วร ๗๕ ผูไมสํารวมอินทรียคือผูประมาท ผูสํารวมอินทรียคือผูไมประมาท ภิกษุทั้งหลาย ! ภิกษุเปนผูมีปกติอยูดวยความประมาท เปนอยางไรเลา ? ภิกษุ ทั้ง หลาย ! เมื่อภิก ษุไ มสํารวมระวัง ซึ่ง อิน ทรียคือตาอยู จิ ต ย อ มเกลื อ กกลั้ ว ในรู ป ทั้ ง หลายอั น เป น วิ สั ย แห ง การรู สึ ก ด ว ยตา; เมื่อ ภิกษุนั้น มีจิตเกลือกกลั้วแลว ปราโมทย ยอ มไมมี; เมื่ อ ปราโมทย ไมมี, ปติ ก็ไ มมี; เมื่ อ ปติ ไมมี, ป สสัท ธิ ก็ไ มมี; เมื่ อ ปสสัท ธิ ไมมี, ภิ กษุ นั้น ยอ มอยูเปน ทุกข; เมื่ อ มีทุ กข, จิ ตยอ มไมตั้ง มั่น; เมื่ อ จิ ต ไมตั้ง มั่น, ธรรมทั้งหลายยอ มไมปรากฏ; เพราะธรรมทั้งหลายไม ปรากฏ ภิกษุนั้น ยอมถึงซึ่งการถูกนับวาเปนผูมีปกติอยูดวยความประมาท โดยแท. (ในกรณีแหงอินทรีย คือ หู จมูก ลิ้น กาย และใจ ก็มีนัยยะอยางเดียวกัน) ภิกษุ ทั้ง หลาย ! อยา งนี้แ ล ภิกษุเปน ผูมีปกติอยูดว ยความประมาท.
  • 88. ๗๖ ตามดู ไมตามไป ภิกษุทั้งหลาย ! ภิกษุเปนผูมีปกติอยูดวยความไมประมาท เปนอยางไรเลา ? ภิ กษุ ทั้งหลาย ! เมื่อภิก ษุสํารวมระวัง ซึ่ง อินทรียคือตาอยู จิตยอ มไมเกลือกกลั้ว ในรูป ทั้งหลายอันเปน วิสัย แห งการรูสึกดวยตา; เมื่อ ภิ กษุ นั้น ไมมีจิตเกลือกกลั้ว แลว ปราโมทย ยอมเกิด; เมื่ อ ปราโมทย แลว ปติ ยอ มเกิด; เมื่ อ ใจมี ปติ ปสสัท ธิ ยอ มมี; เมื่อ มี ป สสั ท ธิ ภิ กษุนั้น ยอ มอยูเปน สุข; เมื่ อ มี สุข จิตยอ มตั้ง มั่น; เมื่ อ จิ ตตั้ง มั่น แลว ธรรมทั้งหลายยอ มปรากฏ; เพราะธรรมทั้งหลายยอมปรากฏ ภิกษุนั้นยอมถึงซึ่งการถูกนับวาเปนผูมีปกติอยูดวยความไมประมาท โดยแท. (ในกรณีแหงอินทรีย คือ หู จมูก ลิ้น กาย และใจ ก็มีนัยยะอยางเดียวกัน) ภิกษุทั้งหลาย ! อยางนี้แล ภิกษุเปนผูมีปกติอยูดวยความไมประมาท. สฬา. สํ. ๑๘/๙๗/๑๔๓-๔.
  • 89. อิ น ทรี ย สัง วร ๗๗ ความไมประมาท เปนยอดแหงกุศลธรรม ภิกษุ ทั้ง หลาย ! สัตว ทั้งหลายที่ไ มมีเทา มี สองเทา มี มากเทา ก็ดี มีรูป ไมมีรูป มีสัญญา ไมมีสัญญา มีสัญญาก็หามิไดไมมีสัญญาก็หามิไดก็ดี, มีประมาณเทาใด; ตถาคตอรหันตสัมมาสัมพุทธะ ยอมปรากฏวาเลิศกวาบรรดาสัตวเหลานั้น. ภิกษุ ทั้ง หลาย ! กุ ศลธรรมเหลาใดเหลา หนึ่งบรรดามี กุศลธรรมทั้งหลายทั้งปวงนั้น มีความไมประมาทเปนมูล มีความไมประมาทเปนที่ประชุมลง. ความไมประมาท ยอมปรากฏวาเปนเลิศกวาบรรดากุศลธรรมเหลานั้น; ฉันใดก็ฉันนั้น. ภิกษุ ทั้ง หลาย ! ขอนี้เปนสิ่งที่ภิกษุผูไมประมาทพึงหวังได คือ เธอจักเจริญ กระทําใหมากซึ่งอริยมรรคมีองค ๘ มหาวาร. สํ. ๑๙/๖๒-๖๗/๒๕๔-๒๖๓.
  • 90. ๗๘ ตามดู ไมตามไป (การที่ ความไมประมาทเปน ยอดแหง กุ ศลธรรมทั้งปวง ในสูตรนี้ ทรงอุป มาดวยพระตถาคตเปน สัตวเลิศกว า สั ตวทั้งปวง. ส ว นในสู ตรอื่นอีกมากแหง; ทรงอุป มาด ว ย รอยเทา ชา งเลิศคือ ใหญกวารอยเทา สั ตวทั้งหลาย ทรงอุ ป มาด ว ย ยอดเรือนเลิศคือ อยู เ หนือไม โ ครงเรือ นทั้งหลาย ทรงอุ ป มาด ว ย รากไมโ กฏฐานุสาริยะ เลิศกว า รากไมหอมทั้งหลาย ทรงอุ ป มาด ว ย แก น จันทรแ ดง เลิศกวาไมแ กนหอมทั้งหลาย ทรงอุ ป มาด ว ย ดอกวัสสิกะ(มะลิ) เลิศกวา ดอกไมหอมทั้งหลาย ทรงอุ ป มาด ว ย ราชาจักรพรรดิ เลิศกวาพระราชาเมืองขึ้นเมืองออกทั้งหลาย ทรงอุ ป มาดว ย แสงจัน ทร เลิศคือ รุง เรืองกวาแสงดาวทั้ง หลาย ทรงอุป มาดว ย แสงอาทิตยภายหลังฝนตกไมมีเมฆในฤดูสารท แจมใสกวาฯ ทรงอุ ป มาดว ย ผา กาสี เลิศกวา บรรดาผาทอดว ยเสน ดา ยทั้งหลาย)
  • 91. อิ น ทรี ย สัง วร ๗๙ ผูมีอินทรียสังวร จึงสามารถเจริญสติปฏฐานทั้ง ๔ ได ภิกษุทั้งหลาย ! บุ ค คลอาจเพื่ อ เป น ผู มี ป กติ ต ามเห็ น กายในกายอยู เพราะเขาละธรรมหกอยาง. หกอยา ง อยางไรเลา ? หกอยา ง คือ ความเปน ผูยิน ดี ในการงาน ความเปน ผูยิน ดี ในการคุยฟุง ความเปน ผูยิน ดี ในการหลับ ความเปน ผูยิน ดี ในการคลุก คลีกันเป นหมู ความเปน ผูไ มคุมครองทวารในอินทรียท้ังหลาย ความเปน ผูไ มรู ประมาณในการบริโภค. ภิกษุ ทั้ง หลาย ! เพราะละธรรมหกอย างเหลา นี้แ ล บุ คคลจึง เปน ผูอ าจเพื่อ เปน ผูมีปกติตามเห็น กายในกายอยู. มหาวาร. สํ . ๑๙/๔๙๙-๕๐๐/๓๘๘-๓๙๔. (ผูอาจเปนผูมีปกติตามเห็นกายในกายในภายใน - ในภายนอก - ในภายในและภายนอก และผูอาจเปนผูมีปกติตามเห็นเวทนาในเวทนา - ตามเห็นจิตในจิต - ตามเห็นธรรมในธรรม ลวนแตมขอความทีทรงตรัสไวอยางเดียวกัน) ี ่
  • 92. ๘๐ ตามดู ไมตามไป อาสวะบางสวนสามารถละไดดวยการสํารวม ภิกษุทั้งหลาย ! อาสวะทั้งหลาย สวนที่จะพึงละเสียดวยการสํารวม เปนอยางไรเลา ? ภิ กษุ ทั้ง หลาย ! ภิ กษุในกรณีนี้ พิ จ ารณาโดยแยบคายแล ว เป น ผู สํา รวมด ว ยการสั ง วรในอิ น ทรี ย คื อ ตา หู จมู ก ลิ้ น กาย ใจ อั น เป น อิ น ทรี ย ที่ เ มื่ อ ภิ ก ษุ ไ ม สํา รวมแล ว , อาสวะทั้งหลาย อันเปนเครื่องทําความคับแคนและเรารอน จะพึงบังเกิดขึ้น. และ เมื่ อ ภิกษุ เป น ผูสํา รวมแลว เปนอยู, อาสวะทั้งหลาย อันเปนเครื่องทําความคับแคนและเรารอน จะไมพึงบังเกิดขึ้น แกภิกษุนั้น. ภิ กษุ ทั้ง หลาย ! ขอ นี้ เปนเพราะ เมื่ อภิก ษุไ มสํารวม ด วยอาการอยางนี้, อาสวะทั้งหลายอันเปนเครื่องทําความคับแคนและเรารอนจะพึงบังเกิดขึ้น, และ เมื่ อภิก ษุสํา รวมแลวเปน อยู อาสวะทั้งหลาย อันเปนเครื่องทําความคับแคนและเรารอน จะไมพึงบังเกิดขึ้น แกภิกษุนั้น. ภิกษุทั้งหลาย ! นี้เรากลาวาอาสวะทั้งหลายสวนที่จะพึงละเสียดวยการสํารวม. มู . ม. ๑๒/๑๖/๑๓.
  • 93. อิ น ทรี ย สัง วร ๘๑ อาสวะบางสวนสามารถละไดดวยการบรรเทา ภิกษุทั้งหลาย ! อาสวะทั้งหลายสวนที่จะพึงละเสียดวยการบรรเทา เปนอยางไรเลา ? ภิกษุ ทั้ง หลาย ! ภิกษุในกรณีน้ี พิจารณาโดยแยบคายแลว ยอ มไมรับเอาไวในใจ ยอ มละเสีย ยอมบรรเทา ทําใหสิ้น สุดทํา ใหถึง ความมีไ มไ ด ซึ่ง กามวิตก, พยาบาทวิตก, วิหิง สาวิ ตก อันบัง เกิดขึ้น แลว; และย อ มไมรับ เอาไวในใจ ยอ มละเสีย ย อมบรรเทา ทําใหสิ้น สุด ทํา ใหถึง ความมีไ มไ ด ซึ่ ง สิ่ง อันเปนอกุศลธรรมอันเปน บาปทั้ง หลาย ที่บั ง เกิดขึ้น แลว . ภิ กษุ ทั้ง หลาย ! ขอ นี้เปนเพราะ เมื่ อภิ ก ษุไ ม บรรเทาดวยอาการอยางนี้, อาสวะทั้ งหลายอัน เปนเครื่องคับ แค นและเรา รอ น จะพึง บังเกิดขึ้น, และ เมื่ อภิ ก ษุบรรเทาอยู อาสวะทั้งหลายอันเปนเครื่องคับแคนและเรารอน จะไมพึงบังเกิดขึ้น แกภิกษุนั้น. ภิกษุทั้งหลาย ! นี้เรากลาววา อาสวะทั้งหลายสวนที่จะละเสียดวยการบรรเทา. มู. ม. ๑๒/๑๙/๑๗.
  • 94. ๘๒ ตามดู ไมตามไป ผลที่ไดเพราะเหตุแหงการปดกั้นอาสวะ ภิ กษุ ทั้ง หลาย ! เมื่อใด ภิกษุละเสียไดซึ่งอาสวะทั้งหลาย อันจะพึงละไดดวยการสังวร, ... ละเสียไดซึ่งอาสวะทั้งหลาย อันจะถึงละไดดวยการบรรเทา,.... แลว; ภิ กษุ ทั้งหลาย ! ภิกษุนี้เรากลาววา เปนผูปดกันแลวดวยการปดกั้นซึ่งอาสวะทั้งปวง อยู; ้ ตัดตัณหาไดขาดแลว รื้อถอนสังโยชนไดแลว กระทําที่สุดแหงทุกขไดแลว เพราะรู เฉพาะซึ่งมานะโดยชอบ, ดั ง นี้แ ล. มู. ม. ๑๒/๒๐/๑๙.
  • 96. ๘๔ ตามดู ไมตามไป ความหมายแหงอินทรีย ภิกษุทั้งหลาย ! อินทรียหกเหลานี้ มีอยู. หกเหลาไหนเลา ? หกอยาง คือ อินทรียคือตา, อินทรียคือหู, อินทรียคือจมูก, อินทรียคือลิ้น, อินทรียกาย, อินทรียคือใจ ภิกษุทั้งหลาย ! เมื่อใด อริยสาวก รูชัด แจงตามเปนจริง ซึ่ง ความเกิด ขึ้น (สมุ ทั ย) ซึ่ง ความตั้งอยูไ มไ ด (อัตถังคมะ) ซึ่งรสอร อย (อัสสาทะ) ซึ่งโทษอันต่ําทราม (อาทีนวะ) และ ซึ่ง อุบายเครื่องออก (นิสสรณะ) แหงอิ นทรี ยหกเหลา นี้; ภิ กษุทั้งหลาย ! อริยสาวกนี้ เราเรียกวา เปน โสดาบัน มีอันไมตกต่ําเปนธรรมดา เปนผูเที่ยงแทตอพระนิพพาน จักตรัสรูพรอมในเบื้องหนา. มหาวาร. สํ. ๑๙/๒๗๑/๙๐๒.
  • 97. อิ น ทรี ย สั ง วร ๘๕ ลักษณะของผูสํารวมอินทรีย ภิกษุทั้งหลาย ! ภิกษุเปนผูคมครองทวารในอินทรียท้งหลาย เปนอยางไรเลา ? ุ ั ภิกษุ ทั้ง หลาย ! ภิ กษุใ นธรรมวินัยนี้ ได เห็ น รู ป ดวยตา, ไดฟง เสียงดว ยหู , ไดดมกลิ่น ดว ยจมูก, ไดลิ้มรสดวยลิ้น, ไดสัมผัสโผฏฐัพพะดวยกาย, และไดรูธรรมารมณดวยใจแลว ก็ ไ ม รวบถือ เอาทั้ง หมด (โดยนิมิต) และ ไมแ ยกถื อ เอาเป น สว น ๆ (โดยอนุพ ยัญ ชนะ), อกุ ศลธรรมอั น เปน บาป คือ อภิช ฌาและโทมนั ส มัก ไหลไปตามภิกษุ ผูไมสํารวมตา หู จมูก ลิ้น กาย ใจ เพราะการไมสํารวมอินทรียเหลาใดเปนเหตุ เธอก็ ปฏิบัติเ พื่อป ด กั้น อิน ทรียนั้น ไว, เธอรัก ษา และถึง ความสํา รวม ตา หู จมูก ลิ้น กาย ใจ ภิกษุทั้งหลาย ! ภิกษุอยางนี้ชื่อวา เปนผูคุมครองทวารในอินทรียทั้งหลาย. จตุกฺก. อํ. ๒๑/๕๐/๓๗.
  • 98. ๘๖ ตามดู ไมตามไป ผูที่ถึงซึ่ง ความเจริญงอกงาม ไพบูลย ในธรรมวินัย ภิกษุทั้งหลาย ! คนเลี้ยงโคที่ประกอบดวยองคคุณ ๑๑ อยางเหลานี้แลว ยอมเหมาะสมที่จะเลี้ยงโค ทําใหเพิ่มกําไรได. องคคุณ ๑๑ อยางนั้นคืออะไรบางเลา ? คือ คนเลี้ยงโคในกรณีน้ี ... เป น ผูเขี่ ยไขข าง, เปน ผูปดแผล, ... ภิกษุทั้ง หลาย ! คนเลี้ย งโคที่ประกอบดวยองคคุณ เหลา นี้แ ลว ย อมเหมาะสมที่จ ะเลี้ยงโค ทํา ใหเพิ่มกําไรได, ขอ นี้ฉันใด; ภิกษุทั้งหลาย ! ภิกษุที่ป ระกอบดว ยองคคุณ เหลา นี้แ ลว ยอมเหมาะสมที่จะถึงความเจริญ งอกงาม ไพบูลย ในธรรมวินัยนีได ฉันนั้น... ้ ภิกษุทั้งหลาย ! ภิ กษุเป น ผูคอยเขี่ยไขข าง เปน อยางไรเลา ? ภิกษุทั้ง หลาย ! ภิกษุในธรรมวินัยนี้ อดกลั้ นได (นาธิ วาเสติ) ละ (ปชหติ) บรรเทา (วิ โ นเทติ) ทํา ใหสิ้น สุด (พฺยนฺตีกโรติ) ทํา ใหห มดสิ้น (อนภาว คเมติ)
  • 99. อิ น ทรี ย สั ง วร ๘๗ ซึ่ งความตรึ กเกี่ย วดว ยกาม, (กามวิ ตก) ที่เกิดขึ้นแลว ซึ่งความตรึ กเกี่ย วด วยความมุง ร า ย, (พยาบาทวิตก) ที่เกิดขึ้น แลว ซึ่ งความตรึ กเกี่ย วด วยการเบียดเบี ยน (วิหิง สาวิตก) ที่เกิดขึ้น แลว ซึ่ งบาปอกุ ศลธรรมทั้ง หลาย ที่เกิ ดขึ้นแล ว ภิกษุท้ัง หลาย ! ภิกษุเปน ผูคอยเขี่ยไขข าง เปน อยา งนี้แ ล. ภิกษุทั้ง หลาย ! ภิกษุเปน ผูปดแผล เปน อยางไรเลา ? ภิ กษุทั้ง หลาย ! ภิกษุในธรรมวินัยนี้ เห็น รู ป ดวยตา, ฟง เสี ยงดว ยหู, ดมกลิ่น ดว ยจมูก, ลิ้มรสด ว ยลิ้น , สัมผัส โผฏฐัพพะดวยกาย, รู ธรรมารมณดวยใจแลว ก็ไมมีจิตยึดถือเอาทั้งโดยลักษณะที่เปนการรวบถือทั้งหมด (โดยนิมิต) และไม ถือเอาโดยการแยกเปนสวน ๆ (โดยอนุพ ยัญ ชนะ) อกุ ศ ลธรรมอั น เป น บาป คื อ อภิ ช ฌาและโทมนั ส มั ก ไหลไปตามภิ ก ษุ ผูไมสารวมตา หู จมูก ลิ้น กาย ใจ เพราะการไมสํารวมอินทรียเหลาใดเปนเหตุ, ํ เธอก็ปฏิ บัติ เพื่ อป ด กั้น อินทรี ยนั้น ไว, เธอรักษาและถึ ง การสํารวม ตา หู จมู ก ลิ้น กาย ใจ. ภิกษุ ทั้ง หลาย ! ภิกษุเปน ผู ปดแผล เปน อยางนี้แ ล. (ในที่นี้ ยกมาใหเห็นเพียง ๒ จากทั้งหมด ๑๑ คุณสมบัติ) เอกาทสก. อํ. ๒๔/๓๘๑/๒๒๔.
  • 102. ๙๐ ตามดู ไมตามไป กระจายซึ่งผัสสะ ภิ กษุทั้ง หลาย ! วิญ ญาณยอ มมีขึ้ น เพราะอาศัยธรรมสองอยา ง. สองอย างอะไรเลา ? สองอยา งคือ, ภิกษุทั้งหลาย ! เพราะอาศัยซึ่งจั ก ษุดว ย ซึ่ง รูปทั้งหลายดวย จัก ขุวิญญาณ จึ ง เกิดขึ้น. จักษุ เปนสิ่งที่ไมเที่ยง มีความแปรปรวน มีความเปนไปโดยประการอื่น; รูปทั้งหลาย เปนสิ่งที่ไมเที่ยง มีความแปรปรวน มีความเปนไปโดยประการอื่น : ธรรมทั้งสองอยางนี้แล เปน สิ่ง ที่ห วั่นไหวด ว ย อาพาธดวย ไมเที่ยง มีค วามแปรปรวน มีค วามเปนไปโดยประการอื่น; จักขุวิญญาณ เปนสิ่งที่ไมเที่ยง มีความแปรปรวน มีความเปนไปโดยประการอื่น; เหตุอันใดก็ตาม ปจจัยอันใดก็ตาม เพื่อความเกิดขึ้นแหงจักขุวิญญาณ, แมเหตุอันนั้น แมปจจัยอันนั้น ก็ลวนเปนสิ่งที่ไมเที่ยง มีความแปรปรวน มีความเปนไปโดยประการอื่น. ภิกษุทั้งหลาย ! จักขุวิญญาณเกิดขึ้นแลว เพราะอาศั ยป จจั ยที่ไ มเที่ยงดัง นี้ จักขุวิญ ญาณเปน ของเที่ย งมาแตไ หน.
  • 103. อิ น ทรี ย สั ง วร ๙๑ ภิกษุทั้งหลาย ! ความประจวบพรอม ความประชุมพรอม ความมาพรอมกัน แหงธรรมทั้งหลาย (จักษุ+รูป+จักขุวิญญาณ) ๓ อยางเหลานี้ อันใดแล; ภิกษุทั้ง หลาย ! อัน นี้เราเรียกวา จั กขุ สัมผัส. ภิกษุทั้งหลาย ! แมจักขุสัมผัสก็เปนสิ่งที่ไมเที่ยง มีความแปรปรวน มีความเปนไปโดยประการอื่น. เหตุอันใดก็ต าม ปจจัยอันใดก็ต าม เพื่อ ความเกิ ดขึ้น แหง จักขุสัมผัส, แมเ หตุอัน นั้น แมปจจัยอัน นั้น ก็ลว นเปน สิ่ง ที่ไ ม เที่ยง มี ค วามแปรปรวน มี ค วามเปน ไปโดยประการอื่น . ภิกษุทั้งหลาย ! จักขุสั มผัสเกิดขึ้น แลว เพราะอาศัยปจจัยที่ไมเที่ยงดังนี้ จักขุสัมผัสจักเปนของเที่ยงมาแตไหน. (ในกรณีแหงโสตวิญญาณ, ฆานวิญญาณ, ชิวหาวิญญาณ, กายวิญญาณ, ก็มีนัยเดียวกัน). ภิกษุทั้งหลาย ! เพราะอาศัยซึ่งมโนดวย ซึ่งธรรมารมณทั้งหลายดวย มโนวิญญาณจึงเกิดขึ้น. มโนเปนสิ่งที่ไมเที่ยง มีความแปรปรวน มีความเปนไปโดยประการอื่น; ธรรมารมณทั้งหลายเปนสิ่งที่ไมเที่ยง มีความแปรปรวน มีความเปนไปโดยประการอื่น : ธรรมทั้ง สองอยา งนี้แล เปน สิ่ง ที่ห วั่ น ไหวดว ย อาพาธดว ย ไม เที่ ยง มีค วามแปรปรวน มี ค วามเปนไปโดยประการอื่น; มโนวิญญาณ เปนสิ่งที่ไมเที่ยง มีความแปรปรวน มีความเปนไปโดยประการอื่น;
  • 104. ๙๒ ตามดู ไมตามไป เหตุอันใดก็ตาม ปจจัยอันใดก็ตาม เพื่อความเกิดขึ้นแหงมโนวิญญาณ, แมเหตุอันนั้น แมปจจัยอันนั้น ก็ลวนเปนสิ่งที่ไมเที่ยง มีความแปรปรวน มี ความเปนไปโดยประการอื่น. ภิกษุทั้งหลาย ! มโนวิญญาณเกิดขึ้นแลว เพราะอาศัยปจจัยที่ไมเที่ยงดังนี้ มโนวิญญาณเปนของเที่ยงมาแตไหน. ภิกษุทั้งหลาย ! ความประจวบพรอม ความประชุมพรอม ความมาพรอมกัน แหงธรรมทั้งหลาย (มโน+ธรรมารมณ+มโนวิญญาณ) ๓ อยางเหลานี้อันใดแล; ภิกษุท้ัง หลาย ! อั น นี้เราเรียกวา มโนสัมผัส. ภิกษุทั้งหลาย ! แมมโนสัมผัส ก็เปนสิ่งทีไมเทียง มีความแปรปรวน มีความเปนไปโดยประการอื่น. ่ ่ เหตุอันใดก็ตาม ปจจัยอันใดก็ตาม เพื่อความเกิดขึ้นแหงมโนสัมผัส, แมเหตุอันนั้น แมปจจัยอันนั้น ก็ลวนเปนสิ่งที่ไมเที่ยง มีความแปรปรวน มีความเปนไปโดยประการอื่น. ภิกษุท้ังหลาย ! มโนสัมผัสเกิดขึ้นแลว เพราะอาศัยปจจัยที่ไมเที่ยงดังนี้ มโนสัมผัสจักเปนของเที่ยงมาแตไหน.
  • 105. อิ น ทรี ย สั ง วร ๙๓ ภิ กษุทั้ง หลาย ! บุ คคลที่ผัสสะกระทบแลว ยอมรูสึก (เวเทติ), ผั สสะกระทบแลว ยอ มคิ ด (เจเตติ ), ผั สสะกระทบแล ว ยอ มจําไดหมายรู (สฺชานาติ) : แมธรรมทั้งหลายอยางนี้เหลานี้ ก็ลวนเปนสิ่งที่หวั่นไหวดวย อาพาธดวย ไม เที่ยง มีค วามแปรปรวน มีค วามเปนไปโดยประการอื่น . สฬา. สํ . ๑๘/๘๕/๑๒๔-๗.
  • 106. ๙๔ ตามดู ไมตามไป ตามแนวแหงสัมมาสังกัปปะ ภิ กษุทั้ง หลาย ! ภิก ษุต รึก ตามตรองตามถึง อารมณใด ๆ มาก จิ ต ยอมน อมไป โดยอาการอยางนั้น ๆ : ถา ภิ ก ษุต รึกตามตรองตามถึง กามวิตก มาก ก็ เป น อั น วา ละเนกขัมมวิตกเสีย กระทําแลวอยา งมากซึ่ง กามวิตก จิตของเธอนั้น ยอ มนอมไปเพื่อความตรึกในกาม ถา ภิ ก ษุต รึ กตามตรองตามถึ ง พ ๎ย าปาทวิต ก มาก ก็เปนอันวา ละอัพ ๎ยาปาทวิตกเสีย กระทําแลวอยางมากซึ่ง พ ๎ยาปาทวิตก จิ ตของเธอนั้น ย อ มน อมไปเพื่ อความตรึกในการพยาบาท ถา ภิ ก ษุต รึ กตามตรองตามถึง วิหิง สาวิตก มาก ก็ เป น อั น วา ละอวิหิง สาวิตกเสีย กระทําแลว อยางมากซึ่ง วิหิงสาวิตก จิ ตของเธอนั้น ย อ มน อมไปเพื่อความตรึ กในการทํา สัตวใ ห ลําบาก
  • 107. อิ น ทรี ย สั ง วร ๙๕ ภิกษุทั้งหลาย ! เปรียบเหมือนในคราวฤดูสารท คือเดือนสุดทายแหงฤดูฝน คนเลี้ย งโคตองเลี้ยงฝู ง โคในที่แ คบเพราะเต็มไปดว ยขาวกลา เขาตองตีตอนหามกันฝูงโคจากขาวกลานั้นดวยทอนไม เพราะเขาเห็นโทษ คือ  การถูกประหาร การถูกจับกุม การถูกปรับไหม การติเตียน เพราะมีขาวกลานั้นเปนเหตุ, ข อ นี้ ฉันใด; ภิกษุท้ัง หลาย ! ถึง เราก็ฉัน นั้น ไดเห็ น แล ว ซึ่ง โทษความเลวทราม เศร า หมองแหง อกุ ศลธรรมทั้งหลาย, เห็นอานิสงสในการออกจากกาม ความเปนฝกฝายของความผองแผวแหงกุศลธรรมทั้งหลาย. ภิ กษุ ทั้ง หลาย ! เมื่อ เราเปน ผูไ มป ระมาท มี เพียร มีตนสง ไปอยา งนี้ เนกขัมมวิตก ยอมเกิดขึ้น .... อัพ ๎ยาปาทวิตก ยอมเกิดขึ้น....อวิหิงสาวิตก ยอมเกิดขึ้น. เราย อ มรูแ จง ชัดว า อวิหิง สาวิตกเกิดขึ้นแกเราแลว ก็อวิหิงสาวิตกนั้น ไมเปนไปเพื่อเบียดเบียนตน เบียดเบียนผูอื่น หรือเบียดเบียนทั้งสองฝาย แตเปนไปพรอมเพื่อความเจริญแหงปญญา ไมเปนฝกฝายแหงความคับแคน เปนไปพรอมเพื่อนิพพาน. แม เ ราจะตรึ ก ตามตรองตามถึ ง อวิ หิ ง สาวิ ต กนั้ น ตลอดคื น ก็ม องไมเห็น ภั ยอัน จะเกิดขึ้น เพราะอวิหิง สาวิ ตกนั้น เปน เหตุ แมเราจะตรึกตามตรองตามถึงอวิหิงสาวิตกนั้น ตลอดวัน หรือตลอดทั้งกลางคืนกลางวัน ก็ม องไมเห็นภัยอันจะเกิดขึ้นเพราะ อวิหิงสาวิตกนั้น เปนเหตุ
  • 108. ๙๖ ตามดู ไมตามไป ภิกษุทั้งหลาย ! ก็แตวา เมื่อเราตรึกตามตรองตามนานเกินไปนัก กายก็เมื่อยลา เมื่อกายเมื่อยลา จิตก็ออนเพลีย, เมื่อจิตออนเพลีย จิตก็หางจากสมาธิ,  เพราะเหตุนั้น เราจึงดํารงจิตใหหยุดอยูในภายใน กระทําใหมีอารมณอันเดียวตั้งมั่นไว. ขอนั้นเพราะเหตุไรเลา ? เพราะเราประสงคอยูวาจิตของเราอยาฟุงขึ้นเลย ดังนี้. ภิกษุทั้ง หลาย ! ภิก ษุต รึก ตามตรองตามถึง อารมณใดๆ มาก จิ ต ย อมนอม ไปโดยอาการอยางนั้น ๆ ถา ภิ ก ษุต รึ กตามตรองตามถึ ง เนกขัม มวิต กมาก ก็ เป น อั น วาละกามวิ ตกเสี ย กระทําแลว อยางมากซึ่ง เนกขัมมวิตก จิตของเธอนั้น ยอ มนอมไปเพื่อความตรึ กในการออกจากกาม ถา ภิ ก ษุต รึกตามตรองตามถึง อัพ ๎ยาปาทวิต กมาก ก็เปนอันวาละพ๎ยาปาทวิตกเสีย กระทําแลวอยางมากในอัพ๎ยาปาทวิตก จิ ตของเธอนั้น ยอ มน อมไปเพื่อความตรึกในการไมพยาบาท ถา ภิก ษุต รึ กตามตรองตามถึง อวิหิง สาวิต กมาก ก็ เป น อั น ว า ละวิ หิง สาวิ ตกเสีย กระทํา แลว อยา งมากในอวิหิง สาวิตก
  • 109. อิ น ทรี ย สั ง วร ๙๗ จิ ต ของเธอนั้น ยอ มน อ มไปเพื่อความตรึ ก ในการไม ยัง สัตวใ ห ลํา บาก ภิกษุทั้ง หลาย ! เปรียบเหมือนในเดือนสุดทายแหงฤดูรอ น ข า วกล า ทั้งหมด เขาขนนํา ไปในบานเสร็จ แลว คนเลี้ย งโคพึง เลี้ย งโคได. เมื่อ เขาไปพัก ใตรม ไม หรื อ ไปกลางทุง แจง ๆ พึ ง ทํา แตค วามกํา หนดวา นั่น ฝูง โคดัง นี้ (ก็ พ อแลว) ฉั น นั้น เหมือ นกัน. มู. ม. ๑๒/๒๓๒-๒๓๖/๒๕๒.
  • 111. อิ น ทรี ย สั ง วร ๙๙ ยอมยุบ ยอมไมกอ ยอมขวางทิ้ง ยอมไมถือเอา ซึ่ง... ขันธ ๕ ภิ กษุ ทั้ง หลาย ! สมณะหรือพราหมณเหลาใด เมื่อตามระลึกยอมตามระลึกถึงชาติกอน ไดเปนอันมาก สมณะหรือพราหมณเหลานั้นทั้งหมดยอมตามระลึกถึงซึ่งอุปาทานขันธทั้งหา หรือขันธใดขันธหนึ่ง แหงอุปาทานขันธทั้งหานั้น. หาอยางไรกันเลา ? หาอยางคือ ภิกษุทั้งหลาย ! เขาเมื่อตามระลึก ยอมตามระลึกถึงซึ่ง รูป นั่นเทียว วา “ในอดี ตกาลนานไกล เราเป นผูมีรูป อยา งนี้” ดัง นี้บาง; ภิกษุทั้งหลาย ! เขาเมื่อตามระลึก ยอมตามระลึกถึงซึ่ง เวทนา นั่นเทียว วา “ในอดี ตกาลนานไกล เราเป นผูมีเวทนาอยางนี้” ดัง นี้บ าง; ภิกษุทั้งหลาย ! เขาเมื่อตามระลึก ยอมตามระลึกถึงซึ่ง สัญญา นั่นเทียว วา “ในอดี ตกาลนานไกล เราเป นผูมีสัญ ญาอยางนี้” ดัง นี้บา ง; ภิกษุท้งหลาย ! เขาเมื่อตามระลึก ยอมตามระลึกถึงซึ่ง สังขาร นั่นเทียว วา ั “ในอดี ตกาลนานไกล เราเปนผูมีสัง ขารอยางนี้” ดัง นี้บาง; ภิกษุทั้งหลาย ! เขาเมื่อตามระลึก ยอมตามระลึกถึงซึ่ง วิญญาณ นั่นเทียว วา “ในอดี ตกาลนานไกล เราเปนผูมีวิญญาณอยา งนี้” ดัง นี้บาง.
  • 112. ๑๐๐ ตามดู ไม ตามไป ภิ กษุทั้ง หลาย ! ทํา ไมเขาจึงกลา วกั น วา รูป ? ภิกษุทั้งหลาย ! ธรรมชาติน้น ยอมสลาย (รุปฺปติ) เหตุนั้นจึงเรียกวา รูป ั สลายเพราะอะไร ? สลายเพราะความเย็นบาง เพราะความรอนบาง เพราะความหิวบาง เพราะความระหายบาง เพราะการสัมผัสกับเหลือบ ยุง ลม แดด และสัตวเลื้อยคลานบาง ภิ กษุทั้ง หลาย ! ธรรมชาติน้ัน ยอมสลาย เหตุ น้ันจึงเรียกวา รูป. ภิ กษุทั้ง หลาย ! ทํา ไมเขาจึงกลา วกั น วาเวทนา ? ภิกษุทั้งหลาย ! ธรรมชาติน้น อันบุคคลรูสึกได (เวทยติ) เหตุนั้นจึงเรียกวา เวทนา ั รูสึกซึ่งอะไร ? รูสึกซึ่งสุขบาง ซึ่งทุกขบาง ซึ่งอทุกขมสุขบาง ภิกษุทั้งหลาย ! ธรรมชาตินน อันบุคคลรูสึกได เหตุนนจึงเรียกวา เวทนา. ั้ ั้ ภิกษุท้ัง หลาย ! ทํา ไมเขาจึง กลา วกัน วา สัญ ญา ? ภิกษุทั้ง หลาย ! ธรรมชาตินั้น ยอมหมายรูไ ดพ รอ ม (สฺชานาติ) เหตุ นั้ น จึง เรี ยกวา สัญ ญา. หมายรูไ ดพ รอ มซึ่งอะไร ? หมายรูไดพรอมซึ่งสีเขียวบาง ซึ่งสีเหลืองบาง ซึ่งสีแดงบาง ซึ่งสีขาวบาง ภิกษุท้งหลาย ! ธรรมชาตินั้น ยอมหมายรูไดพรอม เหตุนั้นจึงเรียกวา สัญญา. ั
  • 113. อิ น ทรี ย สั ง วร ๑๐๑ ภิกษุทั้ง หลาย ! ทํา ไมเขาจึงกลา วกั น วา สังขาร ? ภิกษุทั้งหลาย ! ธรรมชาตินั้น ยอมปรุงแตง (อภิสงฺขโรนฺติ) ใหเปนของปรุงแตง เหตุนั้น จึง เรี ยกวา สังขาร. ปรุง แตงอะไรใหเปนของปรุงแตง ? ปรุ ง แตง รูป ใหเปนของปรุงแตงโดยความเปนรูป ปรุง แตงเวทนาให เปนของปรุงแตงโดยความเป นเวทนา ปรุง แตง สัญ ญาใหเปนของปรุง แตงโดยความเปน สัญญา ปรุง แตง สัง ขารให เป นของปรุงแตงโดยความเปน สังขาร ปรุง แตง วิญ ญาณใหเปนของปรุง แตงโดยความเปน วิญ ญาณ. ภิกษุทั้งหลาย ! ธรรมชาตินั้น ยอมปรุงแตงใหเปนของปรุงแตง เหตุนั้นจึงเรียกวาสังขาร. ภิ กษุ ทั้ง หลาย ! ทํา ไมเขาจึงกลา วกั น ว า วิญ ญาณ ? ภิกษุทั้งหลาย ! ธรรมชาตินั้น ยอมรูแจง (วิชานาติ) เหตุนั้นจึงเรียกวา วิญญาณ รูแจงซึ่งอะไร ? รูแจงซึ่งความเปรี้ยวบาง ซึ่งความขมบาง ซึ่งความเผ็ดรอนบาง ซึ่งความหวานบาง ซึ่งความขื่นบาง ซึ่งความไมขื่นบาง ซึ่งความเค็มบาง ซึ่งความไมเค็มบาง ภิกษุทั้งหลาย ! ธรรมชาตินน ยอมรูแจง เหตุนนจึงเรียกวา วิญญาณ. ั้ ั้
  • 114. ๑๐๒ ตามดู ไม ตามไป ภิ กษุทั้ง หลาย ! ในขันธทั้งหานั้น อริยสาวกผูมีการสดับ ยอมพิจารณาเห็นโดยประจักษชัดดังนี้วา “ในกาลนี้ เราถูกรูปเคี้ยวกินอยู, แมในอดีตกาลนานไกล เราก็ถูกรูปเคี้ยวกินแลว เหมื อ นกั บ ที่ ถูกรู ป อัน เปน ปจจุบัน เคี้ย วกิน อยูในกาลนี้ ฉันใดก็ฉัน นั้น . ถาเราเพลิดเพลินรูปในอนาคต, แมในอนาคตนานไกล เราก็จะถูกรูปเคี้ยวกิน เหมือนกับที่เราถูกรูปอันเปนปจจุบันเคี้ยวกินอยูในกาลนี้ ฉันใดก็ฉันนั้น”. อริยสาวกนั้น พิจารณาเห็นดังนี้แลว ยอมเปนผูไมเพงตอรูปอันเปนอดีต ไมเพลิดเพลินรูปอนาคต ยอมเปนผูปฏิบตเพือเบือหนาย คลายกําหนัด ดับไมเหลือ แหงรูปอันเปนปจจุบน. ั ิ ่ ่ ั (ในกรณีแหง เวทนา สัญญา สังขาร วิญญาณ ทรงตรัสไวอยางเดียวกันแลวตรัสตอไปวา) ภิ กษุทั้ง หลาย ! เธอจะสํา คั ญ ความสํา คัญขอ นี้ว า อยา งไร รู ป เที่ยง หรือไมเที่ยง ? “ไม เ ที่ ย ง พระเจ า ข า !” สิ่ ง ใดที่ไ มเ ที่ยง สิ่ง นั้นเปนทุก ข หรือเปน สุข เลา ? “เป น ทุ ก ข พระเจา ข า !” สิ่งใดไมเที่ยง เปนทุกข มีความแปรปรวนเปนธรรมดา ควรหรือหนอ ? ที่จะตามเห็นสิ่งนั้นวา “นั่นของเรา นั่นเปนเรา นั่นเปนอัตตาของเรา” ดังนี.้ “ไม ค วรเห็ น อย างนั้ น พระเจ า ข า !” (ในกรณีแหง เวทนา สัญญา สังขาร วิญญาณ มีการถามตอบแบบเดียวกัน แลวตรัสตอไปวา)
  • 115. อิ น ทรี ย สั ง วร ๑๐๓ ภิกษุทั้ง หลาย ! เพราะเหตุนั้น ในเรื่องนี้ รูปอยางใดอยางหนึ่ง ทั้งที่เปนอดีตอนาคตและปจจุบัน มีในภายในหรือภายนอกก็ตาม หยาบหรือละเอียดก็ตาม เลวหรือประณีตก็ตาม มีในที่ไกลหรือในที่ใกลก็ตาม รูปทั้งหมดนั้นบุคคลควรเห็นดวยปญญาโดยชอบ ตามทีเปนจริงอยางนี้ วา ่ “นั่น ไมใชของเรา นั่นไมใชเ ปนเรา นั่นไมใช อัตตาของเรา” ดัง นี้. (ในกรณีแหง เวทนา สัญญา สังขาร วิญญาณ ทรงตรัสไวอยางเดียวกันแลวตรัสตอไปวา) ภิ กษุทั้ง หลาย ! อริ ยสาวกนี้ เรากลา ววา เธอยอ มยุ บ - ย อ มไมกอ; ย อ มขว างทิ้ง - ย อ มไมถือ เอา; ยอมทําใหกระจัดกระจาย - ยอมไมทําใหเปนกอง ; ยอมทําใหมอด - ยอมไมทําใหลุกโพลง. อริ ยสาวกนั้น ยอมยุบ-ยอมไม กอ ซึ่ง อะไร ? เธอยอมยุบ-ยอมไมกอ ซึ่งรูป ซึ่งเวทนา ซึ่งสัญญา ซึ่งสังขาร ซึ่งวิญญาณ. อริ ยสาวกนั้น ยอ มขวา งทิ้ง -ยอ มไมถือ เอา ซึ่ง อะไร ? เธอยอมขวางทิ้ง-ยอมไมถือเอา ซึ่งรูป ซึ่งเวทนา ซึ่งสัญญา ซึ่งสังขาร ซึ่งวิญญาณ. อริยสาวกนั้น ยอมทําใหกระจัดกระจาย-ยอมไมทําใหเปนกอง ซึ่งอะไร? เธอยอมทําใหกระจัดกระจาย-ยอมไม... ซึ่งรูป ซึ่งเวทนา ซึ่งสัญญา ซึ่งสังขาร ซึ่งวิญญาณ. อริ ย สาวกนั้ น ย อ มทํา ให ม อด-ย อ มไม ทํา ให ลุ ก โพลง ซึ่ ง อะไร ? เธอยอมทําใหมอด-ยอมไมทําใหลุกโพลง ซึ่งรูป ซึ่งเวทนา ซึ่งสัญญา ซึ่งสังขาร ซึ่งวิญญาณ.
  • 116. ๑๐๔ ตามดู ไม ตามไป ภิ กษุทั้ง หลาย ! อริยสาวกผูมีการสดับ เมื่อ เห็น อยูอ ยางนี้ ยอมเบื่อหนายแมในรูป แมในเวทนา แมในสัญญา แมในสังขาร แมในวิญญาณ. เมื่ อเบื่อหนาย ยอมคลายกํา หนัด, เพราะความคลายกําหนัด ยอ มหลุด พน, เมื่ อหลุด พน แลว ยอมมีญาณหยั่ง รูว าหลุด พน แลว. อริ ยสาวกนั้น ยอ มทราบชัดวา “ชาติส้ิน แล ว พรหมจรรย อ ยูจบแล ว กิจที่ควรทํา ไดสํา เร็จแลว กิ จอื่ น ที่ จะต องทํา เพื่ อ ความเปน อยา งนี้ มิไ ดมีอีก” ดัง นี้. ภิกษุทั้งหลาย ! ภิ กษุ (ผูซึ่ง หลุดพน แลว) นี้ เราเรียกวา ไมกออยู- ไมยุบอยู แตเปน อัน วา ยุบ แลว-ดํา รงอยู; ไมข วา งทิ้ง อยู-ไมถือ เอาอยู แตเปน อัน วาขวา งทิ้งแลว-ดํา รงอยู; ไมทําใหกระจัดกระจายอยู-ไมทําใหเปนกองอยู แตเปนอันวาทําใหกระจัดกระจายแลว-ดํารงอยู; ไมทําใหมอดอยู-ไมทําใหลุกโพลงอยู แตเปนอันวาทําใหมอดแลว-ดํารงอยู. ภิ กษุนั้น ไมกออยู-ไมยุบอยู แต เ ป น อัน วายุ บ ซึ่ง อะไรแลว ดํารงอยู ? เธอไม กออยู- ไมยุบ อยู แตเปนอันวายุบ ซึ่งรูป ซึ่งเวทนา ซึ่งสัญญา ซึ่งสังขาร ซึ่งวิญญาณ แลว ดํารงอยู
  • 117. อิ น ทรี ย สั ง วร ๑๐๕ ภิกษุนั้น ไมข วา งทิ้ง อยู-ไม ถือ เอาอยู แตเ ปน อัน ว าขวางทิ้ง ซึ่ง อะไรแลว ดํารงอยู ? เธอไมข วางทิ้งอยู -ไม ถือเอาอยู แตเปนอันวาขวางทิ้ง ซึ่งรูป ซึ่งเวทนา ซึ่งสัญญา ซึ่งสังขาร ซึ่งวิญญาณ แลว ดํารงอยู. ภิ กษุ นั้น ไมทําใหกระจัด กระจายอยู-ไมทําใหเ ปน กองอยู แตเ ปน อัน วาทํา ให กระจัดกระจาย ซึ่งอะไรแลว ดํารงอยู ? เธอไมทําใหกระจัดกระจายอยู-ไมทําใหเปนกองอยู แตเปนอันวาทําใหกระจัดกระจาย ซึ่ง รูป ซึ่ งเวทนา ซึ่ง สั ญญา ซึ่ง สัง ขาร ซึ่ง วิญ ญาณ แลว ดํา รงอยู. ภิกษุ นั้น ไมทําใหมอดอยู- ไมทา ใหลุกโพลงอยู ํ แตเ ปน อัน วาทํา ให มอด ซึ่งอะไรแลว ดํารงอยู ? เธอไม ทําใหมอดอยู-ไมทํา ใหลุกโพลงอยู แตเปนอันวาทําใหมอดซึ่งรูป ซึ่งเวทนา ซึ่งสัญญา ซึ่งสังขาร ซึ่งวิญญาณ แลว ดํารงอยู. ภิกษุทั้งหลาย ! เทวดาทั้งหลาย พรอมทั้งอินทร พรหม และปชาบดี ยอมนมัสการภิกษุผูมีจิตหลุดพนแลวอยางนี้ มาจากที่ไกลเทียว กลาววา “ขาแตทานบุรุษอาชาไนย ! ขาแตทานบุรุษผูสูงสุด ! ขาพเจาขอนมัสการทาน เพราะข า พเจ า ไม อ าจจะทราบสิ่ ง ซึ่ ง ท า น อาศั ย แล ว เพ ง ของท า น” ดังนี้. ขนฺธ. สํ. ๑๗/๑๐๕-๑๑๐/๑๕๘-๑๖๔.
  • 118. ๑๐๖ ตามดู ไม ตามไป เห็นประจักษตามความเปนจริง สั ตว โลกนี้ เกิดความเดือ นรอนแลว มี ผัสสะบัง หนา ย อมกล า วซึ่ง โรคนั้น โดยความเปนตน เขาสํา คัญ สิ่งใด โดยความเปน ประการใด แตสิ่ง นั้น ยอ มเปน โดยประการอื่น จากที่เขาสํา คัญ นั้ น. สัตว โลกติ ดของอยูใ นภพ ถูก ภพบัง หน าแลว มี ภ พโดยความเปน อยา งอื่น จึง ไดเพลิ ด เพลินยิ่ง นักในภพนั้น. เขาเพลิ ด เพลิ นยิ่ง นั ก ในสิ่งใด สิ่ง นั้น ก็เปนภัย เขากลั ว ตอ สิ่งใด สิ่ง นั้น ก็เปน ทุกข. พรหมจรรยนี้ อัน บุคคลย อ มประพฤติ ก็เพื่อ การละขาดซึ่ง ภพ นั้น เอง. สมณะหรือพราหมณทั้งหลายเหลาใด กลาวความหลุดพนจากภพ วามีไดเพราะ ภพ; เรากล า ววา สมณะทั้งปวงนั้น มิ ใ ชผูห ลุดพน จากภพ. ถึงแมสมณะหรือพราหมณทั้งหลายเหลาใด กลาวความออกไปไดจากภพ วามีไดเพราะ วิภพ; เรากล า ววา สมณะหรือพราหมณทั้งปวงนั้น ก็ ยังสลั ด ภพออกไปไมไ ด.
  • 119. อิ น ทรี ย สั ง วร ๑๐๗ ก็ ทุ กขนี้เกิ ดขึ้นเพราะอาศัยซึ่ง อุป ธิ ทั้งปวง. ความเกิดขึ้นแหง ทุ กข ไมมี ก็ เ พราะความสิ้นไปแหง อุปาทานทั้งปวง. ทานจงดูโลกนี้เถิด (จะเห็นวา) สัตวทั้งหลาย อันอวิชชาหนาแนนบังหนาแลว; และวาสัตวผูยินดีในภพ อันเปนแลวนั้น ยอมไมเปนผูหลุดพนไปจากภพได. ก็ภ พทั้งหลายเหล า หนึ่งเหลาใด อัน เปนไปในที่ห รื อ ในเวลาทั้ง ปวง เพื่อความมีแ หงประโยชนโดยประการทั้งปวง; ภพทั้งหลายทั้งหมดนั้น ไมเที่ยง เปนทุกข มีความแปรปรวนเปนธรรมดา. เมื่อบุคคลเห็นอยูซึ่งขอนั้น ดวยปญญาอันชอบตามที่เปนจริง อยางนี้อยู; เขายอมละภวตัณ หาได และไมเ พลิดเพลิน ซึ่ง วิภ วตัณหาดว ย. ความดั บเพราะความสํารอกไมเ หลือ เพราะความสิ้นไปแห ง ตัณ หาโดยประการทั้งปวง นั้น คือ นิพ พาน. ภพใหมยอ มไมมีแ กภิกษุ นั้น ผูดับ เย็นสนิท แล ว เพราะไมมีค วามยึ ดมั่น . ภิ กษุนั้น เปน ผู ครอบงํา มารไดแลว ชนะสงครามแลว ก า วลวงภพทั้งหลายทั้งปวงได แ ลว เปน ผูคงที่ ดัง นี้แ ล. อุ. ขุ. ๒๕/๑๒๑/๘๔.
  • 120. ๑๐๘ ตามดู ไม ตามไป พึงเห็นวา ชีวิตนั้นแสนสั้น ภิ กษุทั้ง หลาย ! ฝา ยภิกษุพ วกที่เจริญมรณสติอ ยา งนี้ วา “โอหนอ เราอาจจะมีชีวตอยูไดเพียงชั่วขณะฉันอาหารเสร็จเพียงคําเดียว ิ  เราพึ งใส ใ จถึงคําสอนของพระผูมีพ ระภาคเจา เถิด การปฏิ บัติตามคําสอนควรทําให มากแลวหนอ” ดัง นี้ก็ดี, ว า “โอหนอ เราอาจจะมีชีวิตอยูไ ดเพียง ชั่วขณะที่หายใจเขาแลวหายใจออก หรือชั่วหายใจออกแลวหายใจเขา. เราพึงใส ใ จถึงคําสอนของพระผูมีพ ระภาคเจ า เถิด. การปฏิ บัติตามคําสอนควรทําให มากแลวหนอ” ดัง นี้ก็ดี, ภิกษุเหลา นี้เราเรียกวา เปน ผูไม ป ระมาทแลว, เปน ผู เจริญมรณสติเพื่ อ ความสิ้นอาสวะอยางแทจริง.
  • 121. อิ น ทรี ย สั ง วร ๑๐๙ ภิกษุทั้งหลาย ! เพราะฉะนั้น ในเรื่องนี้ พวกเธอทังหลาย พึงสําเหนียกใจไววา ้  “เราทั้งหลาย จั กเป น ผูไ มป ระมาทเปน อยู, จั กเจริ ญมรณสติ เพื่อความสิ้นอาสวะอยา งแทจริง” ดัง นี้ . ภิกษุทั้ง หลาย ! เธอทั้งหลาย พึง สํา เหนียกใจไวอ ยา งนี้แ ล. อฏก. อํ. ๒๓/๓๒๗/๑๗๐.
  • 124. ๑๑๒ ตามดู ไม ตามไป ผูไดชื่อวา อินทรียภาวนาชั้นเลิศ อานนท ! อินทรียภาวนาชั้นเลิศ (อนุตตรา อินทฺริยภาวนา) ในอริยวินัย เปนอยางไรเลา ?  ฺ ฺ อานนท ! ในกรณีนี้ อารมณอันเปนที่ชอบใจ – ไมเปนที่ชอบใจ – ทั้งเปนที่ชอบใจและไมเปนที่ชอบใจ อั น บัง เกิดขึ้นแกภิ กษุเพราะเห็น รู ป ดวยตา. ภิ กษุนั้น รูชัด อยา งนี้วา “อารมณที่เ กิด ขึ้น แลวแกเ รานี้ เปน สิ่ง มีปจ จัยปรุง แตง (สงฺข ต) เป น ของหยาบ ๆ (โอฬาริก) เปน สิ่ งที่อาศัยเหตุ ปจ จั ยเกิด ขึ้น (ปฏิจฺจ สมุปฺปนฺน); แต มี สิ่งโนน ซึ่ง รํางับและประณีต , กลา วคือ อุเ บกขา” ดัง นี้. (เมื่ อ รูชัดอยางนี้ ) อารมณอันเปนที่ชอบใจ – ไมเปนที่ชอบใจ - ทั้งเปนที่ชอบใจและไมเปนที่ชอบใจ อัน บัง เกิดขึ้นแกภิกษุนั้น ยอ มดับ ไป, อุเ บกขายัง คงดํารงอยู.
  • 125. อิ น ทรี ย สั ง วร ๑๑๓ อานนท ! อารมณอันเปนที่ชอบใจ – ไมเปนที่ชอบใจ - ทั้งเปนที่ชอบใจ และไมเปนที่ชอบใจ อันบังเกิดขึ้นแกภิกษุน้น ยอมดับไป เร็วเหมือนการกระพริบตาของคน อุเบกขายังคงดํารงอยู. ั อานนท ! นีแล เราเรียกวา อินทรียภาวนาชั้นเลิศในอริยวินัย ในกรณีแหง รูปที่รแจงดวยจักษุ. ้ ู (ในกรณีแหง เสียงที่รูแจงดวยโสตะ กลิ่นที่รูแจงดวยฆานะ รสที่รูแจงดวยชิวหา โผฎฐัพพะที่รแจงดวยผิวกาย และ ธรรมารมณที่รูแจงดวยใจ ทรงตรัสอยางเดียวกัน ู ต า งกั นแตอุ ป มาแหง ความเร็วในการดับ แหงอารมณน้ัน ๆ, คือ กรณีเสียง เปรี ยบดวยความเร็ว แหงการดีดนิ้ว มือ, กรณีกลิ่น เปรียบดวยความเร็ว แหงหยดน้ํา ตกจากใบบัว, กรณีรส เปรียบดวยความเร็วแหงน้ําลายที่ถมจากปลายลิ้นของคนแข็งแรง, กรณีโผฏฐัพพะ เปรียบดวยความเร็วแหงการเหยียดแขนพับแขนของคนแข็งแรง, กรณีธรรมารมณ เปรียบดวยความเร็วแหงการแหงของหยดน้ําบนกระทะเหล็ก ที่รอนแดงอยูตลอดวัน) อุปริ. ม. ๑๔/๕๔๒–๕๔๕/๘๕๖–๘๖๑.
  • 126. ๑๑๔ ตามดู ไม ตามไป ผูเขาไปหาเปนผูไมหลุดพน ผูไมเขาไปหายอมหลุดพน ภิ กษุทั้ง หลาย ! ผู เ ขาไปหา เปน ผูไ มห ลุ ด พน; ผูไ มเ ขา ไปหา เปน ผูห ลุดพน. ภิ กษุ ทั้งหลาย ! วิญ ญาณ ซึ่งเขา ถือเอารู ป ตั้ง อยู ก็ตั้ง อยูได เปน วิญ ญาณที่มีรูป เปนอารมณ มี รูป เปน ที่ตั้ง อาศัย มี นัน ทิ เปน ที่เขา ไปสองเสพ ก็ถึง ความเจริญ งอกงาม ไพบูลย ได ภิ กษุทั้งหลาย ! วิญ ญาณ ซึ่งเขา ถือเอาเวทนา ตั้ง อยู ก็ตั้ง อยู ไ ด เป น วิญ ญาณที่มีเวทนาเปนอารมณ มีเวทนาเปน ที่ตั้งอาศั ย มี นัน ทิ เปน ที่เขา ไปสองเสพ ก็ถึง ความเจริญ งอกงาม ไพบูลย ได ภิ กษุท้ังหลาย ! วิญ ญาณ ซึ่งเขา ถือเอาสัญญา ตั้ง อยู ก็ตั้งอยู ไ ด เป น วิญ ญาณที่มีสัญ ญาเปนอารมณ มีสัญญาเปน ที่ตั้งอาศัย มี นัน ทิ เปน ที่ เขา ไปสองเสพ ก็ถึง ความเจริญ งอกงาม ไพบูลย ได ภิ กษุทั้งหลาย ! วิญ ญาณ ซึ่งเขา ถือเอาสังขาร ตั้ง อยู ก็ตั้ง อยูไ ด เป น วิญ ญาณที่มีสัง ขารเปนอารมณ มี สังขารเป น ที่ตั้งอาศั ย มี นัน ทิ เปน ที่เขา ไปสองเสพ ก็ถึง ความเจริญ งอกงาม ไพบูลย ได
  • 127. อิ น ทรี ย สั ง วร ๑๑๕ ภิกษุทั้ง หลาย ! ผูใ ดจะพึงกลาวอยางนี้ วา “เราจั ก บั ญ ญัติ ซึ่ง การมา การไป การจุติ การอุ บัติ ความเจริญ ความงอกงาม และความไพบูลย ของวิญญาณ โดยเวนจากรูป เวนจากเวทนา เวนจากสัญญา และเวนจากสังขาร” ดัง นี้ นั้น. นี่ ไม ใชฐานะที่จักมีไดเลย. ภิ กษุทั้ง หลาย ! ถาราคะในรูปธาตุ ในเวทนาธาตุ ในสัญ ญาธาตุ ในสัง ขารธาตุ ในวิญญาณธาตุ เป น สิ่ง ที่ภิกษุล ะไดแ ลว เพราะละราคะได อารมณสําหรับวิญญาณก็ขาดลง ที่ตั้งของวิญญาณก็ไมมี วิญญาณอันไมมีที่ตั้งนัน ก็ไมงอกงาม หลุดพนไปเพราะไมถกปรุงแตง ้ ู เพราะหลุดพ นไป ก็ ตั้ง มั่น เพราะตั้ง มั่น ก็ ยิน ดี ในตนเอง เพราะยิน ดี ในตนเอง ก็ ไ มห วั่นไหว เมื่อ ไมห วั่นไหว ก็ ป รินิพ พานเฉพาะตน ย อ มรู ชัดวา “ชาติส้ิน แลว พรหมจรรยอ ยูจบแลว กิจที่ควรทําไดสาเร็จแลว กิจอื่นที่จะตองเพื่อความเปนอยางนี้มิไดมีอีก” ดังนี้. ํ ขนฺ ธ . สํ . ๑๗/๖๖/๑๐๕.
  • 128. ๑๑๖ ตามดู ไม ตามไป เพราะไมเพลิน จึงละอนุสัยทั้ง ๓ ได ภิ กษุทั้ง หลาย ! เพราะอาศัย ตา ดว ย รูป ทั้งหลาย ดว ย จึง เกิด จักขุ วิญ ญาณ การประจวบพรอ มแหงธรรม ๓ ประการนั่น คือ ผัสสะ; เพราะมีผัสสะเปน ป จจัย... เพราะอาศัย หู ดว ย เสี ยงทั้งหลาย ดว ย จึง เกิดโสตวิญญาณ การประจวบพรอ มแห งธรรม ๓ ประการนั่น คือ ผั สสะ; เพราะมีผัสสะเปน ปจจัย... เพราะอาศัย จมูก ดว ย กลิ่ น ทั้งหลาย ดว ย จึง เกิดฆานวิญ ญาณ การประจวบพรอ มแหงธรรม ๓ ประการนั่น คือ ผัสสะ; เพราะมีผัสสะเปน ปจจั ย... เพราะอาศัย ลิ้น ดว ย รสทั้งหลาย ดว ย จึง เกิดชิว หาวิญญาณ การประจวบพร อ มแหงธรรม ๓ ประการนั่น คือ ผั สสะ; เพราะมีผั สสะเปน ปจจั ย...
  • 129. อิ น ทรี ย สั ง วร ๑๑๗ เพราะอาศัย กาย ดว ย โผฏฐัพ พะทั้งหลาย ดว ย จึ ง เกิดกายวิญ ญาณ การประจวบพรอ มแหงธรรม ๓ ประการนั่น คือ ผัสสะ; เพราะมีผัสสะเปน ปจจั ย... เพราะอาศั ย ใจ ด ว ย ธรรมารมณ ทั้ ง หลาย ด ว ย จึ ง เกิ ด มโนวิ ญ ญาณ การประจวบพรอ มแห งธรรม ๓ ประการนั่น คือ ผัสสะ; เพราะมีผัสสะเปน ป จจัย จึงเกิดเวทนา อันเปนสุขบาง เปนทุกขบาง ไมใชทุกขไมใชสุขบาง. บุ คคลนั้น เมื่อ สุ ข เวทนา ถู กตอ งอยู ย อ มไมเพลิดเพลิน ยอ มไมพร่ําสรรเสริญ ไมเ มาหมกอยู; อนุสยคือราคะ ยอมไมตามนอน (ตสฺส ราคานุสโย นานุเสติ) แกบุคคลนั้น. ั เมื่ อ ทุก ขเวทนา ถู กตอ งอยู เขายอ มไมเศรา โศก ยอ มไมระทมใจ ยอ มไมคร่ํา ครวญ ยอ มไมตีอ กร่ําไห ยอ มไมถึงความหลงใหลอยู; อนุสัยคือปฏิฆะ ยอมไมตามนอน (ไมเพิ่มความเคยชินให) แกบุคคลนั้น.
  • 130. ๑๑๘ ตามดู ไม ตามไป เมื่ อ เวทนาอัน ไมใชทุก ขไมใชสุข ถู กตองอยู เขายอ มรู ตามเป น จริง ซึ่ งสมุ ทยะ (เหตุ เกิ ด) ของเวทนานั้น ดว ย ซึ่ง อั ตถังคมะ (ความดับไมเหลือ ) แหงเวทนานั้น ด ว ย ซึ่ ง อัสสาทะ (รสอร อ ย) ของเวทนานั้น ดว ย ซึ่ ง อาที นวะ (โทษ) ของเวทนานั้น ดว ย ซึ่ ง นิ สสรณะ (อุบายเครื่องออกพนไป) ของเวทนานั้น ดว ย; อนุสัยคืออวิชชา ยอมไมตามนอน (ไมเพิ่มความเคยชินให) แกบุคคลนั้น. ภิกษุทั้ง หลาย ! บุ คคลนั้น หนอ (สุข าย เวทนาย ราคานุสย ปหาย) ละราคานุสัยอันเกิดจากสุขเวทนาเสียได แล ว (ทุกฺขาย เวทนาย ปฏิ ฆานุสย ปฏิวิโ นเทตฺ ว า) บรรเทาปฏิ ฆานุสัยอัน เกิดจากทุก ขเวทนาเสีย ไดแล ว (อทุกฺข มสุ ขาย เวทนาย อวิชฺชานุ สย สมูห นิตฺว า) ถอนอวิชชานุสัย อั น เกิ ดจากอทุก ขมสุ ขเวทนาเสี ย ไดแลว ;
  • 131. อิ น ทรี ย สั ง วร ๑๑๙ (อวิ ชฺช ปหาย วิ ชฺช อุปฺปาเทตฺว า) เมื่ อละอวิชชาเสี ย ไดแล ว และทํา วิชชาใหเ กิด ขึ้น ได แลว; (ทิ ฏเว ธมฺเม ทุกฺข สฺสนฺตกโร ภวิสฺสตีติ) เขาจั ก ทํา ที่ สุ ด แห ง ทุ ก ข ในทิ ฏ ฐธรรม (รู เ ห็ น ได เ ลย) นี้ ไ ด นั้ น ; (านเมต วิชฺชติ ฯ) ข อนี้เ ป นฐานะที่จัก มีไ ด. อุ ป ริ . ม. ๑๔/๕๑๘/๘๒๓.
  • 132. ๑๒๐ ตามดู ไม ตามไป ยอมหลุดพนไปจากทุกข ภิ กษุทั้ง หลาย ! ผู ใ ด ไมเ พลิ ดเพลิ น อยู ใน รูป ผูนั้ น เทา กับไมเ พลิ ด เพลิน อยู ใน สิ่ง ที่เ ปน ทุก ข... ผู ใ ด ไมเ พลิดเพลิน อยู ใน เวทนา ผู นั้น เท า กั บไมเ พลิด เพลิ น อยู ใน สิ่ง ที่เ ปน ทุก ข... ผูใ ด ไม เ พลิดเพลิ น อยู ใน สัญ ญา ผูน้ัน เทา กับไมเ พลิ ด เพลิน อยู ใน สิ่ ง ที่เ ปน ทุก ข... ผูใ ด ไม เ พลิดเพลิ น อยู ใน สังขารทั้ง หลาย ผูน้ัน เทา กับไมเ พลิ ด เพลิน อยู ใน สิ่ง ที่เ ปน ทุก ข... ผูใ ด ไม เ พลิ ดเพลิน อยู ใน วิญ ญาณ ผูนั้ น เทา กั บไมเ พลิด เพลิน อยู ใน สิ่ ง ที่เ ปน ทุก ข
  • 133. อิ น ทรี ย สั ง วร ๑๒๑ เรากล า วว า “ผูใด ไม เ พลิด เพลิน อยู ใน สิ่ง ที่เ ปน ทุก ข ผูน้ัน ยอ มหลุด พนไปไดจ ากทุก ข” ดัง นี้. ขนฺ ธ . สํ . ๑๗/๓๙/๖๕.
  • 134. ๑๒๒ ตามดู ไม ตามไป ภิ กษุทั้ง หลาย ! ... (ทรงตรัสกรณีเพลิน แล ว ทรงตรัสกรณีไ มเ พลิน ต อ เที ยบกัน) ...ส ว นผู ใ ด ไมเพลิด เพลิน อยู ใน จัก ษุ ผู นั้น เท า กั บ ไม เ พลิด เพลินอยู ใน สิ่ง ที่เ ปนทุก ข... ผูใ ด ไม เ พลิดเพลิ น อยู ใน โสตะ ผู นั้น เทา กับ ไมเ พลิ ด เพลินอยู ใน สิ่ง ที่เ ปนทุก ข... ผู ใ ด ไม เ พลิดเพลิ น อยู ใน ฆานะ ผูน้ัน เท า กั บ ไม เ พลิ ด เพลิ นอยู ใน สิ่ง ที่เ ปนทุก ข... ผู ใ ด ไมเ พลิ ดเพลิ น อยู ใน ชิวหา ผู นั้น เท า กั บ ไมเ พลิ ด เพลินอยู ใน สิ่ ง ที่เ ปนทุก ข... ผู ใ ด ไมเ พลิดเพลิน อยู ใน กายะ ผูนั้ น เทา กับ ไมเ พลิด เพลินอยู ใน สิ่ง ที่เ ปนทุ ก ข...
  • 135. อิ น ทรี ย สั ง วร ๑๒๓ ผู ใ ด ไม เ พลิดเพลิน อยู ในมนะ ผูนั้ น เทา กับ ไมเ พลิด เพลินอยู ใน สิ่ง ที่เ ปนทุ ก ข เรากล า วว า ผู ใด ไมเ พลิดเพลิน อยู ใน สิ่ง ที่เ ป น ทุก ข ผู น้ัน ยอ มหลุด พนไปไดจ ากทุก ข ดัง นี้. ภิกษุทั้ง หลาย ! ... (ทรงตรัสกรณีเพลิ น แลว ทรงตรัสกรณีไ มเ พลิน ตอ เทียบกัน ) ...สว นผูใ ด ไมเพลิด เพลิน อยู ใน รูป ผูนั้น เทา กับ ไม เ พลิด เพลินอยู ใน สิ่ง ที่เ ปนทุก ข... ผูใ ด ไมเ พลิดเพลิน อยู ใน เสียง ผู น้ัน เทา กั บ ไม เ พลิด เพลินอยู ใน สิ่ง ที่เ ปนทุก ข... ผูใ ด ไม เ พลิดเพลิ น อยู ใน กลิ่น ผู น้ัน เท า กั บ ไม เ พลิด เพลินอยู ใน สิ่ง ที่เ ปนทุ ก ข...
  • 136. ๑๒๔ ตามดู ไม ตามไป ผู ใ ด ไมเ พลิ ดเพลิ น อยู ใน รส ผูนั้ น เทา กับ ไมเ พลิ ด เพลินอยู ใน สิ่ง ที่เ ปนทุก ข... ผู ใ ด ไม เ พลิดเพลิน อยู ใน โผฏฐัพพะ ผูนั้ น เท า กับ ไม เ พลิด เพลินอยู ใน สิ่ง ที่เ ปนทุก ข... ผูใ ด ไม เ พลิ ดเพลิน อยู ใน ธรรมารมณ ผูนั้ น เทา กับ ไมเ พลิด เพลินอยู ใน สิ่ง ที่เ ปนทุก ข เรากลา ววา ผูใด ไมเ พลิ ดเพลิน อยู ใน สิ่ ง ที่เ ปน ทุก ข ผู น้ัน ยอมหลุด พนไปไดจ ากทุก ข ดัง นี้. สฬา. สํ . ๑๘/๑๖/๑๙-๒๐.
  • 137. อิ น ทรี ย สั ง วร ๑๒๕ ลักษณะของบุคคลสี่ประเภท ภิกษุทั้งหลาย ! บุคคลสี่จําพวกเหลานี้ มีอยู หาไดอยู ในโลก. สี่จําพวก อยางไรเลา ? สี่จําพวกคือ กายออก แต จิต ไม ออก (นิ กฺกฏกาโย อนิ กฺกฏจิตฺโ ต) กายไม ออก แตจิต ออก (อนิกฺกฏกาโย นิกฺกฏจิตฺโ ต) กายก็ไ มออก จิ ต ก็ไ มออก (อนิ กฺกฏกาโย จ อนิกฺกฏจิตฺโต จ) กายก็ ออก จิต ก็ออก (นิกฺกฏ กาโย จ นิกฺกฏจิตฺโ ต จ) ภิกษุทั้งหลาย ! บุคคลที่ชื่อวา กายออก แตจิตไมออก เปนอยางไรเลา ? ภิกษุทั้งหลาย ! ในกรณีนี้ บุคคลบางคน เสพเสนาสนะอันสงัด คือปาและปาทึบ, ในที่นั้น ๆ เขาวิตกซึ่งกามวิตกบาง ซึ่งพ ๎ยาปาทวิตกบาง ซึ่งวิหิงสาวิตกบาง. ภิกษุทั้ง หลาย ! อยา งนี้แ ล บุคคล กายออก แตจิตไมออก. ภิกษุทั้งหลาย ! บุคคลที่ชื่อวา กายไมออก แตจิตออก เปนอยางไรเลา ? ภิกษุทั้งหลาย ! ในกรณีน้ี บุคคลบางคน ไมไดเสพเสนาสนะอันสงัด คือปาและปาทึบ, ในที่นั้น ๆ เขาวิตกซึ่งเนกขัมมวิตกบาง ซึ่งอัพ๎ยาปาทวิตกบาง ซึ่งอวิหิงสาวิตกบาง. ภิกษุทั้ง หลาย ! อยา งนี้แ ล กายไมออก แต จิต ออก.
  • 138. ๑๒๖ ตามดู ไม ตามไป ภิกษุทั้งหลาย ! บุคคลที่ช่อวา กายก็ไมออก จิตก็ไมออก เปนอยางไรเลา ? ื ภิกษุทั้งหลาย ! ในกรณีนี้ บุคคลบางคน ไมไดเสพเสนาสนะอันสงัด คือปาและปาทึบ, ในที่นั้น ๆ เขาวิตกซึ่งกามวิตกบาง ซึ่งพ๎ยาปาทวิตกบาง ซึ่งวิหิงสาวิตกบาง. ภิ กษุทั้ง หลาย ! อยา งนี้แ ลบุคคลที่ กายก็ไ มออก จิต ก็ไ มออก. ภิกษุทั้งหลาย ! บุคคลที่ชื่อ วา กายก็ออก จิต ก็ออก เปนอยา งไรเลา ? ภิกษุทั้งหลาย ! ในกรณีนี้ บุคคลบางคน เสพเสนาสนะอันสงัด คือปาและปาทึบ, ในที่น้น ๆ เขาวิตกซึ่งเนกขัมมวิตกบาง ซึ่งอัพ๎ยาปาทวิตกบาง ซึ่งอวิหิงสาวิตกบาง. ั ภิกษุทั้งหลาย ! อยา งนี้แ ล บุ คคลที่ กายก็ออก จิต ก็ออก. ภิกษุทั้งหลาย ! บุคคล ๔ จําพวกเหลานี้แล มีอยู หาไดอยู ในโลก. จตุกก. อํ. ๒๑/๑๘๕/๑๓๘. ฺ
  • 140. ๑๒๘ ตามดู ไม ตามไป ความไมประมาท ยังกุศลธรรมทั้งหลายใหเกิดขึ้น ภิ กษุ ทั้ง หลาย ! เราไมมองเห็นธรรมอื่ นแมสักอยา งหนึ่ง ที่เป น เหตุใ หกุศลธรรมที่ยังไมเกิด เกิดขึ้น หรืออกุศลธรรมที่เกิดอยูแลว ยอมเสื่อมสิ้นไป, เหมือนความไมประมาท นี้. ภิกษุ ทั้งหลาย ! เมื่อบุค คลไมประมาทแลว, กุศลธรรมที่ยังไมเกิด ก็เกิดขึ้น และอกุศลธรรมที่เกิดอยูแลว ก็เสื่อมสิ้นไป. เอก. อํ. ๒๐/๑๓/๖๐.
  • 141. อิ น ทรี ย สั ง วร ๑๒๙ พินัยกรรม ของพระสังฆบิดา ภิกษุ ทั้ง หลาย ! บั ดนี้ ตถาคต ขอเตือนพวกเธอทั้งหลายไว วา สัง ขารทั้งหลาย มีค วามเสื่อมไปเปนธรรมดา พวกเธอทั้งหลาย จงถึง พรอมดวยความไมประมาทเถิด นี่ แ ล เป นพระวาจาที่ตรัสครั้ง สุดทายของพระตถาคตเจา . มหา. ที . ๑๐/๑๘๐/๑๔๓.
  • 143. อิ น ทรี ย สัง วร ๑๓๑ บันทึกทายเลม ดับเสียใหได ดับเสียใหได นําไปสู ปรากฏ จน นี้คือวงจร อารมณ ขึ้นแลว กระทัง ่ ของจิต จิตมีตัณหา ภพ,ชาติ ผูกกับอารมณ ชรามรณะ (เกิดขึ้น) (เพลินตั้งอยู) (ดับไป) อันเปน สังสารวัฏฏ อินทรียสังวร จึงเปนหลักการแหงความไมประมาท ที่ตรัสไวดวยการดับเหตุ ที่จะเปนไปเพื่อชราและมรณะ อันเปนที่มาของการ “ตามดู ไมตามไป” ที่แสดงใหเห็นดวยพุทธวจน กวา ๖๐ พระสูตร บงบอกถึงความสอดรับกัน ของ พุทธวจน คือ คําตถาคต ที่เปน อินทรียสังวร อันเปนตัวชี้วัดของ ความเปน ผูไมประมาท และเปนการยืนยันภายใตหลักการแหงมหาปเทส ๔ (หลักการตรวจสอบวาเปนคําตถาคตหรือไม คือหลักที่ตถาคตบัญญัติไวเพื่อ ใช วั ด สอบวา เปน คํา ของพระองค จริง หรือ ไมจ ริง โดยนํา เนื้อ ความ หลั ก การนั้ น ไปเที ย บเคี ย งในพุ ท ธวจนบทอื่น ๆ ว า เข า กั น ได ลงกั น ได สอดรับกันไดหรือไม ถาสอดรับกันได ก็ใชคําของพระองค แตถาไมสอดรับกัน ก็แสดงวา ไมใชคําของพระองค ใหละทิ้งเนื้อความหลักการนั้นไปเสีย)
  • 144. ๑๓๒ ตามดู ไม ตามไป หวั ง วา ผู ป ฎิบัติทั้ ง หลาย ที่เทิดทูน เคารพ และกตัญ ูบูชาพระศาสดา คงจะไดเห็นความชัดเจนในหลักการ อันเปนระเบียบถอยคําของพระตถาคต ชัดแจงดวยตนเอง และรวมแรงใจปฏิบัติตามพระองค เพื่อแสดงออกถึง “ความกตัญู” และ “บูชา” ในโอกาสอีก ๒ ป จะครบวาระ “๒๖๐๐ ป ของการตรัสรู ขององคสมเด็จพระสัมมาสัมพุทธเจา”
  • 145. มูลนิธิพุทธโฆษณ มูลนิธิแหงมหาชนชาวพุทธ ผูซึ่งชัดเจน และมั่นคงในพุทธวจน  เริ่มจากชาวพุทธกลุมเล็กๆกลุมหนึ่ง ไดมีโอกาสมาฟงธรรมบรรยายจาก ทานพระอาจารยคึกฤทธิ์ โสตฺถิผโล ที่เนนการนําพุทธวจน (ธรรมวินัยจากพุทธโอษฐ ที่ พระพุทธองคทรงยืนยันวาทรงตรัสไวดีแลว บริสุทธิ์บริบูรณสิ้นเชิง ทั้งเนื้อความและพยัญชนะ) มาใชในการถายทอดบอกสอน ซึ่งเปนรูปแบบการแสดงธรรมที่ตรงตามพุทธบัญญัติ ตามที่ทรงรับสั่งแกพระอรหันต ๖๐ รูปแรกที่ปาอิสิปตนมฤคทายวัน ในการประกาศ พระสัทธรรม และเปนลักษณะเฉพาะที่ภิกษุในครั้งพุทธกาลใชเปนมาตรฐานเดียว หลักพุทธวจนนี้ ไดเขามาตอบคําถาม ตอความลังเลสงสัย ไดเขามาสราง ความชัดเจน ตอความพราเลือนสับสน ในขอธรรมตางๆ ที่มีอยูในสังคมชาวพุทธ ซึ่ง ทั้งหมดนี้ เปนผลจากสาเหตุเดียวคือ การไมใชคําของพระพุทธเจาเปนตัวตั้งตนในการ ศึกษาเลาเรียน ดวยศรัทธาอยางไมหวั่นไหวตอองคสัมมาสัมพุทธะ ในฐานะพระศาสดา ทานพระอาจารยคึกฤทธิ์ ไดประกาศอยางเปนทางการวา “อาตมาไมมคําสอนของตัวเอง” ี และใชเวลาที่มอยู ไปกับการรับสนองพุทธประสงค ดวยการโฆษณาพุทธวจน ี เพื่อความตั้งมั่นแหงพระสัทธรรม และความประสานเปนหนึ่งเดียวของชาวพุทธ เมื่อกลับมาใชหลักพุทธวจน เหมือนที่เคยเปนในครั้งพุทธกาล สิ่งที่เกิดขึ้น คือ ความชัดเจนสอดคลองลงตัว ในความรูความเขาใจ ไมวาในแงของหลักธรรม ตลอด จนมรรควิธท่ตรง และสามารถนําไปใชปฏิบัติใหเกิดผล รูเห็นประจักษไดจริงดวยตนเอง ี ี ทันที ดวยเหตุนี้ ชาวพุทธที่เห็นคุณคาในคําของพระพุทธเจา จึงขยายตัวมากขึ้นเรื่อยๆ เกิดเปน “กระแสพุทธวจน” ซึ่งเปนพลังเงียบที่กําลังจะกลายเปนคลื่นลูกใหม ในการกลับ ไปใชระบบการเรียนรูพระสัทธรรม เหมือนดังครั้งพุทธกาล
  • 146. ดวยการขยายตัวของกระแสพุทธวจนนี้ สื่อธรรมที่เปนพุทธวจน ไมวาจะเปน หนังสือ หรือซีดี ซึ่งแจกฟรีแกญาติโยมเริ่มมีไมพอเพียงในการแจก ทั้งนี้ เพราะจํานวน ของผูที่สนใจเห็นความสําคัญของพุทธวจน ไดขยายตัวมากขึ้นอยางรวดเร็วประกอบกับวา ทานพระอาจารยคึกฤทธิ์ โสตฺถิผโล เครงครัดในขอวัตรปฏิบัติตามแนวทางของทาน พระโพธิญาณเถร (ชา สุภฺทโท) ภายใตวินัยอันเปนพุทธบัญญัติ การเผยแพรพุทธวจน ที่ผานมา จึงเปนไปในลักษณะสันโดษตามมีตามได เมื่อมีโยมมาปวารณาเปนเจาภาพ  ในการจัดพิมพ ไดมาจํานวนเทาไหร ก็ทยอยแจกไปตามที่มีเทานั้น เมื่อมีมา ก็แจกไป เมื่อหมด ก็คือหมด เนื่องจากวา หนาที่ในการดํารงพระสัทธรรมใหตั้งมั่นสืบไป ไมไดผูกจํากัด อยูแตเพียงพุทธสาวกในฐานะของสงฆเทานั้น ฆราวาสกลุมหนึ่งซึ่งเห็นความสําคัญของ  พุทธวจน จึงรวมตัวกันเขามาชวยขยายผลในสิ่งที่ทานพระอาจารยคึกฤทธิ์ โสตฺถิผโล ทําอยูแลว นั่นคือ การนําพุทธวจนมาเผยแพรโฆษณา โดยพิจารณาตัดสินใจจดทะเบียน  จัดตั้งเปนมูลนิธอยางถูกตองตามกฏหมาย เพื่อใหการดําเนินการตางๆ ทั้งหมด อยูในรูป ิ  แบบที่โปรงใส เปดเผย และเปดกวางตอสาธารณชนชาวพุทธทั่วไป สําหรับผูที่เห็นความสําคัญของพุทธวจน และมีความประสงคที่จะดํารง พระสัทธรรมใหต้งมั่น ดวยวิธีของพระพุทธเจา สามารถสนับสนุนการดําเนินการตรงนี้ได ั ดวยวิธีงายๆ นั่นคือ เขามาใสใจศึกษาพุทธวจน และนําไปใชปฏิบัติดวยตนเอง เมื่อรู ประจักษ เห็นไดดวยตนแลว วามรรควิธีท่ีไดจากการทําความเขาใจ โดยใชคําของ พระพุทธเจาเปนตัวตั้งตนนั้น นําไปสูความเห็นที่ถูกตอง ในหลักธรรมอันสอดคลอง เปนเหตุเปนผล และเชื่อมโยงเปนหนึ่งเดียว กระทั่งไดผลตามจริง ทําใหเกิดมีจิต ศรัทธา ในการชวยเผยแพรขยายสื่อพุทธวจน เพียงเทานี้ คุณก็คือหนึ่งหนวยในขบวน “พุทธโฆษณ“ แลว นี่คือเจตนารมณของมูลนิธิพุทธโฆษณ นั่นคือเปนมูลนิธิแหงมหาชน ชาวพุทธ ซึ่งชัดเจน และมั่นคงในพุทธวจน
  • 147. ผูที่สนใจรับสื่อธรรมที่เปนพุทธวจน เพื่อไปใชศึกษาสวนตัว หรือนําไปแจกเปนธรรมทาน แกพอแมพี่นอง ญาติ หรือเพื่อน สามารถมารับไดฟรี โดยไมมีเงื่อนไข ที่วัดนาปาพง หรือตามที่พระอาจารยคึกฤทธิ์ไดรับนิมนตไปแสดงธรรมนอกสถานที่ สําหรับรายละเอียดกิจธรรมตางๆ ภายใตเครือขายพุทธวจนโดยวัดนาปาพง คนหาขอมูลไดจาก www.watnapp.com หากมีความจํานงที่จะรับไปแจกเปนธรรมทานในจํานวนหลายสิบชุด ขอความกรุณาแจงความจํานงไดที่ มูลนิธิพุทธโฆษณ สํานักงานใหญ : ๑๖/๘๘ ชั้น ๒ ซอยสุขุมวิท ๖๘ ถนนสุขุมวิท แขวงบางนา เขตบางนา กรุงเทพมหานคร ๑๐๑๒๐ โทรศัพท ๐๒-๗๔๔-๘๓๖๐ - ๑ โทรสาร ๐๒-๓๙๘-๒๑๘๔ เวบไซด : www.buddhakos.org อีเมล : info@buddhakos.org ประสานงานและเผยแผ : มูลนิธิพทธโฆษณ อาคารภคินท ุ ๙ ถนนรัชดาภิเษก แขวงดินแดง, เขตดินแดง กรุงเทพมหานคร ๑๐๔๐๐ โทร.๐๘๕-๐๕๘-๖๘๘๘, ๐๘๑-๕๑๓-๑๖๑๑ สนับสนุนการเผยแผพุทธวจนไดที่ ชื่อบัญชี “มูลนิธิพุทธโฆษณ” ธนาคารกสิกรไทย สาขา ยอยตลาดไท ประเภท บัญชีออมทรัพย เลขที่บัญชี ๔๘๔-๒-๑๐๘๗๗-๘
  • 148. ขอกราบขอบพระคุณแด่ พระอาจารย์คึกฤทธิ์ โสตฺถิผโล และคณะสงฆ์วัดนาป่าพง ที่กรุณาให้คำปรึกษาในการจัดทำหนังสือเล่มนี้ ติดตามการเผยแผ่พระธรรมคำสอนตามหลักพุทธวจน โดยพระอาจารย์คึกฤทธิ์ โสตฺถิผโล ได้ที่ • media.watnapahpong.org , www.nap-tv.com , www.watnapp.com (ธรรมบรรยายค่ำวันเสาร์) ทั้งภาพและเสียงตั้งแต่ ๑๙.๐๐ น. • คลื่น ส.ว.พ. FM ๙๑.๐ MHz ทุกวันพระ เวลา ๑๖.๔๐ น. , FM ๑๐๖.๐ MHz (คลื่นครอบครัวข่าว) จันทร์-ศุกร์ เวลา ๐๕.๐๐ - ๐๕.๓๐ น. • ทีวีดาวเทียมช่อง A I Biz Net Tong Hua เวลา ๐๕.๐๐ - ๐๕.๓๐ น. และ เวลา ๐๖.๐๐ - ๐๗.๐๐ น. แผนที่วัดนาป่าพง ลงสะพานคลอง ๑๐ ไปยูเทิรนแรกมา ์ แล้วเลี้ยวซ้ายก่อนขึ้นสะพาน ๐๒-๕๔๙-๒๑๗๔ ๐๘๑-๕๑๓-๑๖๑๑ ๐๘๔-๐๙๖-๘๔๓๐ ลงสะพานคลอง ๑๐ เลี้ยวซ้ายคอสะพาน
  • 149. บรรณานุกรม พระไตรปิฎกบาลีอักษรไทยฉบับสยามรัฐ พระไตรปิฎกไทยฉบับสยามรัฐ พุทธวจน ฉบับธรรมโฆษณ์ (ชุดจากพระโอษฐ์ ผลงานแปลพุทธวจนโดยท่านพุทธทาสภิกขุ) พุทธวจน ฉบับตรวจแก้ (จัดพิมพ์โดยมูลนิธิพุทธโฆษณ์) ร่วมจัดทำโดย กลุ่มละนันทิ, กลุ่มพุทธโอษฐ์, กลุ่มธรรมะสีขาว, กลุ่มสมณะศากยะปุตติยะ, กลุ่มพนักงานต้อนรับบนครื่องบินบริษัทการบินไทย, กลุ่มมหาวิทยาลัยสงขลานครินทร์, กลุ่มวิทยาเขต-หาดใหญ่, ชมรมพุทธบริษัทศากยบุตร, คุณสุธี วชิระสมบูรณ์, คุณสายทิพย์ ยุวเทพากร, คุณอมฤต ชัยบุตร, คุณพิมจันทร์ วิมุกตานนท์, คุณวิจิตรา คุปตัษเฐียร, คุณวงสิริ เอี่ยวเหล็ก คุณมานพ พุ่มเข็ม และครอบครัว, คุณดนัย วงศาโรจน์ และครอบครัว, คุณสุเทพ กุลสิงห์ และครอบครัว, คุณวราภรณ์ ศักดี และครอบครัว นายกเทศมนตรีบางคูวัด คุณพสิษฐ์ มะลิ, บริษัท ห้างพระจันทร์โอสถ จำกัด, บริษัท ไทยควอลิตี้ แลนด์ แอนด์ เฮ้าส์ จำกัด,
  • 151. “ผู้เรียกร้องหาศาสดาเพื่อความเป็นศัตรู” อานนท์ ! สาวกทั้งหลาย เรียกร้องหาศาสดา เพื่อความเป็นศัตรู ไม่เรียกร้องเพื่อความเป็นมิตร เป็นอย่างไรเล่า ? อานนท์ ! ในกรณีนี้ ศาสดาผู้เอ็นดูแสวงหาประโยชน์เกื้อกูล อาศัยความเอ็นดูแล้ว จึงแสดงธรรมแก่สาวกทั้งหลายว่า “สิ่งนี้เป็นไปเพื่อประโยชน์เกื้อกูลแก่พวกเธอทั้งหลาย และสิ่งนี้ ก็เป็นไปเพื่อความสุขแก่พวกเธอทั้งหลาย” ดังนี้เป็นต้น, สาวกเหล่านั้นของศาสดาไม่ฟังด้วยดี ไม่เงี่ยหูฟัง ไม่ตั้งจิตเพื่อจะรู้ทั่วถึง แต่แกล้งทำให้ผิดจากคำสั่งสอนของศาสดาไปเสีย อานนท์ ! สาวกทั้งหลายอย่างนี้แล ชื่อว่า ผู้เรียกร้องหาศาสดา เพื่อความเป็นศัตรู ไม่เรียกร้องเพื่อความเป็นมิตร มหา.ท ี ๑ ๐/๓๘๔/๒๙๙.
  • 152. ผูเรียกรองหาศาสดาเพื่อความเปนมิตร อานนท ! สาวกทั้งหลาย เรียกรองหาศาสดา เพื่อความเป็นมิตร ไมเรียกรองเพื่อความเป็นศัตรู เป็นอยางไรเลา ? อานนท ! ในกรณีนี้ ศาสดาผูเอ็นดูแสวงหาประโยชนเกื้อกูล อาศัยความเอ็นดูแลว จึงแสดงธรรมแกสาวกทั้งหลายวา “สิ่งนี้เป็นไป เพื่อประโยชนเกื้อกูลแกพวกเธอทั้งหลาย และสิ่งนี้ก็เป็นไป เพื่อความสุขแกพวกเธอทั้งหลาย” ดังนี้เป็นตน สาวกเหลานั้นของศาสดา ยอมฟังดวยดี ยอมเงี่ยหูฟัง ยอมตั้งจิตเพื่อจะรูทั่วถึง และไมแกลงทำใหผิดจากคำสั่งสอนของศาสดา อานนท ! สาวกทั้งหลายอยางนี้แล ชื่อวาผูเรียกรองหาศาสดา เพื่อความเป็นมิตร ไมเรียกรองเพื่อความเป็นศัตรู อานนท ! เพราะฉะนั้น ในเรื่องนี้ พวกเธอทั้งหลาย จงเรียกรองหาตถาคต เพื่อความเป็นมิตรเถิด อยาเรียกรอง เพื่อความเป็นศัตรูเลย ขอนั้น จักเป็นไป เพื่อประโยชนเกื้อกูล เพื่อความสุข แกพวกเธอทั้งหลายเอง ตลอดกาลนาน อุ ปริ . ม. ๑๔/๒๔๔/๓๕๕-๓๕๖ สื่อธรรมะนี้ จัดทำเพื่อประโยชนทางการศึกษาสูสาธารณชนเปนธรรมทาน ลิขสิทธิ์ในตนฉบับนี้ ไดรับการสงวนไว ไมสงวนสิทธิ์ในการจำทำจากตนฉบับเพื่อเผยแผในทุกกรณี ในการจัดทำหรือเผยแผ โปรดใชความละเอียดรอบคอบเพื่อรักษาความถูกตองของขอมูล ขอคำปรีกษาดานขอมูลในการจัดทำเพื่อความสะดวกและประหยัด ติดตอไดที่ คุณศรชา โทร.๐๘๑-๕๑๓-๑๖๑๑ คุณอารีวรรณ โทร.๐๘๕-๐๕๘-๖๘๘๘ ติดตามการเผยแผพระธรรมคำสอนตามหลักพุทธวจน โดยพระอาจารยคึกฤทธิ์ โสตฺถิผโล ไดที่ www.watnapp.com (ธรรมบรรยายค่ำวันเสาร) ทั้งภาพและเสียง ตั้งแต 19.00 น. | คลื่น ส.ว.พ. FM 91.0 MHz ทุกวันพระ เวลา 16.40 น.