Gabay Workbook sustainable livelihood program
- 1. ______________________________ Name ______________________________ Address GABAY12.2013 para sa mga Benepisyaryo ng Sustainable Livelihood Program EPARTMENTOF OCIAL ELFRACEAND EVELOPMENT D S W D
- 3. 2 Mga Pagsasanay sa Pagbuo ng Negosyo Gabay para sa mga benepisyaryo ng Sustainable Livelihood Program ng Department of Social Welfare Batay sa Community Driven Enterprise Development (CDED) Strategy na binuo ng PinoyME sa tulong n and Development (DSWD) Japan International Cooperation Agency (JICA) g
- 5. 3 PAARALAN Unang Modyul: A. PAMBUNGAD: Pagkilala sa sarili Layunin: Maunawaan na ang pinagmulan ng mga pasya at kilos ng isang tao ay ang kanyang mga pinahahalagahan sa buhay. Uunlad ang pamilya ko dahil… Layunin: Malaman ng bawat kalahok ang kani-kanilang personal na adhikain sa buhay upang maunawaan ng bawat isa kung ano ang ginagawa nila sa buhay.
- 6. 4 Talakayan at Gawain: A. “Ito ako ngayon” Ilarawan ang iyong kalagayan sa buhay sa pamamagitan ng pagguhit o pagsusulat:
- 7. 5 Talakayan at Gawain: B. “Iyon ang gusto kong marating” Ilarawan ang iyong pinapangarap sa buhay para sa iyong sarili at para sa iyong pamilya sa pamamagitan ng pagguhit o pagsusulat: C. Ilista ang tatlong taong pinakamahalaga sa iyong buhay at ang ninanais mong maging kalagayan niya sa buhay: 1. 2. 3.
- 8. 6 Talakayan at Gawain: D. “Ito ang aking gagawin” Ilarawan ang iyong mga gagawin upang matupad ang iyong mga pangarap para sa iyong sarili at para sa iyong pamilya sa pamamagitan ng pagguhit o pagsusulat: Alalahanin: 1. Kaya mong umunlad sa buhay basta malinaw sa iyo ang mga sumusunod: • Ang iyong layunin o nais marating sa buhay. • Ang iyong kalagayan sa kasalukuyan. • Ang iyong maaring gawin upang matupad ang iyong layunin. 2. Upang ituloy ang proseso ng pagkilala sa ating mga sarili, mahalagang malaman natin kung ano ang mga kaya nating gawin.
- 9. 7 7 Kita, gastos at ipon - Anu-ano ang kahulugan ng mga ito para sa akin? Layunin: • Malaman kung magkano ang kinikita sa loob ng isang linggo, at kung saan ito napupunta. • Makita kung anu-ano ang mga pinaka-malaking gastusin sa bahay, at kung paano pa makapagtitipid. • Maunawaan ang kahulugan at kahalagahan ng pag-iipon. • Matutong gumamit ng pera sa mas responsableng pamamaraan. Ikalawang Modyul:
- 10. 8 Talakayan at Gawain: A. Sa loob ng isang ordinaryong lingo (pitong araw, mula Lunes hanggang Linggo), saan nanggagaliing ang perang papasok sa inyong tahanan at magkano ito? Pinanggagalingan Halaga P Kabuuan P
- 11. 9 Talakayan at Gawain: B. Sa loob ng isang ordinaryong linggo, saan napupunta ang pera ng inyong pamilya at magkano ito? Pinagkakagastusan Halaga P Kabuuan P
- 12. 10 Talakayan at Gawain: C. Para saan ninyo inilalaan ang inyong naiipon? Saan napupunta ang inyong ipon? Mayroon ba kayong naiipong pera sa pamilya? Kung oo, magkano ang inyong naiipon sa loob ng: Isang araw: Isang linggo: Isang buwan: Marka: 1-5,5 bilang sapat na sapat at 1 bilang kulang na kulang Sapat ba ang inyong kinikita para sa mga regular na gastusin ng pamilya? Sapat ba ang inyong kinikita para sa mga “pang-emergency ” na gastusin ng inyong pamilya? Alalahanin: Bago pa kayo sumabak sa pagnenegosyo, mahalagang maunawaan ang pinansyal na kalagayan ng inyong pamilya upang: • Makita kung magkano ang kulang na pera upang matustusan ang inyong mga pang-araw-araw na pangangailangan. • Makita kung paano ninyo magagamit ang inyong pera sa mas responsableng pamamaraan. • Makapaghanda sa pagnenegosyo sa pamamagitan ng pagkukwenta ng mga kinikita at ginagastosng inyong pamilya. • Makita ang kahalagahan ng pag-iipon ng pera na maaring gamitin sa pagnenegosyo at pagtugon sa mga di inaasahang kagipitan.
- 13. 11 Kung Hindi Ngayon, Kailan Pa? Layunin: • Maipakita ang magiging benepisyo sa pag-umpisa ng maagang pagnenegosyo. • Magkaroon ng maagang simulain para sa kinabukasan. T H I N G S T O - D O a n a p n g a p i t a l a n a p n g u g a r a n a p n g e r k a d o a n a p n g a l a a n H H H H K T L M Ikatlong Modyul:
- 14. 12 Talakayan at Gawain: A. Sa inyong palagay, bakit kinakailangang umpisahan nang maaga ang negosyo? B. Kailan ang planong panahon sa pag-umpisa ng negosyo? Edad Mabubuong Ipon Kung Mananatili sa Kasalukuyang Kalagayan Mabubuong Ipon Kung Magnenegosyo 18…. 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 ….60 Ano ang plano mong gawin kapag nagretiro ka na? Magkano ang kailagan mong badyet para masaya kang magretiro? Php ____________________ Alalahanin: “Daig ng maagap ang masipag.” Iwasan ang pagsasabukas ng mga bagay na maari naming gawin sa pangkasalukuyan.
- 15. 13 Pagsasaayos ng aking oras at panahon Layunin: Maipakita sa mga kalahok ang tamang pagsasaayos ng kanilang oras upang matugunan ang pannggaailangan ng pamilya at ayusin ang planong negosyo. CALENDAR 12 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Ika-apat na Modyul:
- 16. 14 Talakayan at Gawain: A. Anu-ano ang mga bagay na ginagawa ko sa loob ng isang linggo? Listahan ng mga gawain: Araw Umaga Hapon Gabi Lunes 1. 1. 1. 2. 2. 2. Martes 1. 1. 1. 2. 2. 2. Miyerkules 1. 1. 1. 2. 2. 2. Huwebes 1. 1. 1. 2. 2. 2. Biyernes 1. 1. 1. 2. 2. 2. Sabado 1. 1. 1. 2. 2. 2. Linggo 1. 1. 1. 2. 2. 2.
- 17. 15 Talakayan at Gawain: B. Anu-ano sa mga ginagawa kong bagay ang pinakamahalaga? C. Anu-ano sa mga ginagawa ko ang nangangailangan ng dagliang pagtugon? D. Anu-ano sa mga bagay na ginagawa ko ang maaring ipagpaliban o hindi muna gawin?
- 18. 16 MAHALAGA DI-MAHALAGA Talakayan at Gawain: Paglalarawan ng pamamahala ng mga gawain: Madalian Di-Madalian 1– NGAYON NA! Halimbawa: • Pagpapaanak ng alagang hayop tulad ng baboy/baka • Pagtapal ng butas ng bubong kapag umuulan 2 – PAG-ISIPAN KUNG KAILAN GAGAWIN Halimbawa: • Pagbisita sa probinsya upang kamustahin ang pamilya • Pagpapagawa ng bahay • Pagtatanim ng puno • Pagsasaka 3 – IPAGAWA SA IBA Halimbawa: • Pagtulong sa pagluluto ng handa ng kapit-bahay na may kaarawan • Panunuod ng laban sa boxing/basketball 4 – KALIMUTAN NA Halimbawa: • Mga bisyo tulad ng pag-iinom ng alak o pagsusugal • Pakikipagkwentuhan / tsismisan
- 19. 17 Talakayan at Gawain: D. Bilangin ang oras na ginagamit sa produktibo at di-produktibong gawain. Produktibo: Gawain Bilang ng oras na ginagamit 1. Pagluluto isang oras 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Di- Produktibo: Gawain Bilang ng oras na ginagamit 1. Pagsusugal isang oras 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Alalahanin: Mag lagi ng oras sa mga bagay na kapaki-pakinabang o sa mga bagay na magiging produktibo.
- 20. 18 B. UNANG HAKBANG: Pagtukoy sa mga posibleng negosyo o kabuhayan Layunin: Kilatisin ang ekonomiya at merkado upang malaman ang mga negosyong kikita nang pangmatagalan. Pagmamasid sa Kapaligiran Paglarawan Ang isang pamamaraan ng pag-aayos ng mga kalahok sa programa sa isang negosyo / kabuhayan na “market-oriented” at batay sa mga bagay na nagmula sa kapaligiran Layunin Upang hikayatin ang mga kalahok sa talakayan ng mga potensyal na negosyo / kabuhayan na maaring magmula sa iba’t ibang mapagkukunan na komunidad at panlabas na kapaligiran na nakakaapekto ng positibo o negatibo sa negosyo / kabuhayan. Upang gumawa ng mga kongkretong tugon sa makatitiyak na ang negosyo / kabuhayan at malampasan ang mga pagsubok o problema na maari nitong maranasan. Mga Kalahok Mga kalahok ng Sustainable Livelihood Program (SLP). Mga Gawain Sama-samang gagawin ng mga “Project Development Officers” o PDOs at mga kalahok ang pagmamasid sa kapaligiran. Kapital: Ilista ang lahat ng mga mapagkukunan/yaman munisipalidad / barangay na ginagamit sa kabuhayan (tignan ang listahan ng Kapital). Potensyal na Negosyo / Kabuhayan: Ilista ang lahat ng mga posibleng negosyo / kabuhayan na maaring itatag gamit ang mga mapagkukunan / yaman. Panlabas na Kapaligiran: Ilista ang lahat ng mga kadahilanan na makakaapekto, positibo man or negatibo, sa kabuhayan / Kapital (tignan ang listahan ng Panlabas na Kapaligiran) Mga Tugon: Ilista ang lahat ng posibleng paraan upang mapanatili ang kabuhayan / capital (bilang tugon sa mga pagsubok o problema na maari nitong maranasan) Layunin: Alamin kung ano ang mga potensyal na negosyo / kabuhayan. Ikalimang Modyul:
- 21. 19 Talakayan at Gawain: A.Anu-ano nga ba ang mga makakatulong sa aking pag nenegosyo? Listahan ng mga Kapital Kapital Paglalarawan* Halimbawa* Natural Ang natural na mapagkukunan / likas na yaman na kapakipakinabang para sa kabuhayan Kagubatan, tubig (dagat, ilog, lawa), mga halaman at hayop Pisikal / Pampubliko Mga imprastraktura na maaring makatulong mkatulong / gamitin sa pagnenegosyo / kabuhayan Kalsada, tulay, kuryente, Sistema ng patubig, solar dryer, traktor, gilingan ng palay Tao: Mga Kalahok, Kakayanan, Ugnayan / Relasyon Kumakatawan sa mga kaalaman, kakayahan sa paggawa, at magandang kalusugan ng mga tao upang ituloy ang iba’t ibang diskarte sa kabuhayan at makamit and kanilang mga layunin sa kabuhayan Kaalaman sa pagsasaka, kakayanan sa paggawa ng bahay o mga kagamitan / makinarya, pananahi Pinansyal Kumakatawan sa mga pinansyal na yaman Ipon sa bangko, pera, kontribusyon sa kooperatiba / pahulugan Sosyal Mga koneksyon o relasyon sa mga tao o grupo o asosasyon Pagsabi sa kooperatiba o samahan ng mga magsasaka *Mula sa “Manual on Sustainable Livelihood Analysis and Participatory Rural Appraisal” ng The Network of Aquaculture Centers in Asia-Pacific (NACA) B. Anu-ano nag mga bagay na nakaka apekto ng Kapital? Listahan ng Panlabas na Kapaligiran Mga Panlabas na Kapaligiran Dahilan Mga Halimbawa Uso / Takbo Populasyon Pagdagsa / paglipat ng mga manggagawa sa isang minahan, paglipat ng tirahan ng mga katutubo Likas na yaman Pangangailangan sa malinis na tubig Pambansang takbo ng ekonomiya Pagtaas ng presyo ng langis Patakaran / Pamamahala / Pagpapatakbo ng gobyerno E.O. 23, E.O. 26 Takbo ng teknolohiya Organic fertilizer, computer, internet Di inaasahang pangyayari Kalusugan ng tao Pagkakasakit, pagkalumpo Natural na sakuna Lindol, baha, bagyo Takbo ng ekonomiya Pagbagsak ng Piso Kaguluhan Rido, pag-aalsa, giyera Kalusugan ng mga alagang hayop Bird Flu, Food and Mouth Disease Panahon / Kapanahunan Presyo ng produkto Mataas ne presyo ng bilihin kapag mag papasko Produksyon Pagtatanim ng palay at mais kung tag-ulan Kalusugan Madaling kapitan ng sakit kapag tag-ulan Trabaho Maraming trabaho sa konstraksyon kapag tag-init Likas na yaman Maraming ani ng pakwan o manga sa tag-araw
- 22. 20 Talakayan at Gawain: C.Anu-ano ang mga halimbawa ng mga Kapital sa Kapaligiran? Halimbawa ng mga Kapital sa Kapaligiran Kapital Negosyo / Kabuhayan Panlabas na Kapaligiran Mga Tugon Natural: Abaka Produksyon ng habi ng abaka; paggawa ng tali, bag, sandalyas Mataas ang presyo kapag tag-init Mag-imbak ng suplay ng abaka na pwedeng ibenta sa tag-ulan Pisikal / Pampubliko: Tulay Pag-angkat ng mga produkto Baha at bagyo na maaring sumira nito Magisip ng ibang pamamaraan ng pag- angkat ng produkto sakaling masira ang tulay Tao: Ina na marunong manahi Tahian ng school uniform o panglaro Pwedeng magkasakit o malumpo Turuan sa pananahi ang ibang miyembro ng pamilya Sosyal: Kasapi sa kooperatiba Cooperative Store / Tindahan ng pamayanan Posibleng mag-away ang mga miyembro dahil sa pera Kumuha ng Accountant o iulat sa mga miyembro ang kinita ng kooperatiba D.Worksheet: Gumawa ng Pagmamasid sa Kapaligiran. Worksheet: Pagmamasid sa Kapaligiran Kapital Negosyo / Kabuhayan Panlabas na Kapaligiran Mga Tugon Natural: Pisikal / Pampubliko: Tao: Sosyal: Facilitator: Mga katulong sa livelihood (LGU/NGA/NGO/CSO): _____________________________________________ _____________________________________________ Parent Leader / Kinatawan ng Pantawid Pamilya: Petsa: _____________________________________________ _____________________________________________
- 23. 21 Iba’t-ibang prosesong pinagdadaanan ng bawat produkto Pagsusuri ng Value Chain Paglarawan Isang pamamaraan / gabay sa mga kalahok ng programa sa pagpili sa kabuhayan na nais nilang maitatag / ituloy. Layunin Upang hikayatin ang mga stakeholder sa talakayan ng iba’t-ibang proseso na pinagdadaanan ng kanilang piniling produkto upang mabawasan ang mga gastos sa produksyon at / o mapalaki ang mga benta. Upang gabayan ang mga kalahok sa pagpili ng negosyo/kabuhayan na nais nilang itaguyod batay sa pagsusuri ng Value Chain. Mga Kalahok Mga kalahok ng Sustainable Livelihood Program (SLP). Mga Gawain Sama-samang gagawin ng mga “Project Development Officers” o PDOs at mga kalahok ang pagmamasid sa kapaligiran. Produkto (e.g. basket, sandalyas, atbp.) Pagkakasunod- sunod ng mga proseso sa Value Chain Kasangkapan / Input Produksyon Pag- proseso ng mga Produkto Pangangalakal Pagkonsumo Mga Aktor / Manggagawa sa Value Chain Tagatustos/ Suplayer Tagagawa Tagagawa / Tagatapos (finisher) Mangangalakal/ Magtitinda Mamimili Layunin: Maunawaan ang mga konsepto ng “Value Chain” at magamit ito sa pag- alam ng mga pangunahing industriya at produkto sa pamayanan at mga posibleng negoyso na angkop sa kalahok. Ika-anim na Modyul: Specific Inputs Trans- Trade Con- Specific Input providers Farmers, (primary producers) Packers, Agro- industry Traders Final Con- sumers
- 24. 22 Talakayan at Gawain: Halimbawa ng Value Chain Produkto Basket Pagkakasunod- sunod ng mga proseso sa “Value Chain” Kasangkapan / Input Produksyon Pag-proseso ng mga Produkto Pangangalakal Pagkonsumo Tuyong damo ng lampakanay Paghabi ng basket Pagpipintura / barnis ng mga basket Pagluluwas / pagdeliber ng mga basket sa merkado / palengke / tindahan Pagbili ng basket sa tindahan Mga Aktor / Manggagawa sa “Value Chain” Tagatustos/ Suplayer Tagagawa Tagagawa / Tagatapos (“finisher”) Mangangalakal/ Magtitinda Mamimili Manggagapas ng damo Mga taga- hibla Magpipintura / barnis Mangangalakal, may ari ng tindahan Sambahayan Alalahanin: Hindi parating “Finished Products” para sa mga mamimili ang kailangan gawin. Ma-aari maging “Supplier” sa mga negosyante. Balikan ang nagawang “Value Chain” at pag-isipan kung saang bahagi ng proseso maaring pumasok ang iyong negosyo.
- 25. 23 Talakayan at Gawain: Worksheet: Pagsusuri ng Value Chain Produkto Pagkakasunod- sunod ng mga proseso sa Value Chain Kasangkapan / Input Produksyon Pag-proseso ng mga Produkto Pangangalakal Pagkonsumo $Mga Aktor / Manggagawa sa Value Chain Tagatustos/ Suplayer Tagagawa Tagagawa / Tagatapos (“finisher”) Mangangalakal/ Magtitinda Mamimili Alalahanin: Pagkatapos ng Gawain na ito, humingi ng Letter of Intent sa Project Development Officer (PDO). Ang mga sumasangayon lamang sa Letter of Intent at makapagbibigay nito sa PDO ang papayagang tumuloy sa mga sumusunod na Modyul sa “Capacity Building.”
- 26. 24 Ikapitong Modyul: C. IKALAWANG HAKBANG: Pagpili at paglano ng negosyo o trabaho Layunin: Suriin ang mga posibleng negosyo o trabaho sa merkado at “resources” upang mapili ang pinaka-akmang negosyo o trabaho. Ano nga ba ang mga kaya kong gawin? Layunin: Malaman ng bawat kalahok kung anu-ano ang kanilang kakayahan.
- 27. 25 Talakayan at Gawain: Lagyan ng tsek () ang iyong sagot: 5-Magaling na Magaling 4-Magaling 3-Okay Lang 2-Medyo Marunong 1-Hindi Marunong 1 2 3 4 5 Magbasa Magsulat Magbilang Magtahi Maghabi Magsaka Magmasahe Magtinda Magluto Mangisda Iba pa: Alalahanin: • Hindi tayo magsisimula sa wala. Sa pamamagitan ng pagtingin sa ating sarili nakita natin ang dami at lawak ng ating mga kakayahan. Kinakailangang na-aayon sa ating mga kakayahan ang negosyong ating pipiliin. • Kung kailangan mong mag mag-aral o mag-ensayo para sa negosyo o trabaho, kumuha ng kopya ng Training Needs Analysis Tool at Listing of Business Ideas / Employment Ideas mula sa mga Project Development Officers (PDOs) at gamitin ang mga ito para malaman ang angkop na “training” para sa iyo.
- 28. 26 Talakayan at Gawain: Anu-ano ang mga naisip mong ideya sa negosyo? Pag-aralan. Microentrprise Idea* (Naisip mong Ideya sa Negosyo) K E S E U Total K – Knowledge of the Business Karunungan sa Negosyo Rating Guide 0 – no knowledge (walang alam) 1 – some indirect knowledge (may konti, hindi direktang alam) 2 – limited knowledge (limitado ang alam) 3 – working knowledge (may alam) E – Experience in the Field Ekspiryensiya / Karanasan Rating Guide 0 – no experience (walang ekspiryensiya / karanasan) 1 – indirect experience (hindi direktang ekspiryensiya / karanasan) 2 – limited experience (limitadong ekspiryensiya / karanasan) 3 – familiar with the business (pamilyar sa negosyo) S – Skills Abilidad / Kasanayan / Kakayanan Rating Guide 0 – none (walang abilidad / kasanayan / kakayanan) 1 – limited skills (limitadong abilidad / kasanayan / kakayanan) 2 – some skills (konting abilidad / kasanayan / kakayanan) 3 – extensive skills (dalubhasa / kasanayan / kakayanan) E – Ease of entry Madali o Mahirap Pasukin na negosyo Rating Guide 0 – crowded field, very difficult (masikip, napaka hirap) 1 – limited entry available (limitado ang pag pasok) 2 – mix of large and small competitors (magka halong malaki ang maliliit na kalaban) 3 – unrestricted entry (walang limitasyon sa pag pasok) U – Uniqueness Bukod-tangi, Naiiba Rating Guide 0 – product or service widely available (produkto o serbisyo ay madami) 1 – a few to several others offering your product or service (merong konti at ilan ilan na kaparehang produkto o serbisyo) 2 – about one or two others (isa o dalawa ang kaparehas) 3 – no other one providing your product or service (walang iba nagbibigay ng produkto mo o serbisyo) ________________________________________ _________________________________ Name (Pangalan) Date (Petsa) mm-dd-yyyy * Pwedeng kasalukuyang negosyo o prospektibong negosyo (May be current business or prospective business) Kinuha mula sa “DTI’s Your Guide To Starting A Small Enterprise”, 2012 Edition, pp. 36-38 (Adapted)
- 29. 27 Ikawalong Modyul: Anu-ano ba ang mga katangian ng mga magagaling na negosyante? Layunin: • Alamin ang tungkol sa mga “Micro, Small and Medium Enterprises (MSMEs).” • Alamin ang mga katangian ng mga magagaling na negosyante. • Alamin kung ano ang kalidad na produkto o serbisyo na hinahanap ng mamimili. • Matutong mag-ingat sa mga kahina-hinalang pamamaraan sa negosyo o biglang pagyaman na pamamaraan.
- 30. 28 Talakayan at Gawain: Anu-ano ang mga katangian na dapat taglayin ng isang negosyante? Anong kalidad na produkto o serbisyo ang hinahanap ng mamimili? Ano ang VISION / MISSION / GOAL mo sa negosyo? Ako (Kami) ay magbibigay ng kalidad na produkto/serbisyo sa negosyong _________________________________ na kakaiba at kikita ng maraming pera. Alalahanin: • Maging malikhain sa pag-iisip ng negosyo. • Maging maingat sa pagsasagawa ng negosyo. • Sa pag-iisip ng negosyo, isaalang-alang ang kalidad na produkto o serbisyo na hinahanap ng mamimili.
- 31. 29 Paano ba ang mag “Bookkeeping”? Talakayan at Gawain: 1. Pag-aralan ang mga sumusunod na pahina tungkol sa Halimbawa ng Bookkeeping (Pagtatala) sa Negosyo. 2. Gayahin ang pagtatala sa nasabing halimbawang negosyo, pero: a. gumamit ng ibang klaseng negosyso sa pagkain tulad ng “banana cue”, “fish ball”, “siopao”, “hamburger”, o “halo-halo”, b. gumamit din ng ibang numero o suma sa “bookkeeping” o pagtatala na hindi parehas sa nasabing halimbawa sa mga sumusunod: i. pagtatala ng earnings mula sa sales at purchases, ii. pagtatala ng “Stocks” o hindi naibentang produkto, iii. paghahanda ng mga “Profit and Loss Statements” at “Balance Sheets”, iv. pagtatala ng “Spoilage”, v. pagtatala ng “Loan” at pagbili ng “Equipment” sa negosyo. 3. Makinig sa sasabihin at turo ng mga Project Development Officers (PDOs) o “Facilitators” sa pagsasagawa ng pagsasanay na ito. Layunin: Pag-aralan ang tamang pagtatala ng kita at gastos sa negosyo upang malaman ang halaga ng negosyo. Ikasiyam na Modyul:
- 32. 30 Halimbawa ng Bookkeeping (Pagtatala) sa Negosyo1 (Bookkeeping Sample-Kamote Cue Business) Abiso: Ito ay isang halimbawa lamang ng paraan ng Bookkeeping. Depende sa klase ng negosyo at kapag medyo malaki na at nagiging kumplikado na ang iyong negoyso mas magiging mainam na ikaw ay kumuha na ng kasama, accountant o bookkeeper na siyang tutulong at mag tatala ng pang-araw- araw na transaksyon ng iyong negosyo upang huwag mo itong makalimutan. Ituturo dito ang simpleng pag gawa ng: • Daily Sales Record • Profit and Loss Statement • Balance Sheet Gagamit tayo dito ng tinatawag na: o Cash Basis System – isang sistema na pag record o pagkilala sa Kita pag nakatanggap ng bayad na Cash (pera) at pagkilala sa Gastos pag nag bayad ng Gastos o nakatanggap ng kuwenta ng Gastos. o Single Entry System – isang sistema na lahat ng transaksyon ay naka record sa isang kolum at may positibong o negatibong suma o halaga lamang, wala itong “debit” or “credit” kolum, at hindi na ito gumagamit ng General Journal. o Journal-Ledger – isang kombinasyon ng “Journal” at “Ledger”. I. Daily Sales Record (Arawang Rekord ng Benta o Talaan ng Benta) Ang Daily Sales Record ay may unang tatlong (3) magka hiwalay na rekord o journal-ledger: 1. Ang para sa Purchases o Gastusin (sa mga nabiling gamit at materyales) 2. Ang para sa Sales o Benta 3. Ang para sa Earnings or Kita Halimbawa ng Daily Sales Record para sa negosyo ng Kamote Cue: Purchases (Gastusin)* Sales (Benta)** Date (Petsa) Quantity (Dami) Detail (Detalye) Amount (Halaga) Date (Petsa) Quantity (Dami) Detail (Detalye) Amount (Halaga) Kita (Earnings) 1/5/2013 220 piraso Kamote P700.00 1/7/2013 200 tuhog Kamote Cue P2,000.00 P900.00 1/5/2013 220 piraso Sticks (tuhog) P100.00 1/6/2013 220 piraso Plastic bag P50.00 1/7/2013 2 kilo Brown sugar P50.00 1/7/2013 3 litro Cooking Oil (mantika) P200.00 Total (Suma) P1,100.00 *Mga nabiling gamit at materyales sa pag gawa ng Kamote Cue ** Pinagsama na natin dito ang record para sa Kita, na pwede ding ihiwalay. Sa ilalim ng Sales (Benta) e-rekord ang lahat ng naibenta sa isang araw. Ipagpalagay mo na sa 220 tuhog ng Kamote Cue, 200 tuhog lamang ang naibenta sa halagang P10.00 kada tuhog. Kaya sa ilalim ng Sales (Benta) ere-rekord mo ang benta sa 200 tuhog ng Kamote Cue na nagkakahalaga ng P2,000.00. Saka mo isusulat sa ilalim ng Earnings (Kita) ang P900.00. Ang Earnings (Kita) ay nakuha sa pamamagitan ng pagbabawas ng Purchases (Mga Nabiling Gamit at Materyales) sa Sales (Benta). 1 Ginaya sa Gabay sa Negosyo – Pangangasiwa ng Maliit na Negosyo, 2011 Edisyon, p. 14-20, inilathala ng Technology Resource Center (TRC), isang ahensya na sumasailalim sa pamamahala ng Kagawaran ng Agham at Teknolohiya (DOST)
- 33. 31 Sales (Benta) 200 x P10.00 Kamote Cue P2,000.00 Less: Purchases (Gastusin) P1,100.00 Earnings (Kita) P900.00 ======== Paano kung may Stocks o hindi naibentang produkto? Kung may Stocks o medyo komplikado na ang inyong negosyo, pwede mong dagdagan ng rekord o journal-ledger sa iyong Daily Sales Record. Sa ating halimbawa may natirang Stocks at may dagdag na gastusin sa Transportation: Stocks (Hindi naibentang produkto) Transportation (transportasyon)*** Date (Petsa) Quantity (Dami) Detail (Detalye) Amount (Halaga) Date (Petsa) Quantity (Dami) Detail (Detalye) Amount (Halaga) 1/7/2013 20 tuhog Kamote Cue P100.00 1/7/2013 1 Tricycle P25.00 Total (Suma) P100.00 Total (Suma) P25.00 ***Kung may gastusin pa maliban sa Purchases (mga nabiling gamit at materyales sa pag gawa ng Kamote Cue) at Transportation, pwedeng mag dagdag pa ng rekord o journal-ledger para dun. Ang Amount or Halaga na P100.00 ay ang Production Cost (Halaga Ng Produksyon) ng 20 tuhog ng Kamote Cue na hindi naibenta. Sa pag kuwenta ng Production Cost, alamin muna ang bilang ng natirang Kamote Cue sa pamamagitan ng pag bilang ng nagawang Kamote Cue at pag bawas ng bilang ng mga naibenta. Sa ating halimbawa: Kamote Cue na nagawa = 120 tuhog Kamote Cue na naibenta = 100 tuhog Kamote Cue na natira = 20 tuhog Pagkatapos nito, alamin ang Gastos ng bawat tuhog ng Kamote Cue. Ang halaga ng Purchases or Gastusin sa pag gawa ng Kamote Cue (P1,100.00) ay e-divide (hatiin) sa dami ng Kamote Cue na nagawa (220). Malalaman mo na ang Gastos bawat tuhog ng Kamote Cue (P5.00). Multiplikahin sa halagang yan (P5.00) sa dami ng Stocks (20) para malaman mo ang Production Cost ng mga natirang tuhog ng Kamote Cue. Sa ating halimbawa: Purchases or Gastusin = P1,100.00 Production Cost ng natirang tuhog ng Kamote Cue Kamote Cue na nagawa = 220 Stocks Gastos bawat tuhog ng Kamote Cue = P5.00 x 20 tuhog = P100.00 Kaya’t ang natiraing 20 pirasong Kamote Cue ay dapat ilagay sa ilalim ng rekord ng Stocks, at ang total na Production Cost nito ay P100.00. Sa ilalim naman ng Transportation (Transportasyon) ilagay naman ang lahat ng nagastos sa transportasyon na sa ating halimbawa ay umabot lang sa P25.00.
- 34. 32 Ano ang Profit (Tubo) pagkatapos malaman ang Stocks at kaukulang Production Cost nito at kung meron pang dagdag na gastusin sa Transportation (Transportasyon)? Stocks P100.00 Earnings (Kita) + P900.00 Total P1,000.00 Transportation - P25.00 Profit (Tubo) P975.00 ======= Ang Stocks at Earnings (Kita) ang pinakatubo mo sa negoyso. Kung walang naiwan na Stocks at walang dagdag na gastusin tulad ng Transportation, ang Earnings (Kita) ay sya na rin ang magiging Profit (Tubo) mo sa negosyo mo. II. Profit and Loss Statement / Income Statement (Kwenta ng Tubo at Kalugihan) Ang susunod nating ihahanda ay ang Profit and Loss Statement o Income Statement sa partikular na petsa. Ito ang mas pormal at standard na pamamaraan sa bookkeeping at mainam na matutuhan mo at gamitin, lalo na kung lumalaki na ang iyong negosyo, pagkat ito ang dapat na ihanda ng iyong accountant o bookkeeper. Gamitin natin muli bilang halimbawa ang negosyo ng Kamote Cue. Sa rekord na Profit and Loss Statement inililista ang kabuuang benta (sales), ng ganito: Profit and Loss Statement Petsa: 1/7/2013 Sales P2,000.00 Cost Purchases P1,100.00 Add: Beginning Stock P0.00 Less: Ending Stock P100.00 Total Cost P1,000.00 Gross Profit P1,000.00 Less: Transportation P25.00 Net Profit P975.00 ======= Ito ang wastong pagtatala o bookkeeping sa pamamagitan ng Profit and Loss Statement. 1. Sa rekord ng Profit and Loss Statement ilista ang kabuuang benta (Sales). 2. Pagkatapos nito, kunin nyo ang Total Cost sa pamamagitan ng pagbabawas ng kuwenta ng Stocks (P100.00) sa kwenta ng Purchases. Ang resulta nito, na P1,000.00, ang siya mong magiging Total Cost. 3. Ibawas naman natin ang Total Cost sa Sales at ang resulta nito, na P1,000.00 din, ang magiging Gross Profit. 4. Ibawas mula sa Gross Profit ang Total Expenses at ang resulta nito ay ang Net Profit (Netong Tubo) na P975.00.
- 35. 33 III. Balance Sheet Ang Balance Sheet ay nagpapakita kung ano ang kabuuang Assets o ari-arian ng inyong negosyo sa partikular na petsa. Halimbawa, pagkatapos ng isang araw, buwan o isang taon at kung magkano na ang ari-arian ng iyong negosyo. Sabihin muna natin na walang nangyaring Loss from Spoilage o Lugi sa di pag benta ng produkto. Ang Balance Sheet ay may dalawang main column (kolum). Ang isa ay para sa Assets at ang isa naman ay para sa Loans and Net Worth. Sa naging halimbawa negosyo sa Kamote Cue na walang Loss from Spoilage, ilista mo sa ilalim ng kolum ng Assets ang mga ari-arian ng negosyo, tulad ng mga sumusunod: Balance Sheet Petsa: 1/7/2013 Assets Loans and Net Worth Cash P1,975.00 Loans (Utang) P0.00 Stocks P100.00 Beginning Capital (Unang Kapital) P1,100.00 ________ Net Profit P975.00 Total Assets P2,075.00 Total Net Worth P2,075.00 ======== ======== Sa ilalim ng Assets, bibilangin mo ang Cash (Pera) na meron ka sa negosyong Kamote Cue. Ang iyong naiwang Stocks na P100.00 ay idadagdag mo sa Cash na meron ka. Ang suma o Total Assets nito ay P2,075.00. Ang suma mo sa Cash na P1,975.00 ay nakuha mo sa pamamagitan ng pagkabawi mo ng iyong Unang Kapital na P1,100.00 para sa Purchases o Gastusin (sa mga nabiling gamit at materyales) dahil ikaw ay kumita o may Sales na halagang P2,000.00, at pag menos ng Transportasyon na P25.00, na nagresulta sa aktwal na Cash na hawak mo sa halagang P1,975.00. Ang iyong journal-ledger sa Cash, ay may ganitong nakasulat: Cash Date (Petsa) Quantity (Dami) Detail (Detalye) Amount (Halaga) 1/5/2013 Unang Kapital P1,100.00 1/5/2013 220 piraso Kamote (P700.00) 1/5/2013 220 piraso Sticks (tuhog) (P100.00) 1/6/2013 220 piraso Plastic bag (P50.00) 1/7/2013 2 kilo Brown sugar (P50.00) 1/7/2013 3 litro Cooking Oil (mantika) (P200.00) 1/7/2013 200 tuhog Sales-Kamote Cue P2,000.00 1/7/2013 1 Transportation-tricycle (P25.00) Total (Suma) P1,975.00 Sa ilalim naman ng Loans and Net Worth iyong ililista ang halaga ng mga Loans (Utang) ng iyong negosyo. Isusulat mo ang zero sa tapat nito kung wala kang utang. Ilalgay mo rin sa kolum na ito ang iyong na-Unang Kapital na nasa halagang P1,100.00 na iyong naging Gastusin sa nabiling gamit at materyales sa pag gawa ng Kamote Cue o Investment (Puhunan) sa negosyong Kamote Cue. Kung tumubo ang negosyo, idadagdag mo ang halaga ng tubo sa Balance Sheet at kung nalugi, ibabawas naman. Sa ating halibawa ng negosyong Kamote Cue, ito ay may tubo na P975.00. Ang suma o total nito na P2,075.00 ang iyong Total Net Worth o masabi nating naging halaga ng iyong negosyo. Kung iyong mapapansin, nagbabalanse ang inyong Total Assets at Total Loans and Net Worth. Dapat lagi itong balanse. Kung hindi, may mali sa iyong bilang o pag kuwenta.
- 36. 34 Paano kung hindi na ibenta ang Ending Stocks o merong Loss from Spoilage? Pag ang Ending Stocks na P100.00 ay hindi pa din na ibenta, at ito ay nasira, nawala o kina-in ng nag bebenta, ito ay maituturing na dagdag sa gastusin. Pwedeng magkaroon din ng ibang rekord o journal-ledger sa ganitong gastusin na pwedeng tawaging Loss from Spoilage (Lugi sa di pag benta ng produkto) na ibabawas sa Stocks. Sa sumunod na araw, magkakaroon ng bagong rekord o journal- ledger tulad ng sumusunod: Stocks (Hindi naibentang produkto) Loss from Spoilage (Lugi sa di pag benta ng produkto) Date (Petsa) Quantity (Dami) Detail (Detalye) Amount (Halaga) Date (Petsa) Quantity (Dami) Detail (Detalye) Amount (Halaga) 1/7/2013 20 tuhog Kamote Cue P100.00 1/8/2013 20 tuhog nasirang Kamote Cue P100.00 1/8/2013 20 tuhog nasirang Kamote Cue (P100.00) Total (Suma) P100.00 Total (Suma) P0.00 Sa rekord o journal-ledger ng Stocks (isang Asset), ibinawas natin ang hindi na ibentang Stocks na P100.00. Pagkatapos, gumawa tayo ng isang rekord or journal-ledger na Loss from Spoilage (isang Expense o gastos tulad ng Transportasyon) Kung may Loss from Spoilage (Lugi sa hindi naibentang produkto), mag iiba na ang Profit and Loss Statement at Balance Sheet ng ganito: Profit and Loss Statement Petsa: 1/8/2013 Sales P2,000.00 Cost Purchases P1,100.00 Add: Beginning Stock P0.00 Less: Ending Stock P100.00 Total Cost P1,000.00 Gross Profit P1,000.00 Less: Transportation P25.00 Loss from Spoilage P100.00 Net Profit P875.00 ======= Ang magiging Balance Sheet mo ay magiging ganito: Balance Sheet Petsa: 1/8/2013 Assets Loans and Net Worth Cash P1,975.00 Loans (Utang) P0.00 Stocks P0.00 Beginning Capital (Unang Kapital) P1,100.00 ________ Net Profit P875.00 Total Assets P1,975.00 Total Net Worth P1,975.00 ======== ======== Mapapansin na nag zero na ang iyong Stocks at ang Total Assets mo at Total Net Worth ay parehong nasa P1,975.00 na lamang. Ito ay tama lamang dahil nabawasan ka ng P100.00 sa Asset at parehong halaga sa Loans and Net Worth. Ibinawas na natin yung Stocks na P100.00 at nawabasan din ang Kita (Net Profit) mo ng P100.00, kaya balanse na ang Balance Sheet.
- 37. 35 Paano kung humiram ka ng pera para ibili ng isang “gas stove”(lutu-an de gas) para sa negosyo? Sa sumunod na araw na Petsa 1/9/2013, sabihin natin na naka utang ka ng pera na may halagang P3,000.00 at bumili ka ng gas stove na may halagang P2,000.00 para sa negosyo mong Kamote Cue. Mula sa nakaraang Balance Sheet na Petsa: 1/8/2013, magkakaroon ka ng dagdag sa iyong journal- ledger tulad ng sumusunod: Equipment Loans Date (Petsa) Quantity (Dami) Detail (Detalye) Amount (Halaga) Date (Petsa) Quantity (Dami) Detail (Detalye) Amount (Halaga) 1/9/2013 1 Gas Stove P2,000.00 1/9/2013 1 Loan P3,000.00 Total (Suma) P2,000.00 Total (Suma) P3,000.00 Cash Date (Petsa) Quantity (Dami) Detail (Detalye) Amount (Halaga) 1/5/2013 Unang Kapital P1,100.00 1/5/2013 220 piraso Kamote (P700.00) 1/5/2013 220 piraso Sticks (tuhog) (P100.00) 1/6/2013 220 piraso Plastic bag (P50.00) 1/7/2013 2 kilo Brown sugar (P50.00) 1/7/2013 3 litro Cooking Oil (mantika) (P200.00) 1/7/2013 200 tuhog Sales-Kamote Cue P2,000.00 1/7/2013 1 Transportation-tricycle (P25.00) Total (Suma) P1,975.00 1/9/2013 1 Cash mula sa Loan P3,000.00 1/9/2013 1 Gas Stove (P2,000.00) Total (Suma) P2,975.00 Ang iyong Balance Sheet sa Petsa: 1/9/2013 ay magiging ganito: Balance Sheet Petsa: 1/9/2013 Assets Loans and Net Worth Cash P2,975.00 Loans (Utang) P3,000.00 Stocks P0.00 Beginning Capital (Unang Kapital) P1,100.00 Equipment P2,000.00 Net Profit P875.00 Total Assets P4,975.00 Total Net Worth P4,975.00 ======== ======== Ang gas stove mo na binili ay isang “Asset” na tinatawag na “Equipment” o gamit sa pagnenegosyo. Ang Loans mo na dating Zero, ay nagkaroon ng laman na may halagang P3,000.00. Makikita na balanse pa din ang iyong Balance Sheet.
- 38. 36 Pagbuo ng Grupong Negosyo Ano ang gusto mong salihan? DOLE Registered Workers Association (Urban o Rural) Korporasyon (Corporation, Stock o Non-Stock) Kooperatiba (Cooperative) Layunin: • Alamin ang kabutihan ng pagsali sa isang grupong negosyo. • Alamin din kung ano ang pinag-iba ng DOLE Registered Workers Association sa Korporasyon at Kooperatiba. 10 Ikasampung Modyul: Gulay at RUT
- 39. 37 Talakayan at Gawain: 1. Makinig sa sasabihin at turo ng mga Project Development Officers (PDOs) o Facilitators tungkol sa Organizational Development. Alamin ang mga dapat gawin sa pagbuo ng grupong negosyo. 2. Makinig din sa mga sasabihin ng mga naimbitang Parent Leader o Presidente ng isang kapisanan o samahan sa pag buo ng grupong negosyo. Magtanong kung paano humimok ng mga tao sa komunidad para sumali sa isang kapisanan o samahan. 3. Sagutin ang mga sumusunod: “Leadership By Example” o pamumuno sa pamamagitan ng pagiging magandang halimbawa Ano ang mga katangian ng isang mabuting Parent Leader o Presidente ng isang kapisanan o samahan? Mag lista ng 5. 1._______________________________________________________ 2. _______________________________________________________ 3. _______________________________________________________ 4. _______________________________________________________ 5. _______________________________________________________ “Organizational Development” o pagbuo ng kapisanan o samahan Anong klaseng kapisanan o samahan ang pwedeng grupong negosyo? 1.___________________________________ (urban o rural) na ini re- rehistro sa Department of Labor (DOLE). 2. ___________________________________ (stock o non-stock) na ini re-rehistro sa Securities and Exchange Commission (SEC). 3. ___________________________________ na ini re-rehistro sa Cooperative Development Authority (CDA).
- 40. 38 Anu-ano ang mga kabutihan sa pag-sama sa isang grupong negosyo? Mag lista ng 5. 1. _______________________________________________________ 2. _______________________________________________________ 3. _______________________________________________________ 4. _______________________________________________________ 5. _______________________________________________________ Checklist o listahan ng gagawin Anu-ano ang mga dapat gawin sa pag buo ng grupong negosyo: Paraan sa pagbuo ng kapisanan o samahan Alamin ang angkop na klaseng kapisanan o samahan na sasalihan Pagkakaroon ng “Organizational Meeting” Pag-gawa ng Minutes of Organizational Meeting at Attendance Sheet Pag-gawa ng: Constitution (kung workers association o samahan ng mga mangagawa) Articles of Incorporation (kung korporasyon) Articles of Cooperation (kung kooperatiba) Pag-gawa ng “By-Laws” Pag-kakaroon ng Listahan ng mga miyembro at kanilang tirahan Usapin sa pera o pondo ng grupo Pagbubukas ng “Bank Account” sa Bangko “Bookkeeping” (Pagtatala) ng Negosyo Iba pang usapin sa pagbuo ng kapisanan o samahan tulad ng “membership fees”, “attendance”, “disciplinary measures”, “election of officers”, paraan ng hati-an ng kita (“profit-sharing scheme”). Alalahanin: Humingi ng kopya ng DOLE Workers Association Registration Template mula sa Project Development Officer (PDO) at pag-aralan ng mabuti ito kasama ng iyong grupo. Magtanong sa PDO sa mga bagay na hindi maintindihan sa pagbuo ng grupong negosyo.
- 41. 39 Pagrehistro ng Negosyo at Pagkakaroon ng Job Certification Layunin: • Alamin ang mga klase ng negosyong pwedeng e-rehistro, ang proseso ng pag rehistro, at ang kahalagaan ng pag reghistro ng negosyo. • Alamin ang kahalagaan ng may Job Certifications. 11 Ikalabing-isang Modyul:
- 42. 40 Talakayan at Gawain: 1. Makinig sa sasabihin at ituturo ng mga Project Development Officers (PDOs) o Facilitators tungkol sa Business Registration at Job Certifications. 2. Pag-papanggap. Huhulihin ng mga Pulis ang mga Street Vendors. Humanap ng mga kasama na gaganap sa mga sumusunod: Street Vendors Pulis / Law Enforcers LGU 1. Street Vendor # 1 – selling Tinapa (o anu mang bagay na binebenta sa kalsada ng mga kalahok) 2. Street Vendor # 2 – natitinda ng relo 3. Street Vendor # 3 – nagtitinda ng VCD/DVD 4. Pulis # 1 (kapatid ng Vendor # 3) 5. Pulis # 2 6. Pulis # 3 7. Pulis # 4 8. BIR (tax collector) 9. Chief ng Pulis 10. Mayor 3. Bakit hinuhuli ang mga street vendors at kinukuha ng Pulis ang kanilang paninda? 4. Sa pag a-aplay ng trabaho, bakit kailangan ang “Job Certifications”?
- 43. 41 12 Ikalabindalawang Modyul: Pagpili ng tamang negosyo o trabaho para sa akin Layunin: • Matukoy kung ano ang tamang negosyo o trabaho para sa akin. • Maging masusi sa pagpili ng negosyong magkakaroon ng kasiguruhan sa pag-asenso. • Matutong gumamit ng SWOT Analysis.
- 44. 42 Talakayan at Gawain: Anu-ano sa mga sumusunod na pangunahing industriya sa negosyo o trabaho ang meron kang kakayahan? Lagyan ng tsek () ang iyong sagot. DTI REVENUE STREAMS1 Types of Business Fashion (Garments, Accessories and Designs) Processed Food and Beverages (Commercial, Halal) Motor Vehicle (Parts, Accessories and Assembly) Home-style and Living (Home Furnishing, Gifts, Toys, Housewares, Holiday Décor) Marine Products (Food and Non- Food, dried fish, seaweeds, shells) Mineral Products (small scale mining, gold, silver) Construction Materials, Engineering Consulting and Contracting Services Electronics (cellphone repair, buy and sell of electronic gadgets) Logistics Services (transport, delivery services) Organic Herbal and Natural Products (tea, herbal medicines) Information and Communication Technology (ICT) Health and Wellness (Spa Development and Retirement) DOLE-IDENTIFIED KEY EMPLOYMENT GENERATORS, "SEVEN BIG WINNERS" and TESDA'S PRIORITY SECTORS2 Key Employment Generators Seven Big Winners TESDA Priority Sectors Agribusiness (poultry, piggery) Agribusiness Automotive Cyber services (e-load, e-café) Creative Industries (advertising, art, crafts, design) Construction Hotel (housekeeping, driver) Electronics Restaurant and Tourism (waiter, bartender, receptionist) Health, social & other community development services Construction (carpenter, mason) Business Process Outsourcing Food Processing Mining Tourism Metals and Engineering Ownership dwellings and real estate (real estate agent) Manufacturing (pots, brooms, cooking utensils) Tourism (tour guides, souvenir items) Banking and Finance Footwear and Leather Goods Manufacturing Mining Furniture and Fixtures Health and Wellness (massage) Infrastructure (road and bridge construction and repair) Information and Community Technology (computer programmer) Transport and Logistics Wholesale and retail trade Layunin: Importanteng malaman kung anu-ano ang mga produkto or serbisyo ang kumikita sa merkado upang maitugma sa kakayahan at “resources” ng kalahok. Para sa dagdag na impormasyon, humingi din ng kopya ng “DOLE List of In-Demand And Hard-To-Fill Occupations” mula sa Project Development Officers (PDOs) at pag-aralan ito. 1 Department of Trade and Industry-Bureau of Micro, Small and Medium Enterprise Development (2012) 2 Department of Labor and Employment (2012)
- 45. 43 Talakayan at Gawain: Anong isang negosyo o trabaho ang may kakayahan ka, kaya ng iyong “resources” at kumikita sa merkado? Kakayahan Resources Merkado Alalahanin: Siguraduhin ang pag dedesiyson at alamin ang mga bagay na magtutukoy sa pagpili ng tamang negosyo o trabaho.
- 46. 44 Mula sa International Labour Organization (ILO) DALAWIN ANG LOKAL NA LUGAR NG NEGOSYO Sundin ang mga hakbang sa ibaba upang makapangalap ng impormasyon hinggil sa iyong kasalukuyang negosyo, potensyal na bagong negosyo o anumang nais mong simulang negosyo sa iyong pamilihan. 1. Maglakad sa paligid ng iyong lugar at gamitin ang porma sa ibaba para isulat ang iba't-ibang tipo ng negosyo. Halimbawa, bilangin ang mga maliit at malaking tindahan, grocery, gas station, bangko, ahente ng lupa, mananahi, kainan at iba pang nakabase sa mga bahay ng mga negosyante. Maging eksakto. Halimbawa, isulat ang tipo ng produkto - prutas, gulay, papel, damit, pagkain, atbp. Gumamit ng mas maraming papel kung kailangan. Mga Nakatayong Negosyo sa aking Lugar Tipo ng negosyo Bilang Tala (Notes)
- 47. 45 Mula sa International Labour Organization (ILO) 3. Pag-aralan ang listahan upang makuha ang mga sagot sa mga sumusunod na tanong: • Anong negosyo ang madami? Ano ang kaunti? Bakit? Ano ang kulang? • Ano ang sinasabi ng iyong listahan tungkol sa iyong lokal na pamilihan at ano buying behavior ng mga customer sa iyong lugar? Magsulat ng hindi bababa sa tatlong (3) pagsusuri tungkol sa iyong lokal na pamilihan. 2. Ilipat ang iyong listahan mula sa #1 sa talaan sa ibaba. Isama ang bilang ng bawat tipo ng negosyo. Gumamit ng mas malaking papel kung kailangan. Retail Manufacturing Wholesale Agrikultura / Forestry / Pangisdaan Serbisyo
- 48. 46 Mula sa International Labour Organization (ILO) 4. Mayroon pa bang lugar para sa mas maraming negosyo? Sa tingin mo ba ay may pangnegosyong oportunidad para sa iyo? Isulat sa ibaba ang mga posibleng mga negosyong wala pa sa inyong lugar. Mga Posibleng Negosyong Wala pa sa Aking Lugar Retail Manufacturing Wholesale Agrikultura / Forestry / Pangisdaan Serbisyo 5. Itabi ang inyong listahan at muli itong tignan bukas. Mag-“brainstorn” at mag-isip ng iba pang posibleng negosyong wala sa inyong listahan. • Anong klaseng negosyo ang kailangan pa ng mga tao sa inyong lugar? Isulat ang kahit na anong mga posibleng ideya sa Pagnenegosyo sa iyong Listahan ng mga Ideya.
- 49. 47 Mula sa International Labour Organization (ILO) LISTAHAN NG MGA IDEYA LISTAHAN NG MGA IDEYA PARA SA AKING NEGOSYO Ideya Komento
- 50. 48 Mula sa International Labour Organization (ILO) ISULAT ANG IYONG IDEA SA PAGNENEGOSYO Petsa: Pangalan ng magnenegosyo / magkasosyo sa negosyo: Ang Aking / Aming Ideya sa Pagnenegosyo: Tipo ng Negosyo: Retail Wholesale Agrikultura / Forestry o Pangisdaan Manufacturing Serbisyo Kumbinasyon ng: _____________________________________ Ang mga produkto at serbisyo ko / namin ay: Ang mga “customer” ko / namin ay: (eksaktong mga detalye) Ang pangangailagan ng mga “customer” na matutugunan ng aking / aming negosyo ay: Sa akin / amin sila bibili at hindi sa iba dahil: Ang mga kasanayan, karanasan at kaalamang mayroon ako / kami para sa ganitong tipo ng negosyo ay: Pinili ko / namin ang Ideya sa Pagnenegosyo na ito dahil:
- 51. 49 ISULAT ANG IYONG IDEA NA TRABAHO (kung mag aaplay ka ng trabaho) Petsa: Pangalan: Petsa ng iyong kapanganakan mm-dd-yyy: City / Municipality: Ang aking ideya na trabaho ay: Pinili ko ang trabahong ito dahil:
- 53. 51 13 Ikalabintatlong Modyul: Pagsasagawa ng preparasyon sa Negosyo Layunin: • Magkaroon ng malinaw na hakbang sa pagsasagawa ng negosyo. Kilalanin ang mga Customer at Competitior sa negosyo. Matutong gumawa ng Marketing Plan. • Maging malinaw ang mga bagay na dapat tutukan at bigyan ng pansin sa pagnenegosyo. Matutong gumawa ng Action Plan.
- 54. 52 Mula sa International Labour Organization (ILO) KILALANIN ANG IYONG “CUSTOMER” Punuin ang mga sumusunod na talaan na makakatulong sa pagkilala sa mga “customer” na bibili ng iyong mga produkto o serbisyo. Para sa iyong Pangunahing Produkto / Serbisyo _______________________________________ SINO ANG IYONG MAGIGING CUSTOMER? Indibidwal Pamilya Mga katrabaho Mayari ng ibang negosyo EDAD? Adult Nakakatanda Kabataan Mga magulang na may anak KASARIAN? Karamihan babae Karamihan lalaki Pareho ANTAS NG KABUHAYAN? Mataas Panggitna Mababa BILANG NG MGA CUSTOMER? _________________________________________________ GAANO KADALAS SILA BIBILI NG GANITONG PRODUKTO O SERBISYO? Isang beses Arawan Lingguhan Buwanan Isa sa isang taon Pana- panahon GAANO KADAMI ANG BIBILHIN NG MGA CUSTOMER? Maramihan Maliitan LAKI NG PAMILIHAN SA HIUNAHARAP? Papataas Papababa Nananatili BAKIT NAIS / KAILANGAN NG MGA CUSTOMER ANG GANITONG PRODUKTO O SERBISYO? KAPASYAHAN NG MGA CUSTOMER? Laki Kulay Presyo Kaginhawaan Tiyak na Katangian Kalidad Para sa iyong Pangalawang Produkto / Serbisyo _______________________________________ SINO ANG IYONG MAGIGING CUSTOMER? Indibidwal Pamilya Mga katrabaho Mayari ng ibang negosyo EDAD? Adult Nakakatanda Kabataan Mga magulang na may anak KASARIAN? Karamihan babae Karamihan lalaki Pareho ANTAS NG KABUHAYAN? Mataas Panggitna Mababa BILANG NG MGA CUSTOMER? _________________________________________________ GAANO KADALAS SILA BIBILI NG GANITONG PRODUKTO O SERBISYO? Isang beses Arawan Lingguhan Buwanan Isa sa isang taon Pana- panahon GAANO KADAMI ANG BIBILHIN NG MGA CUSTOMER? Maramihan Maliitan LAKI NG PAMILIHAN SA HIUNAHARAP? Papataas Papababa Nananatili BAKIT NAIS / KAILANGAN NG MGA CUSTOMER ANG GANITONG PRODUKTO O SERBISYO? KAPASYAHAN NG MGA CUSTOMER? Laki Kulay Presyo Kaginhawaan Tiyak na Katangian Kalidad
- 55. 53 Mula sa International Labour Organization (ILO) Para sa iyong Pangatlong Produkto / Serbisyo _______________________________________ SINO ANG IYONG MAGIGING CUSTOMER? Indibidwal Pamilya Mga katrabaho Mayari ng ibang negosyo EDAD? Adult Nakakatanda Kabataan Mga magulang na may anak KASARIAN? Karamihan babae Karamihan lalaki Pareho ANTAS NG KABUHAYAN? Mataas Panggitna Mababa BILANG NG MGA CUSTOMER? _________________________________________________ GAANO KADALAS SILA BIBILI NG GANITONG PRODUKTO O SERBISYO? Isang beses Arawan Lingguhan Buwanan Isa sa isang taon Pana- panahon GAANO KADAMI ANG BIBILHIN NG MGA CUSTOMER? Maramihan Maliitan LAKI NG PAMILIHAN SA HIUNAHARAP? Papataas Papababa Nananatili BAKIT NAIS / KAILANGAN NG MGA CUSTOMER ANG GANITONG PRODUKTO O SERBISYO? KAPASYAHAN NG MGA CUSTOMER? Laki Kulay Presyo Kaginhawaan Tiyak na Katangian Kalidad Para sa iyong Pang-apat na Produkto / Serbisyo _______________________________________ SINO ANG IYONG MAGIGING CUSTOMER? Indibidwal Pamilya Mga katrabaho Mayari ng ibang negosyo EDAD? Adult Nakakatanda Kabataan Mga magulang na may anak KASARIAN? Karamihan babae Karamihan lalaki Pareho ANTAS NG KABUHAYAN? Mataas Panggitna Mababa BILANG NG MGA CUSTOMER? _________________________________________________ GAANO KADALAS SILA BIBILI NG GANITONG PRODUKTO O SERBISYO? Isang beses Arawan Lingguhan Buwanan Isa sa isang taon Pana- panahon GAANO KADAMI ANG BIBILHIN NG MGA CUSTOMER? Maramihan Maliitan LAKI NG PAMILIHAN SA HIUNAHARAP? Papataas Papababa Nananatili BAKIT NAIS / KAILANGAN NG MGA CUSTOMER ANG GANITONG PRODUKTO O SERBISYO? KAPASYAHAN NG MGA CUSTOMER? Laki Kulay Presyo Kaginhawaan Tiyak na Katangian Kalidad
- 57. 55 GUMAWA NG PLANO SA PAGNENEGOSYO PRODUKTO – Ano ang iyong produkto / serbisyo? Bakit sa iyo bibili ang mga customer at hindi sa iba na may katulad na produkto / serbisyo? PRESYO – Sa magkanong (mga) halaga mo maibebenta ang iyong mga produkto na tiyak ang iyong kita? Paano maihahambing ang iyong (mga) presyo sa mga presyo ng competitor mo? (Ang presyo mo ba ay mas mataas, mas mababa, kapareha?) Bakit? Magbibigay ka ba ng mga diskwento? Magkano? Magpapautang k aba? Kanino? Bakit? Paano ka maniningil? Tutubuan mo ba ito? PLACE (LUGAR) – Saan mo binabalak na ibenta ang iyong produkto / serbisyo? Paano ang plano mo sa pamamahagi? (Tingi / Maramihan, Direkta / ‘Di direkta?) Bakit? PROMOTION (PAGPAPAKILALA) – Paano mo ipapaalam sa iyong mga customer ang iyong produkto / serbisyo? Paano mo pa mas maipagkakalat ang iyong produkto para makakuha ng mas maraming benta?
- 58. 56 PAGGAWA NG “ACTION PLAN”* Mga Gawain at Paano Gagawin (Activities and How it will be done ) Sino ang Gagawa (Who) Kelan Gagawin (When) Gumawa ng badyet (Prepare budget) Kumuha ng “Permit” sa negosyo (Secure Business Permit) Pagsasaayos ng lugar kung saan magnenegosyo (Set-up business location) Pagbili ng mga kagamitan (Purchase of Equipment) Pagsasaayos ng proseso sa produksyon (Organize production process) Pagkuha at pagtuturo sa mga tauhan (Recruit, train and orient staff) Preparasyon ng paraan ng distribusyon ng produkto (Prepare method of distribution of product) Preparasyon ng mga materyales sa pag “promo” ng negosyo (Prepare promotional materials) Iba pa (Others): Pangalan ng kalahok / asosasyon: Region: _______ Province: _____________________ City / Municipality of: _____________________________ Petsa: * Ito ay isang halimbawa lamang ng isang “Action Plan”. Pwedeng indibidwal o grupong gawain ang “Action Plan”.
- 60. 58 Handa ka na bang gumawa ng Business Plan o Project Proposal? Talakayan at Gawain: 1. Makinig sa sasabihin at turo ng mga Project Development Officers (PDOs) o Facilitators tungkol sa Busines Plan / Project Proposal Preparation. 2. Humingi ng kopya ng Business Plan o Project Proposal mula sa mga PDO, indibidwal o grupong plano / proposal, at pagsanayan into. 3. Gamitin ang mga natutunan mula sa naunang gawain / modyul para ma- gabayan sa pag-gawa ng Business Plan o Project Proposal. Layunin: Araling mabuti ang pag-gawa ng Business Plan o Project Proposal para ito ay magkaroon ng pagkakataong magtagumpay o ma-aprobahan ng mag popondo nito. Mag ukol ng sapat na panahon para dito. 14 Ikalabing-apat na Modyul:
- 61. 59 Pa-ano ba mag-aplay ng trabaho? Layunin: • Malaman kung pa-ano gumawa ng Bio-data Sheet at ng Job Application Letter. • Malaman kung pa-ano sumagot sa isang job interview. 15 Ikalabinlimang Modyul:
- 62. 60 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | � � � � � � � � � � � �
- 64. 62
- 65. 63 If YES, give details: ________________________________ ________________________________ If YES, give details: ________________________________ ________________________________ If YES, give details: ________________________________ ________________________________ If YES, give details: ________________________________ ________________________________ If YES, give details: ________________________________ ________________________________ ID picture taken within the last 6 months 3.5 cm. X 4.5 cm (passport size) Computer generated or xerox copy of picture is not acceptable
- 66. 64 _____________________________ Petsa _____________________________ _____________________________ _____________________________ Mga Ginoo/Ginang: Nabasa ko po sa ____________________________________________________________ na nangangailagan kayo ng isang _____________________________________________. Naniniwala po akong taglay ko ang mga katangiang hinahanap ninyo para sa nasabing trabaho kaya't gusto ko sanang mag-aplay. Ako po ay ________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________. Kalakip ng liham na ito ang aking Bio Data Sheet. Handa po akong magtungo sa inyong tanggapan para sa isang panayam, sa oras at petsang nanaisin ninyo. Lubos na gumagalang, _____________________________ Address: ___________________________________________________________________ Cell No:_______________________________
- 67. 65 Talakayan at Gawain: Makinig sa sasabihin at turo ng mga Project Development Officers (PDOs) o Facilitators sa talakayan at gawain na ito. Pag-aralan mabuti ang iyong sagot sa mga sumusunod na posibleng tanong sa isang Job Interview: 1. Magsabi ka ng mga bagay bagay tungkol sa sarili mo? 2. Magkano ang gusto mong sweldo? 3. Magkano ang kinita mo sa dati mong trabaho o negosyo? 4. Ano ang pinaka malaking risko na ginawa mo? 5. Kung meron kang gustong palitan sa dati mong trabaho o negosyo, ano yun? 6. Marunong ka bang makipag ugnayan sa mga tao? 7. Ano ang ibig sabihin ng tagumpay para sa iyo? 8. Ano ang iyong mga kalakasan at kahinaan? 9. Ano ang iyong pinaka malaking kahinaan? 10. Naging maganda ba ang relasyon mo sa dati mong amo? o Naging maganda ba ang relasyon mo sa iyong asawa/magulang? 11.Bakit ka aalis sa iyong trabaho / negosyo? 12. Paano mo nalampasan ang mga pagsubok sa iyong trabaho / negosyo?
- 68. 66 D. IKATLONG HAKBANG: Pagpondo at pagtatag ng negosyo Layunin: Malaman kung sinu-sino angmakatutulong sa pagsisimula ng negosyo. Pagkilala sa mga kaagapay sa negosyo Layunin: • Mailista ang iba-t-ibang grupong sumusuporta sa mga negosyante. 16 Ikalabing-anim na Modyul: Gobyerno (teknolohiya, imprastruktura patakaran at polisiya) Bangko at Microfinance (puhunan) Negosyante (Merkado para sa trabaho at produkto)
- 69. 67 Talakayan at Gawain: A.Kilalanin ang mga ahensya ng gobyerno na nagbibigay ng training, equipment at facilities para sa pagnenegosyo. Ilista ang mga ahensya at kung ano ang maitutulong ng bawat isa. Mga Ahensiya Mga Maitutulong B. Alamin ang mga proseso, polisiya at mga kailangan ng mga organisasyon nagpapautang sa inyong lugar. Ilista ang mga organisasyong maaring lapitan para mapondohan ang inyong negosyo. Mga Organisasyon Mga Kailangan
- 70. 68 Talakayan at Gawain: C. Balikan ang mga nakaraang modyul at ilista ang mga pwedeng sumuporta sa inyong negosyo mula sa pribadong sektor. ________________________ ________________________ ________________________ ________________________ ________________________ ________________________ ________________________ ________________________ ________________________ ________________________ ________________________ ________________________ ________________________ ________________________ ________________________ ________________________ ________________________ ________________________ Alalahanin: • Maraming mga kaagapay mula sa pamahalaan at pribadong sektor. • Palakihin ang iyong “Support Group” o mga kaagapay na tutulong sa iyo bago mo pa simulan ang iyong negosyo.
- 71. 69 E. IKA-APAT NA HAKBANG: Pagsasagawa at pagpapaunlad ng negosyo Layunin: Balikan ang mga adhikain sa buhay at tingnan kung paano makatutulong ang negosyo sa pag-unlad ng pamilya. Pagpapaunlad ng aking kaalaman sa pagnenegosyo Layunin: • Magkaroon ng karagdagang pagsasanay para sa pagpapa- unlad ng negosyo. • Makasunod sa uso upang hindi mawala sa pamilihang bayan ang produkto. 17 Ikalabinpitong Modyul:
- 72. 70 Talakayan at Gawain: Ano-ano ang mga kakayanan at kaalaman na kailangan kong mapaunlad sa aking pagnenegosyo? __________________________ __________________________ __________________________ __________________________ __________________________ __________________________ __________________________ __________________________ Mga paksa sa pagpapaulad ng negosyo: Product/Service Development (paano pagagandahin ang produkto o serbisyo) Marketing Development (paano ibebenta ang produkto o serbisyo) Customer Relationship (paano makipag ugnayan sa customer) Bookkeeping (paano ang pagtatala ng negosyo) Pricing Strategy (stratehiya sa pag presyo ng produkto o serbisyo) Financial Management System (kung paano ang pag budyet ng negosyo) _______________________________________________________________ _______________________________________________________________ _______________________________________________________________ _______________________________________________________________ _______________________________________________________________ Kailangan ng kalahok na matukoy kung anong kakayanan at kaalaman sa pagnenegosyo ang kailangan niyang mapa-unlad base sa nakitang kakulangan sa pagpapatakbo ng negosyo. Alalahanin: • Huwag huminto na maragdaganang kaalaman sa pagpapaunlad ng negosyo, kumikita man o hindi ang negosyo. • Isipin na sa pagnenegosyo, laging tinitingnan ang pangmatagalang operasyon para sa pangmatagalang benepisyong maiibibigay nito sa pamilya at komunidad.
- 73. 71 Ang pagbuo ng pagsasanay na ito ay nagging posible sa pamamagitan ng mga sumusunod na opisyales at kawani ng Department of Social Welfare and Development (DSWD): Hon. Corazon Juliano - Soliman Secretary Hon. Parisya H. Taradji Undersecretary Operations and Programs Group Ms. Georgina Ann H. Hernandez Director IV Sustainable Livelihood Program Nais pasalamatan ng DSWD ang mga sumusunod: Para sa pagbuo ng Community Driven Enterprise Development (CDED) Strategy: PinoyMe Foundation - sa pamamagitan ng suporta ng Japan International Cooperation Agency (JICA)
- 74. 72 Pagsalin sa Filipino ng Community Driven Enterprise Development Strategy at pagsulat ng mga nilalaman sa pamamagitan ng mga sumusunod na opisyales at kawani ng Department of Social Welfare and Development (DSWD): Ms. Georgina Ann H. Hernandez Director IV Sustainable Livelihood Program Ms. Amada D. Pornaras Deputy Program Manager Sustainable Livelihood Program Ms. Marife C. Leon Project Development Officer III Sustainable Livelihood Program Mr. Edmon B. Monteverde Project Development Officer III Sustainable Livelihood Program Mr. Marco Rey G. Macatangay Project Development Officer IV Sustainable Livelihood Program Mr. Luis Daniel S. De La Cruz Project Development Officer III Sustainable Livelihood Program Pagguhit ng mga larawan at paglapat ng mga titik at larawan: Artillery: Organisasyon ng mga mag-aaral ng Ateneo de ManilabUniversity - Information Design Majors Ms. Madi Vilela Ms. Valerie Ong ng Artillery Mr. Frederick Yang Para sa pagdisenyo ng flipcharts na gabay sa pagsagot na ito: Ms. Rachel Gutierrez
- 75. 73