Gr8 es p learners manual

i
Edukasyon
sa Pagpapakatao
Modyul para sa Mag-aaral
Kagawaran ng Edukasyon
Republika ng Pilipinas
Ang mga modyul na ito ay magkatuwang na inihanda at sinuri ng
mga edukador mula sa mga publiko at pribadong paaralan, at
pamantasan. Hinihikayat namin ang mga guro at ibang nasa larangan
ng edukasyon na mag-email ng kanilang puna at mungkahi sa
Kagawaran ng Edukasyon sa action@deped.gov.ph.
Mahalaga sa amin ang inyong mga puna at mungkahi.
ng kagamitan sa pagtuturong ito ay magkatuwang na inihanda at
sinuri ng mga edukador mula sa mga publiko at pribadong paaralan,
kolehiyo, at / o unibersidad. Hinihikayat namin ang mga guro at ibang
nasa larangan ng edukasyon na mag-email ng kanilang puna at
mungkahi sa Kagawaran ng Edukasyon sa action@deped.gov.ph.
Mahalaga sa amin ang inyong mga puna at mungkahi.
8

ii
Edukasyon sa Pagpapakatao – Ikawalong Baitang
Modyul para sa Mag-aaral
Unang Edisyon, 2013
ISBN: 978-971-9990-80-2
Paunawa hinggil sa karapatang-sipi. Isinasaad ng Seksiyon 176 ng Batas
Pambansa Bilang 8293: Hindi maaaring magkaroon ng karapatang-sipi sa ano mang akda ng
Pamahalaan ng Pilipinas. Gayon pa man, kailangan muna ang pahintulot ng pamahalaan o
tanggapan kung saan ginawa ang isang akda upang magamit sa pagkakakitaan ang
nasabing akda. Kabilang sa mga maaaring gawin ng nasabing ahensiya o tanggapan ay ang
patawan ng bayad na royalty bilang kondisyon.
Ang mga akda / materyales (mga kuwento, seleksiyon, tula, awit, larawan, ngalan ng
produkto o brand names, tatak o trademarks, atbp.) na ginamit sa aklat na ito ay sa
nagtataglay ng karapatang-ari ng mga iyon. Pinagsikapang mahanap at mahingi ang
pahintulot ng mga may karapatang-ari upang magamit ang mga akdang ito. Hindi inaangkin
ni kinakatawan ng mga tagapaglathala (publisher) at may-akda ang karapatang-aring iyon.
Inilathala ng Kagawaran ng Edukasyon
Kalihim: Br. Armin Luistro FSC
Pangalawang Kalihim: Yolanda S. Quijano, Ph. D.
Inilimbag sa Pilipinas ng Vibal Publishing House, Inc.
Department of Education - Instructional Materials Council Secretariat
(DepEd-IMCS)
Office Address: 2
nd
Floor Dorm G, Philsports Complex
Meralco Avenue, Pasig City
Philippines 1600
Telefax: (02) 634-1054 or 634-1072
E-mail Address: imcsetd@yahoo.com
Mga Bumuo ng Modyul para sa Mag-aaral
Mga Manunulat: Regina Mignon C. Bognot, Romualdes R. Comia, Sheryll T.
Gayola, Marie Aiellen S. Lagarde, Marivic R. Leaño, Eugenia
C. Martin, Marie Ann M. Ong, at Rheamay T. Paras
Mga Konsultant: Fe A. Hidalgo, Ph. D. at Manuel B. Dy, Ph. D.
Gumuhit ng mga
Larawan: Jason O. Villena
Naglayout: Lemuel C. Valles
Editor at Subject
Specialist: Luisita B. Peralta
Management Team: Lolita M. Andrada, Ph. D, Joyce DR. Andaya,
Bella O. Mariñas, at Jose D. Tuguinayo, Jr., Ph. D.

iii
TALAAN NG NILALAMAN
Yunit I – Ang Pamilya Bilang Ugat
ng Pakikipagkapwa ………………………….... 1
Modyul 1: Ang Pamilya Bilang Natural na Institusyon 1
Modyul 2: Ang Misyon ng Pamilya sa Pagbibigay
ng Edukasyon, Paggabay sa Pagpapasiya,
at Paghubog ng Pananampalataya ……..... 29
Modyul 3: Ang Kahalagahan ng Komunikasyon
sa Pagpapatatag ng Pamilya ……………… 53
Modyul 4: Ang Papel na Panlipunan at Pampolitikal
ng Pamilya …………………………………... 75
Yunit II – Ang Pakikipagkapwa ………………………….. 103
Modyul 5: Ang Pakikipagkapwa ……………………….. 104
Modyul 6: Ang Pakikipagkaibigan ……………………... 137
Modyul 7: Emosyon ……………………………………. 166
Modyul 8: Ang Mapanagutang Pamumuno
at Pagiging Tagasunod ……………………. 195
Yunit III – Mga Pagpapahalaga at Birtud
sa Pakikipagkapwa …………………………... 227
Modyul 9: Pasasalamat sa Ginawang Kabutihan
ng Kapwa ……………………………………. 227
Modyul 10: Pagsunod at Paggalang sa mga
Magulang, Nakatatanda, at may Awtoridad 256
Modyul 11: Paggawa ng Mabuti sa Kapwa …………… 290
Modyul 12: Katapatan sa Salita at Gawa ……………… 314
Yunit IV – Mga Isyu sa Pakikipagkapwa ……………….. 335
Modyul 13: Ang Sekswalidad ng Tao ………………….. 335
Modyul 14: Karahasan sa Paaralan ……………………. 367
Modyul 15: Agwat Teknolohikal ………………………… 401
Modyul 16: Epekto ng Migrasyon sa Pamilyang
Pilipino ………………………………………. 433

1
Yunit I
Ang Pamilya Bilang Ugat ng Pakikipagkapwa
Modyul 1: ANG PAMILYA BILANG NATURAL
NA INSTITUSYON
A. ANO ANG INAASAHANG MAIPAMAMALAS MO?
Usapang pamilya naman tayo!
Noong nagdaang taon ay naging
malalim ang pagtalakay tungkol sa
sarili at dumaan ka sa mahabang
proseso ng pagkilala at pagpapaunlad
ng iyong pagkatao. Inaasahan na sa
pagkakataong ito ay handa ka nang
lumabas sa iyong sarili at ituon naman
ang iyong panahon sa mga tao sa
iyong paligid – ang iyong kapwa. Sa
pagkakataong ito, pag-usapan naman
natin ang pinakamalapit mong kapwa…
ang iyong PAMILYA.
Kagiliw-giliw pag-usapan ang tungkol sa pamilya. Bilang isang Pilipino, alam
kong may malaking puwang sa iyong isip at puso ang iyong pamilya. Ngunit sapat na
nga kaya ang pagkakakilala at pag-unawa mo sa tunay na saysay ng pamilya sa
iyong sarili at sa lipunan? Paano maiuugnay ang pamilya bilang likas na institusyon
sa pagpapaunlad ng pakikipagkapwa? Tutulungan ka ng modyul na ito upang
masagot mo ang mga tanong na ito.
Pagkatapos ng iyong paglalakbay sa modyul na ito ay inaasahang
masasagot mo ang mahalagang tanong na: Bakit itinuturing na natural na
institusyon ang pamilya?
Handa ka na ba? Halika na! Sabay tayong maglakbay patungo sa kaibuturan
ng ating pamilya.

2
Sa modyul na ito, inaasahang maipamamalas mo ang sumusunod na
kaalaman, kakayahan, at pag-unawa:
a. Natutukoy ang mga gawain o karanasan sa sariling pamilya na kapupulutan ng
aral o may positibong impluwensya sa sarili
b. Nasusuri ang pag-iral ng pagmamahalan at pagtutulungan sa isang pamilyang
nakasama, namasid, o napanood
c. Naipaliliwanag ang Batayang Konsepto ng aralin
d. Naisasagawa ang mga angkop na kilos tungo sa pagpapaunlad ng
pagmamahalan at pagtutulungan sa sariling pamilya
Narito ang mga kraytirya ng pagtataya ng awtput sa titik d:
1. May nabuong mga hakbang, katuwang ang mga kasapi ng pamilya, sa
pagsasagawa ng mga angkop na kilos na makatutulong sa pagpapaunlad ng
pagmamahalan at pagtutulungan sa sariling pamilya
2. May mga kalakip na patunay sa isinagawang pag-uusap sa pagitan ng mga
kasapi ng pamilya
3. May nagawang family log na magsisilbing talaan ng mga karanasan sa pamilya
sa pagsasabuhay ng mga hakbang sa pagpapaunlad at pagmamahalan at
pagtutulungan sa sariling pamilya
Paunang Pagtataya
Panuto: Basahin at unawaing mabuti ang mga aytem at piliin ang titik ng
pinakaangkop na sagot.
1. Ang ating lipunan ay binubuo ng iba’t ibang institusyon o sektor. Alin sa mga
institusyon sa lipunan ang itinuturing na pinakamaliit at pangunahing yunit ng
lipunan?
a. paaralan c. pamahalaan
b. pamilya d. barangay

3
2. Sinasabi na ang pamilya ay isang natural na institusyon. Alin sa sumusunod na
pahayag ang dahilan?
a. Ang bawat pamilya ay kasapi ng iba’t ibang institusyon ng lipunan.
b. Ang mga institusyon sa lipunan ay naitatag dahil sa pagdami ng pamilya.
c. Nabuo ang pamilya dahil sa pagmamahalan ng dalawang taong nagpasiyang
magpakasal at magsama nang habambuhay.
d. Sa pamilya nahuhubog ang mabuting pakikipag-ugnayan at pagpapahalaga
sa kapwa.
3. Ang bawat pamilya ay ginagabayan ng batas ng malayang pagbibigay (law of
free giving). Alin sa sumusunod na pahayag ang naglalarawan sa nasabing
batas?
a. Isang ama na naghahanapbuhay upang maibigay ang pangangailangan ng
kaniyang pamilya.
b. Pinag-aaral ng mga magulang ang kanilang anak upang sa pagdating ng
panahon sila naman ang maghahanapbuhay sa pamilya.
c. Naging masipag ang anak sa paglilinis ng bahay dahil nais niyang mabigyan
ng karagdagang baon sa iskwela.
d. Nais ng magulang na may mag-aaruga sa kanila sa kanilang pagtanda kung
kaya’t inaaruga nila nang mabuti ang kanilang mga anak.
4. “Kapag matatag ang pamilya matatag din ang isang bansa.” Ano ang ibig sabihin
nito?
a. Ang pamilya ang salamin ng isang bansa, kung ano ang nakikita sa loob ng
pamilya ganoon din sa lipunan.
b. Ang pamilya ang pundasyon ng lipunan.
c. Kapag matatag ang pamilya, matatag din ang bansa, dahil ito ang bumubuo
sa lipunan.
d. Kung ano ang puno siya rin ang bunga. Kung ano ang pamilya siya rin ang
lipunan.
5. Sinasabi na ang mabuting pakikipagkapwa ay nagmumula sa pamilya. Alin sa
sumusunod na pahayag ang hindi nagpapatunay nito?
a. Ang pamilya ang unang nagtuturo ng mabubuting paraan ng pakikipagkapwa
tao.

4
b. Kung paano nakikitungo ang magulang sa kaniyang anak, gayundin ang
magiging pakikitungo nito sa iba.
c. Sa pamilya unang natututuhan ang kagandahang-asal at maayos na
pakikitungo sa kapwa.
d. Kapag wala ang magulang, ang paaralan ang siyang pangalawang tahanan
na gagabay sa mga bata.
6. Alin sa sumusunod ang una at pinakapangunahing pamantayan sa paghubog ng
isang maayos na pamilya?
a. Pinagsama ng kasal ang magulang
b. Pagkakaroon ng mga anak
c. pagtatanggol ng pamilya sa kanilang karapatan
d. mga patakaran sa pamilya
7. Hindi nakakaligtaan ng pamilyang Santos ang manalangin nang sama-sama higit
sa lahat ang pagsisimba ng magkakasama tuwing Linggo. Ano ang ipinakikita ng
pamilyang ito na dapat mong tularan?
a. Buo at matatag
b. May disiplina ang bawat isa
c. Nagkakaisa sa paraan ng pagsamba sa Diyos
d. Hindi nagkakaroon ng alitan kailanman
8. Alin sa sumusunod na pahayag ang nagpapaliwanag na ang pamilya ang una at
patuloy na pundasyon ng edukasyon para sa panlipunang buhay (social life)?
a. Ang pamilya ang siyang may katungkulan na pag-aralin ang mga anak.
b. Ang mga magulang ang unang naging guro, gumagabay, at nagtuturo ng
pakikitungo sa kapwa.
c. Ang pamilya ang unang kapwa at madalas na kausap o nakakahalubilo sa
loob ng tahanan.
d. Ang mga magulang ang pinagmulan at huling kahahantungan ng ating
buhay.

5
9. Ano ang dahilan kung bakit ang pagtutulungan ay natural sa pamilya?
a. Dahil kaligayahan ng bawat kasapi na makitang mabuti ang kalagayan ng
buong pamilya.
b. Dahil wala nang iba pang magtutulungan kundi ang magkakapamilya.
c. Sapagkat kusang tumutulong ang bawat miyembro ng pamilya sa abot ng
kanilang makakaya.
d. Sapagkat natural lang na magtulungan sa pamilya upang maipakita ang
suporta ng bawat isa.
10. “Ang mabuting pakikitungo sa pamilya ay daan sa mabuting pakikipagkapwa
tao.” Ano ang ibubunga nito sa isang tao kung ito ang kaniyang isasabuhay?
a. Higit na nagiging popular ang isang tao kung maayos ang kaniyang
pakikipagkapwa tao.
b. Nakatutulong ito sa kaniyang suliranin sa buhay upang masolusyunan ang
problema.
c. Ang maayos na samahan sa pamilya ay nagtuturo sa tao na maging mabuti
sa pakikipagkapwa
d. Madaling matanggap ng kapwa ang isang tao na maayos ang pamilyang
kinabibilangan
B. PAGTUKLAS NG DATING KAALAMAN
Gawain 1
May nakapagtanong na ba sa iyo kung ano ang iyong pananaw tungkol sa
pamilya? Marahil sasang-ayon ka na magkakaiba ang pananaw ng mga tao tungkol
dito. Sa pagkakataong ito, magandang maisalarawan ang iyong pamilya.
Panuto:
1. Gamitin ang pagkamalikhain sa paglalarawan ng iyong pananaw tungkol sa
pamilya. Maaaring gawin ang sumusunod:
a. Gumuhit o di kaya ay gumupit ng mga larawan na maaaring magamit sa
paglalarawan.
b. Pumili ng isang awit na tutugma sa sariling paglalarawan.

6
c. Sumulat ng tula.
d. Lumikha ng isang slideshow, atbp.
2. Maaaring gamiting gabay ang sumusunod na tanong sa pagsasagawa ng
gawain:
a. Paano mo ilalarawan ang isang pamilya?
b. Ano ang kahulugan o kabuluhan ng pamilya para sa iyo?
3. Maaaring lakipan ng maikling paliwanag ang ginawang paglalarawan.
4. Matapos ang gawain ay ibahagi ang ginawa sa isang kaibigan o kapamilya.
Maaari din itong i-share sa facebook.
5. Gumawa ng ulat mula sa ginawang pagbabahagi sa sariling kuwaderno.
6. Matapos ito ay sagutin ang sumusunod na tanong sa kuwaderno:
a. Anong isang salita ang maaari mong gamiting paglalarawan sa pamilya?
Bakit mo napili ang salitang ito?
b. Anong karanasan sa pamilya ang nagbunsod sa iyo upang magkaroon ng
ganitong pananaw tungkol sa pamilya?
c. Anong mahalagang mensahe ang nais mong ipaabot sa iyong sariling
pamilya?
Gawain 2
Bawat kasapi ng pamilya ay may bahaging ginagampanan. Madalas nga
lamang ay hindi na nabibigyang-pansin sa isang pamilya ang kontribusyon ng bawat
isa, maliit man ito o malaki. Sa pagkakataong ito ay maglalaan ka ng panahon upang
isa-isahin ang mga naiiambag ng mga kasapi ng iyong sariling pamilya para sa iyong
sarili, para sa mga kapwa kasapi ng pamilya, para sa buong pamilya, at maging para
sa pamayanan.
Panuto:
1. Gumuhit ng isang bahay na nagpapakita ng mahahalagang bahagi nito.

7
2. Gamitin ang istruktura ng bahay ang ilang kagamitan na naririto upang ilarawan
mo ang bawat kasapi ng iyong pamilya at ang mahahalagang kontribusyon nila
sa iyo, sa iba pang kasapi ng pamilya, o sa buong pamilya.
Halimbawa:
3. Tiyakin na mailalarawan mo ang lahat ng kasapi ng pamilya at ang iyong sarili.
4. Gawin mo ito sa iyong kuwaderno.
5. Matapos ito ay humanap ng isa pang kapwa mo mag-aaral o kaibigan na
pagbabahaginan mo ng iyong ginawa.
Ang aking KUYA at ATE ay
maihahalintulad ko sa PADER ng
aming tahanan dahil
______________________________
______________________________
Ang aking AMA at INA ang haligi ng
aming tahanan dahil _____________
______________________________
______________________________

8
6. Itala sa iyong kuwaderno ang mahahalagang pangyayari na naganap sa iyong
ginawang pagbabahagi.
7. Matapos ito ay sagutin ang sumusunod na tanong:
a. Ano ang iyong mga natuklasan sa natapos na gawain? Ipaliwanag.
b. Bakit mahalagang magampanan ng bawat kasapi ng pamilya ang kanilang
gampanin? Ipaliwanag.
c. Paano mo napahahalagahan ang kontribusyon ng bawat kasapi ng iyong
pamilya sa iyo at sa iyong pamilya?
d. Anong mga katangian ang taglay mo ngayon ang impluwensya ng iyong
pamilya? Ilarawan.
C. PAGLINANG NG MGA KAALAMAN, KAKAYAHAN, AT PAG-UNAWA
Gawain: Ako ay AKO dahil sa Aking Pamilya
Panuto:
1. Isa-isahin mo ang iyong mga karanasan sa pamilya na iyong nakapulutan ng aral
o nagkaroon ng positibong impluwensya sa iyong sarili.
Maaaring makatulong sa iyo ang mga ito sa isasagawang pagbabahagi:
a. Tiyaking tunay na mapagkakatiwalaan ang taong pagbabahaginan.
b. Ipaliwanag sa mga taong pagbabahaginan ang mahalagang layunin ng
gawain.
c. Ibahagi sa kaniya o sa kanila ang nilalaman ng gawain at maging bukas
sa paghimok sa kanilang isagawa ang katulad na gawain upang
makapagbahaginan.
d. Ipaliwanag isa-isa ang mga simbolo at at ang mga dahilan sa pagpili nito.
e. Maging bukas sa pagsagot ng mga tanong at sa pagpapalawak ng
pagpapaliwanag kung kinakailangan.
f. Maging mulat sa paglalagay ng hangganan sa mga impormasyong
ibabahagi tungkol sa pamilya.

9
2. Suriin mo rin kung paano ka inihanda o inihahanda ng iyong pamilya sa mas
malaking mundo ng pakikipagkapwa. Isa-isang itala sa iyong kuwaderno ang
lahat ng mahahalagang reyalisasyon mo tungkol dito.
3. Mas magiging makabuluhan kung lilikha ng isang photo journal sa computer
gamit ang moviemaker o powerpoint. Maaari ding gumupit ng mga larawan mula
sa lumang magasin at gamitin ang mga ito upang ipahayag ang bunga ng
ginawang pagsusuri.
4. Matapos ang gawain na ito ay sagutin ang sumusunod na tanong:
a. Ano ang iyong naging damdamin sa pagsasagawa ng gawaing ito?
b. Ano ang mahalagang reyalisasyon na iyong nakuha mula sa gawaing ito?
c. Bakit mahalagang maglaan ng panahon upang suriin ang iyong ugnayan sa
iyong pamilya? Ipaliwanag.
d. Ano ang ibinibigay ng pamilya na tunay na nakatutulong sa isang indibidwal
upang mapaunlad ang kaniyang sarili tungo sa pakikipagkapwa?
Gamiting gabay ang halimbawa sa ibaba:
(Maaaring makatulong ang mga hakbang sa paggawa nito gamit ang teknolohiya na
matatagpuan sa website na ito: http://digitalwriting101.net/content/how-to-use-
windows-moviemaker-to-compose-a-photo-essay/. Kung magpapasiyang gawin ito
gamit ang computer, i-upload ang photo journal sa youtube o sa facebook.)
May inihandang ilang halimbawa para sa iyo sa ibaba:
Mula pagkabata, alam ko kung gaano
kasarap sa pakiramdam ang palagiang
paggabay ng aking mga magulang; kaya
alam kong matutuwa rin ang ibang taong
gagawaan ko ng ganito.

10
Sa bawat pagkakataon na kami ay
nagkakasama sa hapag-kainan na
nagdarasal bago kumain, sa silid bago
matulog o sa sambahan tuwing linggo,
naturuan akong maging
mapagpasalamat sa kahit na maliit na
biyaya mula sa Diyos at sa aking
kapwa.
Sa mga pagkakataon sa hapag-
kainan na kami ay pinahihinto ng
aming ina upang ipakita na kami’y
pinagpala dahil may pagkain sa aming
hapag.
Natutuhan kong magpasalamat sa
pamamagitan ng pagbibigay at
pagtulong sa aking kapwa.
Sa bawat pagkakataon na ako ay
napagagalitan, napagtanto ko na mas
marami dito ay dahil sa kanila ring
pag-aalala para sa akin, para sa aking
kabutihan upang mahubog ako bilang
isang mabuting tao.

11
D. PAGPAPALALIM
Ang Pamilya Bilang Likas na Institusyon
Madalas mo siguro makita ang ganitong sticker
sa likod ng mga sasakyan. Siguro noong una mo itong
nakita ay nasabi mo ring, “Wow, ang cute naman.”
Naisip mo rin ba na kapag nagkaroon ka ng sariling
sasakyan ay lalagyan mo rin ng katulad na larawan o
sticker. Ngunit kung susuriin, matutuwa kang isipin na
ito ay isang simpleng patunay sa patuloy na
pagpapahalaga ng Pilipino sa pamilya.
Ang paksa tungkol sa pamilya marahil ang pinakanakapupukaw ng interes na
pag-usapan sa mas maraming pagkakataon, masaya man ito o minsan ay
malungkot. Nakalulugod pag-usapan ang masasayang alaala sa pagkakataon na
nagsasama-sama ang pamilya, halimbawa sa pamamasyal sa ibang lugar o ang
simpleng masayang usapan at biruan sa
hapag-kainan habang kumakain ng
hapunan. Likas na yata na ang unang
tinatanong kapag nagkita ang dalawang
magkaibigan pagkatapos ng mahabang
panahon ay kung may asawa na ba siya at
kung ilan na ang kaniyang anak. Magiliw na
ibabahagi ang mga narating o nakamit ng
kaniyang mga anak, at marami pang iba.
Patunay ito na ang Pilipino ay likas na
makapamilya. Kaya mahalagang maging
mas malalim ang pagkilala at pag-unawa,
lalo na ng isang kabataang katulad mo
tungkol sa pamilya. Kasi katulad ng kahit na
sino sa buong mundo, ikaw rin ay nagmula
sa isang pamilya.
Ilan na ang
anak mo?
Madalas marahil, ganito ang naririnig
mong mga usapan ng mga nakatatanda
o maging ng mga kapwa mo kabataan…
Hay naku, late na ako
umuwi kagabi,
napagalitan tuloy ako ng
nanay ko.
Nakapagpatapos ka
na naman ng isang
anak….
Yan na ba
yung anak
mo? Ang
laki na ah.
Kumusta? Ang tagal
nating di nagkita, o ano,
may asawa ka na ba?

12
Ano nga ba ang pamilya? Ayon
kay Pierangelo Alejo (2004), ang pamilya
ang pangunahing institusyon sa lipunan
na nabuo sa pamamagitan ng
pagpapakasal ng isang lalaki at babae
dahil sa kanilang walang pag-iimbot,
puro, at romantikong pagmamahal -
kapwa nangakong magsasama
hanggang sa wakas ng kanilang buhay,
magtutulungan sa pag-aaruga at
pagtataguyod ng edukasyon ng kanilang mga magiging anak. Ayon pa rin sa kaniya,
ang pamilya ay isang kongkretong pagpapahayag ng positibong aspekto ng
pagmamahal sa kapwa sa pamamagitan ng kawanggawa, kabutihang loob, at
paggalang o pagsunod.
Maaaring patuloy na nagkakaroon ng ebolusyon sa kahulugan ng pamilya
ngunit isa ang mananatili, ang pamilya ay isang likas na institusyon. Bakit nga ba?
Basahin mo at unawain sa ibaba ang pitong mahahalagang dahilan:
Ang pamilya ay mayroong
misyon na bantayan, ipakita, at
ipadama ang pagmamahal. Ito ay
itinatag bilang isang malapit na
komunidad ng buhay at pagmamahal.
Ang bawat partikular na gawain ng pamilya ay pagpapahayag at pagsasabuhay ng
pangunahing misyon na ito. Kung walang pagmamahal, ang pamilya ay hindi
matatawag na pamayanan ng mga tao. Hindi rin ito ganap na iiral, lalago, at hindi
makakamit ng mga miyembro nito ang kaganapan.
Ang pamilya ay pamayanan ng
mga tao (community of persons)
na kung saan ang maayos na
paraan ng pag-iral at pamumuhay
ay nakabatay sa ugnayan.

13
Ang kapangyarihan ng pamilya bilang isang
lipunan ay nakasalalay sa ugnayang umiiral dito.
Mapangangalagaan ito ng mga batayang karapatan ng
tao. Lumikha ang pamilya ng mga karapatang pantao
upang suportahan ang bawat kasapi sa pagganap niya
ng kaniyang mga tungkulin sa pamilya. Mahalagang
mabigyang-tuon ang mabuti at malalim na ugnayan
sa pamilya upang magampanan nito ang kaniyang
tunay na layon, ang mapagyaman ito (pamilya) para
sa kapakinabangan hindi lamang ng mga kasapi nito
kundi maging ng lipunan. Ang pamilya ay isang mabuting pangangailangan ng
lipunan (necessary good for society); kaya’t kapag hindi ito iginalang, mapanira ang
epekto nito sa lipunan sa kabuuan. Ngunit kailangan ding mabigyang-diin na ang
lipunan ay umiiral para sa kapakanan ng mga pamilya at hindi ng kabaligtaran nito.
Kung ang kabutihan ng pamilya ay napagyayaman, naitataguyod, at
napangangalagaan ng lipunan, ang bawat kasapi nito ay nabibigyan ng pagkakataon
na makamit ang kaniyang kaganapan sa isang maayos na kapaligiran na angkop
para sa paghubog ng mga panlipunang birtud at pagpapahalaga. (De Torre, J.,
1977)
Nilikha ng Diyos ang tao bunga ng Kaniyang
pagmamahal at kasabay nito siya rin ay
tinawag upang magmahal; kaya’t likas ang
pagmamahal sa tao. Ang isang lalaki at
babae na nagpasiyang magpakasal at
magsama habang buhay ay tumutugon sa
tawag ng Diyos na magmahal. Ang pagpapakasal ng dalawang taong
nagmamahalan ang magpapatibay sa isang pamilya – dito ipinakikita ang
pagsasama ng buhay at pagmamahal, ang pagbibitiw ng mga pangako na
nagpapatibay sa pagbibigay-halaga sa tao bilang tao at hindi isinasaalang-alang ang
anumang mayroon ng isa.
Nabuo ang pamilya sa
pagmamahalan ng isang
lalaki at babaeng
nagpasiyang magpakasal at
magsama nang
habambuhay.
Ang pamilya ay itinatag
bilang isang malapit na
komunidad ng buhay at
pagmamahal.

14
Ang pagmamahal na namamagitan sa mag-asawa
(conjugal love) ay nakapagbibigay-buhay (dahil nakatakda ito
sa pagkakaroon ng anak), kaya patungo ito sa pagmamahal ng
magulang (paternal love). Nabuo ito dahil sa pagmamahal. Ito
ang tanging “samahan” na di dapat piliin, ihalal, o iboto ang
mga namumuno; kinikilala rito ang pamumuno ng ama at ina.
Hindi rin kailangang manghikayat ng mga miyembro upang
dumami ang mga kasapi nito. Likas na dumarami ang mga kasapi nito na bunga ng
pagmamahalan. Ang ugnayan ng mga kasapi nito ay pinagtitibay ng pagmamahalan
magkalayo man sila sa isa’t isa. Napananatili itong buo dahil sa bigkis ng
pagmamahal. Ang isang kasapi ng pamilya na nalayo bunga ng pangingibang-bansa
ay baon ang pagmamahal ng pamilya sa kaniyang pag-alis. Pinapawi ng mga
larawan sa pitaka o sa ibabaw ng kaniyang mesa ang pangungulila. May mga
pagsasakripisyong kailangang gawin na magbubunga ng
pisikal na pagkakalayo ngunit hindi nito mapaglalayo ang
kanilang diwa na nakatatak ang pangakong magsasama at
magmamahalan habang buhay.
Ang bawat isang sanggol na
ipinanganganak sa mundo sa bawat segundo
ay nagmumula sa isang pamilya. Dito unang
sumisibol ang bawat mamamayan na
magiging mahalagang bahagi ng lipunan, ang
mga magiging kasapi ng iba’t ibang sektor ng
lipunan. Ito ay dahil layunin ng pamilya ang
pag-aanak at edukasyon ng mga anak. Ito ang dahilan kung bakit ang pamilya ang
itinuturing na una at pinakamahalagang bahagi ng lipunan. Kaya mahalagang ito ay
maayos na kilalanin at bigyan ng sapat na suporta ng lipunan. Sabi nga, walang
lipunan kung walang pamilya. Kung hindi maayos ang pamilya, tiyak na hindi rin
magiging maayos ang lipunan. Kung maayos ang lahat ng pamilya,
tiyak na magiging matiwasay ang lipunan. Kaya nararapat lamang
na magkaisa ang mga pamilya sa kanilang layunin na itaguyod
ang kapakanan ng lipunan sa pamamagitan ng kolektibong
Mahal kita dahil
ikaw ay ikaw…
Ang pamilya ang una at
pinakamahalagang yunit ng
lipunan. Ito ang pundasyon
ng lipunan at patuloy na
sumusuporta rito dahil sa
gampanin nitong magbigay-
buhay.

15
pagkilos tungo sa pagkamit ng mga nagkakaisang layunin. Mahalagang maging
bukas ang pamilya sa kapwa pamilya at maayos na gampanan ng bawat kasapi nito
ang kanilang tungkulin sa lipunan.
Sa pamilya, binibigyang-halaga ang
kasapi dahil sa pagiging tao niya, hindi dahil
sa kaniyang kontribusyon o magagawa sa
pamilya. Ang ugnayang dugo ang likas na
dahilan kung bakit itinuturing ang kapamilya bilang parang sarili (another self), may
dignidad at may karapatang mahalin dahil sa pagiging tao niya at hindi sa kung
anong mayroon siya (halimbawa, kapangyarihan, kagandahan, o talento.) Hindi ito
kumikilos batay sa prinsipyo ng paggamit lamang (principle of utility).
Bilang natatanging miyembro ng pamilya, hindi siya basta pinapalitan kung
hindi man niya magampanan nang maayos ang kaniyang pananagutan.
Samantalang sa isang kompaniya o samahan, kung hindi tutupad sa kaniyang
tungkulin ang isang kasapi maaari siyang palitan ng taong may higit na katangian at
makagaganap ng nasabing pananagutan. Ito ay hindi maaaring gawin sa miyembro
ng pamilya. Ang ama kung mawalan ng trabaho ay hindi puwedeng pagpasiyahan
ng mag-iina na alisin na siya bilang ama. Siya pa rin ang ama at ang paggalang sa
kaniya ay hindi mababawasan kung wala siyang trabaho. Ganoon din, hindi rin
nababawasan ang kaniyang dignidad kung wala siyang trabaho. Kaya nga, kahit sa
panahon ng materyalismo na kung saan pinahahalagahan ng ilan ang pakinabang
na makukuha sa tao kaysa sa halaga niya bilang tao, dapat makintal sa isip ng
bawat miyembro ng pamilya na bigyang-halaga ang kapamilya kahit hindi ito
makatugon sa bawat inaasahan sa kaniya. Ito ay dahil umiiral sa pamilya ang
pagmamahal na lubusan at walang hinihintay na kapalit (radical and unconditional
love). Ang isang sanggol na nasa sinapupunan pa lamang ng ina ay minamahal na
ng kaniyang mga magulang kahit hindi pa nila nakikita ang kaniyang anyo – ang
mensahe ng pagmamahal na ipinararating sa pamamagitan ng haplos; ang pag-
aalaga sa kalusugan ng ina dahil alam na ito ay para rin sa kapakanan ng batang
nasa sinapupunan; at ang pagtitiis sa matinding kirot bunga ng panganganak dahil
alam na pagkatapos nito ay hindi maipaliwanag na kaligayahan dahil masisilayan
na ang biyayang pinakahihintay – lahat ito ay dahil sa pagmamahal na hindi
Ang pamilya ang orihinal na
paaralan ng pagmamahal.

16
nakabatay sa kaanyuan, katangian, at kakayahan. Ang bawat kasapi ng pamilya ay
hindi matutumbasan ng kahit na anong halaga, sila ay minamahal at tinatanggap
dahil siya ay siya.
Sa pamilya, ipinararanas sa tao kung paano mahalin upang ganap niyang
matutuhan kung paano ang magmahal. Ito ang kauna-unahang lugar kung saan
natututuhan ng tao ang tunay na kahulugan ng pagiging tao – ang isang tao na
binibigyang halaga para sa kaniyang sariling kapakanan at nakakamit ang
kaganapan sa pamamagitan lamang ng matapat na pag-aalay ng sarili para sa
kapwa.
Ang pamilya ang pinakaepektibong
paraan upang gawing makatao at mapagmahal
ang lipunan. May orihinal na kontribusyon ito
sa pagtatayo ng mundo, sa pamamagitan ng
pangangalaga at pagtuturo ng mga
pagpapahalaga. Dito umuusbong ang mga
panlipunang pagpapahalaga na nakatutulong sa
pag-unlad ng lipunan. Una rito ang ugnayan (communion) at pakikibahagi na dapat
umiiral sa araw-araw na buhay-pamilya. Nagagabayan ng batas ng malayang
pagbibigay (law of free giving) ang ugnayan sa pagitan ng mga miyembro nito.
Tatalikuran ng mundo ang isang tao dahil sa kaniyang pagkakasala ngunit
mananatiling nakaalalay at naniniwala sa kaniya ang kaniyang pamilya – mananatili
sa kaniyang tabi upang gabayan siyang baguhin ang kaniyang
buhay. Halimbawa, nakahandang magsakripisyo ang mga
magulang para sa pag-aaruga ng anak na may kapansanan,
papasanin kung kinakailangan para maihatid siya sa paaralan.
Ito ay dahil sa pagnanais ng mga magulang na matanggap ng
anak ang anumang tinatamasa ng lahat ng batang katulad niya.
Lahat ng ito ay malayang ibinibigay bunsod ng pagmamahal.
Ang pamilya ang una at
hindi mapapalitang
paaralan para sa
panlipunang buhay (the
first and irreplaceable
school of social life).

17
Ang paggalang at pagpapatatag ng dignidad ng bawat
kasapi ng pamilya ang nagiging batayan upang ang malayang
pagbibigay sa iba ay buong pusong tanggapin at magkaroon
ng pagkakaisa. Iginagalang ng bawat isa ang dignidad ng
kapwa miyembro, kaya’t ang malayang pagbibigay ay
ipinakikita sa taos-pusong pagtanggap, paglilingkod, diyalogo,
malalim na pagkakaisa, at pagtutulungan.
Ang ganitong ugnayan na umiiral sa pamilya ang una at hindi mapapalitang
paaralan para sa panlipunang buhay, ang halimbawa at ugat ng mga ugnayan sa
lipunan. Ang pakikitungo ng lalaki sa kaniyang maybahay, ang pag-aasikaso ng
babae sa kaniyang asawa, at ang pagtrato ng ama o ng ina sa kaniyang mga anak
ay pinag-uugatan ng iba’t ibang pagpapahalagang panlipunan. Ang pag-uunawaan
na nakikita ng mga anak sa kanilang mga magulang ay magtuturo sa mga anak na
maging malawak ang pag-unawa sa kaniyang kapwa. Kapag maayos ang samahan
ng pamilya sa loob ng tahanan, mas magiging madali para sa isang anak na
makitungo sa kaniyang kapwa, hindi siya mababalot ng takot o kawalang tiwala,
bagkus laging mananaig ang pagmamahal na naitanim sa loob ng tahanan.
Magandang halimbawa rito ay
ang dating kalihim ng Kagawaran ng
Interyor at Pamahalaang Lokal na si
Kalihim Jesse Robredo. Ang
pagkamatay niya ang nagbukas sa
maraming tao ng kaniyang pagiging
halimbawa ng matapat na paglilingkod.
Winika niya sa isang panayam na mula
sa kaniyang mga magulang ay
natutuhan niya ang pagmamalasakit sa kapwa, ang pagiging matipid, at ang
pamumuhay nang simple. Sa kaniyang ama, natutuhan niya na ang pangangalaga
sa integridad ng kaniyang pagkatao at ang karangalan ng pamilya ang
pinakamahalaga sa lahat. Ang mga ito ay tungkulin ng lahat ng kasapi ng pamilya na
isabuhay at ito ang naging gabay niya sa kaniyang panunungkulan.
”Sa aking mga magulang ay
natutuhan ko ang pagmamalasakit sa
kapwa, ang pagiging matipid, at ang
pamumuhay nang simple. Sa aking
ama, natutuhan ko na ang panga-
ngalaga sa integridad ng aking
pagkatao at ang karangalan ng
pamilya ang pinakamahalaga sa
lahat.”
-Dating Kalihim Jesse Robredo

18
Ang mga pagpapahalagang panlipunan na natutuhan sa tahanan ay
gagamitin ng bata sa pakikitungo sa kaniyang kapwa. Kung gayon, magiging madali
para sa kaniyang hanapin ang kaniyang kaganapan sa pamamagitan ng pakikipag-
ugnayan sa iba. Makakamit ang kaganapan ng pagkatao kung kapwa maituturing ng
mga tao ang isa’t isa bilang tao.
Hindi nilikha ang pamilya
para sa kapakanan ng mga
miyembro lamang. Mayroon itong
tungkulin sa lipunan kung saan ito ay isang mahalagang bahagi. Una rito ang iba’t
ibang paraan ng pagbubukas ng tahanan sa kapwa (hospitality) tulad ng
pagpapakain sa nagugutom o pagbibigay ng baso ng tubig sa nauuhaw. Maaari din
namang magbigay ng panahon upang alamin ang pangangailangan ng kapwa o
kaya’y pagtulong sa pagtatayo ng bahay sa mga nasunugan o sa paglilipat sa mga
binaha. Isang totoong kuwento na pinakamagandang halimbawa nito ang naibahagi
ng isang pamilyang nakatira sa Malabon. Ayon sa kanilang ibinahaging karanasan:
“Noong bagyong Ondoy, bumaha sa
aming lugar at umabot sa aming bahay.
Hanggang baywang na ang tubig sa loob
ng bahay at patuloy ang pagtaas ng tubig.
Ang malakas at mabilis na agos ng tubig
ang nagtulak sa aming magpasiyang
lumipat ng bahay. Kasabay nito ay may
lumapit na isang kakilala at inalok ang
bahay nila upang aming tuluyan. Sa loob
ng tatlong araw, kinupkop nila ang aming
pamilya.
Nang maganap ang malakas na ulan bunga ng Habagat, naulit ang
pangyayaring ito sa aming bahay. Ngunit sa pagkakataong ito, hindi pa man kami
nagpapasiyang umalis ng aming bahay, may dumating na isang kapitbahay at
sinusundo kami upang patirahin sa kanilang tahanan. Sa loob ng apat na araw kami
ay kinupkop ng isa na namang pamilya.
May panlipunan at pampolitikal na
gampanin ang pamilya.
“Maaaring magkaroon kami ng
dahilan para malungkot sa dalawang
nakalulunos na pangyayari, ngunit
mas nangingibabaw ang pagkalugod
dahil sa dalawang pagkakataon
naramdaman namin ang
pagtanggap, pagmamalasakit, at
pagmamahal ng mga pamilyang
ginamit na instrumento ng Diyos
upang tugunan ang aming
panalangin sa panahon ng
pangangailangan.”

19
Maaaring magkaroon kami ng dahilan para malungkot sa dalawang
nakalulunos na pangyayari, ngunit mas nangingibabaw ang pagkalugod dahil sa
dalawang magkahiwalay na pagkakataon, naramdaman namin ang pagtanggap,
pagmamalasakit, at pagmamahal ng mga pamilyang ginamit na instrumento ng
Diyos upang tugunan ang aming panalangin sa panahon ng pangangailangan.”
Kasama sa panlipunang tungkulin ng pamilya ang gampaning politikal tulad
ng pagbabantay sa mga batas at institusyong panlipunan – kung ang mga ito ay
sumusuporta at ipinagtatanggol ang mga karapatan at tungkulin ng pamilya. Kaya
may pananagutan ang pamilya na baguhin ang lipunan sa pamamagitan ng
pakikisangkot sa mga isyu at usapin – at hindi nakatuon sa kapakanan ng sariling
pamilya lamang.
Bukod sa pagkakaroon ng
anak, may pananagutan ang mga
magulang na gabayan ang anak
upang lumaki at umunlad ito sa
mga pagpapahalaga at maisabuhay
ang misyon ng Diyos para sa kaniya. Ang tungkulin ng mga magulang na magbigay
ng edukasyon ang bukod-tangi at pinakamahalagang gampanin ng mga magulang.
Ito ay hindi mapapalitan (irreplaceable) at hindi mababago (inalienable) kaya’t hindi
puwedeng ipaubaya o iasa ang tungkuling ito sa iba (tulad ng panganay o
nakatatandang anak na nakasanayan na sa ilang pamilyang Pilipino). Kasama sa
edukasyong ito ang pagsasanay ng mga anak sa pagsasabuhay ng mga
pagpapahalaga tulad ng simpleng pamumuhay, katarungan (sa pamamagitan ng
paggalang sa dignidad ng kapwa), paggabay sa mabuting pagpapasiya, edukasyon
sa pananampalataya, at pagpapaunlad nito.
Ang mga pagpapahalagang maitatanim sa puso ng anak ang siyang
magtuturo sa kaniya na maging maingat at maayos sa kaniyang mga pagpapasiya.
Ngayong nahaharap sa mga negatibong impluwensya ang mga kabataan,
mahalagang taglay nila ang mga pagpapahalagang kailangan para sa maingat na
pagpapasiya.
Mahalagang misyon ng pamilya ang
pagbibigay ng edukasyon, paggabay
sa mabuting pagpapasiya, at
paghubog ng pananampalataya.

20
Bukod sa pagiging modelo ng mga pagpapahalaga, ang mga magulang ay
dapat na mamuno at manguna sa pananalangin kasama ang anak, magbasa at
pabasahin ng mga aklat ang mga anak tungkol sa pananampalataya at mamuno sa
regular na pagtuturo tungkol sa pananampalataya (hal. Qu’ran sa mga Muslim at
Bibliya sa mga Kristiyano). Upang makamit ang edukasyon sa pananampalataya,
kailangang makipag-ugnayan ang pamilya sa ibang institusyon tulad ng paaralan at
simbahan o sambahan.
Sa pamilya umuusbong ang pagkatao ng bawat kasapi ng pamilya. Ang mga
mabuting halimbawa ng mga magulang ang magsisilbing gabay ng anak sa kaniyang
pamumuhay sa hinaharap. Ang ihanda siya sa buhay panlipunan ay isang regalong
hindi kailanman matutumbasan ng anumang halaga – hindi ito mauubos at hindi
mananakaw ninuman.
Pagtutulungan ng Pamilya
Ang pagtutulungan ay natural ding dumadaloy sa pamilya sapagkat
kaligayahan ng bawat kasapi na makitang mabuti ang kalagayan ng buong pamilya.
Kilala ang pamilyang Pilipino sa pagkalinga sa kanilang mga anak. Palaging
nakahandang tumulong ang mga miyembro sa oras ng pangangailangan ng bawat
isa. Sa ating bansa, likas ang pag-aaruga sa nakatatanda. Hindi hinahayaan ang ina
o amang tumatanda na maiwan sa nursing home katulad ng mga dayuhan bagkus
sila ay aalagaan hanggang sa huling yugto ng kanilang buhay. Hindi man
maalagaan ng lahat ng mga anak ay patuloy ang pagtulong pinansiyal ng ilan.
Katulad ng ibang mga pagpapahalaga, ito rin ay itinanim ng mga magulang sa
kanilang mga anak. Mula pa nang sila ay maliliit sinasanay na sa paghahati-hati ng
mga gawaing bahay, binibigyan ng tungkulin ang mga mas nakatatandang kapatid
sa kanilang nakababatang kapatid, at nagtutulungan ang bawat isa sa kanilang mga
takdang-aralin.
Maituturing na labis na kabutihan ang hindi talikuran ang isang kasapi ng
pamilya sa oras ng pangangailangan. Ngunit mahalagang tandaan na ang pagtulong
ay may hangganan. Kailangang matiyak na hindi ito nagdudulot ng labis na pagiging
palaasa. Kailangan ding matulungan ang isang anak na tumayo sa kaniyang sariling
paa sa takdang panahon. Hindi makatutulong kung laging nariyan ang magulang

21
upang tugunan ang pangangailangan ng anak. Sa takdang panahon, kailangan na
niyang mamuhay nang mag-isa at malayo sa kaniyang pamilya. Sa ganitong paraan
mas matutulungan ang isang anak na hanapin at matagpuan ang kaniyang
pagkatao.
Ang pamilya, dumaan man sa maraming mga
pagbabago bunga ng modernisasyon, ay mananatiling
natural na institusyon ng lipunan. Mahalagang hindi
mabago kasabay ng panahon ang pag-iral ng isang
pamilya. Kung ito ay magpapaanod sa pagbabago,
saan pa likas na dadaloy ang pagmamahal at
pagtutulungan? Saan pa matututo ang taong
magmahal at maglingkod? Saan pa kukuha ng pag-
asa ang lipunan na umunlad?
Kabataan, kailangan mo nang kumilos para sa pagtataguyod at pagmamahal
ng sarili mong pamilya. May gampanin ka, may bahagi ka, nakahanda ka na ba?
Tayahin ang Iyong Pag-unawa
1. Mahalaga ba ang pamilya para sa isang indibidwal? Sa lipunan? Bakit?
Ipaliwanag.
2. Anong mga pagbabago ang kinakaharap ng pamilya kasabay ng
modernisasyon?
3. Ano ang pinakamahalagang misyon ng pamilya? Ipaliwanag.
4. Bakit mahalagang bumuo ng magandang ugnayan sa pamilya? Ipaliwanag.
5. Paano napatitibay ng kasal ang isang pamilya? Ipaliwanag.
6. Bakit itinuturing ang pamilya bilang pundasyon ng lipunan? Ipaliwanag.
7. Paano iiral ang isang pamilya bilang orihinal na paaralan ng pagmamahal?
8. Paano magagawa ng pamilyang makatao at mapagmahal ang lipunan?
9. Paano matuturuan ng pamilya ang mga kasapi nito na taos-pusong
gampanan ang panlipunan at pampolitikal na tungkulin nito?
10. Ano-ano ang mahalagang gampanin na dapat isakatuparan ng magulang
bilang unang guro sa tahanan? Ipaliwanag.
Kung ang pamilya ay
magpapaanod sa
pagbabago, saan pa likas
na dadaloy ang
pagmamahal at
pagtutulungan? Saan pa
matututo ang taong
magmahal at maglingkod?
Saan pa kukuha ng pag-
asa ang lipunan na
umunlad?

22
Paghinuha ng Batayang Konsepto
Panuto: Gamit ang graphic organizer buuin ang mahalagang konsepto na
nahinuha mula sa mga nagdaang gawain at babasahin. Isulat ito sa
kuwaderno.
Batayang Konsepto:
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
Pag-uugnay ng Batayang Konsepto sa Pag-unlad Ko Bilang Tao
1. Ano ang kabuluhan ng Batayang Konsepto sa aking pag-unlad bilang
tao?
2. Ano-ano ang maaari kong gawin upang mailapat ang aking mga
pagkatuto sa modyul na ito?

23
E. PAGSASABUHAY NG MGA PAGKATUTO
Pagganap
1. Paano mapalalakas ang pamilyang Pilipino bilang likas na institusyon?
Magsagawa ng isang Pagsusuri ng Kalakasan, Kahinaan, Oportunidad at Banta
(SWOT Analysis) tungkol dito gamit ang pitong dahilan na inilahad sa babasahin.
2. Gawin ang pagsusuri sa dalawang aspekto: una, para sa pamilyang Pilipino at
ikalawa, para sa iyong sariling pamilya.
3. Gamiting gabay ang sumusunod na tanong sa pagsagot sa bawat kolum:
a. Kalakasan – Anong kalakasan mayroon ang pamilyang Pilipino at ang iyong
pamilya batay sa pitong dahilan? Anong natatanging kakayahan o
kakanyahan mayroon ang pamilyang Pilipino at ang iyong sariling pamilya?
b. Kahinaan – Anong kahinaan ng pamilyang Pilipino at ng iyong sariling
pamilya ang nagiging balakid sa pagkamit ng tunay nitong layunin? Anong
mga suliranin ang nagiging dahilan upang hindi magtagumpay ang bawat
kasapi ng pamilya na gampanan ang kanilang mga tungkulin sa pagkamit ng
kaganapan?
c. Oportunidad – Anong oportunidad ang naghihintay na makatutulong upang
mapagtagumpayan ng pamilyang Pilipino at ng iyong sariling pamilya ang
layunin nito?
d. Banta – Anong banta sa pamilyang Pilipino at sa iyong sariling pamilya ang
kailangang bigyan ng tuon upang hindi ganap na makaapekto sa pagganap
nito ng kaniyang tunay na layunin? Anong pwersa sa loob o sa labas ng
pamilya ang maaaring magsilbing balakid sa pagkamit ng pamilya ng tunay
nitong layunin?

24
4. Sundin ang katulad na pormat sa ibaba at gamiting gabay ang halimbawa:
Mga
Dahilan
Kalakasan
(Strength)
Kahinaan
(Weakness)
Oportunidad
(Opportunity)
Banta
(Threat)
Ang pamilya
ay
pamayanan
ng mga tao
(community
of persons)
na kung
saan ang
maayos na
paraan ng
pag-iral at
pamumuhay
ay
nakabatay
sa ugnayan.
Likas na
mapagmahal
sa pamilya
ang mga
Pilipino.
Kahit
lumipas na
ang
maraming
taon at kahit
dumaan ang
maraming
pagbabago,
nananatiling
buo ang
aming
pamilya.
May mga
pagkakataon
na labis ang
pagnanais ng
mga kasapi ng
pamilya na
maging malapit
sa isa’t isa
kung kaya
hindi
natuturuan ang
mga kasapi
nito na tumayo
sa sarili nilang
mga paa.
Dahil
parehong
nagtatrabaho
ang aking mga
magulang,
mas maliit ang
panahon na
nailalaan
namin sa isa’t
isa na
magkakasama.
Ang mga
gawain sa
samahan ay
nakatutulong
sa pagbuklod
ng aming
pamilya.
Nakikita ko na
kapag wala
ang aking
mga
magulang at
sila ay nasa
trabaho,
laging
gumaganap
ang aking ate
at kuya sa
mga
gampanin sa
tahanan.
Ang kahirapan
at
modernisasyon
bunga ng
teknolohiya ay
bumabawas sa
pagkakataon na
magkaroon ng
malapit na
ugnayan ang
mga kasapi ng
pamilya.
Nawawalan na
ng panahon
ang aking mga
magulang na
pakinggan ang
aming mga
suliranin sa
tahanan.
5. Ibahagi ito sa isang kakilala, kaibigan o kapamilya na maaari mong maging
katuwang sa pagsasakilos ng mga ito.
6. Itala sa kuwaderno ang magiging karanasan sa ginawang pagbabahagi.

25
Pagninilay
1. Gamit ang mahabang bond paper, isulat ang mga mahalagang repleksyon na
nakuha mula sa aralin. Simulan ito sa bilang 2 sa ibaba.
2. Ilagay sa unang pahina ang mga hindi malilimutang karanasan mula sa mga
gawain.
3. Idagdag sa unang pahina ang mga tanong at pag-aalinlangan na nananatili sa
iyong isipan.
4. Ilagay sa ikalawang pahina ang mahahalagang aral na napulot mula sa mga
gawain at babasahin.
5. Idagdag sa ikalawang pahina ang mga payo na maaaring ibigay sa mga kakilala
o kaibigan kaugnay ng pagpapaunlad ng pagmamahal at pagtutulungan sa
pamilya.
6. Mas mainam kung maglalakip ng mga larawan mula sa pagsasagawa ng mga
gawain.
Maaaring makatulong sa iyo ang mga ito sa isasagawang pagbabahagi:
a. Ipaliwanag sa mga taong pagbabahaginan ang mahalagang layunin ng
gawain.
b. Ipaunawa sa kanila kung ano ang maidudulot na pagbabago ng mga ito
sa iyo kung ito ay iyong matagumpay na maisasakatuparan.
c. Isa-isahin sa kanila ang nilalaman ng tsart at sikaping bigyan ng malalim
na paliwanag ang bawat hakbang, kung paano mo ito nagawa at bakit mo
ito kailangan.
d. Ibahagi rin sa kanila ang iyong pangangailangan ng paggabay upang
matiyak na maisasakatuparan mo nang matagumpay ang gawain na ito.
Pag-usapan kung sa paanong paraan makatutulong ang iyong kakilala,
kaibigan, o kapamilya.

26
7. Maaari itong gawin gamit ang sariling sulat kamay o kaya naman ay gamit ang
computer (MS Word).
________________________
________________________
________________________
________________________
________________________
________________________
________________________
____________
__________________________
__________________________
__________________________
__________________________
__________________________
__________________________
________________________
________________________
________________________
________________________
________________________
________________________
________________________
________________________
____________
__________________________
__________________________
__________________________
__________________________
__________________________
__________________________
________________________
Ang gintong aral para sa
pagpapaunlad ng pagmamahal at
pagtutulungan sa aking pamilya
Payo ko sa iyo kaibigan…
__________________________
__________________________
__________________________
__________________________
__________________________
__________________________
________________________
_________________________
_________________________
_________________________
_________________________
_________________________
_________________________
_________________________
_____
__________________________
__________________________
__________________________
__________________________
__________________________
__________________________
________________________
Mga karanasang aking
babaunin…
__________________________
__________________________
__________________________
__________________________
__________________________
__________________________
________________________
Naghahanap pa rin ng
kasagutan…

27
Pagsasabuhay
1. Gawing kabahagi ang mga kasapi ng pamilya sa pagpaplano kung paano
maisasagawa ang gawain na ito para sa buong pamilya.
2. Magkaroon ng kasunduan kung paano maisasakatuparan at mababantayan ang
pagsasakatuparan ng plano at gawain.
3. Gumawa ng pare-parehong bond bracelet (gamit ang yarn o anumang sinulid
gabay ang isang video sa youtube. Sundin lamang ang mga hakbang na
ipinakikita rito: http://www.youtube.com/watch?v=UIQIQ_nknKg&feature=related)
para sa lahat ng kasapi ng pamilya.
4. Matapos ito ay magplano ng pagkakataon para magtipon ang lahat ng kasapi ng
pamilya. Mas mabuti kung hihingi ng tulong sa iba pang kasapi ng pamilya
upang ito ay tiyak na maisasakatuparan.
5. Sa pagkakataon na magtitipon ang pamilya ay ibigay sa bawat kasapi nito ang
bond bracelet at ipaliwanag sa kanila ang kahulugan at kahalagahan nito para sa
iyo at para sa iyong pamilya.
6. Gamitin ang pagkakataon na ito upang maibahagi sa pamilya ang mga
pagkatuto sa aralin.
7. Ibahagi sa kanila ang iyong naisin na mas mapaunlad ang pagmamahalan at
pagtutulungan sa inyong pamilya. At hingin ang kanilang reaksyon dito.
8. Lumikha ng isang family log upang maitala ang lahat ng mga kaganapan sa
kolektibong pagkilos para sa pagpapaunlad ng pagmamahalan at pagtutulungan
sa sariling tahanan.
Kung hindi maisakatuparan ang planong tipunin ang lahat ng kasapi ng
pamilya, maaaring lumikha ng isang liham para sa kanilang lahat. Isulat ang
lahat ng mensaheng nais na iparating sa kanila kaugnay ng mga plano.
Ilakip na rin dito ang ginawang bond bracelet. Maaaring hindi maging
mabilis ang tugon mula sa kanila. Huwag kang malungkot, mahalagang
hakbang na ang iyong naisagawa.
Patuloy na isagawa ang mga plano sa pagpapaunlad ng pagmamahalan at
pagtutulungan sa sariling pamilya.

28
Mga Kakailanganing Kagamitan (computer, mga aklat, worksheet)
Mga larawan
Sinulid para sa bond bracelet
Papel
Panulat
Mga Sanggunian
Abad, J. and Fenoy, E. (1988). Marriage: A path to sanctity. Manila: Sinag-tala
Publishers, Inc.
Alejo, P. (2004). Values guisado: Learning to love, loving to learn values.
Mandaluyong City: Sibs Publishing House, Inc.
De Torre, J. (1977). The roots of society. Greenhills: Sinag-tala Publishers, Inc.
Santos, C. et al. (1997). Conjugal communion: A Theology course on marriage
and the family for university students. Pasig City: University of Asia and the
Pacific.
____. (2005). Familiaris consortio: Apostolic exhortation of Pope John Paul II
on the role of the Christian family in the modern world. Pasay City: Paulines
Publishing House.
____. (2007) The family in the new millennium: The place of family in human
society. Volume 1. Connecticut: Praeger Publishers.
Profile. Jesse Robredo, like Magsaysay, man in a hurry to serve, do good.
Retrieved from http://www.interaksyon.com/article/41012/profile-- jesse-robredo-
like-magsaysay-man-in-a-hurry-to-serve-do-good on September 30, 2012
http://books.google.com.ph/books?id=Xq1E4SF3jCAC&pg=PR14&lpg=PR14&dq=fa
mily+as+natural+institution&source=bl&ots=z5hx9uFjVz&sig=uVdV9bM9VZTzkG
vfy3CaYwcd1tU&hl=en&sa=X&ei=CYosUJT_EYWXiQe9o4GoBA&redir_esc=y#v
=onepage&q=family%20as%20natural%20institution&f=false
Kumusta na?
Naisakatuparan mo ba nang maayos ang mga gawain sa modyul na ito?
Kung oo, binabati kita!
Maaari ka nang magpatuloy sa susunod na modyul.
Kung hindi, balikan ang mga gawaing di natapos. Katangian ng isang
mapanagutang mag-aaral ang sumangguni at humingi ng tulong o
paggabay mula sa kaniyang kamag-aral o guro.

29
Modyul 2: ANG MISYON NG PAMILYA SA PAGBIBIGAY NG
EDUKASYON, PAGGABAY SA PAGPAPASIYA, AT
PAGHUBOG NG PANANAMPALATAYA
Mission: Impossible… Pamilyar ba sa iyo ang mga katagang ito? Marahil
napanood mo na rin minsan ang pelikulang ito. Nais kong gamiting gabay ito sa
pagpapakilala sa iyo ng susunod na aralin.
Ang mga magulang ay binigyan ng napakahalagang misyon na arugain,
igalang, at mahalin ang kanilang mga anak. Ito ay isang misyon na hindi madali;
bagkus ay puno ng maraming hamon. Sa kasalukuyan na nahaharap sa maraming
banta ang pamilyang Pilipino, mas magiging mahirap para sa isang pamilya, lalong-
lalo na para sa isang magulang, ang isakatuparan ang napakahalagang misyon
upang maihanda ang kanilang mga anak sa pakikipagkapwa; mga misyon na
itinuturing ng iba na imposible kasabay ng maraming pagbabago sa lipunan. Ano
nga ba ang pananagutan ng mga magulang sa mga anak at ano ang bukod-tangi at
pinakamahalaga sa mga ito? Paano nga kaya matitiyak na posible ang misyon na
ito?
Sa araling ito, titingnan natin kung paano magiging Mission: Possible … ang
pagganap ng pamilya sa napakahalagang misyon na ito at sasagutin natin ang
mahalagang tanong na: Ano ang pinakamahalagang gampanin ng magulang sa
kanilang mga anak?
a. Nakikilala ang mga gawi o karanasan sa sariling pamilya na nagpapakita ng
pagbibigay ng edukasyon, paggabay sa pagpapasiya, at paghubog ng
pananampalataya
b. Nasusuri ang mga banta sa pamilyang Pilipino sa pagbibigay ng edukasyon,
paggabay sa pagpapasiya, at paghubog ng pananampalataya

30
d. Naisasagawa ang mga angkop na kilos tungo sa pagpapaunlad ng mga gawi
sa pag-aaral at pagsasabuhay ng pananampalataya sa pamilya
1. Nakasulat ng mga 5 o mahigit pang tiyak na hakbang sa sumusunod:
a. Edukasyon
b. Pagpapasiya
c. Pananampalataya
2. Angkop ang mga tiyak na hakbang na naitala
3. Makatotohanan ang mga tiyak na hakbang na naitala
4. May patunay ng pagsasakatuparan ng mga tiyak na hakbang sa itinakdang
panahon
Paunang Pagtataya
Panuto: Basahin at unawain ang mga aytem sa bawat bilang. Piliin ang
pinakaangkop na sagot at isulat ang titik ng tamang sagot sa iyong kuwaderno.
1. Ang karapatan para sa _____________ ng mga bata ay orihinal at pangunahing
karapatan.
a. kalusugan c. buhay
b. edukasyon d. pagkain at tahanan
2. Bahagi ng buhay ng isang lalaki at babae na nagpasiyang magpakasal ang
magkaroon ng mga anak. Ito ay___________________.
a. bunga ng kanilang pagtugon sa tawag ng Diyos na magmahal.
b. makapagpapatatag sa ugnayan ng mag-asawa.
c. susubok sa kanilang kakayahan na ipakita ang kanilang pananagutan bilang
magulang.
d. pagtugon sa kagustuhan ng Diyos na maparami ang tao sa mundo.

31
3. Ang sumusunod ay nagpapakita ng tunay na pagiging mapanagutan ng
magulang maliban sa:
a. pagharap sa anumang hamon sa lahat ng pagkakataon na ginagabayan ng
prinsipyong moral
b. pag-agapay sa mga anak sa lahat ng pagkakataon lalo na sa panahon ng
mga hamon upang ang mga ito ay matagumpay na malampasan
c. pagkakaroon ng pananagutan sa Diyos, sa kanilang konsensiya at sa lahat
ng mga taong ibinigay sa kanila ng Diyos upang paglingkuran at alagaan
d. malayang pagganap sa kanilang mga tungkulin kakambal ang pagtanggap sa
anumang kahihinatnan ng kanilang mga pagganap at hindi pagganap sa mga
ito
4. Sino sa sumusunod na magulang ang tunay na gumaganap ng kanilang
tungkulin sa kanilang mga anak?
a. Si Leonardo at Rose na nagpapaplano at nagpapasiya para sa katiyakan ng
magandang buhay para sa kanilang mga anak.
b. Sina Edith at Jojo na pinag-aaral ang kanilang mga anak sa mamahaling
unibersidad upang matiyak ang magandang buhay para sa kanilang
hinaharap
c. Si Mario at Andrea na namumuhay nang simple kasama ang mga anak,
katuwang ng mga ito sa kanilang mga gawain, pangangailangan, at
gumagabay sa kanila sa mundong kanilang gagalawan lalo na sa hinaharap.
d. Sina Anita at Melduard na parehong nagsasakripisyo na magtrabaho sa
ibang bansa upang matugunan ang mga pangangailangan ng kanilang mga
anak, tinitiis ang hirap ng kalooban dahil malayo sila sa kanilang pamilya.
5. Bakit itinuturing na una at pangunahing guro ng mga anak ang mga magulang?
a. Dahil kasabay ng pagkakaroon ng karapatan ng mga bata sa edukasyon ang
pagkakaroon ng karapatan ng magulang na sila ay turuan.
b. Dahil sa kanila nakasalalay ang pundasyon ng mga bata sa kaalamang
kanilang makukuha sa paaralan.
c. Dahil sila ang magsasanay sa mga bata sa pagmamahal sa pag-aaral at
kaalaman.
d. Dahil ang kanilang mga ipinakikitang kilos at gawi ang tutularan ng mga bata.

32
6. Bakit mahalagang maturuan ang mga anak na mamuhay nang simple?
a. Upang maisabuhay nila ang pagiging mapagkumbaba
b. Upang masanay sila na maging masaya at kuntento sa mga munting biyaya
c. Upang hindi sila lumaking hindi marunong magpahalaga sa perang kanilang
pinaghirapan
d. Upang maisapuso ng mga anak na mas mahalaga ang tao sa kung ano siya
at hindi sa kung ano ang mayroon siya
7. Ang pagtuturo ng simpleng pamumuhay sa mga anak ay maaaring magbunga
ng sumusunod na pagpapahalaga maliban sa:
a. pagtanggap c. katarungan
b. pagmamahal d. pagtitimpi
8. Ang sumusunod ay makatutulong sa isang bata upang matuto ng mabuting
pagpapasiya maliban sa:
a. pagtitiwala
b. pagtataglay ng karunungan
c. pagkakaroon ng ganap na kalayaan
d. pagtuturo ng magulang ng mga pagpapahalaga
9. Ang sumusunod ay mga paraan upang mahubog sa mga anak ang
pagpapahalaga sa mga gawaing ispiritwal maliban sa:
a. ilagay ang Diyos sa sentro ng pamilya
b. iparanas ang tunay na mensahe ng mga aral ng pananampalataya
c. maglaan ng tiyak na panahon upang makinig at matuto sa mga aral ng
pananampalataya
d. ituon ang pansin sa ganap na pag-unawa sa nilalaman ng mga aklat tungkol
sa pananampalataya
10.Sa paanong paraan magagawang posible ang pagsasakatuparan ng mga
misyon ng pamilya?
a. Pagsasagawa nito nang may pagmamahal at malalim na pananampalataya
b. Pagtiyak ng pagsasagawa ng mga ito nang kolektibo at may bahagi ang lahat
ng kasapi ng pamilya

33
c. Paghingi ng tulong sa ibang mga magulang na may mas malalim na
karanasan
d. Pagtiyak na malinaw sa mga anak ang hirap sa pagharap sa hamon at
pagtulong ng mga ito upang ito ay maisakatuparan
Gawain 1
Bukod sa pagtugon sa mga pangunahing pangangailangan ng pamilya, ano
pa ang mahahalagang gampanin ng pamilya? Sasagutin natin ito sa gawaing ito.
Panuto:
1. Gumawa ng sampung metastrips (mga pirasong papel o cartolina na may kulay
at may sukat na 6 x 2 na pulgada).
2. Gamit ang permanent marker, isulat sa bawat piraso ng metastrip ang
mahahalagang gampanin ng pamilya para sa lahat ng kasapi nito.
3. Matapos maisulat ang sampu ay bigyan ng maikling paliwanag ang bawat isa.
4. Pagkatapos, pumili lamang ng lima na sa iyong palagay ay pinakamahalaga.
Ipaliwanag kung bakit ito ang iyong pinili.
5. Ngayon naman ay pumili lamang ng tatlo mula sa lima na sa iyong palagay ay
pinakamahalaga.
6. Sumulat ng detalyadong paliwanag kung bakit ang mga ito ang iyong pinili mula
sa sampung mga naitalang gampanin.
7. Pagkatapos ay sagutin ang sumusunod na tanong:
a. Bakit mahalaga ang mga gampanin na ito para sa iyo? Ipaliwanag.
b. Ano ang maaaring maidulot kung ang mga gampaning ito ay hindi
matugunan ng pamilya?
c. Ano naman ang maidudulot kung ang mga gampanin na ito ay matugunan ng
pamilya?

34
Gawain 2
Madalas, ang tawag ng ilang kabataan sa kanilang mga magulang ay sirang
plaka. Lalo na sa mga pagkakataong may mga bagay silang nagawa o hindi
nagawa. Sa gawaing ito, babalikan mo ang mga salitang tulad nito.
Panuto:
1. Maglista ng mga katagang paulit-ulit mong naririnig sa iyong mga magulang o
kapamilya kapag may mga bagay kang nagawa o hindi nagawa o kaya naman
ay mga salitang palagi nilang paalala sa iyo mula noon hanggang ngayon.
2. Matapos ito ay isulat mo kung ano ang malalim na aral na nais na maitanim nila
sa iyong puso at isipan kung bakit nila nasasabi ang mga katagang ito.
3. May inihandang halimbawa para sa iyo:
a. Ano ang madalas na damdamin mo kapag paulit-ulit mong naririnig ang mga
katagang ito mula sa iyong mga kapamilya? Bakit?
b. Ano ang iyong naging reyalisasyon matapos mong magawa ang iniatas sa
iyong gawain? May nabago ba sa iyong damdamin at paniniwala?
“Mag-aral kang mabuti. Huwag
puro laro at lakwatsa.”
Nais nila na ako ay makatapos ng
pag-aaral at makakuha ng sapat na
kaalaman at kasanayan na
kailangan upang pakapagtayo ako
ng negosyo o makakuha ako ng
magandang trabaho sa hinaharap.
Ito ang paraan na kanilang naiisip
upang maiahon ko ang aking sarili
sa kahirapan.

35
C. PAGLINANG NG MGA KAALAMAN, KAKAYAHAN AT PAG-UNAWA
Gawain 1
Panuto:
1. Panoorin ang sumusunod na patalastas sa youtube:
a. Patalastas ng Hating Kapatid sa
http://www.youtube.com/watch?v=ZLsyvzvxmZY
b. Patalastas ng Lucky Me sa http://www.youtube.com/watch?v=zAn4GDQg0eA
c. Patalastas ng NBA sa http://www.youtube.com/watch?v=uJjo8WwWO7k
2. Matapos manood ay sagutin ang sumusunod na tanong. Isulat ang mga sagot sa
kuwaderno.
a. Ano ang mga mahahalagang mensahe na ipinararating ng bawat isang
patalastas? Ipaliwanag.
b. Paano mo maiuugnay ang mga sitwasyon sa patalastas sa sitwasyon na
mayroon ang pamilyang Pilipino sa kasalukuyan?
c. Bakit mahalagang maitaguyod ang edukasyon ng mga kasapi ng
pamilya?
d. Bakit mahalagang maturuan at magabayan ang mga bata sa kanilang
mga pagpapasiya?
e. Bakit mahalagang mahubog ang pananampalataya ng isang bata?
Gawain 2
Hindi madali ang pagganap sa mga tungkulin ng pamilya para sa mga kasapi
nito. Lalo na yong tatlong bagay na napag-usapan sa itaas. Ano ang mga banta sa
pamilyang Pilipino sa sumusunod na gampanin?
a. Pagbibigay ng edukasyon
b. Paggabay sa paggawa ng mabuting pasiya
c. Paghubog ng pananampalataya

36
1. Sagutin ang tanong gamit ang katulad na tsart sa ibaba.
Mga banta sa
pamilyang Pilipino
Paano ito malalampasan
Ano ang magiging
bunga nito sa
pamilyang Pilipino
a. Pagbibigay ng Edukasyon
Hal. Dahil sa kahirapan
ay napipilitan maghanap-
buhay ang ama at ina
kaya nababawasan ang
kanilang panahon sa
pagbabantay ng kanilang
mga anak at sa
pagtuturo sa kanila ng
mga mabuting asal.
Magtulong-tulong ang
lahat ng kasapi ng
pamilya upang
matulungan ang mga
magulang sa kanilang
mga gampanin sa
pagtuturo sa mga anak,
lalo na ang mga
nakatatandang miyembro
ng pamilya.
Magiging mulat ang
lahat ng kasapi na
mahalagang gampanan
nila ang kanilang mga
tungkulin sa pamilya
upang mapunan ang
pagkukulang ng mga
magulang bunga ng
kanilang
pagsasakripisyo para
matugunan ang
pangunahing
pangangailangan ng
pamilya.
b. Paggabay sa Paggawa ng Mabuting Pasiya
c. Paghubog ng Pananampalataya
2. Punan ang bawat kahon at pagkatapos ay sagutin ang sumusunod na tanong:
a. Anong mga pagbabago sa pamilyang Pilipino ang iyong nasasaksihan?
Ipaliwanag.
b. Bakit mahalagang malampasan ang mga banta sa pamilyang Pilipino?
c. Ano ang maibubunga ng pagsisikap na malampasan ang mga banta sa
pamilyang Pilipino para sa kabataang Pilipino at para sa lipunan? Ipaliwanag.

37
D. PAGPAPALALIM
Mission Impossible?
Hay! Narinig mo na naman ba ang sirang plaka? Paulit-ulit na salitang,
minsan ay masakit na sa tenga, ‘yan ang maaaring paglalarawan mo sa maraming
Mag-aral kang mabuti.
‘Yan lang ang
maipamamana namin
sa iyo.
Iligpit mo ang mga
gamit mo, Anak.
Dapat nagkukusa ka
nang gawin yan kasi
malaki ka na.
Bata ka pa para
makipagligawan ha.
Dapat maging maingat sa
pakikitungo lalo na sa
mga lalaking hindi mo pa
gaanong kilala.
O, kapag nagpunta
tayo sa bahay ng
lolo at lola ninyo,
huwag ninyong
kalilimutan
magmano ha.
Unahin ninyo ang pagsimba sa
araw ng Linggo. Bukod sa
pagsimba, araw yan dapat para
sa pamilya.

38
paalala sa iyo mula sa iyong pamilya. Pakiramdam mo nagkakampi-kampi sila para
paulit-ulit kang sermunan. Pero minsan man lang ba inisip mo nang malalim kung
bakit ganito sila sa iyo? Sa pagkakataong ito, hayaan mong buksan natin ang iyong
isip at puso sa malalim na dahilan ng walang sawang paalala mula sa iyong pamilya.
Handa ka na ba?
Isa kang regalo para sa iyong pamilya,
hindi mo maipaliliwanag ang kanilang saya nang
ikaw ay lumabas mula sa sinapupunan ng iyong
ina. Hindi ka pa nga nila nasisilayan, labis na ang
kanilang tuwa, lalo na nang marinig nila ang una
mong iyak - ang hudyat na ikaw ay dumating na at
nabuksan na ang napakagandang regalo mula sa
Diyos. Ngunit sa paglipas ng panahon,
nagkakaroon ng mga hindi pagkakaunawaan sa
inyong pagitan, lumilitaw ang mga pagkakaiba sa
pananaw at paniniwala sa pagitan mo at ng mga kasapi ng iyong pamilya. Minsan sa
tindi ng sama ng loob dahil sa paulit-ulit nilang mga paalala ay naiisip mong “Ang
dami namang iba, bakit sila pa!” Pero oo nga
naman, ang dami namang iba pero sila ang pinili
para sa iyo. Hindi ba sapat na ito upang
maunawaan mo na sila ang nakatakda na
gumanap ng mahalagang misyon para sa iyo?
Sila ang ginamit na instrumento ng Diyos para sa
pagkamit mo ng iyong kaganapan bilang tao.
Nakatakda silang tumupad sa isang mahalagang
misyon upang makamit ito.
Sa unang aralin, pinag-aralan mo ang pitong dahilan kung bakit likas na
institusyon ang pamilya. Naaalala mo pa ba? Ano ang ikapito rito? Tama, ito ay ang
pagkakaroon ng misyon ng pamilya sa pagbibigay ng edukasyon, paggabay sa
mabuting pagpapasiya, at paghubog ng pananampalataya. Isa ito sa
pinakamahalagang dahilan kung bakit tinatawag na likas na institusyon ang pamilya
kaya sa pagkakataong ito ay ilalaan mo ang iyong panahon sa pag-unawa sa

39
paksang ito. Sa araling ito, mas palalalimin ang pagtalakay sa mahalagang misyon
na ito. Mas magiging malalim ang iyong pag-unawa sa dahilan kung bakit labis-labis
ang pagnanais ng mga magulang na maitanim sa isipan ng mga kabataan ang
mahahalagang aral na madalas ay nagiging dahilan ng inyong hindi
pagkakaunawaan. Game ka na ba?
Bahagi ng buhay ng isang lalaki at babae na nagpasiyang magpakasal ang
magkaroon ng mga anak – ito ay bunga ng kanilang pagtugon sa tawag ng Diyos na
magmahal. At mula sa pagiging mag-asawa, sila ay makabubuo ng isang pamilya –
isang pamilya na tungkulin nilang alagaan at arugain. Ito ay isang tungkulin na hindi
maaaring talikuran o ipasa sa iba.
Ang pagiging mapanagutan ng mga magulang ay nangangahulugan ng
malayang pagganap sa kanilang mga tungkulin kakambal ang pagtanggap sa
anumang kahihinatnan ng kanilang mga pagganap at hindi pagganap sa mga ito.
Mahalagang may kakayahan silang harapin ang anumang hamon sa lahat ng
pagkakataon na ginagabayan ng prinsipyong moral. Mahalaga ring maisapuso nila
ang pagkakaroon ng pananagutan sa Diyos, sa kanilang konsensya, at sa lahat ng
mga taong ibinigay sa kanila ng Diyos upang paglingkuran at alagaan.
Kaakibat ng kagustuhan ng Diyos na igalang ng mga anak ang kanilang mga
magulang ay ang kagustuhan Niya na ang katulad na paggalang at pagkilala ay
ibigay ng mga magulang sa kanilang mga anak. Nararapat lamang ito para sa mga
anak dahil sila ay biniyayaan ng Diyos ng buhay at dahil sila ay sila bilang tao.
Maisasagawa ito sa pamamagitan ng pag-aalay ng kanilang sarili para sa
paglilingkod, pagtanggap, at pag-aalaga sa kanilang mga anak. Ang tungkulin ng
mga magulang sa kanilang mga anak ay hindi nagtatapos sa pagbibigay sa kanila
ng makakain, maiinom, maisusuot, at matitirahan o sa paghahanda sa kanila para
magkaroon ng magandang trabaho sa hinaharap. Kasama rito ang paghahanda
para sa kanila sa buhay at paggabay sa kanila upang makamit nila ang tunay na
tunguhin ng tao – ang kaniyang kaligayahan at kaganapan bilang tao.

40
Pagbibigay ng Edukasyon
Dahil ang magulang ang ginamit na instrumento ng Diyos upang bigyan ng
buhay ang kanilang mga anak, may karapatan at tungkulin ang una upang bigyan ng
edukasyon ang huli. Ang karapatan para sa edukasyon ng mga bata ay orihinal at
pangunahing karapatan. Hindi magagampanan ng mga magulang ang kanilang
tungkulin sa edukasyon ng kanilang mga anak kung hindi sila bibigyan ng karapatan
para rito. Katuwang nila ang mga institusyon sa lipunan sa pagkamit nito. Kasama
ng pagkakaroon ng karapatan ng mga bata sa edukasyon ay ang karapatan ng mga
magulang na sila ay turuan. Ito ang dahilan kung bakit ang mga magulang ang
itinuturing na una at pangunahing guro ng mga anak sa tahanan.
Sa kasalukuyang kalagayan ng lipunan, mahalagang handa ang mga anak
na harapin ang anumang hamon na inihahain nito. Magagawa lamang nila ang mga
ito kung naihanda sila ng kanilang mga magulang gamit ang mga pagpapahalagang
naituro sa kanila sa tahanan bilang sandata at kalasag. Ang pornograpiya, droga,
maruming pulitika, peer pressure, at iba pa, ay ilan lamang sa mga halimbawa ng
mga sitwasyong kahaharapin ng isang anak sa lipunan.
Pangunahing dapat na ituro ng magulang sa kanilang mga anak ang wastong
paggamit ng kalayaan sa mga materyal na bagay. Kailangang maturuan ang mga
bata na mamuhay nang simple. Sa ganitong pagmumulat, maisasapuso ng mga
anak na mas mahalaga ang tao sa kung ano siya at hindi sa kung ano ang mayroon
siya. Maaaring isipin na simpleng turo ito ngunit ang turong ito ay magbubunga ng
iba pang mga pagpapahalaga tulad ng:
a. pagtanggap – dahil sa paghubog sa kakayahang tanggapin ang tao
bilang siya at hindi siya susukatin batay sa kung ano ang maaari niyang
maibigay,
b. pagmamahal – dahil sa paghubog sa kakayahang tanggapin ang isang
tao na hindi tumitingin sa kaniyang kakayahan at katangian ay tanda ng
malalim na pagmamahal at;
c. katarungan – dahil nagbubunsod ito upang kilalanin at igalang ang
dignidad ng tao.

41
Sa isang lipunan na unti-unting nayayanig at nawawasak ng pagiging
makasarili ng iilan, mahalagang hubugin ang mga anak sa tunay na diwa ng
katarungan. Ito ang magbubunsod upang matutuhan nilang igalang ang dignidad ng
kanilang kapwa at ang diwa ng pagmamahal na hindi naghihintay ng kapalit at
nagpapadaloy sa paglilingkod at pagtulong lalo na sa mga nangangailangan.
Ngunit mahalagang maunawaan na wala pa ring makahihigit sa pagtuturo sa
pamamagitan ng pagpapakita ng magandang halimbawa. Ang halimbawa ang
pundasyon ng impluwensya. Ang mga bagay na nakikita ng mga bata na ginagawa
ng kanilang mga magulang, ang mga salita na kanilang naririnig sa mga ito, at ang
paraan ng kanilang pag-iisip ang tunay na makaiimpluwensya sa kanilang mga
iisipin, sasabihin, at isasagawa.
Sabi nga,
Kung ang isang bata ay namumuhay sa pamumuna o sa pamimintas, natututo
siyang maging mapanghusga.
Kung ang isang bata ay namumuhay sa katiwasayan, natututo siyang maniwala
sa kaniyang sarili.
Kung ang isang bata ay namumuhay sa poot, natututo siyang lumaban.
Kung ang isang bata ay namumuhay sa pagtanggap, natututo siyang magmahal.
Kung ang isang bata ay namumuhay sa takot, palagi siyang mababalot ng pag-
aalala.
Kung ang isang bata ay namumuhay sa pagkilala, natututo siyang bumuo ng
layunin sa buhay.
Kung ang isang bata ay namumuhay sa awa, palaging may awa sa kaniyang
sarili.
Kung ang isang bata ay namumuhay sa papuri, natututuhan niyang magustuhan
ang kaniyang sarili.

42
Kung ang isang bata ay namumuhay sa selos, natututo siyang palaging
makaramdam ng pagkakasala.
Kung ang isang bata ay namumuhay sa pakikipagkaibigan, natututuhan niya na
masarap mabuhay sa napakagandang mundo.
Ang mga magulang ang kauna-unahang modelo ng kanilang mga anak. Hindi
ito maiiwasan dahil lahat ng kanilang sinasabi at ginagawa ay nakaiimpluwensiya sa
kanilang mga anak, positibo man ito o negatibo. Magsisilbing pamantayan ng kilos at
asal ng mga anak ang kanilang nakikita mula sa kanila.
Paggabay sa Paggawa ng Mabuting Pagpapasiya
Isa sa mga pangunahing makatutulong upang ang isang tao ay maging
matagumpay, masaya, at magkaroon ng kakayahan na makapag-ambag para sa
kaunlaran ng lipunan ay ang turuan siya na makagawa ng mabuting pagpapasiya at
pagkatapos ay bigyan siya ng laya na magpasiya para sa kaniyang sarili. Ang mga
pagpapasiyang isasagawa ng mga bata hanggang sa kanilang pagtanda ang siyang
magdidikta kung anong uri ng tao sila magiging sa hinaharap at kung anong landas
ang kanilang pipiliing tahakin. Mahalaga sa murang
edad pa lamang ay binibigyan na ng laya ang bata na
magpasiya para sa kaniyang sarili, mga simpleng
pagpapasiya tulad ng damit na isusuot, ano ang
kaniyang gustong kainin at inumin, ang musikang
kaniyang pakikinggan, at iba pa. Ang mga
pagpapasiyang ito ay makatutulong upang mataya
ang kaniyang kakayahan sa pagpapasiya upang
maibahagi sa kaniya ang tulong o paggabay na
kaniyang kailangan.
Sa paglipas ng panahon, mahaharap na ang
isang kabataan sa mas mabibigat na suliranin. May
mga pagkakataong nakagagawa ng hindi maingat at
makasariling pagpapasiya - hindi isinasaalang-alang
ang mas malawak na pagtingin sa magiging epekto nito.
Mahalagang
magabayan ang isang
kabataan sa paggawa
ng tamang pagpa-
pasiya upang hindi
siya masanay na
gumawa ng mga
maling pasiya at hindi
matuto sa mga ito.
Ang mga pagpapasiyang
isasagawa ng bata
hanggang sa kaniyang
pagtanda ang siyang
magdidikta kung anong
uri ng tao siya magiging
sa hinaharap at sa kung
anong landas ang
kaniyang pipiliing
tatahakin.

43
Ito ay dahil hindi pa sapat ang kaniyang mga karanasan at kakayahang bumuo ng
sariling pananaw.
May mga kabataang nagiging kasapi ng gang, may mga dalagang maagang
nagbubuntis, may mga lalaking nalululong sa droga, may mga kabataang
nakagagawa na ng krimen, ang lahat ng ito ay bunga ng kawalang kakayahan ng
ilang mga kabataan na gumawa ng mabuting pagpapasiya. Kaya mahalagang ang
isang kabataan ay magabayan sa paggawa ng tamang pagpapasiya upang hindi
siya masanay na gumawa ng mga maling pasiya at hindi matuto sa mga ito. Hindi rin
tama na lagi na lamang nariyan ang magulang upang tulungan siyang maisaayos
ang kaniyang mga pagkakamali. Hindi siya matututo sa paraang ito.
Ang pagsisisi ay bunga ng
maling pagpili. Ang pagkakaroon ng
kakayahan sa mabuting pagpa-
pasiya ay bunga ng karunungan at
pagpapahalagang naitanim ng mga
magulang sa kanilang mga anak
mula noong sila ay bata pa lamang.
Ito ay bunga ng pagtitiwala at
pagbibigay sa mga bata ng
kalayaan na gumawa ng pagpa-
pasiya na ginagabayan ng maingat
na paghusga.
Paghubog ng Pananampalataya
Kailan ka huling nagsimba o sumamba kasama ang iyong pamilya? Kailan
ang huling pagkakataon na sama-sama kayong kumain at nagbigay ng pasasalamat
dahil sa mga biyayang inyong tinanggap bilang pamilya? Siguro, madalas walang
pagkakataon, busy lahat. Maging ikaw busy rin. Pero napansin mo ba na kapag hindi
sama-sama, parang may kulang?
Sabi ni Stephen Covey sa kaniyang aklat na 7 Habits of Highly Effective
Families, may mga pag-aaral na nagpapatunay na ang pakikibahagi ng isang tao sa
mga gawaing pangrelihiyon ay mahalaga upang magkaroon ng pangkaisipan at
Piliin mo ang magmahal … kaysa ang
masuklam.
Piliin mo ang tumawa … kaysa ang lumuha.
Piliin mo ang lumikha … kaysa ang sumira.
Piliin mo ang magtiyaga … kaysa ang
manghinawa.
Piliin mo ang pumuri … kaysa ang manira.
Piliin mo ang magpagaling … kaysa ang
manakit.
Piliin mo ang magbigay … kaysa ang
magnakaw.
Piliin mo ang umunlad … kaysa ang mabulok.
Piliin mo ang manalangin … kaysa ang
manisi.
Piliin mo ang mabuhay … kaysa ang
mamatay at
Piliin mo ang tamang pagpapasiya …
upang ikaw ay lumaya at tunay na
lumigaya.

44
pandamdaming kalusugan at katatagan lalo na kung ito ay ginagawa ng tao nang
may pagkukusa o bukas puso. Ito rin ay nakapagpapatibay ng pagsasamahan ng
pamilya. Aniya, kung ang isang pamilya ay maglalaan ng 10-15 minuto sa tuwing
umaga sa pagbabasa ng mga babasahin na mag-uugnay sa inyo at sa Diyos (tulad
ng Bibliya para sa mga Kristiyano o Qu’ran para sa mga Muslim), makatitiyak na ang
mga pagpapasiyang isasagawa ay mabuti, mas magiging makabuluhan sa pag-iisip,
mas magiging mahusay ang pakikitungo sa kapwa, mas magiging maayos ang mga
binubuong pananaw, magkakaroon ng sapat na kakayahan na mag-isip muna bago
gumawa ng kilos o tumugon sa isang sitwasyon, mas magiging malapit ang ugnayan
sa mga bagay o tao na tunay na mahalaga sa iyo, at higit sa lahat mas magiging
matibay ang ugnayan ng buong pamilya.
Ngunit paano natin masasanay ang ating sarili kasama ang ating pamilya sa
pagsasagawa ng mga ganitong gawain? Narito ang ilan sa mga pamamaraan na
maaaring makatulong sa iyo at sa iyong pamilya.
1. Tanggapin na ang Diyos ang dapat maging sentro ng buhay-pampamilya. Sa
paglipas ng panahon, ang mga kasapi ng pamilya, lalo na ang mga magulang, ay
labis ang pagiging abala sa pagtatrabaho para sa pagtataguyod ng
pangangailangan ng pamilya. Ang hirap ng buhay ang nagdidikta sa mga
magulang na magsikap para gawing sapat ang kinikita para sa pangangailangan
ng pamilya. Ngunit may mga pagkakataon na wari ay ito na ang nailalagay sa
gitna ng buhay-pampamilya, ang pangangailangang kumita ng pera para sa
katiwasayan ng pamilya. Mahalagang tanggapin at yakapin ng lahat ng kasapi ng
pamilya na ang Diyos at ang tunay na pananampalataya sa Kaniya ang
makapagbibigay ng katiwasayan sa pamilya at sa ugnayan ng mga kasapi nito.
Mas magiging madali para sa isang pamilya ang harapin ang anumang
pagsubok kung nananatiling matingkad ang presensya ng Diyos sa gitna nito.
2. Ituon ang pansin sa pag-unawa. Ang pakikinig sa panalangin o sa nilalaman ng
mga aklat tungkol sa pananampalataya (hal. Qu’ran sa mga Muslim at Bibliya sa
mga Kristiyano) ay hindi sapat kahit pa ang pagmemorya sa nilalaman nito. Ang
mahalaga ay tunay na ipaunawa sa anak ang halaga ng pagkakaroon ng
kaalaman at pag-unawa sa nilalaman nito para sa kaniyang buhay at kung paano
ito mailalapat sa kaniyang araw-araw na pamumuhay. Marahil kaya walang

45
interes ang mas maraming kabataan sa pagbabasa ng mga ganitong aklat ay
dahil hindi nila lubos na nauunawaan kung saan nila ito magagamit. Ito ang
madalas na maririnig sa mga mag-aaral kung bakit ayaw nila ng Mathematics,
dahil sa abot ng kanilang pag-unawa ay hindi naman nila alam kung paano ito
magagamit sa buhay, tulad ng mag-aaral na gustong kumuha ng kursong Mass
Communications o Social Work sa kolehiyo. Marahil tulad ng pagkukulang ng
isang mahusay na guro sa Mathematics, ay gayon din ang pagkukulang ng ilang
magulang na hindi nabibigyang-tuon ang pagpapaunawa ng praktikal na
paglalapat ng pagbabasa ng nilalaman ng mga aklat tungkol sa
pananampalataya sa kanilang pang-araw-araw na buhay.
3. Hayaang maranasan ang tunay at malalim nitong mensahe. Hindi natin
malilimutan ang mga karanasan na nagkaroon ng malalim na epekto sa ating
pagkatao. Mas magiging malalim ang mensaheng maibibigay ng aral ng
pananampalataya kung ito ay mararanasan sa pang-araw-araw na buhay.
Halimbawa, kung ang nais ipaunawa sa mga kasapi ng pamilya ay tungkol sa
pasasalamat na turo ng Diyos, mahalagang isama ang buong pamilya sa
pagbibigay na hindi naghihintay ng anumang kapalit tulad ng pagbibigay sa mga
nangangailangan. Maaari din namang ituro sa mga kasapi ng pamilya ang
kabutihan sa pamamagitan ng pagsasanay sa bawat isa na magsulat ng
mensahe ng kabutihan sa bawat araw at ilagay ito sa lugar na madalas puntahan
ng mga kasapi ng pamilya (hal. refrigerator, sa hapag kainan, o sa facebook
page).
4. Gamitin ang mga pagkakataon na handa ang bawat kasapi ng pamilya na
makinig at matuto. Ang paghubog sa tao sa pananampalataya ay hindi dapat
ipinipilit. Kapag ginawa ito, lalong lalayo ang loob ng kasapi ng pamilya.
Mahalagang laging gamitin ang mga pagkakataon na dumarating upang mailapat
ang mga mensahe mula sa mga aklat tungkol sa pananampalataya. Halimbawa,
sa isang maliit na bata ay maituturo ang pagdarasal at presensya ng Diyos sa
panahon na sila ay natatakot (hal. kapag kumukulog o kumikidlat). Ang pagtuturo
ng pasasalamat ay maituturo sa pagkakataon na nakatanggap ng biyayang hindi
inaasahan lalo na sa panahon ng kagipitan.

46
4. Tulungan ang bawat kasapi upang maitanim sa kanilang isipan ang mga itinuturo
tungkol sa pananampalataya. Mabilis makalimot ang tao. Kaya sa pagtuturo
tungkol sa mahahalagang aral tungkol sa pananampalataya, mahalagang
maisagawa ito nang paulit-ulit upang ito ay tumanim nang malalim sa kanilang
puso at isipan. Ayon sa isang artikulo sa internet, kung ang impormasyon ay
ibibigay sa isang tao ng isang beses lamang, mababa sa 10% bahagdan lamang
nito ang matatandaan paglipas ng 30 araw. Ngunit kung maibibigay ang
impormasyon sa 6 na pagkakataon, 90% ng impormasyon ay mananatili sa
isipan sa loob ng 30 araw. Kung ang nais ay maipaunawa ang Diyos at ang
pananampalataya sa mga kasapi ng pamilya, ulitin nang mas madalas ang
mabuting mensahe ng Diyos sa kanila. Halimbawa, ang pagtuturo ng pag-asa ay
maaaring gawin sa panahon ng pagbisita sa isang kakilalang maysakit ngunit
patuloy na lumalaban o sa isang lugar na sinalanta ng bagyo ngunit patuloy na
bumabangon ang mga tao. Hindi rin matatawaran ang aral tungkol sa pag-asa sa
tuwing makakakita ng isang taong may kapansanan ngunit patuloy na
namumuhay nang normal.
5. Iwasan ang pag-aalok ng “suhol.” “Sige, kapag sumama ka sa akin magsimba
kakain tayo sa labas.” Pamilyar ba sa iyo ang motibasyon na ito? Ito rin ba ang
mekanismo na nagpapatakbo sa iyo para sa pagsama sa pamilya sa pagsimba?
Hindi naman siguro ito masama ngunit mahalagang maiwasan na hindi dapat
malito ang tao sa tunay na layunin ng pagsasagawa ng mga gawain para sa
pananampalataya. Mas mahalaga pa rin na matulungan ang mga kasapi ng
pamilya na gawin ito nang kusang-loob at buong-puso. Sa ganitong pagkakataon
lamang ito magkakaroon ng lalim para sa kanila.
6. Ipadanas ang pananampalataya nang may kagalakan. Mas masaya, mas hindi
malilimutan. Ito ang mahalagang tandaan kung magtuturo tungkol sa
pananampalataya. Tiyakin na lilikha ng mga pagkakataon na magiging masaya
ang kasapi ng pamilya na matuto. Halimbawa, ang pagsasagawa ng egg hunt
(may nilalaman na mensahe ng Diyos) kahit sa isang pangkaraniwang araw na
kumpleto ang pamilya. Maaari din namang magkuwento ng mga nakatutuwang
anekdota at ito ay iugnay sa turo ng Diyos.

47
Mission: Impossible? Katulad ng misyon ng bida sa pelikula, maaaring isipin
na imposibleng maisagawa ang lahat ng ito nang buong husay. Ngunit ito ay
maaaring maging Mission: Possible kung ang lahat ay isasagawa nang may
pagmamahal at malalim na pananampalataya.
Huwag nating hayaan na masira ang pamilyang binuo dahil sa pagmamahal.
Kailangang kumilos ang lahat para ito ay ingatan at ipaglaban. Kasama ka ba sa
laban?
1. Sa iyong palagay, bakit mahalagang mabigyan ka ng mabuting edukasyon
ng iyong pamilya? Paano ka nila mabibigyan ng edukasyon? May isa ka
bang mungkahing paraan? Isa-isahin ang mga ito.
2. Ano kaya ang mga pangunahing dapat matutuhan ng isang anak na tulad
mo sa kaniyang mga magulang?
3. Bakit mahalagang maturuan ng pamilya ang mga anak sa mabuting
pagpapasiya? Ipaliwanag.
4. Sa paanong paraan matuturuan ng pamilya ang mga anak sa paggawa ng
mabuting pagpapasiya?
5. Bakit mahalagang mahubog ng pamilya ang pananampalataya ng mga
kasapi nito?
6. Paano mahuhubog ng pamilya ang pananampalataya ng mga kasapi nito?
7. Paano matitiyak ang tagumpay ng pagsasakatuparan ng mga misyon ng
pamilya sa kanilang mga anak?

48
Panuto: Gamit ang graphic organizer, buuin ang mahalagang konsepto na
nahinuha mula sa nagdaang gawain at babasahin na binasa.
Batayang Konsepto:
________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
1. Ano ang kabuluhan ng Batayang Konsepto sa aking pag-unlad bilang tao?
2. Ano-ano ang maaari kong gawin upang mailapat ang aking mga pagkatuto
sa modyul na ito?

49
Pagganap
Panuto:
1. Gumawa ng sariling infomercial na nagpapakita ng kahalagahan ng
pagtataguyod ng sumusunod na gampanin ng pamilya:
a. Pagbibigay ng edukasyon
b. Paggabay sa paggawa ng mabuting pasiya
c. Paghubog ng pananampalataya
2. Ang patalastas ay kailangang magtagal ng 1 hanggang 2 minuto lamang.
3. Mahalagang mabigyang-diin dito ang panghihikayat sa maraming pamilyang
Pilipino na gawin ang lahat ng kanilang magagawa upang maisakatuparan ang
kanilang mahahalagang misyon para sa:
a. pagbibigay ng edukasyon sa kanilang mga anak,
b. paggabay sa mga ito sa paggawa ng mabuting pagpasiya at;
c. paghubog ng kanilang pananampalataya
4. Matapos magawa ang patalastas ipakita sa guro at i-upload ito sa youtube o sa
facebook upang makita ng maraming tao.
Pagninilay
1. Humanap ng anumang larawan sa internet o sa mga lumang magasin na
maaaring magsimbolo sa edukasyon, pagpapasiya at pananampalataya.
2. Pagkatapos ay hati-hatiin ito upang maging puzzle pieces.
3. Ang magdidikta sa bilang ng piraso ng puzzle ay ang dami ng mga
pagkatuto na nakuha sa aralin. Ibig sabihin, bawat piraso ng puzzle ay
maglalaman ng iyong mahalagang pagkatuto na may kaugnayan sa halaga
na maisakatuparan ang misyon para sa pagbibigay ng edukasyon,
paggabay sa mabuting pagpapasiya ng pamilya at paghubog ng
pananampalataya.
4. Isulat sa likod ng bawat piraso ng puzzle ang mga pagkatuto.

50
5. May inihandang halimbawa sa ibaba:
6. Idikit ang mga puzzle pieces sa plastic cover upang mabasa maging ang mga
nakasulat sa likod nito.
Pagsasabuhay
Magkakaroon lamang ng kabuluhan ang lahat ng mga pagkatuto sa bawat
aralin sa EsP kung unti-unting mailalapat sa buhay ang mga ito hanggang maging
bahagi na ng pang-araw-araw na pagkilos ang mga ito. Gawin ang sumusunod.
1. Sumulat ng mga tiyak na hakbang kung paano mo:
a. Mapauunlad ang pansariling-gawi sa pag-aaral
b. Matitiyak na makagagawa ng mga mabuting pagpapasiya
c. Mahuhubog o mapauunlad ang pananampalataya
2. Pagkatapos, ilagay ito sa isang tsart upang mabantayan ang pagsasakatuparan
ng mga hakbang na ito.
3. Bantayan ang paglalapat ng mga tiyak na hakbang sa loob ng dalawang linggo.
4. May inihandang halimbawa para sa iyo.
Ang magulang ang unang guro sa
tahanan.

51
Hakbang
Unang Linggo Ikalawang Linggo
Lunes
Martes
Miyerkules
Huwebes
Biyernes
Sabado
Linggo
Lunes
Martes
Miyerkules
Huwebes
Biyernes
Sabado
Linggo
Pagbibigay ng Edukasyon
1. Nakagawa ng gawaing
iniatas ng guro sa klase
√ √ √ √ √ √ √ √ √
2. Nakagawa ng takdang
aralin sa takdang
panahon
√ √ √ √ √ √ √ √ √ √
3.
4.
5.
Paggabay sa Paggawa ng Mabuting Pagpapasiya
1. Isinangguni ang isang
suliranin sa magulang o
sa taong may kaalaman
sa moral na pamumuhay
√ √ √ √ √ √
2.
3.
4.
5.
Paghubog ng Pananampalataya
1. Nagdasal kasama ang
pamilya bago kumain
√ √ √ √ √ √ √ √ √
2.
3.
4.
5.

52
Mga larawan
Patalastas mula sa YouTube
Metastrips
Permanent marker
Tsart para sa paglalapat ng mga tiyak na hakbang
Mga Sanggunian
Abad, J. and Fenoy, E. (1988). Marriage: A path to sanctity. Manila: Sinag-tala
Publishers, Inc.
Santos, C. et al. (1997). Conjugal communion: A Theology course on marriage
and the family for university students. Pasig City: University of Asia and the
Pacific.
____. (2005). Familiaris consortio: Apostolic exhortation of Pope John Paul II
on the role of the Christian family in the modern world. Pasay City: Paulines
Publishing House.
Aladics, R. ma stl. The Rights and duties of parents to the education of their children
and the mass media. Retrieved from http://www.christendom-
awake.org/pages/aladics/rights&duties.html on October 1, 2012
Taylor, J. Lesson #1: Make good decisions. retrieved from
http://www.familiesonlinemagazine.com/kids-decision-making.html on October 1,
2012
Schultz, T. Faith and children. Retrieved from
http://www.focusonthefamily.com/faith/spiritual_development/faith_
and_children.aspx on October 2, 2012
Kumusta na?

53
Modyul 3: ANG KAHALAGAHAN NG KOMUNIKASYON SA
PAGPAPATATAG NG PAMILYA
Ang unang salita natin ay sa
pamilya natin natutuhan. Dito unang
nahuhubog ang ating kasanayan sa
komunikasyon. Dito tayo unang natututong
makipagkapwa at bumuo ng pamayanana.
Ayon sa Banal na Papa Juan Paulo II, isa
sa mga pangunahing tungkulin ng pamilya
ang bumuo ng pamayanan. Hindi posible ang makipagkapwa o bumuo ng
pamayanan nang walang komunikasyon, pasalita man o di-pasalita.
Bagama’t tao lamang ang
nakapagwiwika, hindi tao lamang ang may
kakayahan sa komunikasyon. Mayroong
paraan ng komunikasyon ang mga balyena
na pinakamalaking nilalang na nabubuhay;
gayundin naman may komunikasyon sa
mga insekto tulad ng langgam at bubuyog.
Minsan nga may komunikasyon din sa
pagitan ng mga tao at hayop. Kaya nga ang unggoy ay nakababasa at
nakapagsesenyas sa ating wika! Higit ang tao sa hayop at iba pang nilikha;
samakatuwid, ang komunikasyon sa pagitan ng mga tao ay may mas malalim na
kahulugan at dahilan kaysa sa pagpapahayag ng iniisip o niloloob. Ito ang
kinakailangan nating maunawaan tungkol sa komunikasyon sa pamilya, nang sa
gayo’y maging mapanagutan tayo sa paggamit ng kakayahang ito. Ang
komunikasyon ay maaaring makapagbigkis at maaari ding magdulot ng
pagkakawatak-watak. Mahalagang matutuhan at sanayin sa loob ng pamilya ang uri
ng komunikasyong makapagpapaunlad sa ating pagkatao sapagkat ito ang
magpapatatag dito.

54
Paano na lamang kung sa pamilya pa lamang ay hindi maayos ang daloy ng
komunikasyon? Paano ito makaaapekto sa ugnayan ng mga kasapi ng pamilya? Sa
pakikipagkapwa? Sa pagbubuo ng komunidad?
Inaasahang sa pamamagitan ng pag-aaral mo ng modyul na ito masasagot
mo ang mga tanong na ito at sa huli’y maipaliliwanag ang sagot sa mahalagang
tanong na: Bakit mahalaga ang komunikasyon sa pagpapatatag ng pamilya?
Sa modyul na ito, inaasahang malilinang sa iyo ang sumusunod na
a. Natutukoy ang mga gawain o karanasan sa sariling pamilya o pamilyang
nakasama, namasid, o napanood na nagpapatunay ng pagkakaroon o kawalan
ng bukas na komunikasyon
b. Nabibigyang-puna ang uri ng komunikasyon na umiiral sa isang pamilyang
nakasama, namasid, o napanood
d. Naisasagawa ang mga angkop na kilos tungo sa pagkakaroon at pagpapaunlad
ng komunikasyon sa pamilya
Narito ang mga kraytirya ng pagtataya ng awtput mo sa titik d:
1. Malinaw at makatotohanan ang pagkakagawa ng plano (action plan)
2. Naisagawa ang gawain ayon sa plano
3. May mga patunay ng pagsasagawa
4. May kalakip na pagninilay tungkol sa iyong karanasan at epekto ng gawain sa
iyong pagkatao at pakikipagkapwa

55
Paunang Pagtataya
A. Panuto: Para sa Bilang 1 hanggang 6, punan ang mga kahon ng angkop na mga
bahagi upang mabuo ang daloy ng komunikasyon. Piliin ang titik ng tamang
sagot sa mga pamimilian sa ibaba ng diagram. Isulat sa kuwaderno ang titik ng
iyong napiling sagot.
B. Panuto: Para sa Bilang 7 hanggang 12, tukuyin kung ang uri ng diyalogo sa
sitwasyon ay I-Thou o I-It. Gawin ito sa kuwaderno.
______________7. Kailangan ni Daniel na maibenta ang kaniyang lumang kotse
dahil nais niyang makabili ng bago. Nagtungo siya sa kaniyang kumpare upang
kumbinsihin itong bilhin ang kaniyang lumang kotse. Nakumbinsi naman niya ito
dahil sila’y nagkasundo sa halaga nito.
Mga Pamimilian:
a. Mensahe
b. Pangangailangan
c. Pagbibigay ng kahulugan sa mensahe
d. Tugon sa mensahe o feedback
e. Pagsasalin sa wika o simbulo (pasalita o di-pasalita)
f. Pagkaunawa (o di-pagkaunawa) sa mensahe
g. Damdamin

56
______________8. May suliranin si Jane sa kaniyang pamilya. Kailangan niya
ng mapaghihingahan ng kaniyang sama ng loob. Pumunta siya sa kanilang
gurong tagapayo. Mahusay na tagapakinig ang kanilang gurong tagapayo. Alam
ni Jane na bibigyan siya nito ng panahon at hindi siya nito huhusgahan.
______________9. Maganda ang samahan nina John at kaniyang ama.
Pinakikinggan nito ang kaniyang mga opinyon sa tuwing sila’y nagkakausap.
Bagama’t hindi siya nito laging pinagbibigyan sa kaniyang mga gustong gawin,
alam ni John na ito’y para sa kaniyang ikabubuti.
_______________10. Malapit na ang semestral break. Niyaya si Josie ng
kaniyang kaibigan na magbakasyon sa isang kilalang resort. Nag-isip si Josie ng
paraan upang makumbinsi ang kaniyang mga magulang na siya’y payagan. Sa
kanilang pag-uusap ay hindi rin niya ito napapayag. Masamang-masama ang
loob ni Josie sa mga ito.
_______________11. Madalas nagkakagalit ang magkapatid na Wally at Jose.
Hindi nila pinakikinggan ang sinasabi ng bawat isa. Kapwa ayaw magpatalo sa
argumento ang dalawa.
_______________12. Gandang ganda si Juan kay Mila. Matagal niya na itong
crush. Hindi siya magkalakas ng loob na lapitan ito at kausapin. Nang minsang
magkita sila at nagkausap, masayang masaya si Juan. Wari ba’y si Mila at siya
lang ang nasa silid, hindi nila kapwa napapansin at naririnig ang ibang tao.
C. Panuto: Para sa Bilang 13 hanggang 15, tukuyin kung ang sumusunod ay
diyalogo o monologo. Gawin ito sa kuwaderno.
_______________13. Nagkaroon ng pagpupulong ang samahang Kabataan –
Pambansang Samahan sa Edukasyon sa Pagpapahalaga (K-PSEP) sa paaralan
ni Joan. Si Wency, ang pangulo nito, ay mahusay magsalita. Palagi itong
kampeon sa pagtatalumpati sa kanilang paaralan. Nais ni Joan na imungkahi sa
samahan ang isang proyekto para sa nalalapit na “Boys and Girls Week,” ngunit
hindi siya nagkaroon ng pagkakataon. Si Wency ang nasunod sa lahat ng
proyekto.

57
_______________14. Pinagagalitan ni Aling Juana si Milet dahil sa ginawa
nitong pag-alis nang walang paalam. Walang magawa si Milet kundi ang umiyak.
Lubos siyang nagsisisi sa pagsuway sa kaniyang ina.
_______________15. Malapit na ang ika-13 kaarawan ni Jules. Kinausap siya
ng kaniyang mga magulang tungkol sa kung ano ang nais niya sa kaniyang
kaarawan. Sinabi ni Jules na nais niya ang isang party upang maimbita ang
kaniyang mga kaibigan. Iminungkahi naman ng kaniyang mga magulang na sila’y
kumain na lamang sa labas at ang gagastusin sana sa party ay ibili na lamang
ng mga damit para sa mga bata sa ampunan. Sa huli’y pumayag si Jules sa
mungkahi ng magulang. Nais nitong maging mas makabuluhan ang kaniyang
kaarawan.
Gawain 1
A. Pagsusuri ng mga sitwasyon
Panuto: Basahin at suriin ang sumusunod na sitwasyon. Isulat sa kuwaderno ang
iyong sagot sa mga tanong sa bawat sitwasyon.
1. Nasa ibang bansa ang ama ni Melissa. Tuwing katapusan ng buwan,
tumatawag siya sa telepono at nagpapadala ng pera. Nang lumaon, tuwing
katapusan, nagpapadala pa rin ng pera ang kaniyang ama, subalit hindi na ito
tumatawag. Sa iyong palagay, ano ang dapat gawin nina Melissa? Ipaliwanag
ang sagot.
2. Tuwing magigising si Julio ay handa na ang kaniyang pagkain. Maliligo at
kakain na lamang siya bago pumasok ng paaralan. Parehong nagtatrabaho
ang kaniyang mga magulang at nasa dormitoryo ng kolehiyo ang kaniyang ate.
Nais sana ni Julio na hingin ang payo ng kaniyang mga magulang tungkol sa
pagsali sa isang paligsahan sa paaralan, subalit lagi silang abala. Malungkot
na kumakain na mag-isa si Julio. Ano ang dapat niyang gawin? Ipaliwanag ang
sagot.

58
3. Tuwing hapon, nakasanayan ng anim na taon at bunsong kapatid ni Mila na
hintayin ang kanilang mga magulang sa tabi ng bintana. Nais ni Milang
ipaliwanag sa bunsong kapatid na dalawang taon pa bago umuwi ang kanilang
mga magulang dahil nasa ibang bansa na ang mga ito. Kung ikaw si Mila,
paano mo ito ipaliliwanag sa iyong bunsong kapatid?
B. Think-Pair-Share
Makipagpares sa isang kamag-aral. Kunin ang kaniyang mga opinyon sa
sumusunod na tanong. Ibahagi mo rin ang iyong opinyon tungkol sa mga tanong
na ito.
1. Anong uri ng suliranin ang ipinahihiwatig sa mga sitwasyon? Ipaliwanag.
2. Ano-ano ang maaaring dahilan ng mga suliraning ito? Ipaliwanag.
3. Ano-ano ang maaaring gawin ng isang kabataang tulad mo upang
malampasan o matugunan ang mga suliraning ito? Ipaliwanag.
Gawain 2: Pagsusuri ng Larawan
Panuto: Suriin ang sumusunod na mga larawan.

59
Sagutin ang sumusunod na gabay na tanong. Isulat sa kuwaderno ang iyong sagot.
1. Ano ang ipinahihiwatig sa mga larawan? Ipaliwanag.
2. Tukuyin ang mga suliranin sa komunikasyon na ipinahihiwatig sa bawat larawan.
3. Ano-ano ang maaaring dahilan ng suliranin sa komunikasyon na ipinahihiwatig
sa mga larawan? Ipaliwanag.
4. Paano nakaaapekto sa pakikipag-ugnayan sa kapwa ang mga suliraning ito sa
komunikasyon? Ipaliwanag.
5. Ano-ano ang maaaring solusyon upang malampasan ang mga suliraning ito sa
komunikasyon? Tukuyin ang mga ito at ipaliwanag.
Pagtataya
Panuto: Maraming suliranin ang nagiging hadlang sa komunikasyon maging sa ating
pamilya. Tukuyin ang mga ito at ang katumbas na maaaring solusyon sa mga ito.
Mga hadlang sa epektibong komunikasyon
1._____________________________________
2. _____________________________________
3. _____________________________________
4. _____________________________________
5. ______________________________________
Mga solusyon upang malampasan ang mga suliranin sa
komunikasyon
1._____________________________________
2. _____________________________________
3. _____________________________________
4. _____________________________________
5. ______________________________________

60
C. PAGLINANG NG KAALAMAN, KAKAYAHAN, AT PAG-UNAWA
Gawain 1: Panayam
Panuto: Kapanayamin ang lima sa iyong mga kamag-aral. Pasagutan sa kanila ang
sumusunod na tanong. Gawan ng paglalagom o pag-uulat ang resulta ng iyong
panayam. Iulat ito sa klase.
Mga Tanong:
1. Sino-sino sa inyong pamilya ang madalas mong kausap?
2. Maayos ba ang komunikasyon ninyo sa iyong pamilya? Bakit?
Gawain 2: Pagsusuri sa mga suliranin sa komunikasyon na kinakaharap ng
mga pamilyang Pilipino sa modernong panahon
Panuto: Punan ang hinihingi sa bawat hanay.
Sitwasyon
Ano ang
karaniwang uri
ng
komunikasyon
sa ganitong
sitwasyon sa
pamilya?
Ano ang
karaniwang
kalagayan ng
ugnayan ng
mga kasapi
ng pamilya sa
loob ng
ganitong
sitwasyon?
Ano ang
dapat gawin
ng bawat
kapamilya
upang
mapabuti
ang ugnayan
sa isa’t isa?
1. Mga magulang na
parehong
nagtatrabaho at ang
mga anak ay naiiwan
sa mga katulong
2. Ang isa sa mga
magulang ay
nagtatrabaho sa
ibang bansa at ang
mga anak ay
nakatirang kasama
ang isa sa mga
magulang at iba pang
kamag-anak
3. Ang parehong
magulang ay
nagtatrabaho sa
ibang bansa at ang
mga anak ay nakatira
sa mga kamag-anak

61
Sitwasyon
Ano ang
karaniwang uri
ng
komunikasyon
sa ganitong
sitwasyon sa
pamilya?
Ano ang
karaniwang
kalagayan ng
ugnayan ng
mga kasapi
ng pamilya sa
loob ng
ganitong
sitwasyon?
Ano ang
dapat gawin
ng bawat
kapamilya
upang
mapabuti
ang ugnayan
sa isa’t isa?
4. Ang mga magulang
ay parehong walang
trabaho, binibigyan
ng sustento ng mga
kamag-anak
Mga Gabay na Tanong:
1. Batay sa mga ibinigay na sitwasyon, ano-ano ang suliranin na kinakaharap ng
pamilya sa modernong panahon?
2. Ano-ano ang maaaring dahilan ng mga suliraning ito? Ipaliwanag.
3. Paano nakaapekto sa komunikasyon ang mga pagbabago sa pamilya bunsod
ng modernong panahon, sa pagitan ng mga kasapi nito? Ipaliwanag.
4. Bakit mahalaga ang bukas na komunikasyon sa pamilya? Ipaliwanag.
5. Paano nakatutulong ang bukas na komunikasyon sa pagpapabuti ng ugnayan
sa loob ng pamilya? Ipaliwanag.
Gawain 3: Pagsusulat ng anekdota
Panuto: Binanggit ni Leandro C. Villanueva (2003) ang mga sanhi, dahilan, o
hadlang sa komunikasyon sa pagitan ng mag-asawa. Ang mga ito ay maaaring
totoo rin sa ating komunikasyon sa kapwa. Binanggit rin niya ang mga paraan
upang mapabuti ang komunikasyon.
A. Panuto: Basahin ang sumusunod na mga hadlang sa mabuting
komunikasyon. Pumili ng isang hadlang na maaaring tumutukoy sa iyo o sa
isang kakilala. Sumulat ng maikling anekdota sa iyong kuwaderno na
nagpapakita kung paano ito naging hadlang sa mabuting komunikasyon.

62
1. Pagiging umid o walang kibo. Ang pagkaumid o pagtatago ng saloobin ay
parang pagbabakod ng sarili – hindi ito mapapasok ng iba. Ayon kay
Villanueva, mahirap umunlad ang pagkatao at pakikisama ng taong ayaw
magpahayag ng sariling kaisipan at damdamin o tumanggap ng saloobin
ng kapwa. Mayroong mga taong pinipili ang manahimik kaysa magsalita
ng masakit sa kapwa. Subalit dahil sa kaniyang pananahimik nagkakaroon
naman ng pagtatampo o hindi mabuting saloobin ang taong hindi niya
kinakausap. Sinasabi na karamihan sa kalalakihan ay ganito. Matipid sila
sa pananalita samantalang karamihan sa kababaihan ay ipinahahayag ang
kanilang damdamin.
2. Ang mali o magkaibang pananaw. Kung ang pagpapahalaga at pananaw
ng bawat isa ay magkakaiba, nagkakaroon ng hindi pagkakaunawaan.
Kung tinitingnan ng isa na higit siyang tama o higit siyang magaling,
maaaring hindi sila magkaunawaan lalo na kung nararamdaman ng taong
kausap na siya ay minamaliit o hinahamak.
3. Pagkainis o ilag sa kausap. Mayroong mga taong tila namimili ng kausap.
Kapag pakiramdam nila, wala sila sa kondisyong makipag-usap, hindi sila
kumikibo. May mga taong umiiwas na makipag-usap lalo na kung
pakiramdam nila ay wala sa katwiran ang kausap.
4. Takot na ang sasabihin o ipahahayag ay daramdamin o didibdibin. Iniisip
minsan ng tao na magdaramdam o diribdibin ng kausap ang maaari
niyang sabihin kaya nananahimik na lamang siya o kaya’y
nagsisinungaling sa kapwa.
Hadlang sa Mabuting Komunikasyon:
_________________________________________________________
Anekdota:________________________________________________
_________________________________________________________
_________________________________________________________
_________________________________________________________
____________________

63
Sagutin:
1. Paano nakaapekto sa ugnayan sa pagitan ng mga tauhan sa anekdota
ang naging suliranin sa komunikasyon? Ipaliwanag.
2. Paano malalampasan o nalampasan ng mga tauhan sa anekdota ang
suliraning ito? Ipaliwanag.
B. Panuto: Basahin ang sumusunod na mga paraan upang mapabuti ang
komunikasyon. Sumulat ng karagdagang dalawang paraan upang mapabuti
ang komunikasyon batay sa iyong mga napag-aralan sa mga naunang
gawain.
1. Pagiging mapanlikha o malikhain (creativity). Kailangang gamitin ng tao ang
kaniyang talino at malikhaing isipan sa pagtuklas ng mabuting paraan ng
pagpapahayag ng kaniyang sasabihin. Maghintay ng tamang panahon at ng
wastong lugar, at itaon din na nasa magandang pakiramdam ang sarili at ang
kakausapin. Kung may dinaramdam naman ay maghunos-dili at ilagay muna
sa kondisyon ang sarili, gayundin ang kakaharapin. Maaaring magbigay ng
bulaklak kung nagtatampo ang kakausapin. Maaaring ipagluto ng masarap na
ulam ang kakausapin upang mabawasan ang kaniyang galit o tampo.
2. Pag-aalala at malasakit (care and concern). Magkaroon ng malasakit at galang
sa kausap sinuman o anuman ang kaniyang katayuan o nalalaman. Kahit na
bata, katulong sa bahay, o pulubi ang kausap, isiping mayroon kayong pantay
na dignidad at karapatan. Kahit itinuturing na mababa ang kanilang kalagayan
sa lipunan, humingi ng paumanhin sa kanila kung nasaktan mo ang kanilang
damdamin.
3. Pagiging hayag o bukas (cooperativeness/openness). Sa pakikipag-usap,
maging bukas lagi at manatiling tapat lalo na sa mag-asawa. Huwag hanapin
ang sariling katangian sa kausap. Huwag sukatin ang kausap sa kaniyang
kapintasan at kamangmangan. Tanggapin ang kausap bilang isang taong
mayroong dignidad at karapatan. Halimbawa, nasira ng inyong katulong ang
inyong computer dahil pinakialaman niya ito. Huwag magbitaw ng masasakit na
salita. Bigyan siya ng pagkakataong magpaliwanag at kung mayroon siyang
pinsalang nagawa, pag-usapan kung ano ang dapat gawin.

64
4. Atin-atin (personal). Mabuti sa magkakasambahay ang pagkakaroon ng sama-
samang usapan at pagpapalitan ng kuro o magkaroon ng masayang balitaan at
pagbabahaginan ng karanasan na maaaring pag-usapan ng pamilya at
kaibigan. Subalit mayroong mga suliraning sa pamilya lamang dapat pag-
usapan. Kung ang suliranin ay para sa mag-asawa lamang at ang pagsasabi
nito sa mga anak ay magdudulot lamang ng kalituhan, kailangan na lutasin ito
nang palihim sa mga kasambahay. Ang “atin-ating” usapan ay hindi
pagsasangkot o paninisi sa ibang tao.
5. Lugod o ligaya. Ang kaligayahan o lugod ng isang tao sa pakikipag-usap ay
nakaaakit sa pagtitiwala ng kaharap. Ang masayang tao ay nakagaganyak sa
kapwa na makipagpalagayang-loob, magtiwala, at maging bukas sa
pakikitungo. Kailangang maging masigla sa pakikipag-usap lalo na sa kabiyak.
Sa Bilang 6 at 7, sumulat ng karagdagang dalawang paraan upang mapabuti
ang komunikasyon batay sa iyong mga napag-aralan sa mga naunang gawain.
Gawin ito sa iyong kuwaderno.
6. ___________________________________________________________
___________________________________________________________
________________________________________________________
7. ___________________________________________________________
___________________________________________________________
________________________________________________________
Pagtataya
Panuto: Punan ang hinihingi sa bawat hanay. Sikaping makapagtala ng lima sa
bawat hanay.
Mga Suliranin sa Komunikasyon sa
Pamilya Bunsod ng mga Pagbabago sa
Modernong Panahon
Ang Magagawa Ko upang Matugunan
ang mga Ito Bilang Kabataan

65
Mga Kraytirya sa Pagtataya:
1. May paliwanag na isinulat
2. May mga ibinigay na halimbawa
3. Tumpak ang mga isinulat ayon sa mga pinag-aralan sa nagdaang mga gawain
D. PAGPAPALALIM
Basahin at unawaing mabuti.
Ang Halaga ng Komunikasyon sa Pagpapatatag ng Pamilya
Habang patungo sa ilog Ganges upang maligo ang isang
gurong Hindu, nadaanan niya ang isang pamilyang nagtatalo-talo
at galit na sinisigawan ang isa’t isa. Tinanong nito ang mga
kasamang mag-aaral, “Bakit sumisigaw ang tao sa pakikipag-
usap kung siya ay nagagalit?” Sumagot ang isa, “Nawawalan tayo
ng pasensya kaya’t tayo’y sumisigaw.”
“Ngunit bakit kailangan nating sumigaw gayong ang ating kausap ay nasa
tabi lang natin? Maaari namang sabihin ang ating ikinagagalit sa mahinahong
paraan?” tanong muli ng guro.
Nagbigay pa ng sagot ang ilan sa mga mag-aaral ngunit hindi nasiyahan ang
guro sa kanilang mga ibinigay na pangangatwiran. Sa huli’y nagpaliwanag ang guro,
“Pinaglalayo ng galit ang mga puso ng tao sa isa’t isa. Dahil dito kailangan nilang
sumigaw upang marinig ang isa’t isa. Samakatuwid, mas lumalakas ang pagsigaw
habang lalong tumitindi ang galit at lalong naglalayo ang kanilang mga damdamin.
Ano naman ang nangyayari kung nagmamahalan ang dalawang tao? Hindi
sila sumisigaw, sa halip ay mahina at mahinahon ang kanilang pag-uusap sapagkat
magkalapit ang kanilang mga puso.
Habang lalo nilang minamahal ang isa’t isa, lalo namang naglalapit ang
kanilang mga kalooban, kaya’t sapat na ang mga bulong upang ipahayag ang
damdamin. Sa huli’y ni hindi na kailangan pa ang mga pangungusap o salita. Ang
kanilang mga tingin at kilos ay sapat na. Ganyan sila nagiging kalapit sa isa’t isa.

66
Ano nga ba ang
komunikasyon?
Matapos ang paliwanag ay sinabi ng guro, “Kung kayo’y nakikipagtalo o
nakikipagpaliwanagan, lalo’t sa minamahal, huwag ninyong hayaang maglayo ang
inyong mga kalooban. Maaaring dumating ang panahong malimot na ang daan
patungo sa isa’t isa. Maaaring maging dahilan ito ng inyong tuluyang paghihiwalay
ng landas.”
Ipinahihiwatig sa anekdotang ito ang halaga ng mabuting komunikasyon sa
pakikipag-ugnayan sa kapwa. Nararapat na gamitin natin ang salita upang
magpahayag ng nasasaisip at niloloob sa paraang makalilikha ng pag-unawa at
nakapaglalapit sa kapwa. Ipinahihiwatig din dito na ang pagmamahal ang
pinakamabisang paraan ng komunikasyon, sapagkat ang tunay na pagmamahal ay
ang pagkakaisa ng isip at puso ng dalawang tao. Samakatuwid, hindi ito
nangangailangan pa ng salita.
Gayunpaman, ayon kay Dr. Manuel Dy (2010), “Sa pagwiwika
sumasalipunan ang tao.” Hindi posible ang mabuhay sa lipunan kung walang salita o
wika. Upang maging ganap na tao kailangan nating magsalita at makipagtalastasan
sa kapwa tao. Mahalaga ang komunikasyon sa patuloy na paghahanap ng tao sa
katotohanan. Mahalagang kondisyon para sa isang pangkalahatan at panlipunang
komunikasyon na ito ay ang pagiging tapat at mapagkakatiwalaan. Ngunit ang
pagiging tapat at ang pag-iwas sa pagsisinungaling at pandaraya ang pinakamaliit
nating maibibigay bilang katarungan sa ating kapwa. Ang komunikasyon ay may mas
higit na malalim na kahulugan kaysa sa pagsasabi ng totoo at hindi
pagsisinungaling.
Ang komunikasyon ay anumang senyas o simbulo
na ginagamit ng tao upang ipahayag ang kaniyang iniisip at
pinahahalagahan, kabilang dito ang wika, kilos, tono ng
boses, katayuan, uri ng pamumuhay, at mga gawa. Maging ang katahimikan ay may
ipinahihiwatig. Sa pagmamahal, inihahayag ng tao ang kaniyang sarili sa minamahal.
Nagpapahayag tayo hindi lamang sa pamamagitan ng ating sinasabi o ginagawa
kundi maging sa kung sino tayo at paano tayo namumuhay. Mahalaga sa atin ang
katapatan at integridad hindi lamang sa salita kundi sa gawa. Humahanga tayo sa
taong may isang salita. Ayaw natin ng pagkukunwari o pagpapanggap, mga palabas
lamang, mga taong doble kara o balimbing, mga taong mababaw o puro porma;

67
Ano ang hamon sa
komunikasyon sa
pamilya sa modernong
panahon?
iwinawaksi natin ang pandaraya, pagpapaimbabaw, at pagtatraydor. Nauunawaan
natin ang halaga ng mabuting halimbawa at ng katotohanan. Alam din natin na ang
buhay ng isang tao ay maaaring maging isang pamumuhay sa kasinungalingan.
Ang komunikasyon sa pamilya ay ang paraan kung paano nagpapalitan ng
pasalita at di-pasalitang impormasyon sa pagitan ng mga kasapi nito. Isang
mahalagang kasanayan sa komunikasyon ang kakayahan na magbigay ng tuon sa
iniisip at sa nadarama ng kapwa. Tulad nga ng nasabi na, hindi lamang pagsasalita
ang mahalagang bahagi ng komunikasyon, mahalaga rin ang pakikinig sa sinasabi
ng kausap at ang pag-unawa sa kaniyang mga hindi sinasabi.
Sa pamamagitan ng komunikasyon, naipahahayag ng mga kasapi ng pamilya
ang kanilang mga pangangailangan, ninanais, at ang kanilang pagmamalasakit sa
isa’t isa. Ang bukas at tapat na komunikasyon ay daan upang maipahayag ng bawat
kasapi ang pagkakaiba ng pananaw o di-pagsang-ayon gayon din ang kanilang
pagmamahal at pagmamalasakit sa isa’t isa. Sa pamamagitan ng komunikasyon,
nagagawa ng mga kasapi ng pamilya na malutas ang mga suliraning dumarating.
Hindi nakapagtataka na ang hindi maayos na komunikasyon sa pamilya ay
nagiging sanhi ng hindi mabuting ugnayan ng mga kasapi nito. Ang hindi maayos na
komunikasyon ay maaaring maging sanhi ng madalas na pagtatalo sa pamilya,
kakulangan sa kakayahang malutas ang mga suliranin, paglalayo ng loob sa isa’t
isa, at mahinang pagbibigkis ng mga kasapi nito. Kaya nga’t mahalagang mapabuti
ang daloy ng komunikasyon sa pamilya upang maging matatag ito.
Mas malaking hamon ang pagkakaroon ng
mabisang komunikasyon sa pamilya sa modernong
panahon. Ang pamilya ay nahaharap sa maraming
pagbabago. Ang mga pagbabagong ito ay
nakaaapekto sa daloy ng komunikasyon at sa uri ng
ugnayan ng mga kasapi ng pamilya. Ang ilan ay mga positibong pagbabago at ang
ilan naman ay mga hamong kailangang malampasan nito. Ilan sa mga positibong
pagbabago ay ang pagkakaroon ng mga kasapi nito ng kamalayan tungkol sa
kanilang kalayaan bilang tao, kamalayan tungkol sa kanilang pakikipagkapwa,
mapanagutang pagmamagulang, at edukasyon. Ang ilan naman sa mga negatibo ay
ang entitlement mentality, kawalang galang sa awtoridad at nakatatanda, ang mga

68
Paano mapatatatag ang
komunikasyon sa pamilya?
Ano ang
diyalogo?
kahirapan sa pagsasalin ng pagpapahalaga, ang legal na paghihiwalay ng mga mag-
asawa o pagsasawalang bisa ng matrimonya ng kasal, pagpapalaglag, at kahirapan
o kasalatan sa buhay. Nag-uugat ang mga negatibong pagbabagong ito sa pamilya
sa labis na materyalismo at pangingibabaw ng paghahangad sa pansariling
kapakanan bago ang pamilya. Natural lamang na kung sira ang ugnayan sa pamilya,
sira rin ang komunikasyon at gayon din naman kung sira ang komunikasyon ay sira
rin ang ugnayan ng pamilya.
Ang pinakamabisang tugon dito ay ang pag-
unawa sa tunay na kahulugan ng komunikasyon sa
pagitan ng tao. Ang tunay na komunikasyon sa
pagitan ng mga tao ay tinawag ni Martin Buber na “diyalogo.” Ang tunay na
diyalogo ay hindi lamang pag-uusap o pakikipagtalastasan. Hindi ito tulad ng teknikal
na pakahulugan dito. Hindi ito pakikipagkasundo o pakikipagpalitan ng impormasyon
upang makumbinsi ang kapwa na magkaroon ng katulad na pananaw.
Ang diyalogo ay nagsisimula sa sining ng pakikinig. Ang dalawang tao ay
dumudulog sa diyalogo nang may lubos na pagbubukas ng sarili at tiwala sa isa’t isa.
Umaalis sila sa diyalogo na kapwa may pagbabago kung hindi man napabuti kaysa
dati dahil sa karanasang ito. Hindi ito pagkumbinsi, kundi ang pakikinig sa kapwa
upang maunawaan ang kaniyang pananaw at pinanggagalingan at pagpapahayag
naman ng sariling pananaw sa kapwa. Sa huli’y hindi nila kailangang magkaroon ng
parehong pananaw o kompromiso tungkol sa isang bagay. Katarungan ang
pinakamababang hatid ng tao sa diyalogo at pagmamahal naman ang
pinakamataas.
Ang pakikipagdiyalogo ay pagkumpirma sa pagkatao ng
taong kadiyalogo. Sa pakikipagdiyalogo tinitingnan mo ang kapwa
nang may paggalang sa kaniyang dignidad kaya’t inilalagay mo ang
iyong sarili at ibinibigay ang buong atensyon sa pakikipagdiyalogo sa kaniya. Kaya
nga sa diyalogo nakahanda kang tumayo sa tinatawag na “narrow ridge” o makipot
na tuntungan. Ito ang tinatawag ni Buber na ugnayang I – thou.
Ang komunikasyong ito ay posible lamang sa pagitan ng mga tao. Natutuwa
tayo sa ating alaga kung kaya nitong ipaalam sa atin ang kanilang pangangailangan.
Halimbawa ang asong nais pumasok ng bahay na marunong kumatok, o binibitbit

69
ang kaniyang kainan papunta sa atin kung ito’y nagugutom na, o kaya’y kusang
pumapasok sa palikuran upang magbawas at umihi, at marunong pang mag-flush ng
toilet! Bagama’t nagagawa ito ng aso wala itong kamalayan na tulad ng sa tao. Hindi
niya alam ang mga bagay na ito. Ginagawa niya ito dahil epektibo ang mga kilos na
ito upang makuha niya ang kaniyang mga kailangan. Tinatawag itong conditioning
ng psychologist na si Ivan Pavlov. Sa isang banda, ang tao sa komunikasyon ay may
kaalaman at kamalayan. Bukod sa siya’y may kakayahang magwika, kaya niya ring
maging mapanlikha o malikhain sa pagpapahayag ng kaniyang iniisip at nadarama.
Halimbawa, kung nais niyang suyuin ang isang kaibigan, maaaring bigyan niya ito ng
bulaklak o ipagluto kaya ng masarap na pagkain. May kamalayan ang tao; dahil sa
kaniyang isip at mga pandama, nararanasan niya ang kaniyang kapwa at ang
komunikasyong namamagitan sa kanila. May kalayaan din siya bilang tao. Maaari
niyang piliing magsalita o hindi kumibo, makinig o magbingi-bingihan. Tao lang ang
may kakayahang magkunwaring natutulog upang iwasan ang pakikipag-usap.
Nakakita ka na ba ng asong nagpapanggap na tulog o nagpapanggap na busog
kahit ang totoo’y nagugutom?
Kung ang komunikasyon ay ginagawa upang makamit ang isang layuning
pansarili, o kung ang pakay ay marinig lamang at hindi ang makinig, hindi ito nasa
isang diyalogo kundi monologo. Hindi tinitingnan ang kapwa bilang tao kundi isang
daan upang makamit ang nais. Ito ang tinatawag na ugnayang I – it.
Ang diyalogo ay nararapat na sa pamilya nagsisimula at natututuhan.
Ang isa sa pinakamalaking suliranin sa pamilya ngayon ang kawalan ng tunay na
komunikasyon sa pagitan ng mag-asawa, mga magulang at mga anak. Madalas na
sa pakikipag-usap sa mga anak, mas mahalaga sa magulang ang maipaunawa ang
nais nila para sa kanilang anak, hindi ang pakikinig sa nais ng mga anak. Ang mga
anak naman ay tinitingnan ang mga magulang bilang mga taong walang kakayahang
makinig at umunawa kaya’t mas minamabuti pa ang manahimik at itago ang tunay
na nararamdaman. Minsan mas madali ang magpanggap kaysa magpakatotoo sa
loob ng pamilya. Labis na nakalulungkot ang katotohanan na maging sa loob ng
pamilya ay kadalasang hindi nakukumpirma ang ating pagkatao.
Ang diyalogo ay nararapat na higit na madali para sa isang pamilya kaysa sa
hindi magkakapamilya. Kailangan lamang na pairalin ang pagmamahal na natural na

70
nagbibigkis sa mga kasapi nito. Kung mas pinahahalagahan natin ang pamilya at
ang kapamilya kaysa ating sarili, mas magiging madaling dumulog sa isang diyalogo
nang may kababaang loob at kahandaang umunawa. Mas magiging madali ang
maging bukas at magtiwala. Mas magiging madali ang makinig at umunawa hindi
lamang sa sinasabi kundi sa mga hindi masabi ng kapamilya. Sa diyalogo ang mga
anak ay pinakikinggan at inuunawa. Madalas din sila’y binibigyan ng kalayaang
lumahok sa paggawa ng pasiya at tumulong sa paglutas ng mga problema. Sa
diyalogo walang maliit o malaki, mataas o mababa. Lahat ay magkakatulad na tao,
may dignidad at sariling isip at kalooban. Ang mga magulang naman ay tinitingnan
ng mga anak bilang mga taong bukas at may pag-unawa at buong pagtitiwalang
ipinahahayag ng mga anak ang kanilang isip at damdamin sa kanila. Ang diyalogo
ay kailangan ng mag-asawa upang hindi nila malimot na bagama’t ipinagkaloob na
nila ang sarili sa isa’t isa sa pag-ibig at matrimonya ng kasal, sila rin ay indibidwal na
may sariling isip at kalooban.
Sa huli’y balikan natin ang aral ng gurong Hindu tungkol sa komunikasyon.
Ang pagmamahal ang pinakamabisang paraan ng komunikasyon, sapagkat ang
tunay na pagmamahal ay ang pagkakaisa ng isip at puso ng dalawang tao.
Samakatuwid, hindi ito nangangailangan pa ng salita. Napakatahimik at payapa
marahil ng mundo kung ang lahat ay nagmamahalan.
Pagkatapos mong magkaroon ng mas malalim na kaalaman at pag-unawa sa mga
konsepto ng halaga ng komunikasyon sa pagpapatatag ng pamilya, pag-isipan at
sagutin ang sumusunod na tanong sa iyong kuwaderno:
1. Ano ang kahulugan ng komunikasyon sa loob ng pamilya? Ipaliwanag.
2. Bakit pinakamabisang paraan ng komunikasyon ang pagmamahal? Ipaliwanag.
3. Ipaliwanag ang ibig sabihin ng “Mahalagang kondisyon para sa isang
pangkalahatan at panlipunang komunikasyon na ito ay ang pagiging tapat at
mapagkakatiwalaan.”

71
4. Paano nagiging sanhi ng mga suliranin sa komunikasyon at ugnayan sa pamilya
ang labis na materyalismo at pangingibabaw ng paghahangad sa pansariling
kapakanan bago ang pamilya? Ipaliwanag.
5. Paano malulutas ng diyalogo ang mga suliranin sa komunikasyon at ugnayan ng
pamilya? Ipaliwanag.
Batay sa iyong mga sagot at gamit na gabay ang paglalarawan sa susunod
na pahina, ipahayag ang nahinuha mong Batayang Konsepto sa komunikasyon sa
pamilya. Isulat sa iyong kuwaderno ang sagot sa mahalagang tanong na: Bakit
mahalaga ang komunikasyon sa pagpapatatag ng pamilya?
Batayang Konsepto:
_________________________________________________________________
_________________________________________________________________
_________________________________________________________________
Pagtataya
Ibibigay muli ang Paunang Pagtataya sa mga mag-aaral upang sukatin ang kanilang
natutuhan.
sa modyul na ito?

72
Pagganap
Panuto: Punan ang tsart sa ibaba. Gamiting gabay ang halimbawa.
TSART NG PAGPAPAUNLAD NG KASANAYAN SA KOMUNIKASYON
Mga Paraan
Upang Mapabuti
ang
Komunikasyon
Mga sitwasyon
kung saan
nagamit ito
Petsa Mga naging
epekto o
resulta nito
Mga
natuklasan
sa sarili
Halimbawa:
Mapanlikha o
Creativity
Kaarawan ni
Nanay.
Pagkakataon ko
na upang
maipadama ang
aking pasasalamat
sa ginagawa
niyang pag-aaruga
sa amin ng aking
mga kapatid at
ipabatid na siya’y
mahal ko.
Sinikap kong
makaipon upang
makabili ako ng
magandang
tsinelas para sa
aking nanay.
Naglalakad ako
tuwing umaga
papasok sa
paaralan. Inipon ko
ang dapat sana’y
pamasahe ko.
November
14, 2012
Nasiyahan
ang aking
nanay at lalo
kaming
naging
malapit sa
isa’t isa
Kaya ko
palang
magsakripisyo
upang
makaipon.
Mainam pala
na ehersisyo
ang
paglalakad.
Pakiramdam
ko’y lumakas
ang aking
katawan.
Kaya ko
palang maging
mas malapit pa
sa aking
nanay.
Pagiging
Mapanlikha o
Creativity
Pag-aalala at
Malasakit
Pagiging Hayag o
Bukas
Atin-atin (Personal)
Lugod o Ligaya

73
Pagninilay
Panuto: Sumulat ng pagninilay tungkol sa naging gawain sa Pagganap. Isulat ito sa
iyong journal. Maaari ding isulat ang iyong pagninilay o repleksyon bilang blog sa
iyong social networking account tulad ng facebook o twitter upang maibahagi sa
iyong mga kaibigan ang iyong naging karanasan.
Pagsasabuhay
Pagsali sa Family Day.
Sa pangunguna at pagsubaybay ng iyong guro sa Edukasyon sa
Pagpapakatao, magmungkahi ng isang Family Day para sa iyong paaralan. Sundan
ang sumusunod na balangkas ng paggawa ng plano para sa naturang gawain.
L - ayunin
A - ktuwal na Gampanin
P - aglilingkuran
P - amantayan at Kraytirya
I - naasahang Pagganap
S - itwasyon
Mga Kakailanganing Kagamitan
Mga larawang susuriin (sa Gawain 2, Pagtuklas ng Dating Kaalaman)
Tsart ng Pagpapaunlad ng Aking Kasanayan sa Komunikasyon
Balangkas ng Family Day
Kumusta na?

74
Mga Sanggunian
Dy, M. (2011). Ang tao bilang panlipunang nilalang at pakikipagkapwa. Panayam
noong Pambansang Pagsasanay ng mga Tagapagsanay ng mga Guro sa 2010
Secondary Education Curriculum. Pasig City: Kagawaran ng Edukasyon.
Tolentino, R., et al (2005). Gabay sa pamilya. Pasay City: Paulines Publishing
House.
Villanueva, L. (2003). At silang dalawa’y magiging isa. Pasay City: Paulines
Publishing House.
Unknown (2011). Why shout in anger, spiritual-short-stories.com. Retrieved from
http://www.spiritual-short-stories.com/spiritual-short-story-505-
Why+We+Shout+When+In+Anger.html on February 10, 2013
De Vito, J. (2002). Human Communication: The Basic Course, Allyn and Bacon,
Boston MA. Retrieved from
http://catalogue.pearsoned.co.uk/samplechapter/0205353908.pdf on February
11, 2013
Friedman, M. (1960). Martin Buber: The Life of diologue harpers New York,
prepared for Religion on-line by Ted and Winnie Brock. Retrieved from
http://www.religion-online.org/showbook.asp?title=459 on February 13, 2013
Peterson, R. (2009). Families First-Keys to Successful Family Functioning:
Communication. Retrieved from http://pubs.ext.vt.edu/350/350-092/350-
092.html on February 11, 2013
Shan, R. (1998). I and Thou, University of Colorado. Retrieved from
http://www.colorado.edu/communication/meta-
discourses/Papers/App_Papers/Ralph.htm on February 10, 2013
Sholz, E. (1998). Martin Buber: Dialogue, University of Colorado, at Boulder.
Retrieved from http://www.colorado.edu/communication/meta-
discourses/Papers/App_Papers/Scholz.htm on February 14, 2013

75
Modyul 4: ANG PAPEL NA PANLIPUNAN
AT PAMPOLITIKAL NG PAMILYA
Sa natapos na aralin, natutuhan mo na ang pinakamahalagang indikasyon na
ang tao ay hindi itinakdang mamuhay mag-isa ay ang kakayahan niyang “magwika.”
May kahulugan ang lahat dahil sa wika. Dahil dito nagkakaunawaan ang mga tao sa
lipunan. Naipahahayag natin ang ating iniisip at ang ating damdamin sa
pamamagitan nito.
Mahalaga ang pagpapahayag ng ating mga iniisip at damdamin. Sa ganitong
paraan napangangalagaan natin ang ating kapakanan at nababantayan ang ating
karapatan. Ang ating kalayaan at karapatan sa pagpapahayag ng ating damdamin at
iniisip ay nabibigyan ng higit na makabuluhang ekspresyon sa ating paglahok sa
mga organisasyon at samahang panlipunan. Ngunit ang ating kalayaan at
karapatang ito ay higit na naipakikita sa pinakamahalaga nating gawaing politikal –
ang pagboto.
Tungkulin ng pamilya ang paghubog ng mga mamamayang nakikilahok sa
mga gawaing panlipunan, nakikisangkot sa paglutas ng mga suliranin sa pamayanan
at nakikialam sa pagtatatag ng isang sistemang politikal na may integridad at
nagpapatingkad sa dignidad ng bawat tao sa lipunan.
Nakikilahok ba ang pamilya mo? Nakikisangkot ba kayo sa mga gawain sa
inyong pamayanan? Nakikialam ba kayo sa politika? Kung hindi pa, ang araling ito
ay para sa iyo at sa iyong pamilya. Mahalaga ang pakikisangkot at pakikialam ng
pamilya sa lipunan at sa politika.
Sa modyul na ito ay pag-aaralan mo ang papel ng pamilya sa lipunan at sa
politika. Sa huli’y inaasahang masasagot mo ang mahalagang tanong na: Bakit
mahalagang magampanan ng pamilya ang kaniyang mga papel na panlipunan
at pampolitikal?

76
a. Natutukoy ang mga gawain o karanasan sa isang pamilya na nagpapakita ng
pagtulong sa kapitbahay o pamayanan, pagmamalasakit sa kalikasan (papel
na panlipunan), at pagbabantay sa mga karapatan at tungkulin ng pamilya at
mga institusyong nagsusulong ng mga karapatan nito (papel na politikal)
b. Nasusuri ang isang halimbawa ng pamilyang ginagampanan ang papel na
panlipunan at politikal nito
d. Naisasagawa ang isang gawaing angkop sa papel na panlipunan (hal:
pagmamalasakit sa kalikasan) at pampolitikal ng pamilya (hal., pagtatakda ng
mga pamantayan sa pagpili ng mga lider)
1. Nakagawa ng plano ng gawain ayon sa:
L - ayunin
P - aglilingkuran
S - itwasyon
2. Naglahad ng komprehensibong pangangatwiran (rationale) para sa
isinagawang gawain
3. Ayon sa moral na batayan ang inilahad na paliwanag
4. Malinaw at madaling maunawaan ang paliwanag

77
Paunang Pagtataya
A. Panuto: Basahin at unawaing mabuti ang bawat tanong. Isulat ang titik ng
pinakatamang sagot sa iyong kuwaderno.
1. Alin sa sumusunod ang nagpapakita ng pagbabantay sa karapatan ng
pamilya?
2. Anong karapatan ng pamilya ang itinataguyod ng naging sagot mo sa
unang bilang?
a. Ang karapatan sa kapaki-pakinabang na paglilibang, iyong
nakatutulong sa pagpapatatag ng mga pagpapahalagang
pampamilya.
b. Ang karapatan sa tahanan o tirahang angkop sa maayos na buhay
pamilya.
c. Ang karapatan sa paniniwala at pagpapahayag ng
pananampalataya at pagpapalaganap nito.
d. Ang karapatan, lalo na ng mga may sakit, na magtamo ng pisikal,
panlipunan, pampolitikal, at pang-ekonomiyang seguridad;

78
3. Bakit mahalaga ang kaalaman ng pamilya sa mga karapatan at
tungkulin nito?
a. Maraming banta sa integridad ng pamilya sa makabagong panahon.
b. Hindi maisusulong at maproprotektahan ang mga karapatan at
tungkulin ng pamilya kung hindi nito alam kung ano-ano ang
karapatan at tungkulin nito.
c. Bahagi ang mga ito ng papel na pampolitikal ng pamilya.
d. Maraming pamilya na karapatan lamang ang ipinaglalaban ngunit
hindi ginagampanan ang tungkulin.
4. Ano ang implikasyon ng pangungusap?
“Dapat pag-ibayuhin ng bawat pamilya ang pangangalaga at
pagbabantay sa mga karapatan at tungkulin nito dahil maraming
banta sa integridad ng pamilya sa makabagong panahon.”
a. Ang pamilyang Pilipino sa ngayon ay hindi mapagbantay sa mga
karapatan at tungkulin nito.
b. Kung ang kabutihan ng pamilya ay napangangalagaan,
naitataguyod at nabibigyang proteksyon sa lipunan, ang bawat isa
ay magkakaroon ng pagkakataong lumaki at maging ganap na tao
sa pinakamabuting kapaligiran.
c. Ang mga pagbabago sa daigdig ngayon ang unti-unting sumisira sa
pamilya; hindi kailangang sumabay sa mga pagbabagong ito ang
pamilya.
d. Ang pamilya mismo ang nararapat na gumawa nito dahil
napapabayaan na ng pamahalaan ang pangangalaga sa mga
karapatan nito.

79
5. Suriin ang mga larawan. Iayos ang mga ito ayon sa maaaring maging
pagkakasunod-sunod ng mga pangyayari.
6. Sa iyong palagay, anong tanong kaugnay ng likas-kayang pag-unlad o
sustainable development ang angkop na itanong tungkol sa mga larawan sa
bilang 5?
a. Ano ang epekto sa ating hinaharap ng mga basurang likha ng mabilis na
pagbabago sa teknolohiya?
b. Paano maiiwasan ang pagkakaroon ng labis na basurang likha ng mabilis
na pagbabago sa teknolohiya?
c. Paano makatutulong ang pagkakaroon ng simpleng pamumuhay sa
pagpapanatili ng mga likas na yaman ng daigdig?
d. Ano ang epekto ng kawalan ng kaalaman sa makabagong teknolohiya?
a. CBAD
b. BCAD
c. DACB
d. DABC

80
B. Panuto: Tulungan ang pamilya Salve na makatawid sa kabila ng palaisipang ito.
Ang bawat sitwasyon o pahayag ay may katapat na daan na nagtatapos sa
Tagpuan ng mga Dahilan. Tulungan ang bawat miyembro ng pamilya na
makauwi sa kanilang tahanan sa pamamagitan ng pagpili ng tamang dahilan o
konsepto kaugnay ng naunang sitwasyon o pahayag. Isulat sa patlang ang
tamang titik ng angkop na dahilan o konsepto sa bawat sitwasyon o pahayag.
Ginawa na ang unang bilang para sa iyo.
Mga Sitwasyon at Pahayag
1. Ang ama ang nagsisilbing haligi ng tahanan; siya ang naghahanapbuhay para sa
pamilya. Nakahanda siyang magtiis ng pagod at hirap para lamang maitaguyod
ang kaniyang asawa at mga anak.
2. Hindi positibo ang pagiging labis na makapamilya. Sa halip na makiisa sa lipunan
ay pagkakawatak-watak at pagkakani-kaniya ang nililikha nito.
3. Dapat na tumulong ang pamilya sa mga nangangailangang hindi naaabot ng
tulong ng pamahalaan.

81
4. Ang mga nagmamay-ari o tagapamahala ng lupain ay nararapat na isaisip ang
kabutihan ng lahat ng tao.
5. Si Ka Desto ang pinakamatanda sa magkakapatid na Reyes. Lahat sila ay may
kani-kaniya ng pamilya. Tuwing sasapit ang eleksyon ay nagkakaroon ng
pagpupulong ang magkakapatid at kani-kanilang mga pamilya tungkol sa mga
kandidatong kanilang susoportahan sa eleksyon.
Mga Dahilan at Konsepto
a. Ang tao ay tagapamahala lamang at hindi lubos na nagmamay-ari ng lupa,
hangin, tubig, at iba pang nilikha.
b. Nararapat na manguna ang pamilya sa pagtiyak na ang mga batas at mga
institusyong panlipunan ay hindi taliwas, sa halip ay nagsusulong at
nangangalaga sa mga karapatan at tungkulin ng pamilya.
c. Dapat na mauna ang pagmamahal sa kapwa kaysa sa debosyon sa pamilya.
d. Ang ugnayan sa pagitan ng mga kasapi ng pamilya ay dapat na pangibabawan
ng batas ng malayang pagbibigay.
e. Nagagampanan ng pamilya ang kaniyang tungkulin na panatilihin at paunlarin
ang kaniyang lipunang ginagalawan sa pamamagitan ng pagtupad sa kaniyang
papel pampolitikal.

82
Gawain 1
Panuto: Suriin ang mga larawan.
Sagutin sa inyong kuwaderno:
1. Ano-ano ang gawaing nakikita mo sa larawan?
2. Saan karaniwang nagaganap ang mga gawaing nasa larawan?
3. Nagkaroon ka na ba ng pagkakataong sumama sa mga ganitong gawain?
Ibahagi ang iyong mga naging karanasan.
4. Nakikibahagi ba ang iyong pamilya sa mga gawaing tulad nito? Bakit mahalaga
na makibahagi ang pamilya sa ganitong mga gawain?
5. Kasapi ba ng isang samahan ang iyong pamilya sa inyong lugar? Paano
nakatutulong ang pagiging kasapi ng samahang ito sa iyong pamilya? Paano
nakatutulong ang iyong pamilya sa samahang inyong kinabibilangan?
Ipaliwanag.

83
Gawain 2
A. Pagkilala sa mga karapatan ng pamilya na dapat bantayan
Panuto: Basahin ang sitwasyon na nasa kahon. Pagkatapos sagutin sa kuwaderno
ang tanong sa ibaba ng kahon.
Ang pamilya mo ba ay mapagbantay rin? May katulad ka bang karanasan
kasama ang iyong pamilya kung saan iginiit ninyo ang tama at ang makabubuti sa
pamilya at sa pamayanang inyong kinabibilangan?
Tanong:
1. Sa iyong palagay, ano-ano ang karapatan ng pamilya na kailangan nitong
bantayan?
B. Pagkilala sa kaugnay na isyu o insidente ng paglabag ng karapatan at
tungkulin ng pamilya at paraan ng pagbabantay sa mga ito
Panuto: Punan ang sumusunod na tsart. Punan ang unang hanay ng karapatan
o tungkulin ng pamilya. Sa ikalawang hanay, ilahad ang kaugnay na isyu o
insidente ng paglabag ng katapat na karapatan o tungkulin sa unang hanay. Sa
ikatlong hanay, ilahad ang paraan kung paano binantayan, iginiit, o ipinaglaban
ang karapatan o tungkulin ng pamilya sa unang hanay.
Isang nakakaeskandalong billboard ad ng alak ang labis na
tinutulan ng isang pampamilyang organisasyon. Nagpapakita kasi ito ng
pang-aabuso sa mga kabataan, maling pananaw sa sekswalidad, at
pagpapahalagang nakasisira sa integridad ng pamilya. Ang organisasyong
ito ay sumulat sa pamahalaan, nagbayad ng anunsyo sa dyaryo tungkol sa
kanilang pagtutol sa billboard ad na ito at hiniling nilang ipatanggal ito sa
pambansang lansangan ng EDSA. Ang ingay na nilikha ng organisasyong
ito ay nakatawag ng pansin ng mga nasa pamahalaan at ng iba pang mga
organisasyon at pribadong grupo. Dahil sa mahigpit na pagbabantay ng
organisasyong ito ay nabigyan ng aksyon ang kanilang hinaing at dahil na
rin sa nakitang di magandang pagtanggap sa kanilang billboard ad ay
kusang ipinatanggal ito maging sa mga lathalain ng mismong nagpagawa
rin ng anunsyong ito.

84
Mga Karapatan at
Tungkulin ng Pamilya
Mga Kaugnay na isyu o
insidente ng paglabag
sa karapatan at
tungkulin ng pamilya
Paano ito binantayan,
iginiit, o ipinaglaban
Halimbawa:
Ang karapatan sa
paniniwala at
pagpapahayag ng
pananampalataya at
pagpapalaganap nito
Ang karapatang palakihin
ang mga anak ayon sa
mga tradisyon,
pananampalataya, at
pagpapahalaga at kultura
sa pamamagitan ng mga
kailangang kagamitan,
pamamaraan, at
institusyon
Ang aking pamilya ay
Katoliko, ngunit walang
simbahan o kapilya na
malapit sa aming tirahan
o barangay.
Nakipag-usap ang aking
mga magulang sa ilan
pang pamilyang Katoliko
sa pamayanan at
lumiham sa Obispo ng
Diosesis upang
mapatayuan ng kapilya
at magkaroon ng pari na
magmimisa rito.
Nakipagtulungan kami
sa ibang mga pamilya
rito upang makapagtayo
ng maliit na kapilya sa
isang bakanteng lote
malapit sa Barangay
Hall.
Ikaw naman:
Pagtataya
Panuto: Sagutin ang mga tanong. Isulat sa kuwaderno ang iyong mga sagot.
1. Anong papel o gampanin ng pamilya ang iyong sinuri sa unang gawain?
Pangatwiranan.
2. Anong papel o gampanin ng pamilya ang iyong sinuri sa ikalawang gawain?
Pangatwiranan.

85
3. Suriin ang mga larawan sa ibaba. Ano-anong mga gawaing nagpapakita ng
pagganap sa mga papel na panlipunan at pampolitikal ang maaaring gawin ng
iyong pamilya kaugnay ng mga nasa larawan? Magtala ng isang gawaing
nagpapakita ng papel na panlipunan at isang nagpapakita ng politikal na papel
ng pamilya. Sundan ang halimbawa sa ibaba.
a. Papel Panlipunan. Pansamantala naming
patutuluyin sa aming bahay ang mga kapitbahay
naming naapektuhan ng pagbaha.
b. Papel Pampolitikal. Susulat kami sa aming
Kongresista o Kinatawan na magsagawa ng
proyekto na maglilinis at magpapahukay ng
sapa sa aming barangay upang hindi na ito
maging sanhi ng pagbaha.
a.
b.
a.
b.

86
Gawain 1: Pagsusuri ng mga Pamilya sa Pamayanan
A. Magsagawa ng survey sa inyong pamayanan o barangay. Itanong ang
sumusunod sa labinlimang pamilya.
1. Tumutulong po ba ang inyong pamilya sa pamayanan o simbahan?
_____ Oo. Kung Oo, itanong ang Tanong Bilang 2 hanggang 4.
_____ Hindi. Kung Hindi, itanong: Bakit po? Dahilan: ______________
________________________________________________________
2. Paano po tumutulong ang inyong pamilya sa pamayanan o simbahan?
3. Bakit mahalagang tumulong ang inyong pamilya sa pamayanan o
simbahan?
4. Sa inyong palagay, ano-ano po ba ang mga pangangailangan ng pamilya?
5. Sa inyo pong palagay, natutugunan po ba ng ating pamahalaan ang mga
pangangailangan ng pamilyang Pilipino? Sa paanong paraan po?
B. Igawa ng ulat ang nakalap na impormasyon sa pamamagitan ng survey.
Kraytirya sa Paggawa ng Ulat:
a. Pagsasaayos at Pagbubuo ng Ulat
b. Paggamit ng Instrumento (Tools), banghay o balangkas sa pagbubuod o
paglalagom (Hal. tsart, graph o talangguhit, concept map, at iba pa)
c. Paliwanag sa implikasyon ng nabuong ulat sa pagtupad ng mga pamilya sa
pamayanan sa mga papel na panlipunan at pampolitikal nito

87
Rubric sa Pagtataya ng Ginawang Ulat
Mga
Kraytirya
Mga Antas ng Pagganap
Kabuuang
Marka
Angat sa
Pamantayan
(3 Puntos)
Nasa
Pamantayan
(2 Puntos)
Patungo sa
Pamantayan
(1 Puntos)
Pagsasa-
ayos at
pagbubuo ng
ulat
Naipakita ang
nilalaman nang
malinaw at
maigsi ngunit
malaman; tama
ang mga panga-
ngatwiran at
lohikal ang daloy
ng mga ideya
Naipakita ang
karamihan sa
nilalaman na may
lohikal na daloy ng
mga ideya at tama
ang
pangangatwiran
Naipakita ang
nilalaman ngunit
nagkulang sa
tuon o focus;
hindi maayos at
lohikal ang daloy
ng mga ideya at
kulang ng mga
ebidensya at
pagpapaliwanag
Mabisa at
angkop ang
ginamit na
pagsasaayos
upang mailahad
ang mga
nakalap na
datos
Angkop ang
ginamit na
pagsasaayos
upang mailahad
ang mga nakalap
na datos
Kinakailangang
mamili ng higit na
mabisang
pagsasaayos ng
mga nakalap na
datos upang
mailahad ang
mga natuklasan
sa pamamagitan
nito
Paggamit ng
Instrumento
(Tools,
banghay o
balangkas sa
pagbubuod o
paglalagom)
Nakalikha ang
mag-aaral ng
sariling pag-
papakahulugan
o perspektibo sa
mga
impormasyon o
datos na
nakalap at
nailarawan ito
sa pamamagitan
ng mga
paglalarawan,
instrumento o
diagram tulad ng
concept maps,
graphs, tsart at
iba pa
Bahagyang
nakalikha ang mag-
aaral ng sariling
pagpapakahulugan
o perspektibo sa
mga impormasyon
o mga datos na
nakalap at may
ilang paglalarawan,
instrumento o
diagram na ginamit
Hindi
nakapagbigay ng
sariling
pagpapakahulu-
gan ang mag-
aaral batay sa
mga
impormasyon o
datos na
kaniyang nakalap

88
Mga
Kraytirya
Mga Antas ng Pagganap
Kabuuang
Marka
Angat sa
Pamantayan
(3 Puntos)
Nasa
Pamantayan
(2 Puntos)
Patungo sa
Pamantayan
(1 Puntos)
Paliwanag sa
implikasyon
ng nabuong
ulat sa
pagtupad ng
mga pamilya
sa
pamayanan
sa mga papel
na
panlipunan at
pampolitikal
nito
Naipakita ng
mag-aaral ang
kahulugan ng
mga datos na
nakalap at
naipaliwanag
nang malinaw
ang implikasyon
sa pagtupad ng
mga pamilya sa
pamayanan ng
mga papel na
panlipunan at
pampolitikal ng
mga ito
Naipakita ng mga
mag-aaral ang
kahulugan ng mga
datos na nakalap
at bahagyang
naiugnay ito sa
pagtupad ng mga
pamilya sa
pamayanan ng
mga papel na
panlipunan at
pampolitikal ng
mga ito, bagamat
may
pagkakataong
hindi malinaw ang
paliwanag dito
Nagtala lamang
ng mga datos at
impormasyon
ang mag-aaral
ngunit hindi ito
naiugnay sa
isyung pinag-
aaralan
Sagutin ang mga tanong sa iyong kuwaderno.
1. Karamihan ba sa mga pamilyang napabilang sa iyong survey ay nagagampanan
ang kanilang papel na panlipunan at pampolitikal? Ano ang implikasyon nito sa
pamayanang inyong tinitirhan? Ipaliwanag.
2. Paano ipinakikita ng mga pamilyang ito ang pagganap nila sa kanilang papel na
panlipunan at pampolitikal? Maglahad ng mga halimbawa.
3. Ayon sa mga pamilyang ito, bakit mahalaga ang pagganap sa mga papel na
panlipunan at pampolitikal ng pamilya? Ipaliwanag.
4. Ayon sa iyong survey, ano-ano ang pangangailangan ng pamilya? Ilahad ang
mga ito.
5. Ayon sa iyong survey, natutugunan ba ng pamahalaan ang mga
pangangailangan ng pamilya? Pangatwiranan.

89
Gawain 2: Pagsusuri sa mga Karapatan at Tungkulin ng Pamilya
Ilahad ang mga pangangailangan ng pamilya na lumabas sa survey na iyong
ginawa. Mula sa mga pangangailangang ito, magbuo ng tatlo hanggang limang
karapatan ng pamilya bilang institusyon.
Hallimbawa:
Mga Pangangailangan ng Pamilya Karapatan ng Pamilya
Gawain 3: Pagkilala ng mga Paraan Upang Maisulong ng Pamilya ang mga
Karapatan Nito
Suriin ang mga nabuong mga karapatan at tungkulin ng pamilya.
Sagutin:
Paano mababantayan at maisusulong ng pamilya ang mga karapatang ito?
Maglahad ng ilang mga paraan.
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
Maayos na tirahan
Malinis na tubig
Murang kuryente o elektrisidad
Ang karapatan sa tahanan o
tirahang angkop sa maayos
na buhay pamilya.

90
D. PAGPAPALALIM
Basahin at unawain ang sanaysay.
Ang Papel na Panlipunan at Pampolitikal ng Pamilya
“Ang tao ay hindi lamang binubuo ng katawan at ispiritu… siya ay isang
panlipunang nilalang, likas na kaugnay ng iba pang tao, hindi siya ipanganganak o
mananatiling buhay kundi sa pamamagitan ng ibang tao. Ang pakikipagniig sa ibang
tao ay bahagi ng kaniyang pagiging tao.” (Sheen, isinalin mula sa Education in
Values: What, Why and For Whom ni Esteban, 1990).
Lahat ng tao ay ipinanganganak na sanggol na
walang kakayahan at walang muwang. Kaya nga’t ang
tao ay ipinanganganak sa isang pamilya. Ang tao
kailanman ay hindi makapagpaparami nang mag-isa
sa natural man o artipisyal na paraan. Hindi rin siya
mabubuhay nang walang nag-aaruga sa kaniya
hanggang sa siya ay lumaki, magkaisip, at
maghanapbuhay. Upang maging ganap ang pagkatao, kailangan niyang maranasan
ang magmahal at mahalin; at sa huling sandali ng kaniyang buhay ay kailangan niya
ng kalinga ng iba, lalo’t siya’y matanda at mahina na. Kaya nga kailangan ng tao ang
kaniyang kapwa; dahil dito kailangan niyang matutong makipagkapwa. Ang
pakikipagkapwa, tulad ng maraming bagay kaugnay sa kaniyang pagkatao ay
kailangang matutuhan ng tao. Hindi mo maibibigay ang isang bagay kung wala ka
nito. Hindi mo maipakikita ang isang ugaling hindi mo naranasan at natutuhan sa
loob ng iyong pamilya.
Ngunit hindi natatapos sa pagpaparami at pagtuturo ng mga pagpapahalaga
at birtud sa pakikipagkapwa ang halaga at tungkulin ng pamilya. Isa sa anim na
tungkulin at halaga ng pamilya ang paghubog ng pagiging mapanagutang
mamamayan. Ayon kay Esteban (1989), ang isang pamilya sa isang munting
lipunan.
Upang umunlad ang kanilang buhay, kailangan ng pamilya ang makipag-
ugnayan sa ibang pamilya at ibang sektor ng lipunan. Sa pamamagitan nito
nagkakaroon siya ng gampanin sa lipunan. Bukod sa pagiging ama, ina, o anak, sila
“Ang pangunahing
kontribusyon ng pamilya
sa lipunan ay ang
karanasan sa pakikibahagi
at pagbibigayan na dapat
na bahagi ng buhay
pamilya sa pang-araw-
araw.”

91
ay mga mamamayang maaaring maging punong-guro, doktor, abogado, at iba pang
propesyon sa lipunan. Bilang bahagi ng lipunan, tungkulin ng pamilya na panatilihin
at paunlarin ang lipunang kaniyang ginagalawan. Magagawa ito ng pamilya sa
pamamagitan ng pagtupad sa kaniyang papel sa lipunan (pagiging bukas-palad,
pagsusulong ng bayanihan, at pangangalaga sa kaniyang kapaligiran) at papel
pampolitikal – (ang pagbabantay sa mga batas at mga institusyong panlipunan).
Ang Papel ng Pamilya sa Lipunan
Ang pangunahing kontribusyon ng pamilya sa lipunan ay ang karanasan sa
pakikibahagi at pagbibigayan na dapat na bahagi ng buhay pamilya sa araw-araw.
Natutuhan mo sa Modyul 1 na ang ugnayan sa pagitan ng mga kasapi ng
pamilya ay dapat na pinangingibabawan ng batas ng malayang pagbibigay. Ang
malayang pagbibigay na ito na ginagabayan ng paggalang at pangangalaga sa
dignidad ng bawat isa ay naipakikita sa pamamagitan ng buong pusong pagtanggap,
pag-uusap, pagiging palaging naroon para sa isa’t isa, bukas-palad at paglilingkod
ng bukal sa puso, at matibay na bigkis at pagkakaisa.
Kaya nga ang pagkakaroon ng tunay at ganap na pakikipagniig sa isa’t isa ng
mga kasapi ng pamilya ay ang pangunahin at hindi mapapalitang tagapagturo ng
pamumuhay sa lipunan; at halimbawa at tagapagpalaganap ng mas malawak na
pakikipag-ugnayan sa komunidad.
Sa loob ng pamilya nagsisimula ang pagiging bukas
palad at ang diwa ng bayanihan. Ngunit hindi sapat na
panatilihin lamang ang mga ito sa loob ng pamilya. Kaya
nga may pagkakataon na hindi nagiging positibo ang
pagiging labis na makapamilya ng mga Pilipino. Imbes na
makiisa sa lipunan ay pagkakawatak-watak at pagkakani-
kaniya ang nililikha nito. Ang labis na pagkiling sa pamilya ay maaaring
mangahulugan ng paggamit ng posisyon at kapangyarihan para sa kapakanan ng
pamilya. Nagiging sanhi rin ito ng political dynasties o ang pagpapanatili ng mga
posisyon sa gobyerno at ng kapangyarihan sa pamumuno ng iisang pamilya lamang.
Ang nangyayari ay taliwas sa papel na panlipunan ng pamilya.

92
Dapat na mauna ang pagmamahal sa kapwa bago ang debosyon sa pamilya.
Ang pagiging labis na makapamilya ay katumbas din ng pagiging makasarili. “Dahil
sa ugnayang dugo (blood relations) na namamagitan sa mga kasapi ng pamilya,
maituturiing na parang sarili (another self) ang kapamilya. Kaya nga kung may
pinintasan sa iyong kapamilya ay parang ikaw na rin ang napintasan.” (Dy, 2012)
Sa loob ng pamilya dapat natututuhan ng tao na iwaksi ang pagiging makasarili
at magsakripisyo alang-alang sa kapwa – alang-alang sa ikabubuti ng lahat. Dito
niya natututuhan na ang pagkakawang-gawa ay katumbas ng pagmamahal; na ang
paglilingkod sa kapwa ay kinakailangan upang maging kabilang sa kapatiran ng tao.
Ang kapatirang ito ay mangyayari lamang kung mayroong pinag-ugatang
pagkakapatiran sa pagitan ng mga tunay na magkakapatid sa loob ng pamilya.
Nakatutuwang isipin na sa murang edad ay
iniligtas nina Virginia Rojo, anim na taong gulang, at
James Baroro, pitong taong gulang, ang kanilang
mga kapatid mula sa nasusunog nilang bahay sa
mga lalawigan ng Negros at Cebu. Hindi nila inuna
ang kanilang sarili. Si James ay paulit-ulit na bumalik
sa nasusunog nilang bahay sa Lapu-Lapu City para sagipin ang tatlo niyang kapatid.
Si Virginia naman bagamat nasunog ang bahagi ng mukha at katawan ay walang
hinanakit o pag-aalinlangan sa kaniyang ginawa. Sa murang edad ay napakalawak
ng kanilang pag-unawa sa halaga ng pagsasakripisyo para sa ikabubuti ng iba.
Ganito sana ang kapatirang mayroon sa bawat pamilya. Isipin mo na lang ang
kapatirang mangingibabaw sa mundo!
Ang pagiging bukas palad ay maipakikita ng pamilya sa pamamagitan ng mga
gawaing panlipunan. Maaari itong makilahok sa mga samahan na boluntaryong
naglilingkod sa pamayanan o kaya’y tumutulong sa mga kapus-palad. Higit sa lahat,
dapat na tumulong ang pamilya sa mga nangangailangang hindi naaabot ng tulong
ng pamahalaan. Isang halimbawa ang mga pamilyang nagbukas ng kanilang mga
tahanan para sa mga naaapektuhan ng pagbaha at mga sakuna. Marami ang mga
pamilyang ito na hindi nagdalawang-isip at buong pagtitiwalang pinatutuloy ang mga
kapitbahay na kumakatok sa kanilang pinto at mga puso. Nakalulungkot lamang na
mayroon ding mga nagbibingibingihan sa mga daing ng mga kapitbahay dahil sa
“Ang pagtulong ng pamilya
sa pamayanan ay paraan
upang maisabuhay ang mga
pagpapahalaga at birtud na
itinuturo at natututuhan sa
loob ng tahanan.”

93
kawalang-tiwala sa kapwa. Minsan kung sino pa ang higit na makapagbibigay sila pa
ang nagsasara ng kanilang pinto. Nakatali sila sa materyalismo at higit na
nagpapahalaga sa mga ari-arian kaysa sa kanilang kapwa-tao.
Ang pagtulong ng pamilya sa pamayanan ay paraan upang maisabuhay ang
mga pagpapahalaga at birtud na itinuturo at natututuhan sa loob ng tahanan. May
mga pamilyang naging tradisyon na kumukuha sila ng isang bata sa bahay-ampunan
tuwing sasapit ang panahon ng kapaskuhan, upang pansamantalang tumira sa
kanila. Namimigay din sila ng mga regalo sa mga batang nasa bahay-ampunan o sa
mga batang-lansangan. May anak na sa halip na maghanda para sa kaniyang
kaarawan ay hinihiling sa kaniyang mga magulang na ibahagi na lamang sa bahay-
ampunan ang perang dapat gugulin sa kaniyang handa. Mayroon ding gustong
idaos ang kaniyang kaarawan sa bahay-ampunan o sa piling ng mga batang
lansangan.
Ang pagbabayanihan ay hindi na bago sa mga Pilipino. Isa ito sa
ipinagmamalaki nating pagpapahalagang Pilipino. Naipakikita ang pagbabayanihang
ito sa lahat ng aspekto ng pamumuhay ng mga Pilipino. Sa isang kapitbahayan ay
hindi na bago ang pagbibigayan ng ulam lalo’t may okasyon, ang pagbibilin sa mga
anak sa kapitbahay kung walang magbabantay ditong kapamilya, at ang
pagpapahiram ng mga kagamitan sa bahay sa mga kapitbahay.
Isa sa ipinagmamalaki nating katangiang Pilipino ang magiliw na pagtanggap
lalo sa mga panauhin. Inihahain natin ang pinakamasarap na pagkain para sa kanila,
ang pinakamainam na higaan ang ating pinatutulugan, at ang pinakamaganda nating
gamit ay inilalabas lamang kapag may panauhin. Ngunit may mas malalim na antas
ng pagtanggap ng mga panauhin. Ang mabuting pagtanggap na higit na
kinakailangan nating ugaliin ay ang pagbubukas ng ating mga pintuan sa mga
nangangailangan. Magagawa kaya nating maghain ng masasarap na pagkain,
patulugan ang pinakamainam nating higaan, at ipagamit ang pinakamaganda nating
gamit sa mga palaboy sa lansangan?

94
Pangangalaga sa Kalikasan
Dapat isaalang-alang ang paggalang
sa dignidad ng kapwa sa uri ng pamumuhay
ng pamilya. Ang labis na kayamanan ay
nakaeeskandalo kung ito ay walang
pakundangang ipinangangalandakan sa
harap ng mga taong minsan sa isang araw na
lamang kumakain. Ang walang habas na pag-
aaksaya, pamumuhay sa labis na karangyaan
at luho ay paglabag sa tuntunin ng moralidad.
Kaya nga mahalaga ang pagtuturo at
pagsasabuhay ng simpleng uri ng pamumuhay sa loob ng pamilya. Ayon nga kay
Esteban (1989), ang pinakamalaking hadlang sa paglago ng tao at ng sangkatauhan
ay ang labis na kahirapan ng isang bahagi ng lipunan at ang nakakaeskandalong
karangyaan sa kabilang bahagi nito. Ang hindi pagkakapantay na ito ay isang
paglabag sa katarungang panlipunan. Tungkulin ng pamilya na sikaping maging
pantay ang turing sa lahat ng tao anuman ang kalagayan sa buhay.
Pantay-pantay ang tao sa mata ng Diyos. Nilikha ang mundo para sa lahat ng
Kaniyang nilalang. Hindi maaaring angkinin ng iilan ang hangin, tubig, at lupa. Ang
tao ay tagapamahala lamang at hindi lubos na nagmamay-ari ng lupa, hangin, tubig,
at iba pang nilikha ng Diyos sa mundo. Kaya nga ang pagkakaroon ng legal na
karapatan sa pagmamay-ari ng alinman sa mga elementong ito ay dapat na may
kalakip na paalala na ang mga ito ay kaloob ng Diyos at hindi likha ng tao.
Samakatuwid, ang mga nagmamay-ari o tagapamahala ng lupain ay nararapat na
isaisip ang kabutihan ng lahat ng tao sa paggamit nito. Ang hangin at tubig sa ating
himpapawid at mga karagatan ay hindi dapat na abusuhin ng ilang tao, o maging ng
mga industriya o korporasyon na karaniwang pag-aari ng ilang mayayamang
pamilya; bagkus dapat na gamitin para sa kabutihan ng lahat ng tao sa mundo. Kaya
nga walang karapatan ang mga industriya na dumihan ang hangin ng maruming
usok na galing sa kanilang mga pagawaan at dumihan ang mga ilog at dagat ng
polusyong nakalalason sa tubig at pumapatay ng mga nabubuhay dito.

95
Tungkulin ng pamilya ang pangangalaga sa kalikasan bilang likas na
tagapamahala ng lahat ng nilikha ng Diyos. Dahil sa tungkuling ito, nararapat na
isulong ng pamilya ang mga proyektong nangangalaga sa kalikasan tulad ng Clean
and Green Program na nagtataguyod ng mga proyektong tulad ng pagtatanim ng
mga puno, paghihiwalay ng mga nabubulok at di nabubulok na basura, ang 3Rs
(reduce, re-use, recycle), paglilinis ng mga kanal at daluyan ng tubig at marami pang
iba.
Ang Papel na Pampolitikal ng Pamilya
Ang papel na panlipunan ng pamilya ay dapat ding
maipahayag sa pamamagitan ng pakikialam sa politika.
Nararapat na manguna ang pamilya sa pagtiyak na ang mga
batas at ang mga institusyong panlipunan ay hindi taliwas, sa
halip ay nagsusulong at nangangalaga sa mga karapatan at
tungkulin ng pamilya. Kalakip nito ay dapat na alam din ng
pamilya ang mga natural at legal na karapatan nito. Dapat din na pangunahan nito
ang pagpapanibago sa lipunan at hindi magpabaya sa kaniyang mga tungkulin.
Ang sumusunod ang mga karapatan ng pamilya:
1. Ang karapatang umiral at magpatuloy bilang pamilya o ang karapatan ng lahat
ng tao, mayaman man o mahirap, na magtatag ng pamilya at magkaroon ng
sapat na panustos sa mga pangangailangan nito
2. Ang karapatang isakatuparan ang kaniyang
pananagutan sa pagpapalaganap ng buhay at
pagtuturo sa mga anak
3. Ang karapatan sa pagiging pribado ng buhay
mag-asawa at buhay pamilya
4. Ang karapatan sa pagkakaroon ng katatagan
ng bigkis at ng institusyon ng kasal
5. Ang karapatan sa paniniwala at pagpapahayag ng pananampalataya at
pagpapalaganap nito
“Dapat pag-ibayuhin ng bawat
pamilya ang pangangalaga at
pagbabantay sa mga karapatan
at tungkulin nito dahil
maraming banta sa integridad
ng pamilya sa makabagong
panahon.”

96
6. Ang karapatang palakihin ang mga anak ayon sa mga tradisyon,
pananampalataya, at pagpapahalaga at kultura sa pamamagitan ng mga
kailangang kagamitan, pamamaraan, at institusyon
7. Ang karapatan, lalo na ng mga may sakit, na magtamo ng pisikal, panlipunan,
pampolitikal, at pang-ekonomiyang seguridad
8. Ang karapatan sa tahanan o tirahang angkop sa maayos na buhay pamilya
9. Ang karapatan upang makapagpahayag at katawanin (ng mambabatas o
asosasyon), sa harap ng mga namamahala o namumuno kaugnay ng mga
usaping pang-ekonomiya, panlipunan, o kultural
10. Ang karapatang magbuo ng asosasyon kasama ang ibang mga pamilya at
samahan, upang magampanan ng pamilya ang mga tungkulin nito ng mas
karapat-dapat at madali
11. Ang karapatang mapangalagaan ang mga kabataan, sa pamamagitan ng mga
institusyon at batas, laban sa mapanirang droga, pornograpiya, alkoholismo, at
iba pa
12. Ang karapatan sa kapaki-pakinabang na paglilibang, iyong nakatutulong sa
pagpapatatag ng mga pagpapahalagang pampamilya
13. Ang karapatan ng mga matatanda sa karapat-dapat na pamumuhay at
kamatayan
14. Ang karapatang mandayuhan sa ibang probinsya o bansa para sa mas
mabuting pamumuhay
Kung ang kabutihan ng pamilya ay napangangalagaan, naitataguyod, at
nabibigyang-proteksyon sa lipunan, ang bawat isa ay magkakaroon ng
pagkakataong lumaki at maging ganap na tao sa pinakamabuting kapaligiran - isang
kapaligirang nakatutulong sa paghubog ng mga birtud na dapat taglayin ng isang
mapanagutang mamamayan sa lipunan. Ang kapaligirang ito ay may lugar para sa
kaniyang sarili na nagpapatatag ng kaniyang kakayahang tumayo sa sariling paa at
ng kaniyang pagiging mapanagutan. May pagmamahalan dito na nagpapatingkad ng
kaniyang pakikibahagi sa lipunan at pakikipagkapwa. Ang pagiging epektibo ng iba
pang mga institusyon sa lipunan ay nakasalalay sa kabutihan ng pamilya.

97
Dapat pag-ibayuhin ng bawat pamilya ang pangangalaga at pagbabantay sa
mga karapatan at tungkulin nito dahil maraming banta sa integridad ng pamilya sa
makabagong panahon. Ang pagsasabatas ng diborsyo, pagpapalaglag o aborsyon,
at materyalismo ay ilan lamang sa mga sumisira sa pangunahing institusyon ng
lipunan. Kung tuluyan nang masisira ang pamilya, mawawala na rin ang tunay na
kanlungan ng moralidad!
1. Ano ang batas ng malayang pagbibigay? Ipaliwanag.
2. Paano naipakikita ang papel na panlipunan ng pamilya? Ipaliwanag.
3. Paano nakatutulong sa pangangalaga ng kalikasan ang simpleng pamumuhay
ng pamilya? Ipaliwanag.
4. Bakit paglabag sa moralidad ang pagpapamalas ng nakakaeskandalong
karangyaan ng ilang pamilya? Ipaliwanag.
5. Paano naipakikita ang pampolitikal na papel ng pamilya? Ipaliwanag.
6. Bakit kailangang bantayan ang mga karapatan at tungkulin ng pamilya?
Ipaliwanag.
Gamit ang graphic organizer sa ibaba, sagutin ang mahalagang tanong: Bakit
mahalagang magampanan ng pamilya ang kaniyang mga papel na panlipunan at
pampolitikal?
Pamilya
a. Mga Papel na Panlipunan
b. Papel na Pampolitikal
Mga gawaing
nagpapakita ng
pagganap ng
pamilya sa mga
papel nito sa lipunan

98
Batayang Konsepto:
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
______________________________.
Pagganap
Ngayong alam mo nang mahalaga na mabantayan ang mga karapatan at
tungkulin ng pamilya, hindi ba’t natural lamang na pumili tayo ng mga mamumuno sa
pamahalaan na magsusulong at mangangalaga sa mga karapatang ito ng pamilya?
Sa tulong ng iyong pamilya, suriin ang profile ng ilang nakaupong opisyal ng
lokal na pamahalaan sa inyong lugar. Markahan ang mga ito ayon sa kanilang mga
naging plataporma, proyekto at mga ipinahayag na prinsipyo tungkol sa ilang
mahahalagang isyung nakaapekto sa integridad ng pamilya tulad ng pabahay, kasal,
diborsyo, aborsyon, at iba pa. Gamiting gabay ang tseklis na ito:
Panuto: Lagyan ng tsek ()sa hanay ng “plataporma” kung nabanggit sa kaniyang
plataporma na nagtataguyod ng katapat na karapatan at tungkulin ng pamilya.
Lagyan ng tsek ()sa hanay ng programa kung mayroon siyang programa na
nagtataguyod ng katapat na karapatan at tungkulin ng pamilya; lagyan ng tsek ()sa
hanay ng prinsipyo kung nagpapahayag ito ng prinsipyo na nagtataguyod ng katapat
na karapatan at tungkulin ng pamilya tungkol sa isyu o mga isyung pinagtatalunan sa
kongreso o senado sa kasalukuyan.
Dapat na makakuha ng 21 na tsek () upang makapasa sa tseklis.
sa modyul na ito?

99
Halimbawa:
Pangalan at Posisyon ng Opisyal: Hon. Dustin Angkop – City Mayor
Iskor: 11
Mga Karapatan at
Tungkulin ng
Pamilya / Isyu
Plataporma Proyekto Prinsipyo
Halimbawa:
a. Ang karapatang
mapangalagaan ang
mga kabataan, sa
pamamagitan ng mga
institusyon at batas,
laban sa mapanirang
droga, pornograpiya,
alkoholismo, at iba pa
b. Ang karapatang
umiral at magpatuloy
bilang pamilya; o ang
karapatan ng lahat ng
tao, mayaman man o
mahirap, na magtatag
ng pamilya at
magkaroon ng sapat
na panustos sa mga
pangangailangan nito
c. Ang karapatang
isakatuparan ang
kaniyang pananagutan
sa pagpapalaganap ng
buhay at pagtuturo sa
mga anak
d. Ang karapatan sa
pagiging pribado ng
buhay mag-asawa at
buhay pamilya
e. Ang karapatan sa
pagkakaroon ng
katatagan ng bigkis at
ng institusyon ng kasal
f. At iba pa












100
Sagutin sa iyong journal.
1. Batay sa iyong mga naging pagsusuri, sino-sino ang nakapasa sa iyong tseklis?
Sino-sino naman ang mga hindi nakapasa?
2. Sa iyong palagay, dapat pa bang ihalal muli ang mga lokal na opisyal na hindi
nakapasa? Bakit?
Pagninilay
Sagutin sa iyong journal.
1. Ano ang maaari mong gawin upang magampanan ng iyong sariling pamilya ang
papel na panlipunan at pampolitikal ng pamilya?
2. Paano mo ito isasagawa nang regular?
Pagsasabuhay
1. Makipagpangkat sa kaklaseng kabilang sa iyong pamayanan o barangay na
kinabibilangan.
2. Pag-usapan at suriin kung ano-anong suliranin mayroon sa inyong
pamayanan o barangay. Gamitin ang resulta ng survey ng mga pamilya sa
pamayanan na ginawa ninyo sa Gawain 1 sa Paglinang ng Kaalaman,
Kakayahan, at Pag-unawa.
3. Iranggo ang mga suliraning ito ayon sa:
a. pangangailangan ng madaliang kilos (urgency)
b. halaga sa pamayanan
c. kakayahang malutas o matugunan ito ng inyong mga pamilya
4. Gumawa ng balangkas o plano kung paano makatutulong ang inyong pamilya
sa isa sa mga suliraning nabanggit ng pangkat. Maaaring ito ang nanguna sa
inyong pagraranggo.

101
Gamitin ang sumusunod bilang gabay sa inyong pagpaplano.
L - ayunin
P - aglilingkuran
S - itwasyon
5. Isangguni sa guro ang inyong nabuong plano.
6. Isagawa ito.
Mga larawang susuriin sa Gawain 1 ng Pagtuklas ng Dating Kaalaman
Talaan ng mga Karapatan ng Pamilya
Balangkas ng Plano ng Pakikipagsangkot sa Pamayanan o Barangay (sa
Pagsasabuhay)
Kumusta na?

102
Mga Sanggunian
Esteban, E. (1990). Education in values: what, why and for whom. Manila: Sinagtala
Publishers Inc.
Kawanihan ng Edukasyong Sekundarya, Kagawaran ng Edukasyon. 2010. Gabay sa
Pagtuturo sa Edukasyon sa Pagpapahalaga para sa 2010 Kurikulum ng
Edukasyon Sekundarya (SEC). Pasig City: Awtor
Quito, E. (2008). Fundamentals of Ethics. Manila: C and E Publishing Inc.
Dy, M. (2011). Ang Tao Bilang Panlipunang Nilalang at Pakikipagkapwa.
Pambansang Pagsasanay ng mga Tagapagsanay ng mga Guro sa 2010
Secondary Education Curriculum. Pasig City: Kawanihan ng Edukasyong
Sekundarya

103
Yunit II
Ang Pakikipagkapwa
Modyul 5: ANG PAKIKIPAGKAPWA
Masasabi mo bang maaari kang mag-isa sa mundo? Ito ba ay posible?
Ang tao ay may pangangailangang makipag-ugnayan sa iba, hinahanap-hanap niya
ang pagkakaroon ng makakasama at ang mapabilang sa isang pangkat.
Hindi lahat ng iyong karanasan
sa paghahanap ng taong makakasundo
mo ay naging madali o maganda, hindi
ba? Nakasalalay sa iyo ang lawak at
lalim ng iyong pakikipag-ugnayan sa iba.
Kaya mahalaga ang pag-unawa mo sa
mga konsepto tungkol sa
pakikipagkapwa. Magtatagumpay ka sa
layuning mapaunlad at maging
makabuluhan ang iyong pakikipagkapwa
kung maipamamalas mo ang mga
inaasahang kasanayang pampagkatuto sa modyul na ito.
Paano magiging makabuluhan ang iyong pakikipag-ugnayan sa kapwa?
Paano ka makatutugon sa pangangailangan ng mga kapwa mo mag-aaral o
kabataan sa paaralan o pamayanan?

104
Inaasahang gagamitin mo ang lahat ng mga pag-unawang ito upang
maipamalas mo ang mga layuning pampagkatuto na inaasahan sa mga modyul na
ito. Pagkatapos ng mga gawain sa modyul, inaasahang masasagot mo ang
mahahalagang tanong tulad ng:
a. Natutukoy ang mga taong itinuturing na kapwa at ang kahalagahan ng
pakikipagkapwa
b. Nasusuri ang mga impluwensya ng kapwa sa aspektong intelektwal, panlipunan,
pangkabuhayan, at politikal
d. Naisasagawa ang isang gawaing tutugon sa pangangailangan ng mga mag-aaral
o kabataan sa paaralan o pamayanan sa aspektong intelektwal, panlipunan,
pangkabuhayan, at politikal
iyong pagkatao at pakikipagkapwa
Bakit mahalaga ang
pakikipagkapwa?
Paano nagiging ganap ang
tao sa pamamagitan ng
pakikipagkapwa?

105
Paunang Pagtataya
Bago mo simulang pag-aralan ang mga konsepto sa modyul na ito, subukin
mo muna ang iyong sarili. Ang paunang pagtataya sa modyul na ito ay mayroong
dalawang bahagi: ang unang bahagi ay susukat ng dati mong kaalaman sa
konseptong pag-aaralan at ang ikalawang bahagi ay susukat ng iyong kasalukuyang
kakayahan sa pakikipagkapwa.
Mahalaga ring maunawaan mo na kung anuman ang maging resulta ng
paunang pagtatayang ito, hindi ito magiging bahagi ng pagbibigay sa iyo ng marka,
kundi isang mahalagang pagbabatayan ng iyong pag-unlad.
Unang Bahagi: Paunang Pagtataya ng Kaalaman sa mga Konsepto ng
Pakikipagkapwa
Panuto: Basahin at unawaing mabuti ang bawat tanong. Isulat sa kuwaderno ang
titik ng pinakatamang sagot.
1. Alin sa mga pahayag ang isa sa mga indikasyon na ang tao ay likas na
panlipunang nilalang?
a. Ang tao ay may kakayahang tugunan ang kaniyang sariling pangangailangan.
b. Ang tao ay may inklinasyon na maging mapag-isa.
c. Ang tao ay may kakayahang lumikha ng masasaya at makabuluhang alaala.
d. Ang tao ay may kakayahang maipahayag ang kaniyang pangangailangan.
2. Ang marapat na pakikitungo sa kapwa ay ________
a. nakabatay sa estado ng tao sa lipunan.
b. nakasalalay sa kalagayang pang-ekonomiya.
c. pagtrato sa kaniya nang may paggalang at dignidad.
d. pagkakaroon ng inklinasyon na maging mapag-isa.
3. Maipakikita ang makabuluhang pakikipagkapwa sa pamamagitan ng sumusunod
maliban sa _______________.
a. kakayahan ng taong umunawa
b. pagmamalasakit sa kapakanan ng may kapansanan

106
c. espesyal na pagkagiliw sa nakaaangat sa lipunan
d. pagtulong at pakikiramay sa kapwa
4. Ang pagkakaroon ng iba’t ibang samahan sa lipunan ay inaasahang
magtataguyod ng ________ bilang paglilingkod sa kapwa at sa kabutihang
panlahat.
a. hanapbuhay
b. libangan
c. pagtutulungan
d. kultura
5. Aling aspeto ng pagkatao ang higit na napauunlad sa pamamagitan ng
paghahanapbuhay?
a. Panlipunan
b. Pangkabuhayan
c. Politikal
d. Intelektwal
6. Nalilinang ng tao ang kaniyang ________ sa pamamagitan ng kaniyang pakikiisa
at pakikibahagi sa mga samahan.
a. kusa at pananagutan
b. sipag at tiyaga
c. talino at kakayahan
d. tungkulin at karapatan
7. Nagiging kahinaan ng mga Pilipino ang pakikipagkapwa dahil sa ________.
a. kakayahan nilang umunawa sa damdamin ng iba
b. kakayahan nilang makiramdam
c. kanilang pagtanaw ng utang na loob
d. kanilang pagiging emosyonal sa pakikisangkot
8. Ano ang nakahahadlang sa makabuluhang pakikipag-ugnayan sa kapwa?
a. Kakayahan ng taong makibahagi sa mga gawaing panlipunan
b. Kakayahang tugunan ang pangangailangan ng kapwa

107
c. Pagkilala sa sarili na mas matalino siya kaysa ibang tao
d. Pagkikitungo sa iba sa paraang gusto mo ring pakitunguhan ka
9. Ang sumusunod na pahayag ay totoo tungkol sa diyalogo, maliban sa:
a. Naipakikita ang kakayahang makipag-diyalogo sa pamamagitan ng wika.
b. Umiiral ang diyalogo sa sariling pagsasaliksik ng kasanayan.
c. Nagkakaroon ng pagkakataon ang taong makipag-ugnayan sa kapwa.
d. Naipahahayag ng tao sa kaniyang kapwa ang tunay na pagkalinga.
10. Alin sa sumusunod na pahayag ang nagpapakita ng mabuting pakikipag-
ugnayan sa kapwa?
a. “Bakit ba nahuli ka na naman?”
b. “Pilit kong inuunawa kung bakit ka nahuli, pero sana umalis ka ng bahay
nang mas maaga.”
c. “Sana sa susunod hindi ka na huli sa usapan natin.”
d. “Tatlumpung minuto na akong naghihintay sa iyo.”
Ikalawang Bahagi: Paunang Pagtataya sa Kasalukuyang Kakayahan sa
Pakikipagkapwa
Mahalaga ang pagkakaroon ng kaalaman sa kasalukuyang antas ng iyong
kakayahan sa pakikipagkapwa. Pagkatapos mong pag-aralan ang modyul na ito,
tayahing muli ang sarili gamit ang parehong instrumento upang malaman kung
nagkaroon ng pagbabago ang iyong kakayahan sa pakikipagkapwa.
Panuto: Sagutin nang buong katapatan ang bawat pahayag upang masukat
ang kakayahang maisakatuparan ang isang makabuluhan at mabuting
pakikipagkapwa. Suriin at tayahin ang sariling kakayahan kung ang mga pahayag ay
ginagawa mo Palagi, Madalas, Paminsan-minsan, o Hindi Kailanman.
Kopyahin sa kuwaderno ang talaan at lagyan ng tsek () ang iyong sagot
batay sa kasalukuyang kalagayan ng iyong kakayahan sa pakikipagkapwa.

108
Mga Pahayag Palagi Madalas
Paminsan
-minsan
Hindi
Kailanman
1. Malaya kong naipahahayag
ang aking nadarama, naiisip
at pangangailangan sa aking
kapwa nang walang
panghuhusga, pagpuna, o
pagpapawalang-halaga.
2. Sa aking pakikipagkapwa,
napananatili ko ang aking
kakanyahan (individuality) at
pagiging bukod-tangi.
3. Gumagamit ako ng
epektibong kasanayan sa
komunikasyon, upang mapa-
natili ang kapayapaan at
maiwasan ang di pagkaka-
sundo.
4. Nagbabahagi ako ng aking
mga pagpapahalaga at
paniniwala upang mapalalim
ang aking pakikipag-ugnayan.
5. Pantay ang aking pagtingin sa
kapwa at tanggap ko ang
pagkabukod-tangi ng bawat
tao.
6. Naniniwala akong may
kakayahan ang bawat isa na
lutasin ang di pagkakasundo
at mga suliraning
kinakaharap.
7. May oras ako para maglibang
at magsaya kasama ang
aking kapwa.
8. Sa pakikipag-ugnayan ko sa
iba, kaya kong balansehin
ang kakayahan kong
magbigay at tumanggap.
9. Mayroon akong panahon at
kakayahang magkaroon ng
iba pang makabuluhang
pakikipag-ugnayan sa iba.
10. Natutugunan ko ang
pangangailangan ng aking
kapwa.

109
Bilang ng Tsek
Bigat ng Tugon
3 2 1 0
Iskor = Bilang ng tsek x bigat
ng tugon
A B C D
Kabuuang Iskor = A+B+C+D
Interpretasyon
Iskor Interpretasyon ng kabuuang iskor
26 – 30 A. Wala nang hahanapin pa. Maaari kang makatulong upang
maging gabay at mapagsanggunian ng iba sa kanilang
paglinang ng kasanayan sa pakikipagkapwa. Ang iyong
kakayahan sa pakikipagkapwa ay kahanga-hanga at dapat
tularan!
16 – 25 B. Kinakikitaan ka ng pagsusumikap na mapanatili ang isang
makabuluhan at mabuting pakikipagkapwa. Maaaring ibahagi
ang kasanayan. Ipagpatuloy ang pagbabahagi ng sarili sa
kapwa! Ipagpatuloy.
6 – 15 C. Mas malilinang ang kakayahang makipag-ugnayan kung
magiging bukas ang puso sa paglilingkod. Sumangguni sa
taong maaaring makatulong sa iyo.
5 pababa D. Kailangang magsikap na paunlarin ang iyong pakikipagkapwa.
Sumangguni sa taong maaaring makatulong sa iyo upang
mapaunlad ang iyong kakayahan sa pakikipagkapwa.

110
Gawain 1
Panuto: Hanapin at tukuyin ang sampung tao na maituturing mong kapwa gamit ang
puzzle. Maaaring ang mga titik ng salita ay pahalang, patayo, pabalik, o
padayagonal. Isulat ang sagot sa kuwaderno.
Nakuha mo ba ang lahat ng sagot? Maliban sa kanila, sino-sino pa ang iyong
itinuturing na kapwa?
Doktor Kaibigan Kaklase Kapatid Nanay
Kaaway Tatay Guro Pari

111
Gawain 2. Sakay na!
Panuto:
1. Marami kang taong nakakasalamuha sa iyong buhay. Gabay ang Worksheet 1
isulat ang pangalan ng mga taong itinuturing mong kapwa. Isulat ang mga ito sa
iyong kuwaderno.
2. Lagyan ng larawan at kulayan. Maaari ding gumuhit ng karagdagang kasama sa
dyip.
Worksheet 1: Sakay na!
Worksheet 2: Ipinakikilala ko sina …
1. Matapos gawin ito, punan ang tsart ayon sa sumusunod:
Pangalan
Isulat ang pangalan ng kapwa ayon sa kaniyang
bilang sa Worksheet 1.
Siya ay aking Isulat ang kaniyang kaugnayan sa iyo.
Natulungan ko siya sa
Itala ang mga bagay na nagawa o naitulong mo sa
kaniya.
Tinulungan niya ako sa
Itala ang mga bagay na nagawa o naitulong niya sa
iyo.

112
Narito ang halimbawa
Ipinakikilala ko sina:
Pangalan
Siya ay
aking:
Natulungan ko
siya sa:
Tinulungan niya ako sa:
1. Nanay
Lolit
Nanay Gawaing-bahay
Pagiging masinop at
matipid
2. Tatay
Darwin
Tatay Paghahalaman
Paggawa ng proyekto sa
TLE
3. Kuya Kim Kuya Pag-aayos ng bisikleta
Pagkokompyuter ng
proyekto
4. Benjie
Kaibigan/
Kaklase
Pagsasanay sa pag-
awit
Pagkakaroon ng tiwala sa
sarili
5. Grace
Pinsan/
Kaklase
Science Pangangampanya sa SSG
6. Mr. Peter
Kakilala sa
bangko
Kaniyang hanapbuhay
Pagbubukas ng savings
account
7. Ms.
Liberty
Guro
Pagbuhat ng gamit
niya
Pagkatututo ng Math
8. Edward
Kaibigan/
Pinsan
Pagpunta sa Mall Paglalaro ng chess
9. Dr. Santos Doktor Kaniyang hanapbuhay
Pagpapagaling mula sa
sakit
10. Mang
Andy
Kakilala
(Janitor)
Paglilinis ng paaralan Paghahanap ng gamit ko
2. Ikaw naman!
Pangalan Siya ay aking:
Natulungan ko
siya sa:
1.
2.
3.
4.
5.

113
6.
7.
8.
9.
10.
3. Matapos ito ay humanap ng isa pang kapwa mo mag-aaral o kaibigan na
pagbabahaginan mo ng iyong ginawa.
4. Itala sa iyong kuwaderno ang mga mahahalagang pangyayari na naganap sa
iyong ginawang pagbabahagi.
5. Sagutin ang sumusunod na tanong, pagkatapos ng pagbabahagi tungkol sa
bahaging ginagampanan ng iyong kapwa sa iyong buhay. Gamiting gabay sa
pagsulat ang sumusunod na tanong:
a. Sino-sino ang itinuturing mong kapwa? Gaano sila kahalaga at ano ang
bahaging ginagampanan nila sa iyong buhay?
b. Kaya mo bang mabuhay nang walang kapwa? Sang-ayon ka ba sa pahayag
na “No man is an island?” Ipaliwanag.
c. Ano ang iyong nararamdaman kapag tinutulungan ka ng iba sa iyong mga
pangangailangan? Ano ang iyong nararamdaman kapag nakatutulong ka sa
iba?
d. Maliban sa mga taong isinulat mo sa Worksheet 2, sino-sino pa ang
itinuturing mong kapwa at paano mo sila paglilingkuran?
Ang kapwa ay taong labas sa iyong sarili, maaaring iyong magulang, kamag-
anak, kaibigan, kaklase, at pati na rin kaaway (Agapay, 1991). Ang pagtukoy at
pagkilala sa mga tao na itinuturing mong kapwa ang simula ng paglinang sa
intelektwal, panlipunan, pangkabuhayan, at politikal na aspekto ng iyong
pagkatao.

114
Ang Nagagawa ng Pakikipag-ugnayan sa Aking Pagkatao
Ano ang nagagawa ng pakikipag-ugnayan mo sa kapwa sa aspektong
intelektwal, panlipunan, pangkabuhayan, at politikal ng iyong pagkatao? Suriin ang
sarili at isa-isahin ang mga pagbabagong naranasan sa bawat aspekto. Tukuyin ang
mga taong nakatulong sa iyo sa paghubog at pagpapalago ng mga aspektong ito.
Gawin ito sa iyong kuwaderno. Ipabasa at palagdaan sa isa sa mga taong tumulong
sa iyo sa bawat aspekto.
Aspektong Intelektwal
(Karagdagang kaalaman, kakayahan, pagpapaunlad ng kakayahang mag-isip
nang mapanuri at malikhain, at mangatwiran)
Nakaranas ako ng pagbabago sa: Tinulungan ako ni:
Halimbawa:
Sa EsP, nadagdagan ang aking
kaalaman at kakayahan sa
pagpapasiyang moral.
Ms. Liberty (guro)
Kuya
Grace (kaklase ko)
Lagda:__________________ Petsa:___________

115
Aspektong Pangkabuhayan
(Kaalaman at kakayahang matugunan ang mga pangangailangan ng
sarili at ng kapwa)
Halimbawa:
Kakayahan kong magtipid Nanay
Mr. Peter (Teller sa bangko)
Benjie (kaibigan ko)
Lagda: _______________________ Petsa: _____________
Aspektong Politikal
(Kaalaman at kakayahang makibahagi sa pagbuo at pagtamo ng
makatao at makatarungang lipunan)
Halimbawa:
Kakayahan kong pumili ng lider na
tutugon sa mga pangangailangan ng
mga mamamayan at sumunod sa batas
at ordinansa ng lungsod, hal., bawal
mag-jaywalk
Nanay at Tatay
Mrs. Santos (gurong tagapayo)
Traffic enforcer
Opisyal ng barangay
Lagda: _______________________ Petsa: _____________

116
Sagutin sa kuwaderno.
1. Makakaya mo bang mapaunlad ang mga nabanggit na aspekto kung walang
tutulong sa iyo? Pangatwiranan.
2. Gaano kahalaga ang pagtulong ng kapwa mo sa paghubog at pag-unlad ng
iyong pagkatao? Ipaliwanag.
3. Ano ang maaari mong gawin upang makatulong o makapaglingkod ka sa mga
taong tumulong sa iyo? Ilawaran.
4. Ano ang maaaring mangyari sa iyo kung hindi mo matututuhang makipag-
ugnayan nang maayos sa iyong kapwa? Ilarawan.
Basahin nang mabuti ang sumusunod na tula na nagpapakita ng
kahalagahan ng makabuluhang pakikipagkapwa.
ANG PAKIKIPAGKAPWA
Ang tao’y likas na panlipunang nilalang
Pakikipagkapwa-tao’y dapat na malinang;
Aspektong intelektwal, politikal,
panlipuna’t pangkabuhayan
Lubhang mapagyayaman sa pakikipag-
ugnayan.
Pangangailanga’y madaling matugunan
Sa pagkakaroo’t pagiging bahagi ng mga
samahan
Nalilinang ating kusa’t pagiging
mapanagutan
Pati na ang pagtataguyod sa ating
karapatan.
Paano pakisamahan ang taong
mapagmalaki?
Ayaw makiisa, lubha pang makasarili?
Huwag magpaapekto at magpakagalit
Kabutihang panlahat ang atin laging
isaisip.
Pakikipagkapwa’y linangin nang
may pagmamalasakit
Laging isipin na kapwa’y kapantay,
katulad din natin
Sa bawat salita’t kilos, iwasang
makasakit
Nakabubuti sa atin, sa kapwa’y
gawin din.
Kung ang kapwa ay minamahal
nang lubusan
Sa bawat pagkakataon, tunay
siyang paglingkuran
Ibahagi ang sarili, makipag-
ugnayan nang makabuluhan
Kapanatagan, kaligayahan, at
kaganapan, ating ngang
makakamtan.
-ecm

117
Sagutin ang sumusunod na tanong sa iyong kuwaderno matapos na basahin ang
tula.
1. Ano-anong aspekto ng pagkatao ang malilinang sa pakikipag-ugnayan sa
kapwa? Ipaliwanag ang bawat isa.
2. Ano ang kabutihang naidudulot ng pagiging bahagi ng mga samahan? Magbigay
ng halimbawa.
3. Paano mo pakikitunguhan ang taong ayaw makiisa at makibahagi sa mga
gawain ng pangkat?
4. Ano ang maaaring gawin upang maipakita ang pagmamalasakit sa kapwa?
5. Makakamtan ba natin ang kaganapan ng ating pagkatao sa pamamagitan ng
pakikipagkapwa? Ipaliwanag.
D. PAGPAPALALIM
Basahin mo at unawain.
Kailangan kita… Kailangan mo ako… Kapwa-tao tayo…
“Kaya kong mabuhay nang nag-iisa!” pahayag ng isang mag-
aaral na sanay mapag-isa. May mga pagkakataon naman daw na
naiiwan siyang mag-isa sa bahay at nakakaya niyang mabuhay dahil
marunong siya sa mga gawaing-bahay. Ipinaunawa ng kaniyang mga
kaklase na kahit nag-iisa siya, kailangan pa rin niya ang ibang tao at
naiimpluwensyahan pa rin siya ng iba. Katwiran nila, bumibili daw
siya sa tindahan at palengke, nanonood siya ng palabas sa
telebisyon, mayroon siyang damit na isinusuot na gawa ng ibang tao,
nagbabasa siya ng aklat, at mayroon siyang cellphone at computer
na maaari siyang makipag-chat. Kaya, hindi siya tunay na nag-iisa.
Ano kaya ang mararamdaman mo kung sa loob ng 48 oras, mag-isa kang
nakakulong sa silid na madilim at sobrang tahimik?
Isang dokumentaryo ang ipinalabas sa British Broadcasting Corporation
(BBC) noong Enero, 2008 (http://documentarystorm.com/total-isolation/) na may

118
pamagat na “Total Isolation” ang nagpakita ng naging kalagayan at kinahantungan
ng mga tao na nakakulong sa loob ng 48 oras nang nag-iisa at walang kahit munting
sinag ng liwanag. Ang tatlo sa anim na nagboluntaryo ay iniwan sa madilim na silid
na hindi pinapasok ng anumang ingay, samantalang ang tatlo pang iba ay binigyan
ng madilim na ‘goggles’ at pantakip sa tainga na ang kanilang tanging naririnig ay
‘white noise’.
Bago simulan ang eksperimento, binigyan muna sila ng paunang pagsusulit
sa sumusunod na aspekto: visual memory, information processing, verbal fluency at
suggestibility. Pagkatapos ng 2 gabi at 2 araw, nakaranas ng guni-guni
(hallucinations) ang tatlo sa kanila; ang paniwala naman ng isa sa kanila, basa ang
kanilang higaan at dalawa sa kanila ang maayos na napagtagumpayan ang
sitwasyon. Upang malaman kung may epekto, binigyan muli sila ng pagsusulit sa
mga naunang nabanggit na aspekto. Batay sa resulta, bumaba at humina ang
kakayahan nila sa pagkumpleto ng simple at payak na mga gawain. Ang memorya
ng isa sa kanila ay bumaba ng 36% at lahat sa kanila ay nagkaroon ng suliranin sa
pagtatantya ng oras at pag-iisip ng mga salita, lalo na ng mga salitang nagsisimula
sa titik “F.” Tumaas naman ang suggestibility ng apat na lalaking nagboluntaryo.
Ayon sa isang nagboluntaryo, mahirap talagang gumana ang isip kung
walang liwanag. Naramdaman niyang blangko at ayaw ng gumana ang kaniyang isip
(Total Isolation, 2008).
Ano kaya ang ipinakita ng eksperimento? Tama
ka! Kailangan ng ating utak ang regular na istimulasyon.
Makakamit lamang ito ng isang tao kung magkakaroon
siya ng ugnayan sa ibang tao at sa kaniyang
kapaligiran. Ang pangmatagalang pagkakait ng
pagkakataon sa isang tao na makipag-ugnayan ay may negatibo at masamang
epekto sa kaniyang pagkatao. Mahirap para sa tao ang mabuhay nang normal kung
ang kakayahan niyang makipag-ugnayan ay ipagkakait sa kaniya. Ang resulta ng
eksperimento ay isa lamang sa maraming pagpapatunay na ang tao ay isang
panlipunang nilalang.
Sa loob ng isang minuto, tumigil at tumahimik sandali. Bigyang pansin ang
mga bagay o gamit na mayroon ka na gawa ng ibang tao.

119
Hindi ba’t likas sa tao na
tugunan ang mga pangangailangang
makapagbibigay sa kaniya ng
kasiyahan? Halimbawa, kumakain ka
ng karne ng hayop at iba pang produkto nito; sumasakay ka sa iba’t ibang uri ng
transportasyon upang marating mo ang iyong destinasyon; ginagamit mo ang
halaman, puno, at bunga nito; at nakikinabang ka sa marami pang mga bagay upang
mapunan ang iyong kakulangan sa ibang aspekto. May mga pangangailangan ka na
maaari lamang na matugunan sa pamamagitan ng pakikipag-ugnayan mo sa iyong
kapwa.
Nararapat na may lakip na paggalang at pagmamahal ang pakikipag-
ugnayan natin sa ating kapwa (Agapay, 1991). Inaasahan na matutugunan mo ang
iyong sariling pangangailangan sa abot ng iyong makakaya. Maunawaan mo at
kilalanin na ikaw rin ay may pananagutang magbahagi ng iyong kaalaman at
kakayahan sa iyong kapwa na gagawin mo nang may kalayaan, pananagutan, at
pagmamahal.
Ang Tao Bilang Panlipunang Nilalang
Ang kakayahan ng tao na
mamuhay sa lipunan at maging bahagi nito
ay isang likas na katangian na ikinaiba ng
tao sa ibang nilalang. Nilikha ang tao ayon
sa larawan at wangis ng Diyos; binigyan
siya ng kapamahalaan sa ibang nilalang;
at binigyan siya ng taong makakasama at
makakatulong. Niloob ng Diyos na ang tao ay mamuhay nang may kasama at
maging panlipunang nilalang o social being at hindi ang mamuhay nang nag-iisa o
solitary being. Kaya’t ang panlipunang aspekto ng pagkatao at ang kakayahan ng
tao na makipag-ugnayan sa kaniyang kapwa ay likas sa kaniyang pagkatao o social
nature of human beings (Pontifical Council for Justice and Peace, 2004).
May mga pangangailangan ka na maaari
lamang na matugunan sa pamamagitan ng
pakikipag-ugnayan mo sa iyong kapwa.

120
Ang Pakikipagkapwa at ang Golden Rule
Makakamit ng tao ang kaniyang kaganapan sa
pamamagitan ng makabuluhan at mabuting
pakikipagkapwa. Sa buong mundo, kinikilala ang
kahalagahan ng mabuting pakikitungo sa kapwa (Golden
Rule). Marami sa mga relihiyon sa buong mundo ang
naniniwala sa kahalagahan ng mabuting pagtrato at
pakikitungo sa kapwa – “Huwag mong gawin sa kapwa mo
ang ayaw mong gawin sa iyo”; “Mahalin mo ang kapwa mo gaya ng pagmamahal mo
sa iyong sarili”; Makitungo sa kapwa sa paraang gusto mong ring pakitunguhan ka.”
Naipakita rin sa Parabula ng Mabuting Samaritano
(http://en.wikipedia.org/wiki/ParableoftheGoodSamaritan) kung sino ang ating kapwa
at kung paano tayo dapat makitungo sa ating kapwa: ang makabuluhang
pakikipagkapwa ay pagtugon sa pangangailangan ng iba nang may paggalang at
pagmamahal.
Ang mga birtud ng katarungan
(justice) at pagmamahal (charity) ay
kailangan sa pagpapatatag ng
pakikipagkapwa. Kaya nga, una munang kailangang matugunan ang pagbibigay ng
nararapat sa kapwa. Kailangan ang katarungan upang maibigay ang nararapat, na
walang iba kundi ang paggalang sa kaniyang dignidad. Subalit mayroong mga bagay
na maaari nating ibigay nang higit pa sa itinatakda ng karapatan at katarungan, ito
ay ang mga bagay na ayon sa ating pagmamalasakit at pagmamahal sa kapwa (Dy,
2012).
Narito ang ilang mga halimbawa.
Bawat bagay na materyal ay may katumbas na
halaga, kaya’t makatarungan lang na kung aariin natin ang
isang bagay ito ay ating babayaran ng katumbas na halaga.
Subalit kung ang isang bagay ay ibinigay mo nang walang
hinihinging kapalit, tulad ng regalo, ito ay pagpapakita ng
pagmamalasakit o pagmamahal.
Ang makabuluhang
pakikipagkapwa ay
pagtugon sa
pangangailangan ng
iba nang may
paggalang at
pagmamahal.
Ang pakikipagkapwa ay napatatatag ng mga
birtud ng katarungan at pagmamahal.

121
Dahil nais mong mapanatili ang kalinisan sa inyong lugar at makaiwas sa
dengue, ikaw at ang iyong mga kaibigan ay nagkusang maglinis. Kahit may mga
taga-linis ang barangay, hindi ninyo iniaasa lamang sa mga taga-linis ang
responsibilidad na ito - ang iyong paglilingkod ay nagpapakita ng pagmamahal.
May isa kang kaklase na nahihirapan sa Math.
Ikinuha siya ng kaniyang magulang ng tutor. Pagkatapos ng
pagtuturo, binabayaran ang tutor nang ayon sa haba ng
oras ng kaniyang pagtuturo. Makatarungan iyon dahil
hanapbuhay niya iyon bilang tutor. Subalit kung tinutulungan
mo ang iyong kaklase sa pag-unawa sa asignaturang kaya
mong ituro nang walang anumang kapalit na materyal na
bagay, halaga man o pabor, ang ginagawa mo ay isang
paglilingkod sa kapwa, isang pagpapakita ng pagmamalasakit at pagmamahal.
Maraming naapektuhan ng mga nagdaang bagyo at kalamidad. Nagpakita ka
ba ng pagmamalasakit at pagmamahal? Nagbigay ka ba ng donasyon o
nagboluntaryong naglingkod sa mga nangailangan ng tulong?
Sa paglalahat, kung ang pagkikipag-ugnayan mo sa iba ay nag-uudyok sa iyo
upang ikaw ay maglingkod sa kapwa nang walang hinihintay na kapalit at
nakahanda kang ibahagi ang sarili sa iba, ito ay pagpapakita ng pagmamalasakit at
pagmamahal. Ang mabuting bagay na ginawa mo sa iyong kapwa ay may katumbas
na mabuti. Laging tandaan na naapektuhan ng mga ginagawa natin ang mga tao sa
ating paligid; gayundin naman, tayo ay naaapektuhan nila, dahil tayo ay
magkakaugnay. Kaya bilang paggalang at pagmamahal sa kapwa, bago magpasiya,
magsalita o kumilos,
mahalagang itanong mo sa
iyong sarili: Ano ang
mararamdaman ko kung ako
ang nasa lugar niya?
Kung ang pakikipag-ugnayan mo sa iba ay nag-
uudyok sa iyo upang ikaw ay maglingkod sa kapwa
nang walang hinihintay na kapalit at nahahanda kang
ibahagi ang sarili sa iba, ito ay pagpapakita ng
pagmamalasakit at pagmamahal.

122
“Mag-usap tayo”: Ang Kahalagahan ng Diyalogo
Ano ang iyong mararamdaman kung hindi mo maipahayag ang iyong mga
ninanais at nararamdaman? Ano ang mararamdaman mo kung hindi mo matugunan
ang iyong mga pangangailangan dahil sa kawalan ng pakikipag-ugnayan sa kapwa?
Isang mahalagang patunay na ang tao ay
panlipunang nilalang ay ang kaniyang kakayahan sa
komunikasyon o diyalogo (dialogue) upang maipahayag
ang kaniyang pangangailangan, ninanais at
nararamdaman. Tulad ng binanggit sa Modyul 3, ang
diyalogo ay umiiral sa isang ugnayang interpersonal sa
pagitan ng dalawa o higit pang tao: may magsasalita at may makikinig. Ang
kondisyong ito ay naipakikita ng tao sa pamamagitan ng wika, na maaaring pasalita
(pasalita at pasulat) at di-pasalita (kilos, gawi, senyas, atbp.). Kung kaya’t ang pag-
iral ng wika na ginagamit sa diyalogo ang nagpapakita at nagpapatunay na ang tao
ay isang panlipunang nilalang. Sa pamamagitan ng diyalogo, nagkakaroon ang tao
ng pagkakataon na makapagbahagi sa kaniyang kapwa ng mga bagay na kaniyang
kailangan (hal. materyal na bagay, kaalaman, kasanayan at pati na ng kaniyang
sarili). Kung malilinang ang kakayahan ng taong makipag-diyalogo nang may kalakip
na pagmamahal, makakamit ng tao ang kaniyang kaganapan (Bondal, 2002).
Ang Kahalagahan ng Pagkakaisa, Komunikasyon, at Pagtutulungan
Naranasan mo na bang magkaroon ng kasama na hindi mo makasundo?
Maaaring dahil mayabang siya o makasarili, na iniisip niya na siya’y mas magaling,
mas matalino o mas mataas siya kaysa sa iyo? Paano mo siya pakikisamahan?
May mga pagkakataon na kahit
likas sa tao ang makipag-ugnayan sa iba,
humahantong ang ugnayan o samahan sa
di pagkakasundo. Dahil dito, sinisikap ng
lipunan na sa pamamagitan ng iba't ibang
samahan o organisasyon nito, na makamit
ang kabutihang panlahat sa pamamagitan

123
ng pagtataguyod ng ugnayang may pagkakaisa (solidarity), komunikasyon o
diyalogo, at kooperasyon o pagtutulungan.
Ang pagmamalasakit sa ikabubuti ng sarili at ng kapwa ang nagiging dahilan
ng pagkakaisa upang makamit ang kabutihang panlahat. Kung mayroong hidwaan at
di pagkakasundo, nilalayon ng pangkat na matulungan ang mga kasangkot upang
mapanumbalik ang maayos na samahan. Halimbawa sa klase, mayroon kang
nakasamaan ng loob na kasama mo sa pangkat. Dahil sa sitwasyon, hindi
nagkakaroon ng maayos na output ang inyong pangkat. Makatutulong ang ibang
kasapi ng pangkat upang kayo ay magkaayos, dahil nalalaman nila na
naaapektuhan ang inyong gawain dahil sa hindi ninyo pagkakaunawaan. Kung
isasaalang-alang ang pagpapahalaga sa kabutihang panlahat, maaaring isakripisyo
ang pansariling damdamin o pangangailangan, magkakaroon ng pagkakaisa at
kapayapaan.
Ang iba’t ibang samahan o organisasyon sa lipunan ay inaasahang
makapagtataguyod ng ugnayang may pagkakaisa (solidarity), komunikasyon o
diyalogo, at kooperasyon o pagtutulungan, bilang paglilingkod sa kapwa at sa
pagsasaalang-alang ng kabutihang panlahat.
Ang Kahalagahan ng Pagbubuo at Pagsali sa mga Samahan
Naipahahayag ng tao sa iba’t ibang paraan ang panlipunang aspekto ng
kaniyang pagkatao. Ang kabutihang panlahat ay nakasalalay sa pagkakaisa at
pagkakasundo ng iba’t ibang yunit ng lipunan, na kung saan kayang pamahalaan at
pag-ingatan ng bawat yunit ang sariling pagkakakilanlan at kasarinlan nito. Ang mga
yunit, katulad ng pamilya, samahan ng mga laiko at relihiyoso, ay dagling tumutugon
sa pangangailangan ng tao, samantalang tumutugon naman ang ibang yunit sa
pamamagitan ng bolunterismo katulad ng Red Cross at mga pribadong organisasyon
(NGOs).
Ang pagtataguyod ng mga boluntaryong samahan at institusyon sa loob at
labas ng bansa ay kailangan upang mas maraming tao ang makibahagi at makiisa
sa mga gawaing panlipunan na tutugon sa pagkamit ng mga layuning
pangkabuhayan at panlipunan, pangkultural at panglibangan, pampalakasan o

124
isports, panghanapbuhay, at pangpolitikal (halimbawa, samahan ng mga Overseas
Filipino Workers, Partylists.)
Sa pamamagitan ng mga ganitong samahan, natutugunan ang ibang
mahahalagang pangangailangan ng tao, na hindi niya makakamit kung siya ay nag-
iisa. Dahil sa pakikiisa at pakikibahagi ng tao sa mga ganitong samahan, nalilinang
ang kaniyang pagkatao, lalo na ang pagkakaroon niya ng kusa at pananagutan.
Nakatutulong din ito sa pagtataguyod ng kaniyang mga karapatan.
Kaya, bilang panlipunang nilalang, ang tao ay –
1. kasapi ng isang pamilya at lipunan na kung saan inaasahan siyang makikibahagi
sa pagtatakda ng mga layunin nito at sa pagkamit ng kabutihang panlahat;
2. kabilang sa mga gawaing pangkabuhayan, produksyon, at pagkunsumo, na
tumutugon sa aspektong pangkabuhayan; at
3. isang mamamayan na inaasahang makikibahagi sa pagkamit ng panlipunang
pag-unlad (social progress), na tumutugon sa aspektong politikal.
Pakikipagkapwa-tao: Kalakasan at Kahinaan ng Pilipino
Ayon kay Licuanan (1992), ang pakikipagkapwa-tao ay
isa sa mga kalakasan ng mga Pilipino. Naipakikita ito ng mga
Pilipino sa pamamagitan ng pagmamalasakit sa kapwa,
kakayahang umunawa sa damdamin ng iba (empathy), pagtulong
at pakikiramay, bayanihan, at sa pagiging mapagpatuloy
(hospitable). May kakayahan ang mga Pilipino na makiramdam, magtiwala at
tumanaw ng utang na loob. Sensitibo sila sa uri ng pakikipag-ugnayang kanilang
nabuo at dito nakabatay ang kanilang kaligayahan at kapanatagan. Dahil nagdudulot
ng pagkakalapit-lapit ang pakikipagkapwa-tao, ito ay nagiging saligan ng pagkakaisa
at katarungang panlipunan.
Ngunit ang labis na pagpapahalaga sa personal na ugnayan ay nagdudulot
ng kawalan ng malinaw na paghihiwalay sa obhektibong gawain at emosyonal na
pakikisangkot. Dahil dito, hindi nagiging madali ang pagsunod at pagpapasunod sa
mga patakaran, dahil ang lahat ay nagiging impersonal. Hindi rin maiiwasan ang
pagtanggap ng pabor at ang pagtatanggi sa mga kamag-anak at kaibigan sa

125
pagbibigay ng trabaho, paghahatid ng serbisyo, pati na sa pagboto. Ang labis na
personalismo (extreme personalism) o labis at di makatwirang pakikisama ay
maaaring magdulot ng katiwalian at kabulukan (graft and corruption) sa lipunan.
Mga Katangian ng Makabuluhan at Mabuting Pakikipag-ugnayan sa Kapwa
Ang isang makabuluhan at mabuting pakikipag-ugnayan sa kapwa ay
nagbibigay ng kaligayahan at kapanatagan sa tao. Napatunayan sa mga pag-aaral
na ang isang taong may matatag na samahan ng magkakaibigan ay madalang
magkasakit, madaling gumaling, mahaba ang buhay, at may kaaya-ayang
disposisyon sa buhay. Kaya lahat ng pakikipag-ugnayan ay nangangailangan ng
pagsisikap upang ito ay mabuo, mapatatag, at mapanatiling makabuluhan at mabuti.
Nakasalalay ang tagumpay nito sa kakayahan ng taong ibahagi ang kaniyang sarili
sa pamamagitan ng paglilingkod sa kapwa.
Mga Prinsipyo sa Pagpapaunlad ng Pakikipag-ugnayan sa Kapwa
Paano mo malalaman kung ang pakikipag-ugnayan mo ay makabuluhan at
mabuti? Paano mo ito mapauunlad?
Isaalang-alang ang sumusunod na prinsipyo sa pagpapaunlad ng pakikipag-
ugnayan sa kapwa (batay sa Gabay sa Kurikulum ng Edukasyong Sekondari ng
2010 para sa Edukasyon sa Pagpapahalaga sa Ikalawang Taon ph. 54-55):
1. Paggalang sa pagiging indibidwal ng kapwa. Bawat tao ay
bukod-tangi at may kakanyahan. Nararapat lamang na
igalang ang kaniyang pagkatao at maging sensitibo sa
kaniyang mga pangangailangan. Mahalagang tandaan na
hindi lahat ng nais mo at kaya mong gawin ay nais at kaya
ring gawin ng iba. Maaari mong mapaunlad ang prinsipyong ito sa pamamagitan
ng:
 pakikinig at pagsagot nang ayon sa sinasabi ng iyong kausap
 pagpapakita ng empathy o ng kakayahang ilagay ang sarili sa sitwasyon ng
taong kausap, upang maramdaman ang kaniyang nararamdaman at
maunawaan ang ibig niyang sabihin
 pagmamalasakit at pagiging maalalahanin

126
 pagsusumikap na mapanatili ang kapayapaan at kasiyahan; at pag-iwas sa
mga sitwasyong magbubunga ng di pagkakasundo o pagtatalo.
2. Pagpapahayag ng mga damdamin. Susi sa isang maayos na pakikipag-ugnayan
ang pagkakaroon ng malaya at mapanagutang pagpapahayag ng damdamin,
ideya at pangangailangan sa isa’t isa nang hindi nangangamba na huhusgahan.
Maraming ugnayan ang nasira dahil sa pagtatago at pagkimkim ng tunay na
nararamdaman na nagiging sanhi ng pagkakaroon ng agwat sa ugnayan, na
kapag tumagal ay kadalasang nauuwi sa paghihiwalay.
Maiiwasan ang mga di magagandang karanasan kung (a) mapaghahandaan ang
pagkakaroon ng diyalogo, na ang layunin ay ang pagkakasundo ng bawat panig,
(b) gagamit ng epektibong kasanayan sa pakikipagtalastasan, at (c) matamang
makinig sa kausap (Attentive Listening) at maging laging handa sa pag-unawa.
Narito ang mga dapat tandaan:
a. Simulan ang pagkikipag-usap sa isang positibong paraan.
b. Ilahad ang problema sa paraang makahihikayat ng kooperasyon at
solusyon. Halimbawa, sa halip na sabihing, “Ang aksaya mo naman!”
sabihin na, “Paano kaya tayo makakatipid?”
c. Gumamit ng “I - statements” at iwasan ang
mapagparatang na “YOU-statements.”
Halimbawa, sa halip na sabihing, “Lagi ka na
lang late!” sabihin na, “30 minuto na akong
naghihintay.”
d. Ang pag-uusap ay gawing may pokus, maikli, at malinaw. Iwasan ang
magpaligoy-ligoy.
e. Magtanong kung kailangan ng paglilinaw. Iwasang isipin na nababasa ng
kausap mo ang iyong iniisip.
f. Laging isaalang-alang ang pagkakasundo sa mga bagay-bagay.
Maghanap ng kalutasan sa mga suliraning kinakaharap.
g. Pakitunguhan ang bawat isa nang may paggalang at kabutihan sa lahat
ng pagkakataon.

127
3. Pagtanggap sa kapwa. Bahagi ng paggalang sa dignidad ng tao ang pagtanggap
sa kaniyang pagkatao – sa kaniyang kalakasan, pati na kahinaan. Di dapat
husgahan ang kapwa batay lamang sa pansariling pamantayan. Lalawak ang
iyong pag-unawa kung iiwasan ang panghuhusga at ang pagpupumilit na
ipasunod sa iba ang pansarili mong pamantayan at pananaw.
Nagsisimula ang mapanagutang pagtanggap sa kapwa kung
ikaw ay nagkaroon na ng pagtanggap sa iyong sarili. Sa
pamamagitan ng pagninilay, mapauunlad mo ang kamalayang
pansarili na makatutulong sa iyo upang matanggap mo ang
iyong kapwa.
4. Pag-iingat sa mga bagay na ibinahagi ng kapwa
(confidences). Isang napakalaking karangalan ang
mapagkatiwalaan ka ng mga sensitibo at personal na
impormasyon ng iyong kapwa. Bilang paggalang, tungkulin
mo na ingatan ang mga ito sa pamamagitan ng di
pagbabahagi o di pagkukuwento sa iba. Maraming tao na ang napahamak at
mga ugnayang nasira dahil sa paglabag sa prinsipyong ito. Maging maingat sa
pagbabahagi sa iba at iwasan ang tsismis. Pagsumikapan mong maingatan ang
anumang bagay na ipinagkatiwala sa iyo ng iyong kapwa lalo na ang mga bagay
na personal at sensitibo na maaaring maglagay sa kaniya sa kapahamakan.
Ikaw ay may gampaning maglingkod sa iyong kapwa. Upang mapanatili ang
isang makabuluhan at matatag na pakikipagkapwa, kailangan ang pagsasabuhay ng
paggalang, katarungan, at pagmamahal sa kapwa. Kaya mo itong maipakita sa
pamamagitan ng paglilingkod. Oo, kaya mo. Huwag kang mawalan ng pag-asa kung
nararamdaman mo na parang kulang pa ang kasanayan mo sa pakikipagkapwa. Sa
halip, tukuyin at pagsumikapang paunlarin pa ang mga kailangang kasanayan dahil
mas magiging makabuluhan ang iyong buhay at pakikipagkapwa habang lumalalim
at nalilinang ang mga kasanayang ito.

128
Pagkatapos mong magkaroon ng mas malalim na kaalaman at pag-unawa sa
mga konsepto ng pakikipagkapwa, pag-isipan at sagutin ang sumusunod na tanong
sa iyong kuwaderno:
1. Ano ang mga indikasyon na ang tao ay likas na panlipunang nilalang?
Ipaliwanag.
2. Ano-ano ang pangangailangan ng tao ang natutugunan at nalilinang dahil
sa kaniyang pakikipagkapwa? Ipaliwanag ang bawat isa.
3. Bakit kailangan ng taong mapabilang sa mga samahan o organisasyon?
Patunayan batay sa iyong karanasan.
4. Ipaliwanag kung bakit ang pakikipagkapwa ay kalakasan at kahinaan din
ng mga Pilipino.
5. Ano-ano ang katangiang matatagpuan sa isang makabuluhan at
mabuting pakikipag-ugnayan sa kapwa? Ano ang mga maaaring gawin
upang ito ay mapaunlad?
6. Gaano kahalaga ang pakikipagkapwa? Paano ito mapatatatag? Paano
nalilinang ang mga pagpapahalaga sa pamamagitan ng pakikipagkapwa?
Batay sa iyong mga sagot, gamit ang graphic organizer sa ibaba, ipahayag
ang nahinuha mong Batayang Konsepto sa pakikipagkapwa. Isulat sa iyong
kuwaderno.

129
Batayang Konsepto:
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
Pagkatapos mong maunawaan ang Batayang Konsepto ng aralin, mahalaga na
maiugnay mo ito sa pag-unlad mo bilang tao. Sagutin mo ang sumusunod na
tanong:
Pagganap
1. Balikan ang mga sagot mo sa unang hanay ng Worksheet 2. Mayroong kang
itinala sa iyong kuwaderno na mga taong itinuturing mong kapwa na nais mong
mapaglingkuran.
2. Gamit ang talaan sa susunod na pahina (Plano ng aking Paglilingkod), isulat sa
journal ang 5 taong nais mong paglingkuran at ang mga bagay na nais mong
gawin upang mapaunlad mo ang pakikipag-ugnayan sa kanila.
3. Ibatay ang mga gagawing paraan ng paglilingkod sa mga prinsipyo ng
pagpapaunlad ng pakikipag-ugnayan (Balikan ang teksto sa Pagpapalalim).
4. Hangga’t maaari, isagawa ang plano nang palihim.
sa modyul na ito?

130
Plano ng Aking Paglilingkod
Pangalan
Siya ay
aking:
Gagawin ko upang
mapaunlad ang
pakikipag-ugnayan
ko
Petsa ng
pagsasakatu
paran
Naramdaman ko
pagkatapos kong
gawin
Hal. Karen Kaibigan
pero
nakatam
puhan
Padadalhan ko siya
ng sulat at hihingi
ako ng paumanhin;
bibigyan ko siya ng
friendship bracelet
na ginawa ko.
Ika- 25 ng
Setyembre
Nakahinga na ako
nang maluwag dahil
nagkaayos na kami;
pagsusumikapan
kong mapanatili ang
aming
pagkakaibigan.
Hal.
Richard
Kaklase
na
nakasa-
gutan ko
dahil
madalas
niya
akong
asarin
Tatahimik na muna
ako kapag inasar
niya akong muli;
kapag may
pagkakataon,
kakausapin ko siya
upang maunawaan
ang dahilan kung
bakit siya mahilig
mang-asar; sa huli’y
nais ko na
magkasundo kami.
Ika- 29 ng
Setyembre
Ang sarap ng
pakiramdam na
nakausap ko siya;
may posibilidad pa
na kami ay maging
magkaibigan; may
kapayapaan ang
kalooban ko.
1.
2.
3.
4.
5.
Pagninilay
Kung naisakatuparan mo nang may pagmamahal ang gawain sa bahagi ng
Pagganap, siguradong may naramdaman kang pagbabago sa iyong sarili. Gamit ang
sumusunod na pamantayan, gumawa ng isang pagninilay tungkol sa natapos na
gawain. Isulat ito sa journal. Maaari ding gumamit ng template sa MS Word o

131
Publisher upang makagawa ng isang malikhaing pagninilay. Narito ang mga dapat
Makita sa iyong pagninilay:
 Pagtukoy sa mga mahahalagang konsepto at kakayahan na naunawaan sa
modyul na ito na nagkaroon ng malaking epekto sa buhay mo
 Paglalarawan ng mga pagbabago sa sarili, matapos isagawa ang gawain.
Halimbawa, kung nabanggit mo na naayos na muli ang inyong
pagkakaibigan, sa paanong paraan ito makatutulong sa iyo sa pagkakaroon
mo ng makabuluhang pakikipag-ugnayan sa kapwa? Mas naging maunawain
ka ba at mapagpatawad?
 Pagtukoy sa mga taong maaaring hingan ng tulong, gabay o suporta na
mapagsasanggunian (at iba pang paraan, tulad ng pagbabasa ng mga aklat)
upang mapaunlad ang iyong kakayahan sa pakikipag-ugnayan sa kapwa
 Pagkakaroon ng reyalisasyon sa kahalagahan ng makabuluhan at mabuting
pakikipag-ugnayan sa kapwa
 Pagkakaroon ng pansariling komitment upang magpatuloy sa paglilingkod sa
kapwa upang makamit ang kaganapan ng pagkatao
Pagsasabuhay
Pagkatapos mong maunawaan ang mga inaasahang kaalaman at kasanayan
sa modyul na ito, inaasahan na magsisilbi itong gabay sa paggawa mo ng
mapanagutang gawain na tutugon sa pangangailangan ng kapwa mo mag-aaral o
kabataan sa paaralan o pamayanan.
Gamitin ang Worksheet 3 – Plano ng Paglilingkod bilang gabay sa paggawa ng
isang malinaw at makatotohanang plano sa aspektong intelektwal, panlipunan,
pangkabuhayan, o politikal. Kopyahin ang worksheet 3 sa iyong kuwaderno.
Pumili lamang ng isang aspekto na makakaya mong maisakatuparan. Maaaring
magsama ng 1 hanggang 2 kaklase sa paggawa. Ipabasa at palagdaan ang plano
sa magulang, gurong tagapayo at humingi ng permiso at pagpapatibay mula sa
iyong guro sa EsP.

132
Gamiting gabay ang sumusunod na halimbawa:
PLANO NG PAGLILINGKOD
Aspekto
Tao / Lugar
na gustong
paglingkuran
Pangangailangan
/ Suliranin
Layunin / Paraan ng
paglilingkod
Mga
kakailanganin
Inaasahang Bunga
Mga taong
kailangang
kausapin
Inaasahang
Panahon ng
pagsasakatuparan
Intelektuwal 1 o 2 mag-
aaral sa
Baitang 7
nahihirapan sa
Math
2 sesyon ng pagtuturo,
pagkatapos ng klase
aklat sa Math
papel at
bolpen
Makatutulong ako sa
pagpapaunawa ng mga
konsepto sa Math na
nahihirapan sila; umaasa na
mapapataas ang antas ng
kanilang kahusayan sa
ikalawang markahan
Mag-aaral na
tutulungan
Gurong tagapayo
ng mag-aaral sa
Baitang 7
Huling lingo ng
Setyembre
Panlipunan Kakilala ko sa
paaralan
Sobrang mahiyain Kakaibiganin ko siya Kakayahan sa
epektibong
komunikasyon
Magiging kaibigan ko siya Mag-aaral na
gustong tulungan
Huling lingo ng
Setyembre
Pangkabuhayan Kaibigan kong
si James
Masyado siyang
magastos
Mag-uusap kami
tungkol sa mga paraan
ng pagtitipid
Kakayahan sa
epektibong
komunikasyon
at
pamamahala
ng salapi
Makatutulong ako sa
pagpapaunawa sa kanya na
mabuti ang pagtitipid
Si James Huling lingo ng
Setyembre
Politikal Mga may
alagang hayop
Di alam ng ilang
may alagang
hayop ang
marapat na
pangangalaga dito
Makakuha ng brochure
o pamphlets mula sa
lokal na pamahalaan
tungkol sa mga
ordinansang may
kinalaman sa pag-
aalaga ng hayop; at
ipamigay ito sa ilang
may alagang hayop
Pamphlets /
Brochures na
ipamimigay
Makapagbigay ng di bababa
sa 10 pamphlets / brochure
sa mga taong may alagang
hayop
Opisyal sa lokal na
pamahalaan na
responsable sa
pangangalaga ng
mga hayop
Huling lingo ng
Setyembre
Inihanda ni: Binigyang-pansin: Pinagtibay:
__________________________ _________________________ _______________________ __________________________
Pangalan at Lagda ng Mag-aaral Magulang Gurong Tagapayo Guro sa EsP
132

133
Bigyang katuparan ang plano. Ilapat ang hakbang na inyong itinala.
1. Idokumento ang iyong gawain at magkaroon ng mga larawan na magpapatunay
na naisakatuparan ang plano.
2. Sumangguni sa guro kung nais mong gumawa ng isang pangkatang proyekto.
Mga mungkahing proyektong maaaring gawin kung may pagkakataon at sa
patnubay ng guro:
a. Paglahok sa Project Citizen Philippines Program (http://pcced.org.ph/project-
citizen-3)
b. Peer tutoring sa mga mag-aaral sa mas mababa na baitang (Baitang 7) sa
mga asignaturang kailangang paunlarin
c. Outreach / Livelihood / Feeding program sa mga barangay
d. Pagbibigay ng boluntaryong serbisyo sa paaralan o pamayanan (clean-up
drive, tree-planting, anti-dengue campaign, atbp.)
e. Maaari ding alamin ang pangangailangan ng mga tao sa lugar na gustong
paglingkuran upang mas maging makabuluhan ang gagawing paglilingkod.
Narito ang mga kraytirya ng pagtataya ng awtput mo sa Plano ng Paglilingkod:
1. Malinaw at makatotohanan ang pagkakagawa ng plano ng paglilingkod (action
plan)
iyong pagkatao at pakikipagkapwa.
Mga kakailanganing kagamitan (website, software, mga aklat, worksheets)
 Worksheet 1 – Sakay na!
 Worksheet 2 – Ipinakikilala ko sina…
 Worksheet 3 – Plano ng Paglilingkod (Action Plan)

134
Mga Sanggunian
Agapay, R. (1991). Ethics and the Filipino: A Manual on morals for students and
educators. Mandaluyong City: National Book Store, Inc.
Bauzon, P. (1994). Essentials of values education. Mandaluyong City: National
Bookstore,
Bondal, Ma. R. (2002). The Subject of education. Thesis Manuscript. Spain:
University of Navarra.
Documentary Film. Total Isolation. British Broadcasting Corporation, January, 2008.
Retrived from http://documentarystorm.com/total-isolation/ on July 15, 2012.
Retrieved from http://www.youtube.com/watch?v=Ux-tUQYUANA on July 15,
2012
Dy, M. (2011). Ang Pagkatao ng tao. Panayam sa Pambansang Pagsasanay ng
mga Tagapagsanay ng Guro sa 2010 Secondary Education Curriculum noong
Abril 2011 sa Manila Hotel.
_______. Healthy Relationships. Retrieved from http://www-
health.concordia.ca/pdf/healthinfo/healthyrelationships.pdf on June 26, 2012.
Kagarawan ng Edukasyon. Gabay sa Kurikulum ng Edukasyong Sekondari ng 2010
para sa Edukasyon sa Pagpapahalaga ikalawang taon. Pasig City: Kawanihan
ng Edukasyong Secondari.
Licuanan, P. (1992). Strengths and weaknesses of the Filipino character. Economic
Development Foundations: Filipino Values and Moral Development,
_______. Man as a social being. Retrieved from http://www.maaref-foundation.com/
english/library/quran/the-quran-in-islam/072-074.htm on May 26, 2012.
_______. Parable of the Good Samaritan. Retrieved from
http://en.wikipedia.org/wiki/Parable_of_the_Good_Samaritan on June 12, 2012.
Kumusta na?

135
Pontifical Council for Justice and Peace. Compendium of the social doctrine of the
Church. Makati: Word and Life Publications, 2004.
_______. Project Citizen. Retrieved from http://pcced.org.ph/project-citizen-3 on
June 12, 2012.
Worksheet 1: Sakay na!
Worksheet 2: Ipinakikilala ko sina…
Panuto: Punan ang tsart ayon sa sumusunod:
Pangalan Isulat ang pangalan ng kapwa ayon sa kaniyang
bilang sa Worksheet 1
Siya ay aking Isulat ang kaniyang kaugnayan sa iyo
Natulungan ko siya sa Itala ang mga bagay na nagawa o naitulong mo sa
kaniya
Tinulungan niya ako sa Itala ang mga bagay na nagawa o naitulong niya sa
iyo

136
Ikaw naman…
Pangalan Siya ay aking:
Natulungan ko
siya sa:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
Worksheet 3
PLANO NG PAGLILINGKOD
Pangalan: _____________________________________ Taon at Pangkat: ______________________ Petsa: __________
Aspekto Tao / Lugar na
Gustong
Paglingkuran
Pangangaila-
ngan /
Suliranin
Layunin /
Paraan ng
Paglilingkod
Mga
Kakailanganin
Inaasahang
Bunga
Mga Taong
Kailangan
Kausapin
Inaasahang
Panahon ng
Pagsasakatu-
paran
a.
Intelektwal
b.
Panlipunan
c.
Pangkabu
hayan
d. Politikal
Inihanda ni: Binigyang-pansin: Pinagtibay:
______________________ _____________________ __________________ ___________________
Pangalan at Lagda ng Mag-aaral Magulang Gurong Tagapayo Guro sa EsP

137
Modyul 6: PAKIKIPAGKAIBIGAN
Wow! 1,000 na ang friends ko! Nakamamanghang pananalita ng mga
kabataan sa kasalukuyan. Minsan tuloy ang reaksyon ng ilang tao, “Ako nga hirap na
hirap makahanap ng isa, tapos sila 1,000 na. Hayyy… napakasuwerte naman niya.”
Pero kung titingnan nang mas malalim, ano ba ang kahulugan ng friend para sa
kanila? Yung friend sa facebook? Yung follower sa twitter? Ganito ba ang tunay na
kahulugan ng pagkakaibigan? Ganito lang ba kadali makahanap ng isang kaibigan?
Sa nakaraang aralin ay tinalakay ang halaga ng pakikipagkapwa. Tiyak na
naunawaan mo na, na likas sa isang tao ang maghanap ng kapwa na kaniyang
makakaugnayan dahil siya ay likas na panlipunang nilalang. Ngunit ang ating
ugnayan sa ating kapwa ay nagkakaiba ng lalim at lawak. Ang simpleng magkakilala
ay maaaring maging malalim na magkaibigan sa hinaharap dahil sa pagsisimula ng
mas malalim na ugnayan. Ano nga ba ang halaga ng isang kaibigan sa iyo? Bakit
mahalagang bumuo ng malalim na ugnayan sa isang kaibigan? Paano magkakaroon
ng malalim na ugnayan sa isang kaibigan? Ito at marami pang ibang tanong ang
sasagutin sa aralin na ito. Magkakaroon ng malalim na talakayan tungkol sa
pakikipagkaibigan.
Matapos ang iyong paglalakbay sa modyul na ito, inaasahang masasagot
ang mga mahalagang tanong na: Ano ang kabutihang naidudulot ng
pakikipagkaibigan? Bakit mahalaga ang pagpapatawad?
O ano, kaibigan, handa ka na ba? Halika na … Lakbayin natin ang malawak
na mundo ng pakikipagkaibigan.

138
kaalaman, kakayahan at pag-unawa:
a. Natutukoy ang mga taong itinuring na kaibigan, ang mga natutuhan mula sa mga
ito at mga kabutihang naidulot ng mga ito
b. Nasusuri ang mga pakikipagkaibigan batay sa tatlong uri ng pakikipagkaibigan
ayon kay Aristotle
d. Naisasagawa ang mga angkop na kilos upang mapaunlad ang pakikipagkaibigan
(hal., pagpapatawad) at makipagkaibigan sa mga nangangailangan nito
1. Nakalikha ng mga hakbang upang ganap na maisabuhay ang mga
mahahalagang sangkap sa pagkakaibigan
2. Nakapagtala ng 5 o mahigit pang mga karanasan sa ginawang friendship log
3. Naisagawa ng gawain sa loob ng dalawang linggo
4. May kalakip na pagninilay tungkol sa isinagawang gawain
Bilang panimula ay subukin mo ang iyong sarili sa mga konseptong iyong
matututuhan sa aralin na ito. Mahalaga ang bahaging ito upang mataya ang iyong
dating kaalaman sa konseptong pag-aaralan.
Paunang Pagtataya
1. Ang sumusunod ay naglalarawan sa pananaw ni Aristotle sa pagkakaibigan
maliban sa:
a. Hindi pumapanig sa kabutihan ng iisa kundi para sa isa’t isa
b. Nag-aangat ng antas ng buhay tungo sa positibong ugnayan ng lipunan
c. Sumisimbolo mula sa pagmamahal ng mga taong malalim na nakikilala ang
pagkatao sa kaniyang sariling pananaw
d. Natatanging damdamin para sa espesyal na tao na mas higit ang halaga
kaysa sa isang ordinaryong kakilala lamang

139
2. Ano ang pangunahing dapat na mapagyaman upang maging posible ang
pagbuo ng malalim na pagkakaibigan?
a. pagpapayaman ng pagkatao
b. simpleng ugnayang interpersonal
c. pagpapaunlad ng mga kakayahan
d. pagpapabuti ng personalidad
3. Ang sumusunod ay kahalagahan ng mabuting pakikipagkaibigan maliban sa
a. Ang pakikipagkaibigan ay hindi lamang isang pakikitungo sa kapwa kundi
isang pagbabahagi ng sarili
b. Ang pakikipagkaibigan ay nakatutugon sa personal na intensyon ng tulong o
pabor na makukuha sa iba
c. Ang pakikipagkaibigan ay bunga ng pagsisikap na dalisayin at patatagin ang
ugnayan sa pangmatagalang panahon
d. Ang pakikipagkaibigan ay nararamdaman mula sa inspirasyong nagmumula
sa taong naniniwala at nagtitiwala sa atin
4. Sa panahon ng kabataan likas na umuusbong ang pakikipagkaibigan sa katapat
na kasarian kagaya sa kaparehong kasarian. Upang maingatang hindi mabuwag
ang magandang layunin sa pagkakaibigan sa katapat na kasarian nararapat na
isaalang alang ang:
a. Paglilinaw sa kanilang mga limitasyon ng ugnayang maingat na binuo
b. Paggalang sa katangian at kahinaang taglay ng kanilang sekswalidad
c. Pagsuporta sa mga mithiing nais makamit mula sa pakikipagkaibigan
d. Pagkontrol sa posibleng atraksyon na makamit mula sa pakikipagkaibigan
Para sa bilang 5-7. Basahin at suriin ang sitwasyon sa ibaba:
Nagsimula ang pagkakaibigan nina Zeny at Cely sa paaralang kanilang
pinapasukan. Nagustuhan ni Cely ang pagkamasayahin, makuwento, at
maalalahanin ni Zeny. Masaya sila sa kanilang relasyon bilang magkaibigan at
magkaklase. Habang tumatagal mas nakilala ng dalawa ang isa’t isa; ang
mabubuting katangian pati na rin ang ilang kapintasan. Para kay Cely, lubos at
walang kondisyon ang kaniyang pagmamalasakit sa kaibigan. Subalit ng tumagal,
napansin niya na kapag natataasan niya ang iskor ni Zeny sa kanilang pagsusulit,

140
naiinis ito. Kapag ang kanilang guro ay pumupuri sa magagandang gawaing
naipamalas ni Cely, sa ibang kaklase sumasama ang huli. Nasasaktan si Cely pero
wala siyang lakas ng loob sabihin ito kay Zeny. Ang lahat ng kaniyang saloobin ay
sinasarili na lamang niya.
5. Kung ikaw si Cely ano ang pinakamakatwirang hakbang upang maging malinaw
ang katayuan ng kaniyang pakikipagkaibigan kay Zeny?
a. Makipagkaibigan sa iba at balewalain ang kaibigang naiinggit sa kaniya
b. Ipagpatuloy ang pananahimik hanggang kaya pang tiisin ang ugali ng
kaibigan
c. Ipakita kay Zeny na hindi siya apektado sa negatibong kilos at asal na
ipinamamalas sa kaniya
d. Maglaan ng sapat na panahon sa pakikipag-usap nang matapat kaugnay sa
negatibong asal / ugali ng kaibigan
6. Ano ang pangunahing dahilan ng hindi magandang pakikitungo ni Zeny sa
kaniyang kaibigan?
a. Hindi niya mahal ang kaniyang kaibigan
b. May nabubuong kompetisyon sa kanilang dalawa
c. Isa lang sa kanila ang sumisikat at napapansin sa klase
d. Nagsasawa na siya sa kabaitang ipinakikita ng kaibigan
7. Mula sa kuwento ng pagkakaibigan nina Zeny at Cely, alin sa sumusunod na
konsepto ang angkop dito?
a. Ang tunay na pagkakaibigan ay bunga ng pagsisikap na dalisayin at
patatagin ang ugnayang namamagitan.
b. Lahat ng pagkakaibigan ay may mabuti at di mabuting naidudulot sa tao
subalit ang mga ito’y maaaring maging dahilan ng ating paglago.
c. Ang pagkakaibigan ay pagbabahagi ng sarili na hindi naghihintay ng kapalit
sa mga bagay na hatid ng pakikipag-ugnayan sa kapwa.
d. Sa pagpili ng kaibigan, kailangan nating bumuo ng pamantayan at
inaaasahan sa kanila na makakatulong sa pagpapabuti ng pagkatao.

141
8. Matagal nang inuunawa ni Lyka ang pagiging palaasa ni Jovelle. Madalas sa
klase, si Lyka ang kinokopyahan ng mga takdang aralin ng kaibigan. Minsan,
sinabi nito kay Jovelle na mas makabubuting pag-aralan niya na gawing mag-isa
ang mga proyekto at iba pang gawain sa klase ngunit hindi pa rin niya ito
ginawa. Kaya, nagpasiya si Lyka na hindi na siya magpapakopya sa kaibigan.
Mula noon, hindi na siya pinansin ni Jovelle. Anong uri ng pagkakaibigan ang
ipinakitang halimbawa ni Jovelle?
a. Pakikipagkaibigang nakabatay sa pangangailangan
b. Pagkakaibigang nakabatay sa pansariling kasiyahan
c. Pagkakaibigan na nakabatay sa kabutihan
d. Pagkakaibigang nakabatay sa kakayahang interpersonal
9. Ang sumusunod ay naidudulot ng pakikipagkaibigan sa pagpapaunlad ng ating
pagkatao maliban sa:
a. Nakalilikha ito ng mabuting pagtingin sa sarili
b. Nagkakaroon ng mga bagong ideya at pananaw sa pakikipagkaibigan
c. Natututuhang pahalagahan ang mabuting ugnayan sa pakikipag-
kaibigan sa kabila ng ilang di pagkakaintindihan
d. Natutukoy kung sino ang mabuti at di mabuting kaibigan sa pamamagitan ng
obserbasyon sa sariling ugnayan at ugnayan ng iba
10. Bakit itinuturing na birtud ang pagkakaibigan?
a. dahil lahat ng pagkakaibigan ay mabuti
b. dahil makakamit lamang ang tunay na pagkakaibigan dahil sa paulit-ulit na
pagdanas dito
c. dahil ito ay nagpapahalaga sa katarungan at halaga ng pagbabahagi ng sarili
sa kapwa
d. dahil ito ay nagpapahalaga sa pagbabahagi ng sarili sa kapwa

142
Pangalawa nga ba o nauuna pa ang iyong kaibigan sa nakaaalam ng mga
mahahalagang pangyayari sa buhay mo? Katulad ka rin ba ng ilang mga kabataan
na mas sa kaibigan nauunang lumapit kaysa sa kaniyang mga magulang? Ganito rin
ba ang pagpapahalagang inilalaan mo sa isang kaibigan? Marahil ay sasang-ayon
ka kung sasabihin na isa ang kaibigan sa mga taong mahihirapan kang basta
kalimutan dahil umookupa siya ng malaking bahagi ng iyong sariling pagkatao.
Sisimulan natin ang malalim na pagsusuri at pag-unawa sa iyong pakikipagkaibigan.
Gawain 1
Sa gawaing ito, simulan nating isa-isahin ang iyong mga kaibigan at suriin
ang kabuluhan ng iyong ugnayan sa kanila.
PROFILE NG AKING MGA KAIBIGAN
Panuto:
1. Isa-isahin ang mga taong itinuturing mong kaibigan. Ang bawat isa sa kanila ay
gawan mo ng isang scrapbook page. Ang scrapbook page ay isang malikhaing
presentasyon ng mahahalagang mga alaala ng isang pangyayari sa iyong buhay.
Ginagamit ito ng ilan na libangan lalo na yaong mga malikhain dahil dito nila
nailalapat ang kanilang mga ideya sa pagdidisenyo at iba’t ibang mga konsepto.
2. Gamitin ang iyong pagkamalikhain upang mabuo ang scrapbook page na ito.
Maaaring gumamit ng mga lumang magasin, mga retaso ng tela, mga makulay
na papel, stickers, tuyong dahon, at marami pang iba.
3. Maaari mo rin naman itong gawin sa internet sa tulong ng sumusunod na
website. Sundin lamang ang mga panuto na nasa website upang makagawa ng
sariling scrapbook page.
 http://www.cropmom.com/Digital_Scrapbooking.aspx
 http://www.smilebox.com/scrapbooks.html
 http://www.scrapbookgenerator.com/
4. Ang scrapbook page ay nararapat na naglalaman ng sumusunod na
impormasyon:
a. Pangalan ng iyong kaibigan at kaniyang larawan (maaaring solo o kaya
naman ay larawan kasama ka)
b. Pag-iisa-isa ng kaniyang mga katangian

143
c. Maikling pagkukuwento ng pinakamahalagang pangyayari tungkol sa inyong
pagkakakilala at pagiging malapit sa isa’t isa
d. Mga bagay na iyong natutuhan mula sa kaniya (mga naging impluwensiya
niya sa iyo – halimbawa, sa paggawa ng mabuting pagpapasiya)
e. Mga konsepto tungkol sa pagkakaibigan na natutuhan mo mula sa kaniya
f. Pangkalahatang kabutihang naidulot niya sa iyo
5. Tiyakin na bawat isang kaibigan mo ay mayroong nakalaan na isang scrapbook
page.
6. Matapos magawa ang mga ito, sagutin ang sumusunod na tanong:
a. Batay sa iyong isinagawang pagsusuri tungkol sa iyong mga itinuturing na
kaibigan, ano ang konsepto tungkol sa pagkakaibigan ang natutuhan mo
mula sa kaniya/kanila?
b. Ano ang iyong pananaw tungkol sa pagkakaibigan bago mo sila nakilala?
Ipaliwanag.
c. Mayroon bang naidulot na pagbabago sa iyong pananaw tungkol sa
pagkakaibigan mula nang siya / sila ay iyong nakasama? Ano-ano ito?
d. Ano-ano ang nabago sa iyong sarili mula ng dumating siya/sila sa iyong
buhay? Isa-isahin.
e. Ano ang halaga ng iyong kaibigan sa iyo bilang tao? Ipaliwanag.
Gawain 2
Sa gawaing ito ay iyo namang suriin ang pagkakaiba at pagkakatulad mo at
ng iyong mga kaibigan. Gawin mo ito gamit ang Venn Diagram.
Panuto:
1. Gumuhit ng mga bilog batay sa dami ng iyong mga kaibigan (kasama ka sa
bilang ng bilog). Gawin ito sa isang malinis na bond paper o makulay na papel.
2. Ang Venn Diagram ay isang representasyon ng pagkakaiba at pagkakatulad ng
mga bagay. Sa pagkakataon na ito ay gagamitin ito sa pagpapakita ng
pagkakaiba at pagkakatulad ninyong magkakaibigan. May inihandang halimbawa
para sa iyo:

144
3. Tiyakin na ang mga isusulat na katangian ay higit pa sa pisikal na mga
katangian, maaaring isama rito ang gawi, pag-uugali, hilig, talento, o kakayahan,
at iba pa.
4. Matapos isagawa ang gawain ay sagutin ang sumusunod na tanong:
a. Ano ang iyong natuklasan mula sa gawain?
b. Ano ang epekto ng pagkakaiba ng mga katangian ninyong magkakaibigan?
c. Ano ang epekto ng pagkakatulad ng mga katangian ninyong magkakaibigan?
d. Bakit mahalagang masuri ang pagkakaiba at pagkakatulad ng mga katangian
ng magkakaibigan? Ipaliwanag.
Rachelle
Marie
Fe
Sheryll
Sa mga bahaging ito ay
isusulat ang mga nata-
tanging katangian na
iyong/kanilang tinataglay
Sa mga bahaging ito ay isusulat
mga magkakaparehong
katangian na taglay ng lahat
Sa mga bahaging ito ay
isusulat ang magkakatulad na
katangian ng dalawang tao na
nasa bilog. Hal. Katangian na
magkatulad ni Rachelle at
Sheryll, ni Marie Fe at ni
Sheryll at ni Rachelle at Marie
Fe

145
Gawain 1
101 Dahilan Kung Bakit Kita Naging Kaibigan
Panuto :
1. Ngayon naman ay balikan ang lahat ng iyong mga naging kaibigan noon at
ngayon. Maaaring ito ay simulan mula pa noong ikaw ay bata. Balikan mo ang
sinumang kaibigan na iyong naaalala. Malalim man o mababaw ang
pagkakaibigan na inyong nabuo, mahalagang maisama ang lahat dito.
2. Lumikha ng timeline at ilapat ang pangalan ng iyong mga kaibigan dito. Ang
pagtaas o pagbaba ng linya ay ibabatay sa antas o lalim ng iyong nabuong
pagkakaibigan sa kanila. Magsasagawa ka ngayon ng paghahambing sa naging
antas ng iyong turing sa kanila bilang kaibigan. May inihandang halimbawa para
sa iyo :
3. Matapos itong maisa-isa ay isulat mo naman sa babang bahagi nito ang dahilan
o mga dahilan kung bakit mo sila naging kaibigan.
Pangalan ng kaibigan at taon na siya
ay iyong naging kaibigan
Halimbawa: Ronaldo (2005)
Pangalan ng kaibigan at taon
na siya ay iyong naging
kaibigan
Halimbawa:
Ronaldo (2005)

146
4. Matapos itong magawa ay sagutin ang sumusunod na tanong:
a. Ano ang iyong natuklasan sa pagsasagawa ng gawain?
b. Ano ang magkakaibang dahilan na iyong naitala sa pagbuo ng iyong
pagkakaibigan? Ipaliwanag ang bawat isa.
c. Ano ang pinakamababaw na dahilan na iyong naitala? Ipaliwanag.
d. Ano ang pinakamalalim at pinakamakabuluhang dahilan na iyong naitala?
Ipaliwanag.
e. Alin sa mga naitalang dahilan ang nagbunga ng mas malalim na
pagkakaibigan para sa iyo?
f. Alin sa mga itinalang mga dahilan ang nagpabago ng iyong pananaw tungkol
sa pagkakaibigan? Ipaliwanag.
Gawain 2
Naisasabuhay Ko Ba ang Pakikipagkaibigan?
Sa pagkakataon na ito ay susuriin naman kung naisasabuhay mo ba ang
pagkakaibigan, batay sa tunay na layon nito. Ang mga aytem na nasa gawaing ito
ay hango sa aklat na Character Building (Isaacs, 2001)
Panuto:
1. Makikita sa ibaba ang tseklis ng mga palatandaan na nagpapatunay ng
pagsasabuhay ng pakikipagkaibigan ayon kay Isaacs (2001).
2. Suriin kung iyong tinataglay ang sumusunod na palatandaan. Lagyan ng tsek ()
sa tapat ng bawat aytem kung ito ay iyong taglay at lagyan naman ng ekis (×)
kung hindi.
Naging kaibigan ko siya dahil palagi
niya akong sinasamahan sa oras ng
recess at sa aking mga pupuntahan.

147
Mga Palatandaan Ako ito Hindi Ako ito
1. Lahat ng bagong kakilala ay pinaniniwalaan
kong maaari kong maging kaibigan sa
hinaharap.
2. Upang mabuo ang pagkakaibigan
kailangang may pagkakatulad at iisang
interes o hilig.
3. Interesado ako sa aking kaibigan sa
kabuuan ng kaniyang pagkatao at hindi
lamang sa mga bagay na kami ay may
pagkakatulad.
4. Naniniwala akong mahalaga na mayroong
regular na pakikipag-ugnayan sa mga
pinipiling maging kaibigan.
5. Nauunawaan ko na ang kalidad ng
pagkakaibigan ay tataas batay sa dami ng
pagpapalitan ng mga tanong na maglalapit
sa isa’t isa at magbubukas sa kanilang sarili
at maging sa kanilang magkaparehong
interes na makilala ang isa’t isa.
6. Mulat ako na ang pakikipagkaibigan lalo na
sa katapat na kasarian ay mayroong
limitasyon.
7. Nauunawaan ko na upang maging mabuting
kaibigan ako sa aking kaibigan at upang
maging mabuting kaibigan din sila sa akin,
kailangan naming magsikap na
mapagyaman ang ilang mga birtud.
8. Nagpapakita ako ng pagmamalasakit sa
aking kaibigan sa maraming mga paraan
(Hal. pagbisita sa kaniya kapag maysakit,
hindi nagsasalita ng masama laban sa
kaniya, atbp.)
Paraan ng Pagmamarka
Bilangin ang kabuuang iskor ng kolum sa AKO ITO at HINDI AKO ITO.
Tingnan sa ibaba ang paglalarawan / interpretasyon sa bilang ng iskor upang
matukoy ang antas ng iyong pagsasabuhay ng tunay na pakikipagkaibigan.
Paglalarawan/ Interpretasyon ng Iskor
0 – 2 - Hindi pa naisasabuhay ang tunay na pakikipagkaibigan
3 – 4 - Nangangailangan ng paglinang sa kakayahan sa pagsasabuhay ng tunay
na pakikipagkaibigan

148
Everyone wants friends…
Everyone needs good
friends…
5 – 6 - May kasanayan sa pagsasabuhay ng tunay na pakikipagkaibigan
7 – 8 - Napakabuti sa pagsasabuhay ng tunay na pakikipagkaibigan
Ang nakuha mong iskor sa gawain na ito ay hindi nararapat na bigyan ng
negatibong interpretasyon. Ang layunin ng gawaing ito ay upang tulungan kang
tayahin ang iyong kakayahan at maging bukas ka sa pagbabago. May magagawa ka
pa upang ito ay mapaunlad. Kasabay ng unti-unting pag-unlad ng kakayahan dito ay
makikita mo ang unti-unti ring paglago ng iyong ugnayan sa iyong mga kaibigan.
Kilos na kaibigan!
D. PAGPAPALALIM
Ang Pakikipagkaibigan
BFF, Friendship, P’re o Repapips… Paano mo man tawagin ang isang tao na
itinuturing mong kaibigan, alam ko ginagawa o sinasabi mo ito kasi may halaga siya
sa iyo na nakaaangat sa iba mo pang kakilala o kasama.
Kaibigan… ito ang turing mo sa kanila.
Maaasahan, masasandalan o takbuhan, maraming
puwedeng paglalarawan, maraming mapag-
uusapan at maraming mga hindi malilimutang
karanasan mula sa inyong pagsasama. Ito yata ang hanap ng lahat ng tao, isang
tunay na kaibigan. Kasama ka ba rito? Naghahanap ka rin ba ng tunay na kaibigan o
maaaring nakatagpo ka na? Alinman dito, mahalaga para sa iyo ang aralin na ito. Sa
pamamagitan nito ay madaragdagan ang iyong kaalaman tungkol sa tunay na
kahulugan, uri, halaga ng pakikipagkaibigan. Halika! Sabay nating hukayin ang
yaman ng pakikipagkaibigan.
Ayon sa Webster’s Dictionary, ang pagkakaibigan ay nangangahulugan ng
pagkakaroon ng ugnayan sa isang tao dahil sa pagmamahal (affection) o
pagpapahalaga (esteem).
Mahalagang maunawaan na ang pagkakaibigan ay hindi isang damdamin,
bagkus isang pasiya dahil ito ay nangangailangan ng malinaw na hangarin. Hindi ito

149
ibinabatay lamang sa simpleng pagkagusto at sa kagalakan dahil sa presensya ng
isang tao. Ang kaibigan ay hindi basta-basta mahahanap, hindi maaaring pagkakita
mo sa isang tao ay mararamdaman mo na magiging malapit kayo sa isa’t isa.
Dumadaan ito sa isang mahaba at masalimuot na proseso.
Si Aristotle, isang Griyegong pilosopo, ay nagbigay ng makabuluhang
pananaw sa pakikipagkaibigan. Ang sabi niya, “Ang tunay na pakikipagkaibigan ay
sumisibol mula sa pagmamahal ng mga taong malalim na nakilala ang pagkatao sa
pananaw ng sarili at iba. Ito’y isang natatanging damdamin para sa espesyal na tao
na mas higit ang halaga sa isang ordinaryong kakilala lamang. Hindi ito pumapanig
sa kabutihan ng iisa kundi para sa isa’t isa. Naiaangat nito ang antas ng buhay tungo
sa positibong ugnayan ng isang lipunan.”
Kung susuriin ang sumusunod na pakahulugan, makikita na ang
pagkakaibigan ay nabubuo sa pamamagitan ng isang malalim na ugnayan ng
dalawa o mahigit pang tao na hindi nakabatay sa kanilang mga katangian kundi sa
mas malalim na aspekto ng kanilang pagkatao. Likas sa isang tao ang maghanap ng
taong makakaugnayan dahil siya ay panlipunang nilalang. Ayon kay Aristotle (de
Torre, 1980), natural na hangarin ng isang tao na makipagkaibigan sa kaniyang
kapwa. Likas itong dumadaloy sa isang tao dahil likas sa kaniya ang magmahal.
Walang sinuman ang pipiliin ang mabuhay na walang kaibigan kahit pa nasa kaniya
na ang lahat ng mabubuting bagay. Kaya niyang makabuo ng ugnayan sa lahat ng
taong kaniyang nakakasalamuha ngunit hindi lahat ng ito ay maaari niyang maging
kaibigan. Ngunit mahalagang maunawaan na ang lahat ng malalim na
pagkakaibigan ay nag-uugat sa isang simpleng ugnayang interpersonal. Kung kaya’t
hangga’t hindi napagyayaman ang simpleng ugnayan na ito, hindi magiging posible
ang makabuo ng malalim na pagkakaibigan.
Sinusuportahan ito ng paniniwala ni Emerson. Ayon sa kaniya, “Ang biyaya
ng mabuting pagkakaibigan ay hindi lamang makakamit sa ngiti at saya ng isang
pangkat ng magkakaibigan o ng tulong at pabor na maibibigay nila. Kundi, ito’y
mararamdaman sa inspirasyong nagmumula sa taong naniniwala at nagtitiwala sa
atin.” Mas higit pa sa halakhak ang sayang maibibigay na makatagpo ng isang taong
naniniwala at nagtitiwala sa iyo. Hindi madaling makahanap ng ganitong tao kung
kaya’t talagang natatangi ang iyong magiging turing sa taong matatagpuan mong

150
Kaibigan kita dahil
kailangan kita…
nagtataglay nito, tiyak na iingatan mo siya at aalagaan dahil nais mong maging
pangmatagalan o panghabangbuhay ang inyong pagkakaibigan. Posible nga kaya
na maging panghabangbuhay ang pagkakaibigan? Sabi ni William James, “Ang
wagas na pagkakaibigan ay bunga ng pagsisikap na dalisayin at patatagin ang
ugnayan sa pangmatagalang panahon”. Kung kaya dapat na unawain na kailangan
ng pagsisikap upang tumagal ang pagkakaibigan. Ang pagsisikap ng sinuman na
alagaan ang ugnayan sa isang kaibigan ang nagpapatingkad ng halaga ng isang
samahan.
Mahalaga ring bigyang-pansin ang tatlong uri ng pagkakaibigan ayon kay
Aristotle. Makatutulong ito upang masuri ang uri ng pagkakaibigan na iyong iniaalay
para sa iyong mga piniling maging kaibigan. Ang mga ito ay:
1. Pakikipagkaibigang nakabatay sa pangangailangan. Ito ay pagkakaibigang
inilalaan sa isang tao dahil sa pangangailangan ng isang tao rito. Sa paaralan
halimbawa, may mga mag-aaral na kinakaibigan ang
kaniyang kapwa mag-aaral dahil sa angkin nitong
kasipagan at kabutihan na siya ay tulungan sa paggawa ng mga takdang-aralin
at proyekto (kung minsan nga ay pati na pagpapakopya sa mga pagsusulit).
Ngunit mapapansin na ang ganitong uri ng pagkakaibigan ay maglalaho sa
panahong hindi na maging handa ang isa na muli pang magbigay ng kaniyang
tulong. Maaaring may sinserong pagnanais ang isa na tulungan ang isa pa na
matutong tumayo sa kaniyang sariling paa at maging
responsable sa kaniyang pag-aaral ngunit mababale-
wala lamang ang malasakit na ito dahil tiyak na
magwawakas ang pagkakaibigan dahil dito. Kaibigan
kita dahil kailangan kita, linyang madaling
makapaglalarawan dito. Ito ay napakababaw na uri ng
pagkakaibigan, kulang ng kabutihan, katarungan, pagmamahal at
pagpapahalaga.
2. Pagkakaibigang nakabatay sa pansariling kasiyahan. Ang ganitong uri ng
pagkakaibigan ay nabubuo sa pagitan mo at ng isa o mahigit pang tao na
masaya kang kasama o kausap. Madalas ito ay ang mga taong kasama mo sa
maraming mga gawain, katulad ng kalaro sa basketbol, mga kasama sa

151
pamamasyal o ang madalas na nagpapatawa sa iyo
sa oras ng kuwentuhan. Maituturing itong mas mataas
kaysa sa naunang uri. Nabubuo ang pagkakaibigan
sa bahaging ito dahil mayroong taglay ang isang tao
na gusto mo at nakapagpapasaya sa iyo ngunit hindi
pa rin maituturing na pangmatagalan ang ganitong uri
ng pagkakaibigan dahil ilang bahagi lamang ng tao ang ginugusto at hindi ang
kabuuan ng kaniyang pagkatao. Maaari itong maglaho kapag nakita ang mga
katangiang maaaring hindi mo nagugustuhan o kaya naman ay kapag nawala na
ang kasiyahan na ibinibigay nito sa iyo.
3. Pagkakaibigan na nakabatay sa kabutihan. Ang ganitong uri ng pagkakaibigan
ay nabubuo batay sa pagkagusto (admiration) at paggalang sa isa’t isa. Hindi ito
madaling mabuo, nangangailangan ito ng mas mahabang panahon kung
ikukumpara sa dalawang naunang natalakay na uri. Ngunit kung ihahalintulad din
sa mga nauna, ito ay mas tumatagal at mas may kabuluhan. Ito ay nagsisimula
kapag naging kapansin-pansin ang pagkakatulad ng mga pagpapahalaga at
layunin; ng pagkakaroon ng magkaparehong pananaw sa mundo at sa buhay ng
dalawa o mahigit pang tao. Hindi ito nangangahulugan na nagsisimula mula sa
pagkabata o sa anumang tiyak na yugto bagaman marami sa mga malalim na
pagkakaibigan ay nagsisimula sa maagang yugto.
Ang mas malalim at makabuluhang pagkakaibigan ay nabubuo sa pagitan ng
mabubuting tao na kapwa nagtataglay ng mga birtud at pagpapahalaga. Ang
paghahangad ng mabuti para sa isang kaibigan at para sa kaniyang kapakanan ang
pinakamataas na antas ng pagkakaibigan. Ang ganitong uri ng pagkakaibigan ay
tumatagal, katulad ng pagiging pangmatagalan ng birtud at pagpapahalaga. Sa
ganitong pagkakataon, dahil ang magkaibigan ay kapwa mabuti, ang kanilang
pagkakaibigan ay kapwa nakatutulong sa paglago ng bawat isa. Bihira ang ganitong
uri ng pagkakaibigan lalo na sa maagang yugto ng buhay ng tao dahil hindi pa sapat
ang kakayahan ng mga kabataan para makamit ito. Paano nga ba makatutulong ang
pagkakaibigan sa paglago ng pagkatao?

152
Pakikipagkaibigan Tungo sa Matatag na Pagkakakilanlan at Kaganapan ng
Pagkatao
Ano ang pinakamagandang bagay na
naibigay sa iyo ng iyong kaibigan? Maraming
katangi-tanging bagay ang maaaring naihandog o
nagawa niya sa iyo. Para sa iba, maaaring ito’y
isang pabor na hiningi mula sa kanila o kaya ay
mga materyal na bagay na natanggap sa mga espesyal na okasyon. Ngunit hindi
matutumbasan ng mga ito ang mga bagay na iyong natuklasan tungkol sa iyong
sarili dahil sa iyong kaibigan. Ang tinutukoy dito ay ang mga hindi lantad mong
katangian o kakayahan na siya ang unang naniwala na mayroon ka bago mo pa
man ito lubos na pinaniwalaan.
Ang pakikipagkaibigan ay isang kapangyarihang ugnayan. Nakapagdudulot
ito ng positibo, makatotohanan, at matibay na pundasyon ng ating pagkakakilanlan
at pagkatao. Sa aklat ni Joy Carol (2008) na The Fabric of Friendship, tinukoy ang
maraming bagay na naidudulot ng pakikipagkaibigan sa pagpapaunlad ng ating
pagkatao.
1. Nakalilikha ito ng mabuting pagtingin sa sarili. Kapag
may mabuting ugnayang namamagitan sa inyo ng iyong
kaibigan, ang kakayahang magbahagi ng taglay na mga
katangian sa isa’t isa ay nakapagpapasaya sa atin.
Nagbibigay din ito ng kapanatagan ng damdamin at
kalakasan sa personal na pagkakakilanlan. Sa
pakikipagkaibigan, natatamo ng tao ang matatag na pagkakakilanlan. Ito ang
nagpapaunlad sa kaniyang pagkatao at pakikipagkapwa sapagkat dito lumalalim
ang kaniyang kasanayan sa interpersonal na pakikipag-ugnayan.
2. Natutuhan kung paano maging mabuting tagapakinig. Madalas, lalo na sa
mga kabataan, mahirap ang maglaan ng panahon at pasensya na makinig sa
mga hinaing o suliranin ng kapwa. Ang isang kabataan ay mas nanaisin na
magsagawa ng mga bagay na makapagbibigay sa kanila ng saya. Ngunit dahil
may kalakip na pagmamahal ang tunay na pakikipagkaibigan at may
pagsasaalang-alang sa kung ano ang makabubuti para sa kaibigan, iba ang
Ang tao ang humuhubog ng
kaniyang pagkakaibigan…
Ang kanilang pagkakaibigan
ang humuhubog sa kanila…

153
kahandaan na nakikita mula sa isang tao na makinig kapag ito ay mula sa iyong
kaibigan. Hindi lamang ito simpleng pagiging bukas sa pakikinig kundi pagiging
bukas ng isipan sa pag-unawa sa mga napakikinggan. Kapag tayo ay nakikinig
sa sinasabi ng ating kaibigan na may bukas na kaisipan, nalilinang ang ating
kakayahang umunawa at maging mabuting tagapakinig.
3. Natutukoy kung sino ang mabuti at di mabuting kaibigan sa pamamagitan
ng mga tunay na kaibigan. Sabi nga, malalaman mo lamang ang tunay na
kaibigan at hindi kung mayroon kang parehong pagdanas dito. Hindi madali ang
landas patungo sa paghahanap ng tunay na kaibigan. Maraming tao na ang
iyong pinaglaanan ng pagsisikap upang makabuo ng malalim na uri ng
pagkakaibigan ngunit maaaring katulad ng ilan ay dumaan ka din sa kabiguan.
Hindi sa lahat ng pagkakataon ay nasusuklian ang iyong iniaalay na
pagkakaibigan, nakaranas ka rin ng sakit ng kalooban. Maraming tiwala ang
nasira, maraming sakripisyo ang nasayang, maraming luha ang marahil pumatak
at maraming panghihinayang. Ngunit ang lahat ng ito ay mapapawi sa sandaling
ang pagmamahal, tiwala at katapatang iyong inialay ay matugunan, hindi man
masuklian. Sa pamamagitan nito madali mong makikilala kung sino ang tunay na
kaibigan.
4. Natututuhang pahalagahan ang mabuting ugnayan sa pakikipagkaibigan sa
kabila ng ilang di pagkakaintindihan. Ang mga suliranin ang
nakapagpapatatag sa isang tao at sa pagitan ng magkaibigan ang mga suliranin
din ang maaaring maging instrumento upang mas mapatatag ang kanilang
samahan. Dahil ang tunay na pagkakaibigan ay nangangailangan ng pagtanggap
sa kabuuan ng isa’t isa, walang suliranin, o hindi pagkakaunawaan ang
makasisira rito. Maraming taong maaaring subukin ang katatagan ng inyong
pagkakaibigan at nakasalalay sa inyong tiwala at respeto sa isa’t isa ang
ikapananatili nito. Kapwa nararapat na makita ang pagsisikap na
mapangalagaan ang ugnayan at mas mapatibay ang pagkakaibigan.
5. Nagkakaroon ng mga bagong ideya at pananaw sa pakikipagkaibigan.
Kung minsan, akala natin ay napakadami na nating alam sa paksang ito. Kahit
pa may malaking bilang ka ng mga kaibigan sa paaralang iyong pinapasukan, sa
inyong lugar, sa mga organisasyong iyong kinabibilangan, mayroon pa ring

154
bagong ideya na ngayon mo lang natuklasan mula sa iyong kaibigan. Ito’y isang
sorpresa sa ating buhay; ang pagkakaroon ng pagkakataon na makaunawa ng
bagong pananaw, bagong pamamaraan ng pakikitungo, at bagong
pakikipagkaibigan.
Sa pagdaan ng maraming mga karanasan sa pagitan ng magkaibigan ay
may mga birtud at pagpapahalagang nahuhubog o napagyayaman. Walang
pagkakaibigan kung walang birtud at pagpapahalaga sa kanilang pagitan. Ang
paghubog ng mga ito ang pinakamahalaga sa pagkakaibigan. Ang mga ito ay
makatutulong upang kapwa sila maging mabuting tao. Sa pagkakaibigan,
natutuklasan hindi lamang ang katangiang mayroon ang isang kaibigan kundi mas
higit ang pagtuklas sa iyong sarili. Ang pagkakaibigan ang tanging paraan upang
makita ang yaman ng iyong pagkatao.
Sa nagdaang aralin, sinabing ang ating kapwa ay nakatutulong upang
maging ganap ang ating pagkatao at mas higit sa mga ito ay ang ating tunay na
kaibigan. Iyong tandaan na ang isa sa pangunahing katangian ng isang tunay na
kaibigan ay ang kaniyang pagkakaroon ng kakayahang palaguin ang iyong
pagkatao.
Pakikipagkaibigan Tungo sa Paglinang ng Pakikipagkapwa
Sa mas malawak na katuturan ng pakikipagkaibigan, hindi lamang ang
pagkatao ng bawat indibidwal ang umuunlad kundi pati na rin ang kasanayan sa
pakikipagkapwa. Dahil walang sinuman ang nagnanais na mamuhay nang walang
kaibigan, ang lahat ng tao ay nagsisikap upang magkaroon nito. Kung kaya ang
lahat ay nagsisikap upang makabuo nang malalim na ugnayan sa isang kaibigan.
Ang pagkakaibigan ay bunga ng pagbibigay at pagtanggap. Hindi makabubuo
nang malalim na ugnayan kung hindi matututo ang tao na maglaan ng panahon,
pagmamahal, sakripisyo, at isabuhay ang mga birtud at pagpapahalaga. Dahil dito,
natututo ang isang tao na ilayo ang kaniyang atensiyon sa kaniyang sarili lamang
dahil natututo siyang magbigay para sa kaniyang kapwa. Ito ang simula ng
pakikipagkapwa, ang tanggapin na may ibang tao maliban sa iyong sarili at ang
maging bukas ang mata na mayroong ibang tao na maaari mong unahin kaysa sa
iyong sarili para sa kabutihan.

155
Ang pagkakaibigan ay maituturing na isang birtud ayon kay Sto. Tomas de
Aquino. Ito ay dahil isa rin itong nakagawiang kilos na nagpapahalaga sa katarungan
at halaga ng pagbabahagi ng sarili sa kapwa. Ang pagbibigay ng nararapat sa lahat
ng tao tulad ng kaniyang karapatan, respeto, pagmamahal at pag-unawa ay
tumatahak sa landas ng katuwiran at makatarungang pamumuhay. Sa mabuting
pagkakaibigan, walang kondisyon ang ugnayang inilalarawan. Hindi naghihintay ng
anumang kapalit o papuri ang ginagawang pagbabahagi ng sarili. Kung kaya katulad
ng winika ni Aristotle, ang tunay na pakikipagkaibigan ay maaari lamang mangyari sa
pagitan ng mabubuting tao, ang bawat isa ay naghahangad nang ikabubuti ng
kaibigan sapagkat mabuti ang pagkatao nila. Hinahangad nila ang ikabubuti ng
kaibigan dahil sa malasakit dito at hindi dahil sa kasiyahang idudulot o silbi nila sa
kanila. Pinahahalagahan ang kaibigan tulad ng pagpapahalaga sa sarili.
Pakikipagkaibigan Tungo sa Pagtatamo ng Mapayapang Lipunan
Ang pagkakaibigan ang pinakamataas na ekspresyon ng panlipunang
kalikasan ng tao at ito rin ang pinakamatibay na pundasyon ng anumang lipunan.
Naniniwala si St. Augustine na unti-unting magiging perpekto ang isang lipunan kung
ito ay magiging lipunan ng malalim at makabuluhang pagkakaibigan.
Napakahirap, napakalungkot at miserable ang buhay kung wala tayong
kaibigan. Ang tao kapag nag-iisa ay hindi lubos na natutugunan ang kaniyang
sariling pangangailangan para mabuhay. Hindi rin niya makakayanang gumawa ng
mga paraan upang mapaunlad niyang mag-isa ang kaniyang pangkaisipan at moral
na kakayahan. Kaya nga, iniukol ng Diyos ang tao upang mamuhay kasama ng
kaniyang kapwa na makatutulong sa pagtugon ng kaniyang pangangailangan sa
lipunang kinabibilangan (De Torre 2000).
Ayon kay Andrew Greeley (1970), isang sosyolohista, ang mabuting
pagkakaibigan ay matibay na pundasyon at mabisang sangkap sa maraming uri ng
ugnayan sa pagitan ng mga tao sa lipunan. Binibigkis nito ang kaisahan ng kilos at
damdamin ng tao sa anumang ugnayan tulad ng ugnayan ng magulang sa anak, ng
magkakapatid, magkakatrabaho, mag-asawa, magkakapitbahay, at iba pa. Ang
suportang ipinapakita sa pagitan ng magkakaibigan ay nakapagbibigay-lakas at
inspirasyon sa panlipunang aspekto ng tao. Napatataas ang antas ng

156
pagpapahalaga sa sariling pagkakakilanlan kapag may kaibigang tumatanggap at
nagtitiwala sa ating mga potensyal at kakayahan. Sa pamamagitan nila, ang ating
mga pangarap at layunin sa buhay ay madaling maisakatuparan kapag
nararamdaman ang suportang handog ng pagkakaibigan.
Ang epekto ng mabuting pagkakaibigan ng mga taong naninirahan sa lipunan
ay malaking impluwensiya sa pagtatamo ng kapayapaan at kaayusan. Halimbawa na
lamang ay sa inyong pamayanan. Masaya at tahimik ang barangay na binubuo ng
mga pamilyang magkakaibigan. Masasaksihan ang pagtutulungan at damayan sa
oras ng pangangailangan. Sa inyong paaralan, kapag namamayani ang diwa ng
pagkakaibigan, hindi ba’t nakaiiwas sa mga alitan o pag-aaway ng mag-aaral sa
kapwa mag-aaral? Ganon din sa ating pamilya, mainam kapag itinuturing ng
magulang na kaibigan ang mga anak. Mas nalilinang ang malapit na ugnayang
pampamilya kung magkakaibigan ang pagtuturingan. Kailangan lamang na alam ng
mga anak ang limitasyon ng pakikitungo sa magulang bilang kaibigan upang
mapanatili ang mataas na paggalang sa kanila.
Isang malaking bahagi ng ating tagumpay sa pakikipag-ugnayan sa kapwa ay
ang kakayahang umunawa ng kalikasan ng tao na magkakasamang naninirahan sa
iisang lipunan. Sa India halimbawa, may isang pangkat ng tribu na kung tawagin ay
Sioux Indian ang naniniwala sa batas ng pakikipagkapwa at pakikipagkaibigan na
nagsasaad na: “Hindi nararapat na ating husgahan ang kapwa hangga’t hindi natin
naisusuot ang kanilang moccasin (katutubong sapatos ng India).” Nangangahulugan
ito na hangga’t wala tayo sa sitwasyon ng ating kapwa at kaibigan ay wala tayong
karapatan na sila’y paratangan. Ang paggalang, pagtanggap at pagpapahalaga sa
pagkakaiba-iba ng bawat tao sa isang lipunan ay sumasakop sa malawak na
konsepto ng pakikipagkapwa. Pinatitingkad nito ang pagpapanatili ng kababaang-
loob ng isang indibidwal tungo sa mapayapang ugnayan ng mga tao.
Isa sa kritikal na suliranin ng lipunan ay ang kakulangan ng tao ng tiwala sa
isa’t isa. Hindi natututo ang isang tao na magtiwala dahil hindi sapat ang
pakikipagkaibigan sa kanilang buhay. Pinaniniwalaan niya na kung mas magiging
malawak at malalim ang pagkakaibigan sa lipunan ay mas magiging malawak at
malalim din ang pagtitiwala ng mga tao rito. Ang suliranin tungkol sa hindi
pagkakapantay-pantay, hidwaan at maging ang polusyon na kinakaharap ng lipunan

157
sa kasalukuyan ay malulunasan kung magkakaroon ng pagbabago sa pananaw at
pag-uugali ng mga taong namumuhay rito; taong ang lakas at tiwala ay nag-uugat sa
malakas na suporta ng pagkakaibigan, may kakayahang magtiwala sa kaniyang
kapwa at may kakayahan ding makakuha ng tiwala mula sa lahat ng taong kaniyang
nakasasalamuha. Hindi sinasabi na pagkakaibigan lamang ang makapagpapabago
sa lipunan ngunit masasabing imposible ang pagbabago at pagiging perpekto ng
lipunan kung wala ang pagkakaibigan. Hindi mananaig ang lipunan kung walang
pagkakaibigan at hindi mananaig ang pagkakaibigan kung walang lipunan.
Mga Sangkap sa Pagkakaibigan
Malalim na natalakay sa itaas ang halaga ng pagkakaibigan at ang
benepsiyong makukuha rito. Sa bahaging ito naman ay ating pag-usapan kung ano
ba talaga ang pangunahing sangkap sa pagkakaibigan. Ano ba talaga ang
kinakailangan upang mapagtagumpayan ng isang tao ang pagbuo ng
pagkakaibigan? Iyong basahin ang sumusunod hango sa aklat ni James at Savary
na The Heart of Friendship (1976).
1. Presensiya. Ang pagkakaibigan ay lumalago dahil sa presensiya ng isa’t isa. Ang
magkaibigan ay nangangailangan ng panahon na magkasama, ng pisikal na
presensiya. Iba ang kasiyahan na nararamdaman kapag alam mo na ang iyong
kaibigan ay palaging nariyan lalo na sa mga panahon na kailangan mo siya.
Katanggap-tanggap na maaari ding iparamdam ang presensiya sa pamamagitan
ng sulat, tawag sa telepono o sa pagbibigay ng regalo. Ngunit hindi pa rin ganap
na mapapalitan nito ang presensiya ng isang kaibigan lalong-lalo na sa panahon
ng suliranin.
2. Paggawa ng bagay nang magkasama. Maraming pagkakaibigan ang
nagsisimula sa pagitan ng mga taong naglalaro o gumagawa nang magkasama.
Ang paggawa ng maraming bagay nang magkasama ay daan din upang
magkaroon ang magkaibigan ng oras para sa isa’t isa. Halimbawa, ang
dalawang tao na laging magkasama sa paglalaro ng basketbol ay maaaring
makabuo ng pagkakaibigan dahil makikita na mayroong isang bagay na kanilang
parehong gusto o kinagigiliwang gawin na magiging daan upang sila ay lalong

158
maging malapit sa isa’t isa. Sa mga ganitong pagkakataon ay magkasabay na
pinahahalagahan ang bagay na kinahihiligang gawin at ang kaibigan.
3. Pag-aalaga. Sa pagitan ng magkakaibigan, ang pag-aalaga ay
nangangahulugang pagtulong sa kaniyang kaibigan sa kaniyang pag-unlad o
paglago. Ito ay lumilitaw sa mga gawaing nagpapakita ng mainit na pagtanggap
at pag-aaruga na ginagawa sa isa’t isa. Mahalagang maunawaan na ang pag-
aalaga ay hindi nangangahulugan ng paggamit sa isang tao upang matugunan
ang sariling pangangailangan. Hindi ito nararapat na ihalintulad sa pag-aalaga ng
isang magulang sa kaniyang maliit na anak. Maging ang ganitong pag-aalaga ng
magulang ay nasusuklian sa panahong ang magulang naman ang mangailangan
ng pag-aalaga ng kaniyang anak.
Ang pag-aalaga ay proseso ng pagtulong sa kaibigan na siya ay lumago at
makamit ang kaniyang kaganapan at hindi upang siya ay sanaying maging
palaasa. Halimbawa, kapag hindi mainam ang sitwasyon para sa isang kaibigan,
kapag mababa ang pagpapahalaga sa sarili, nariyan ang kaibigan upang
tulungan siyang maitaas ito; kapag labis ang lungkot at dalamhati ng isa, dapat
nariyan ang kaibigan upang siya ay pasayahin.
4. Katapatan. Ang katapatan sa pagkakaibigan ay hindi nangangahulugan ng
ganap na pagbubukas ng sarili sa kaibigan. Ang katapatan ay hindi nararapat na
sumasalungat sa pagiging pribado ng buhay ng isang tao. Maaaring
mapanatiling pribado ang buhay ng isang tao kung ito ay kaniyang nanaisin. May
mga pagkakataon kasi na nagagamit ang negatibong katangian o karanasang
pinagdaanan na naikuwento sa isang kaibigan upang sirain ang isang tao sa
pagkakataong ang magkaibigan ay maghiwalay dahil sa hindi pagkakaunawaan.
Kung kaya mahalagang maingatan sa sarili ang ilang bahagi ng kaniyang buhay.
Ang katapatan sa magkakaibigan ay may kalakip na kapwa pagbabahagi ng mga
hangarin o pananaw tungkol sa pagkakaibigan. Ang matapat na pagkakaibigan
ay may pahintulot na masabi sa isa’t isa ang kanilang tunay na niloloob nang
hindi mabibigyan nang hindi magandang kahulugan. Nagiging suliranin minsan
ang pagtatakip sa katotohanan dahil lamang sa takot na masaktan ang kaibigan.
Mas doble ang sakit na maidudulot nang pagtalikod na ito sa katapatan.

159
5. Kakayahang mag-alaga ng lihim (confidentiality) at pagiging tapat (loyalty). Ang
isang tunay na kaibigan ay nakahandang ingatan ang lihim ng isa pa. Mahalaga
ito upang tunay na makuha ang tiwala ng isang kaibigan. Hindi mahuhubog ang
pagkakaibigan kung wala nito. Tunay na iingatan ng isang tao ang isang
kaibigang may pagtitimpi na ibahagi sa kapwa ang mga bagay na alam niyang
nararapat na manatili lamang sa kaniya dahil siya ay pinagkatiwalaan. Ang
pagiging tapat naman sa kabilang dako ay nangangahulugang pagiging handa
na ipaglaban ang kaibigan at ang pagkakaibigan at pananatili sa tabi ng kaibigan
kahit pa ang lahat ay tumatalikod sa kaniya. May mga pagkakataong darating sa
buhay ng isang tao na hindi siya magiging katanggap-tanggap sa marami.
Halimbawa, ang isang bata na anak ng isang taong nasa bilangguan dahil sa
isang krimen ay kinukundena ng ibang tao. Nilalayuan dahil sa sitwasyong hindi
naman siya ang may kagagawan. Ang tunay na kaibigan ay lumalapit lalo na sa
panahong ang lahat ay lumalayo.
6. Pag-unawa sa nilalaman ng isip at damdamin ng iba (empathy). Ang pag-unawa
ay nangangahulugang paglagay ng sarili sa sitwasyong kinalalagyan ng
kaibigan. Ito ay nangangailangan ng malinaw na komunikasyon o ugnayan.
Madalas na tayo ang naglalagay ng salita sa bibig ng iba kung kaya
nagkakaroon ng hindi pagkakaunawaan. Kung hindi malalim ang pag-unawa ng
tao sa kaniyang kapwa, hindi rin lalalim ang kanilang pagkakaibigan. Mas
madaling maunawaan ang isang tao kung ilalagay mo ang iyong sarili sa
kaniyang katayuan. Halimbawa, ang isang taong galit ay maaaring may
masabing masasamang salitang maaaring makasakit sa iyong damdamin. Ngunit
kung uunawain na madalas ang taong galit ay may nasasabing hindi naman niya
tunay na nararamdaman at lumilitaw lamang na bunsod ng galit, maaari itong
balewalain o palipasin upang hindi lumalim at maging sanhi ng pagkasira ng
pagkakaibigan. Hindi nararapat na magsalubong ang matitinding damdamin.
Kailangang matuto ang isa na manahimik at magtimpi sa panahong ito ay
kailangan.
Mahalagang pagsikapan ng lahat na maisabuhay ang mga sangkap ng
pagkakaibigan na natalakay sa itaas kung tunay na ninanais na magkaroon ng
malalim at pangmatagalang pagkakaibigan. Ang pagbuo ng pagkakaibigan ay hindi

160
madaling proseso, maraming mga pagsubok ang daraan, maraming mga suliranin
ang kailangang harapin at maraming mga sakit na mararamdaman.
Isa pang mahalagang sangkap ang kinakailangan upang ganap na makamit
ang tunay at wagas na pagkakaibigan, ito ay ang PAGPAPATAWAD.
PAGPAPATAWAD: Batayan ng Kabutihan at Pagmamahal
Minsan, kahit iniingatan ang magandang ugnayan ng pagkakaibigan
dumadating sa punto ng hindi pagkakaunawaan. Sumasang-ayon ka ba dito? Sabi
nga ni George Washington, “Ang tunay na pagkakaibigan ay dumadaan muna sa
ilang matitinding pagsubok bago ito ganap na malinang sa malalim na antas ng
pakikipag-ugnayan.” Hindi nga natin makikilala nang lubos ang mga kaibigan kung
hindi natin mararanasan ang ilang krisis kaugnay sa pakikipagkaibigan. Lahat ay
nagkakamali. Ang paghingi ng kapatawaran ay hindi kahinaan kundi kalakasan ng
isang tao. Kailangan ang lakas ng loob sa pag-amin ng kamalian. Ang mabuting
pagkakaibigan ay marunong tumanggap sa katotohanan, handang ipakita ang
kababaang-loob at magpatawad. Sapagkat nararapat lamang na sabihin at
tanggapin na ang isa sa atin ay nagkamali, makabubuti sa pakiramdam na malaman
natin na ang isang kaibigan ay may pagnanais na maiayos at mapanatili ang
binuong pagkakaibigan sa matagal na panahon.
Tandaan na mahalagang magkaroon ng kaisahan ang puso ng magkaibigan
na makikita sa pagkakaroon ng kaisahan (harmony) ng kanilang pag-iisip at sa
maingat na pag-aalaga sa isa’t isa. Ngunit ang pagkakaroon ng kaisahan ng puso ay
nangangailangan ng kakayahang maibalik ang ibinibigay ng kapwa (reciprocity).
Maaaring magmahal ang tao nang hindi naghihintay ng kapalit. Ito ang tunay na
kailangan upang masabing walang kondisyon ang pagmamahal na ibinibigay. Ngunit
upang matawag mong kaibigan ang isang tao, kailangang kinikilala ka ring kaibigan
ng taong ito. Kung iisa lamang ang nagmamahal, hihinto ang pagkakaibigan.
Minamahal natin ang ating kaibigan katulad ng pagmamahal natin sa ating sarili
ngunit hindi nararapat na mas mataas pa o mas mababa pa rito. Ang pagtingin sa
tunay na pagkakaibigan ay hindi tumitingala o yumuyuko sa kaibigan, tinitingnan mo
siya at kayo ay nakatingin sa iisang direksiyon, patungo sa kabutihan; gamit ang
kabutihan at pagmamahal ng Diyos bilang gabay.

161
Kaibigan, handa ka na bang maglakbay patungo sa malalim at
makabuluhang pagkakaibigan?
1. Ano ang tunay at malalim na kahulugan ng pakikipagkaibigan?
2. Bakit mahalaga ang pakikipagkaibigan?
3. Ano-ano ang uri ng pagkakaibigan at katangian ng mga ito? Ipaliwanag.
4. Paano mapauunlad ng pagkakaibigan ang pagkatao? ang pakikipagkapwa?
ang lipunan?
5. Paano makabubuo ng tunay at malalim na pagkakaibigan?
6. Ano ang nararapat na pinakamahalagang layunin sa pakikipagkaibigan?
Ano ang Batayang Konsepto na nahinuha mo sa Modyul? Gabay mo ang
sagot sa mahalagang tanong na: Ano ang kabutihang maidudulot ng
pakikipagkaibigan? Bakit mahalaga ang pagpapatawad? Isulat sa kuwaderno ang
sagot gamit ang graphic organizer sa ibaba.
Ang pagpapatawad ay ____________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
Ang pagkakaibigan ay
________________________________________
________________________________________
________________
________________________________________
__________________________________
Pag-uugnay ng Batayang Konsepto sa Pag-unlad ko Bilang Tao
sa modyul na ito?

162
Pagganap
Gawain 1
Wanted: Best Friend
1. Gumawa ng isang Wanted: Best friend Poster.
Gawin ito sa ikaapat na bahagi ng isang
cartolina.
2. Maaari itong lagyan ng mga larawan na
nagpapakita ng mga pangyayari na nais mong
maranasan sa isang kaibigan (hal. nagbabasa
sa library, naglalaro ng chess na magkasama,
nagpapasaya ng mga bilanggo o mga
matatanda sa “home for the aged,“ o
nagsisimba nang magkasabay.)
3. Itala dito ang mga mabubuting katangian na
iyong hinahanap sa isang matalik na kaibigan.
4. Gamitin ang pagiging malikhain sa paggawa
nito.
5. Maaaring ibahagi ang ginawang panawagan
sa social networking site tulad ng facebook,
twitter at iba pa. Maaari din namang ilagay ito sa silid-aralan.
Gawain 2
Recipes ng Pagkakaibigan
1. Gumawa ng sariling recipe ng
pagkakaibigan. Itala rito ang mga
mahahalagang sangkap na kailangan
upang maging malalim at makabuluhan
ang pagkakaibigan.
2. Gamitin ang mga terminolohiya na
ginagamit sa mga recipe, katulad ng: isang
tasa, isang kilo, isang kutsara, at iba pa.
Halimbawa ng Wanted:
Friendship Poster batay sa
paglalarawan
Halimbawa: May larawan
ng dalawang magkaibigan
na sabay sa pagsimba o
pagpasok sa paaralan
Nakasulat sa ibaba ang
magagandang katangian:
Hal.: maunawain,
matulungin, mahusay
maglaro ng chess at iba pa
4 na tasa ng pagmamahal
2 tasa ng katapatan
3 tasa ng pagpapatawad
1 tasa ng pagkakaibigan
6 kutsara ng pag-asa
2 kutsara ng lambing
Isang bariles ng tawanan
Walang limitasyong sigla at pag-unawa
Paghalu-haluin nang mabuti ang lahat
ng mga sangkap.
Gamitin nang panghabambuhay sa
lahat ng mga makakasama.

163
4. Ibahagi ang nagawang recipe sa networking site o kaya naman ay sa diyaryo ng
paaralan. Maaari din naman gumawa ng maraming kopya nito at ibigay sa lahat
ng mga kakilala.
Pagninilay
Friendship Chain
1. Gumupit ng papel na may sukat na 1 x 6 na pulgada. Maaari ding gumamit ng
papel na may kulay.
2. Magtala sa isang papel ng lahat ng mga pagkatuto sa aralin tungkol sa
pagkakaibigan. Gamitin ang mga gabay na tanong:
a. Ano ang mga natutuhan tungkol sa tunay at malalim na kahulugan ng
pagkakaibigan?
b. Ano ang mga natutuhan na pamamaraan sa
pagpapaunlad ng pagkakaibigan?
c. Ano ang mga natutuhan na tulong ng pagkakaibigan sa
sariling pag-unlad, sa pag-unlad ng kapwa at ng lipunan?
3. Matapos ay isulat ang mga ito nang isa-isa sa mga piraso ng papel na ginupit.
Tiyakin na isang konsepto lamang ang nilalaman ng isang papel.
4. Pagkatapos ay gumamit ng glue o stapler upang mapagdugtong-dugtong ang
mga piraso ng papel upang maging isang chain.
5. Tiyakin na ang nakalabas na bahagi ay yaong may nakasulat na konsepto.
Pagsasabuhay
Panuto: Balikan ang ginawang Recipe ng Pagkakaibigan. Lumikha ng isang
Friendship Log.
1. Gamitin ito upang maitala ang mga karanasan kung saan nasubok ang
pagsasabuhay ng mga “sangkap ng pagkakaibigan” na naitala sa unang gawain.

164
Katapatan
Nakarating sa aking kaalaman at akin
ding napatunayan na ang isang lalaki
na nanliligaw sa aking kaibigan ay
mayroon ng ibang kasintahan. Alam
kong magiging masakit para sa
kaniya na ito ay malaman dahil
ramdam ko na may pagtingin na rin
siya rito. Sa kabila ng sakit, alam
kong nararapat lamang na malaman
niya ang katotohanan upang hindi
siya mas lalong masaktan.
2. Tiyakin na mga tunay na karanasan
lamang ang itatala rito.
3. Itala rin dito ang mga tiyak na hakbang na
ginamit upang ganap na maisabuhay ang
sumusunod na sangkap na naitala.
4. Gamiting gabay ang halimbawa sa kanan.
5. Gawin ang gawaing ito sa loob ng
dalawang linggo.
6. Pagkatapos ng dalawang linggo ay sumulat
ng pagninilay mula sa naging karanasan
sa isinagawang gawain.
Kumusta na?

165
Mga Kagamitan:
 lumang magazine, mga retaso ng tela, mga makulay na papel, stickers, tuyong
dahon para sa scrapbook page
 larawan ng mga kaibigan noon at ngayon
 piraso ng papel na may sukat na 1 x 6 na pulgada
 glue o stapler
 papel na may disenyo para sa recipe ng pagkakaibigan
 panulat
 cartolina
 marker at pangkulay
 notebook o diary para sa friendship log
Mga Sanggunian
Agapay, R.B. (2008). Ethics and the Filipino. Mandaluyong City: National Book
Store.
Babor, E. R. (2006). Ethics: the philosophical discipline of action. Manila: Rex Book
Store Inc.
Corpuz, R. M. et al. (2007). Ethics: Standard of human conduct. Intramuros, Manila
Philippines : Mindshaper’s Co. Inc.
Gomez, F.O.P. (1991). Social Ethics: doctrine and life. Manila: Social Research
Center and UST Press.
Isaacs, D. (2001). Character Building. Portland Oregon: Four Courts Press.
Mc Ginnis, A.L. (2000). The friendship factor. Diliman Quezon City Philippines :
Kadena Books Claretian Publications Inc.
Montemayor F. M. (2008). Ethics: the philosophy of life. Mandaluyong City
Philippines: National Book Store.
Pogrebin, L.C. (1987). Among friends. California USA: Mc Graw–Hill Book Company.
Reyes, R. C. (2009). Ground and norm of morality. Quezon City: Ateneo de Manila
University Press.
Ilang Konseptong Ibinatay sa Web:
http://www.gradesaver.com/aristotles-ethics/study-guide/section8/
http://www41.homepage.villanova.edu/donald.burt/friendship/04.htm
http://www.canlearn.com/guides/5-5139.pdf

166
Modyul 7: EMOSYON
Sa mga nakaraang modyul, natuklasan mo
ang iba’t ibang pamamaraan ng pakikipagkapwa
tungo sa pagpapaunlad ng iyong pagkatao at
pagtamo ng isang mapayapang lipunan. Sa
pagkakataong ito, pag-uusapan naman natin ang
mga paraan upang mapanatili nating mapayapa ang
ating ugnayan sa sarili at sa kapwa tungo sa
makabuluhang pakikipagkapwa.
Naranasan mo na bang tumalon dahil sa isang magandang balita? O maiyak
dahil sa larawan ng isang batang may kanser? O makapagpasalamat dahil sa galak?
Ikaw, na sa sobrang kaba ay hindi mo nasagot ang mga tanong ng iyong guro?
Ito ay iilan lamang sa mga pagkakataon na nagpapakita ng paraan ng
pagpapahayag ng emosyon. Ikaw, napamamahalaan mo ba nang maayos ang
iyong emosyon? Kung hindi, ano ang idinulot nito sa iyo at sa iyong
pakikipagkapwa? Paano mo mapamamahalaan nang wasto ang iyong emosyon
upang mapagbuti mo ang iyong ugnayan sa iyong kapwa?
Sa pamamagitan ng modyul na ito, inaasahan na makakamit ng mga
kabataang tulad mo ang malalim na pag-unawa sa emosyon at ang kahalagahan ng
pagtataglay ng mga birtud upang mapamahalaan ito nang wasto tungo sa
mapanagutang pakikipagkapwa. Inaasahang masasagot mo ang mahalagang
tanong na: Ano ang kabutihang naidudulot ng pamamahala ng emosyon? Bakit
mahalaga ang katatagan (fortitude) at kahinahunan (prudence)?

167
a. Natutukoy ang magiging epekto sa kilos at pagpapasiya nang wasto at hindi
wastong pamamahala ng mga pangunahing emosyon
b. Nasusuri kung paano naiimpluwensyahan ng isang emosyon ang pagpapasiya
sa isang sitwasyon na may krisis, suliranin o pagkalito
d. Naisasagawa ang mga angkop na kilos upang mapamahalaan nang wasto ang
emosyon
1. Nasuri ang pamamahala sa mga pangunahing emosyon sa pagpapaunlad ng
ating pakikipagkapwa sa pamamagitan ng SWOT Analysis
2. Nakamungkahi ng pamamaraan upang mapamahalaan ang mga emosyong
nagdudulot ng suliranin sa sarili at pakikipagkapwa
3. May nabuong mga tiyak na hakbang upang mapamahalaan nang wasto ang
emosyon.
Paunang Pagtataya
Gawain 1
Panuto: Basahin at unawain ang bawat aytem. Isulat lamang ang titik ng napiling
sagot sa iyong kuwaderno.
1. Nalilito si Roel kung anong kurso ang kukunin niya sa kolehiyo bagama’t
nakapasa siya sa pagsusulit para sa iba’t ibang kurso. Sa ganitong pagkakataon,
ano ang pinakamainam niyang gawin upang mapili niya ang angkop na kurso
para sa kaniya?
a. Magtanong at humingi ng payo sa mga nakatatanda
b. Pumili alinman sa mga kurso dahil naipasa naman niya ang pagsusulit
c. Huwag munang mag-aral sa kolehiyo upang makapaglaan ng mahabang
panahon sa pag-iisip

168
d. pag-isipan at pag-aralang mabuti ang desisyon na gagawin upang hindi
magsisi sa huli
2. Nagalit ka sa iyong kaibigan dahil nalaman mo na nililigawan niya ang iyong
kasintahan. Pakiramdam mo ikaw ay nainsulto sa kaniyang ginawa. Isang araw
nakasalubong mo sila na masayang magkasama. Pinigilan mo ang iyong sarili
upang kausapin sila. Umiwas ka na muna dahil sa iyong palagay ay hindi angkop
ang oras na iyon para sa pag-uusap dahil matindi pa rin ang iyong galit sa
kaibigan mo.
Ano ang kabutihang idudulot ng ginawang pagtitimpi (temperance)?
a. nakaiiwas sa pananakit sa sarili at sa kapwa
b. napatutunayan ang kabutihan ng sarili sa iba
c. nahaharap ang matinding pagsubok sa buhay
d. nakaiiwas sa pag-iisip ng solusyon sa suliranin
3. Sa tuwing tayo ay nakararanas ng krisis sa buhay dala ng negatibong emosyon
mahalaga na tayo ay magrelax. Alin sa sumusunod ang hindi magandang paraan
ng pagre-relax?
a. paglakad-lakad sa parke
b. paninigarilyo
c. pagbabakasyon
d. panonood ng sine
4. Ito ay kagyat na tugon o reaksyon ng tao sa mga bagay na kaniyang nakita,
naramdaman, naamoy, nalasahan, at narinig na binibigyan ng interpretasyon ng
kaniyang pag-iisip.
a. kilos
b. mood
c. emosyon
d. desisyon
5. Gabi na nang makauwi si Ana mula sa praktis nila para sa gagawing
pagtatanghal sa paaralan. Habang siya ay naglalakad sa madilim na kalsada
nakarinig siya ng kaluskos sa kung saan. Siya ay nagulat at nakaramdam ng
takot. Tinalasan ni Ana ang kaniyang pandinig at binilisan ang kaniyang
paglalakad upang mas madali siyang makarating sa kanilang bahay. Ano ang
idudulot nito sakaling maranasan niya muli ang ganitong sitwasyon?
a. makapag-iingat si Ana

169
b. mapoprotektahan na ni Ana ang sarili
c. hindi na muling dadaan si Ana sa madidilim na kalsada
d. makaiiwas sa mga nakatatakot na sitwasyong maaaring maranasan muli
6. Pangarap ni Joey na maging katulad ang kaniyang hinahangaang guro.
Ngunit sinasabi ng kaniyang magulang kung siya ay magiging Accountant ay
madali siyang aasenso gaya ng kaniyang pinsan na ngayon ay nasa ibang
bansa. Malungkot si Joey sa di pagsang-ayon ng kaniyang magulang sa nais
niya. Ngayon na siya ay nasa unang taon sa kolehiyo sa kursong Accountancy
nakita niya na angkop ang kaniyang kakayahan sa kursong ito. Komportable siya
sa kaniyang mga ginagawa. Ano ang nakapagpabago sa kalagayan ng kaniyang
emosyon?
a. ang kaniyang mood
b. ang naparaming nararamdaman
c. ang mga pagsubok na naranasan
d. ang dikta ng kaniyang isip
7. Ito ay nagbibigay palatandaan sa ibang tao ng tunay mong nararamdaman
a. ang ating mga opinyon
b. ang ating mga kilos o galaw
c. ang ating ugnayan sa kapwa
d. ang mabilis na pagtibok ng ating puso
8. Nasaktan mo ang iyong kapatid dahil ginamit niya ang iyong bag na walang
paalam. Ano ang idinulot ng iyong kilos?
a. nailabas mo ang iyong sama ng loob
b. hindi na niya inulit ang kaniyang ginawa
c. gumaan ang iyong loob dahil ikaw ay nakaganti
d. nagkaroon ng suliranin sa ugnayan sa iyong kapatid
9. Paano ka makaiiwas sa pananakit ng taong dahilan ng iyong galit?
a. suntukin na lamang ang pader
b. kumain ng mga paboritong pagkain
c. huwag na lamang siyang kausapin muli
d. isipin na lamang na sadyang may taong nakasasakit ng damdamin ng iba

170
10. Kinausap ng kaniyang guro si Hilda na kailangan niyang dagdagan pa ang
kaniyang pagsisikap upang makakuha ng mataas na marka sa susunod na
markahan. Ito ay dahil hindi naging kasiya-siya ang kaniyang grado sa
nakaraan. Nag-aalala ng lubos si Hilda dahil baka hindi siya makapasa. Sa
ganitong pagkakataon, anong pagpapahalaga ang dapat patibayin upang
mapagtagumpayan ang pagsubok na ito?
a. sumuko at umulit na lamang sa susunod na taon
b. tanggapin na lamang na sadyang may pangyayaring gaya nito
c. magkaroon ng katatagan ng loob at maniwala na kakayanin niya ito
d. humingi ng paumanhin sa guro sa naging pagkukulang sa klase
Gawain 2
Panuto: Ang bawat tao ay may iba’t ibang sitwasyong hinaharap. May sarili rin
siyang paraan kung paano niya ito haharapin at kung ano ang emosyong ipakikita.
Tukuyin mo ang emosyon na angkop sa bawat sitwasyon. Piliin ang sagot mula sa
kahon sa ibaba. Isulat sa iyong kuwaderno ang iyong mga sagot.
Mga Pahayag Emosyon
1. Naku! Hindi pa ako tapos sa aking proyekto.
Ipapasa na ito bukas.
2. Ano ang gumugulo sa isip mo? May maitutulong ba
ako?
3. Tiyak na matutuwa si Nanay! Matataas ang marka
ko!
4. Naniniwala ako na kayang-kaya mong mapanalunan
ang premyo sa sinalihan mong paligsahan.
5. Huwag ka ngang maingay! Nakikita mong may
ginagawa ako.
6. Malapit nang umuwi si Tatay. Ano kaya ang
kaniyang pasalubong?
7. Sobrang trapik naman dito! Hindi na ako
makakahabol sa aking klase.

171
8. Mother’s Day na sa Linggo. Sorpresahin natin si
Nanay.
9. Naku! Nandyan na naman ang laging nanunukso
sa akin. Huwag ninyo akong ituturo sa kaniya.
10. Akala mo naman kung sino ka! Huwag ka ngang
mayabang!
Mga Pangunahing Emosyon
Pagmamahal Katatagan Pagkatakot
Pag-asam Pagkamuhi Pagkagalit
Pagkagalak Pag-iwas Kawalan ng pag-asa
Pag-asa Pighati
Gawain 1: Pagsusuri ng epekto ng emosyon sa kilos at pagpapasiya
Panuto:
1. Gunitain ang mga sitwasyon sa sariling buhay na naging dahilan ng iba’t ibang
emosyon na iyong naramdaman. Isulat ang bawat sitwasyon sa loob ng kahong
katapat ng bawat emosyon.
2. Sa kanan ng sitwasyon isulat ang epekto nito sa iyong kilos.
3. Maaaring gawing gabay ang sumusunod na tanong sa pagsagot sa gawain.
a. Anong mahalagang pangyayari o sitwasyon sa iyong buhay ang naging
dahilan upang maramdaman ang mga pangunahing emosyon?
b. Ano ang magiging epekto ng iyong emosyon sa iyong kilos at pagpapasiya?

172
4. Gawing gabay ang format sa ibaba. Isulat ang iyong sagot sa iyong kuwaderno.
Halimbawa:
Sitwasyon sa sariling
buhay na naging dahilan
ng emosyon
Epekto ng emosyon sa
iyong kilos at
pagpapasiya
Pagmamahal
Pag-asam
Pag-asa
Pagkagalak
Pinagluluto ako
ni Nanay ng
baon
Magpapasalamat
kay Nanay na may
ngiti.
Katatagan
MGA
P
A
N
G
U
N
A
H
I
N
G
E
M
O
S
Y
O
N

173
5. Pagkatapos maitala ang iyong mga sariling karanasan at epekto sa kilos ng
iyong emosyon ay magkakaroon ng Pangkatang Gawain. Ang bawat pangkat
ay binubuo ng limang miyembro lamang upang mabigyan ng pagkakataon
ang lahat na makapagbahagi.
Sagutin ang sumusunod na tanong sa inyong pangkat.
a. Ano ang maaaring maging epekto ng iyong naging damdamin sa iyong
mga kilos at pasiya?
b. Batay sa iyong mga sagot, napamahalaan mo ba nang wasto ang iyong
emosyon? Magbigay ng halimbawa.
c. Sakaling hindi mo napamahalaan nang wasto ang iyong emosyon, ano
ang posibleng idulot nito sa iyo at sa iyong pakikipagkapwa?
d. Ano ang iyong natuklasan pagkatapos nakapagbahagi ang lahat ng
miyembro ng iyong pangkat? Ipaliwanag.
6. Pagkatapos ng pagbabahagi sa bawat pangkat maghanda para sa maikling pag-
uulat sa klase.
Kawalan ng
pag-asa
Pagkatakot
Pagkagalit
Pagkamuhi
Pighati
Pag-iwas
MGA
P
A
N
G
U
N
A
H
I
N
G
E
M
O
S
Y
O
N

174
Gawain 2: Pagsusuri sa Emosyonal na Kagalingan (ni Jeanne Segal)
Kadalasan, nagkakaroon ka ng suliranin sa pakikitungo at pakikipag-ugnayan sa mga
taong iyong nakakasama sa iba’t ibang gawain (hal., kamag-aral, kaibigan at pamilya).
Maaaring ito ay dahil sa paraan ng iyong pagpapahayag ng iyong emosyon. Natanong mo
na ba sa iyong sarili kung bakit? Ang gawain na ito ay maaaring makatulong sa iyo upang
masuri ang iyong kakayahang emosyonal upang higit mong maunawaan ang
kahalagahan ng pagkakaunawa sa sariling emosyon at sa iba at sa gayon ay mapanatili
ang magandang ugnayan mo sa iyong kapwa. Handa ka na ba?
Panuto:
1. Suriin ang bawat aytem at tukuyin kung kalimitan, paminsan-minsan o bihira
mong nararamdaman o nagagawa ang mga ito.
2. Lagyan ng tsek ang angkop na kolum. Gawing gabay ang halimbawa sa unang
bilang. Isulat ang iyong sagot sa iyong kuwaderno.
Talaan ng damdamin at kilos Kalimitan
Paminsan-
minsan
Bihira
lamang
1. Nakatuon ang aking buong atensyon sa
taong kausap.

2. Ako ay hindi nababahala sa negatibong
emosyong nararamdaman ng iba.
3. Madali kong maramdaman na may
bumabagabag sa aking kapwa o mahal
sa buhay.
4. Hindi ako nababahala sa tuwing
nakararamdam ako ng kalungkutan,
kagalakan, galit at takot.
5. Binibigyan ko ng atensyon ang aking
nararamdaman tuwing ako ay
gumagawa ng pasiya.
6. Madali kong maipahayag ang aking
damdamin sa iba.
7. Madaling bumaba ang lebel ng aking
stress.
8. Nalilibang ako tuwing ako ay laging
tumatawa, naglalaro at
nakikipagbiruan.
9. Hindi ako mapakali kung mayroong
hindi pagkakaunawaan sa iba.
Iskor

175
Ang pagkakaroon ng hidwaan sa iyong kapwa ay bahagi lamang ng buhay
ngunit may malikhain at hindi marahas na pamamaraan upang malutas
ang hidwaang ito.
Peace Education Core
Message
3. Bilangin ang iyong mga sagot sa bawat kolum at tukuyin kung aling kolum ang
may pinakamaraming tsek, ang pangalawang pinakarami, at alin ang
pinakamababa.
4. Ibahagi ang resulta sa klase.
5. Matapos malaman ang resulta sa gawaing ito ay sagutin ang sumusunod na
tanong:
a. Ano ang iyong natuklasan pagkatapos mong nalaman ang resulta ng iyong
pagsusuring ginawa?
b. Paano makatutulong ang resulta ng iyong ginawang pagsusuri sa
pamamahala mo sa iyong emosyon?
c. Ano ang epekto sa iyong ugnayan sa iyong kapwa kung bihira mo lamang
ginagawa ang karamihan ang mga nasa talaan?
d. Kung mapamamahalaan mo nang wasto ang iyong emosyon, ano ang
kabutihang dulot nito sa iyo at sa iyong pakikipagkapwa?
C. PAGLINANG NG MGA KAALAMAN, KAKAYAHAN, AT PAG-
UNAWA
Marahil ay madalas mong marinig sa iba ang mga katagang “Kailangan mong
ilabas ang iyong nararamdaman upang malaman nila kung ano ang nasa saloobin
mo.” Sang-ayon ka ba dito? Ginagawa mo ba ito? Paano naiimpluwensiyahan ng
iyong emosyon ang iyong kilos at pagpapasiya?
Gawain 1 (Pangkatang Gawain)
Panuto:
1. Bumuo ng tatlong miyembro sa bawat pangkat.
2. Basahin ang bawat sitwasyon sa loob ng speech balloon.
3. Isaisip na sa inyo nangyayari ang sitwasyon. Bigyan ang bawat isa ng gampanin
sa magiging pag-uusap.

176
4. Buuin ang usapan sa pamamagitan ng pagsagot sa mga pahayag upang
maipakita ang iyong magiging damdamin kung maharap ka sa ganitong
sitwasyon. Gawing gabay ang unang bilang.
5. Isulat ang iyong sagot sa iyong kuwaderno.
6. Matapos na masagutan, ibabahagi ang mga sinulat sa speech balloon sa klase.
Hindi po totoo iyon,
Ma’am. Nag-aral po ako
nang maigi. Maaari ko
po bang malaman kung
sino ang nagsabi?
Isinumbong ka ng iyong
kamag-aral na kaya ka lang
daw nakakuha ng mataas na
puntos sa pagsusulit ay dahil
nakita ka niyang nangongopya
sa iyong katabi! sambit ni Gng.
Reyes.
Totoo po ang
sinasabi niya. Hindi
po siya nangopya.
Huwag ka sanang mabibigla.
Ang mga magulang mo ay
naaksidente at sila ay nasa
ospital ngayon!

177
Binabati kita! Ikaw ang
napili sa inyong pangkat
upang magsanay at maging
isa sa mga peer counselors.
Ipinagmamalaki kita.
Huling-huli kita sa akto.
Nakita talaga kita na kinukuha
mo ang pitaka ng kaklase
natin sa kaniyang bag.
Huwag kang magkakaila!
Salamat sa iyong tulong.
Hindi ko talaga alam ang
gagawin ko kung wala ka
kanina. Tunay ka talagang
kaibigan!

178
7. Sagutin ang sumusunod na tanong pagkatapos ng pagbabahagi.
a. Angkop ba ang iyong mga naging damdamin sa bawat sitwasyon?
Patunayan.
b. Batay sa iyong mga sagot, masasabi mo bang napamahalaan mo nang
maayos ang iyong emosyon?
c. Ano ang naitutulong ng iyong damdamin sa iyong pagpapasiya lalo na sa
panahon na ikaw ay nakararanas ng krisis, suliranin, o pagkalito?
d. Paano nakatutulong ang pamamahala ng emosyon sa iyong pagkatao?
Sa iyong pakikipagkapwa? Patunayan sa pamamagitan ng isang karanasan.
Gawain 2
Panuto:
1. Sa gawaing ito, gunitain ang hindi malilimutang karanasan at damdamin.
Magbigay ng tatlong magkakaibang karanasan na nagdulot ng iba’t ibang
emosyon.
2. Sa unang hanay, isulat ang karanasan (maikling paglalarawan lamang).
3. Isulat sa ikalawang hanay ang hindi malimutang emosyon.
4. Isulat sa ikatlong hanay ang iyong ginawa dahil sa hindi malilimutang emosyon.
5. Sa ikaapat na hanay, isulat kung bakit mo ginawa ang nasa ikatlong hanay.
6. Isulat sa ikalimang hanay ang iyong natutuhan mula sa pangyayari.
7. Maging matapat at makatotohanan sa iyong mga sagot.

179
Karanasan Hindi
malimutang
Emosyon
Anong
ginawa?
Bakit
ginawa?
Mga
pagkatuto sa
pangyayari
Halimbawa:
Nasira ang
damit na
hiniram sa
kapatid
Pag-aalala at
Pagkatakot
Inilihim sa
kapatid
Upang hindi
magalit ang
kapatid
Magiging
maingat sa
mga hinihiram
na gamit
1.
2.
3.
9. Sagutin ang sumusunod na tanong.
a. Bakit hindi mo makalimutan ang mga damdaming iyong tinukoy?
b. Paano mo nabigyan ng solusyon ang mga negatibong damdamin?
c. Papaano naiimpluwensiyahan ng iyong emosyon ang iyong mga kilos at
pagpapasiya?
d. Nakabubuti ba ito sa iyong ugnayan sa sarili at sa iyong kapwa?
Ipaliwanag.
e. Ano-anong mga birtud at pagpapahalaga ang dapat na isaalang-alang sa
tuwing nararamdaman ang mga ganitong emosyon upang hindi na magdulot
nang pagkasira ng iyong relasyon sa iyong kapwa?
Nauunawaan mo na ba ang magiging epekto sa iyong kilos at pagpapasiya
nang wasto at hindi wastong pamamahala ng iyong emosyon? Napagtanto mo
na ba kung paano naiimpluwensiyahan ng iyong emosyon ang iyong kilos at
pagpapasiya?

180
D. PAGPAPALALIM
Ang Emosyon
Ang buhay ay punong-puno ng makukulay na karanasan at pakikipag-
ugnayan na nagbibigay-sigla at kahulugan dito. Mula sa mga karanasang ito ay
napukaw ang iba’t ibang emosyon at damdamin. Sa pilosopiya ni Scheler (Dy, 2007)
ang damdamin ang pinakamahalagang larangan ng pag-iral ng tao. Ang aspektong
emosyonal ng tao, katulad ng pagdamdam, paggusto, pagmamahal at pagkapoot ay
hindi nababatay sa katwiran o anopaman. Ang damdamin, ibig sabihin, kagyat na
may kaugnayan ito sa mga obhetong tinatawag na mga pagpapahalaga. Kagyat na
ibinibigay ang mga pagpapahalaga sa atin sa mismong pagkilos ng paggusto, ng
pinakapangunahing kilos ng pagmamahal at pagkapoot, at samakatuwid hindi na
nangangailangan ang mga ito ng isang kaisipang namamagitan sa kanila.
Nadarama muna ang mga pagpapahalaga bago nahuhusgahan ang mga ito.
Hindi basta-bastang nakokontrol o napamamahalaan ang mga damdamin; di
tuluyan ang pagkontrol o pamamahala sa mga ito, sa pamamagitan ng pagkontrol ng
kanilang mga sanhi o epekto (pagsasakatawan, kilos). Sang-ayon sa lohiko ng
damdamin ni Pascal, isinasalarawan ni Scheler ang kaayusan at magkakaibang
antas ng buhay-damdamin ng tao.
May apat na uri ng damdamin:
1. Pandama (sensory feelings). Ito ay tumutukoy sa limang karamdamang pisikal o
mga panlabas na pandama na nakapagdudulot ng panandaliang kasiyahan o
paghihirap sa tao. Halimbawa ng mga ito ay pagkagutom, pagkauhaw,
kalasingan, halimuyak, panlasa, kiliti, kasiyahan, at sakit. Sa katotohanan, ang
kasiya-siya ay higit na naiibigan. Ang ilan ay hinaharap ang hindi kasiya-siya
bilang pagsasakripisyo tungo sa pagtatamo ng mas mataas na halaga.
2. Kalagayan ng damdamin (feelings state). Ito ay may kinalaman sa kasalukuyang
kalagayan na nararamdaman ng tao. Halimbawa nito ay kasiglahan, katamlayan,
may gana, walang gana.
3. Sikikong damdamin (psychical feelings). Ang pagtugon ng tao sa mga bagay sa
kaniyang paligid ay naiimpluwensyahan ng kasalukuyang kalagayan ng kaniyang

181
damdamin. Dahil ang tao ay may likas na kagalingan o kahusayan, at may
pagpapahalaga sa mabuti, ang kaniyang dagliang tugon ay maaaring
mapagbago ng kaniyang kalooban at pag-iisip tungo sa positibong panlipunang
pakikipag-ugnayan. Ilan lamang sa mga halimbawa nito ay sobrang tuwa,
kaligayahan, kalungkutan, kasiyahan, pagdamay, mapagmahal, poot.
4. Ispiritwal na damdamin (spiritual feelings). Ayon kay Dr. Manuel B. Dy Jr., ang
mga ispiritwal na damdamin ay nakatuon sa paghubog ng pagpapahalaga sa
kabanalan tulad ng pag-asa at pananampalataya.
Narito ang talaan ng pangunahing emosyon na hango sa aklat ni Esther
Esteban na Education in Values: What, Why and For Whom: (1990, ph. 51).
Mga Pangunahing Emosyon
Pagmamahal (love)
Paghahangad (desire)
Pagkatuwa (joy)
Pag-asa (hope)
Pagiging matatag (courage)
Pagkamuhi (hatred)
Pag-iwas (aversion)
Pagdadalamhati (sorrow)
Kawalan ng pag-asa (despair)
Pagkatakot (fear)
Pagkagalit (anger)
Ang mga emosyon sa unang hanay ay nakasisiya ngunit nangangailangan ng
wastong pamamahala. Bagaman natuwa ka sa nakita mong tsokolate sa inyong
refrigerator ngunit alam mo na hindi sa iyo ito kaya hindi mo ito dapat na kainin.
Mahalaga na ikaw ay makapagtimpi at makapagpigil sa pagkuha nito.
Ang mga emosyon sa ikalawang hanay ay nagpapahirap sa damdamin dahil ito
ay nakatatakot, nakalulungkot at nagdudulot ng sakit sa kalooban ng tao. Maraming
mga mag-aaral na ayaw nang subukang mag-aral sa kolehiyo dahil nahihirapan
silang tustusan ang kanilang pinansiyal na pangangailangan. Mas pipiliin nilang
makapagtrabaho pagkatapos ng Baitang 10. Natatakot silang hindi rin
makapagtatapos. Sa ganitong pagkakataon ay kailangan ang katatagan ng loob
(fortitude) upang malampasan ang hirap at takot na nararamdaman. Ang birtud na
ito ay nagbibigay ng kakayahan sa tao na malampasan ang kahirapan, labanan ang
mga tukso at pagtagumpayan ang mga balakid tungo sa higit na maayos na

182
pamumuhay. Napakahalaga na pinag-iisipang maigi ang gagawin lalo na sa
panahon na nawawalan ka na ng pag-asa at pilit na iniiwasan ang pangyayari dala
nang bigat ng suliranin at hindi alam kung ano ang gagawin. Ikaw ay nakararanas ng
krisis at pagkalito. Hindi mo na alam ang iyong gagawin. Ikaw ay nagalit sa iyong
matalik na kaibigan dahil narinig mong sinisiraan ka niya. Iniisip mo na gantihan siya.
Mahalaga na maging mahinahon, pagnilayan ang sitwasyon at pag-isipang mabuti
ang pinakamainam na gawin upang maiwasan ang pagsisisi sa huli. Ayon kay Sto.
Tomas de Aquino, ang matalinong paghusga ay hindi lamang tumutukoy sa kung
ano ang dapat gawin ng tao sa pagharap sa mga krisis sa buhay, kung hindi
kakayahang makagawa ng pasiya sa napapanahong paraan.
Sa pamamagitan ng emosyon, naipamamalas ng tao ang kaniyang
pagpapahalaga sa mga bagay sa kaniyang paligid – tulad ng mga bagay na
kaniyang nakikita, naririnig, nalalasahan, naaamoy,
nadarama at nararanasan. Kung kaya’t ito ay nararapat
na mapamahalaan nang wasto upang magdulot ito ng
maganda sa sarili at ugnayan sa kapwa.
Ayon kay Feldman (2005, ph.346), sa pamamagitan
ng emosyon ay:
a. Nababatid ng tao ang nangyayari sa kaniyang
paligid at nabibigyan ito ng katuturan ng kaniyang isip. Kung ikaw ay
binantaan ng iyong kamag-aral na sasaktan paglabas ng paaralan ang
karaniwang mararamdaman ay takot. Dahil sa naramdaman mong takot ikaw
marahil ay agad na aalis upang hindi na kayo magpang-abot.
b. Nakatutukoy ng higit na angkop na kilos kung sakaling maramdaman muli
ang damdamin. Nakapag-iingat at nakaiiwas ang tao sa posibleng panganib
na dala ng sitwasyong nararanasan sa sarili at sa kapwa.
c. Nagagamit sa pakikipagkomunikasyon at pakikipag-ugnayan sa kapwa. Ang
pagpapahayag ng emosyon ay maaaring marahan o lantad tulad ng
ekspresyon ng iyong mukha, pagsuntok sa pader, pag-iyak, o pagtawa nang
malakas. Sa pamamagitan ng emosyon, naipababatid natin ang tunay nating
nararamdaman at naipahihiwatig ang mga pangangailangan natin at
inaasahan mula sa iba.
Ang katatagan ng loob ang
nagbibigay ng kakayahan
sa tao na malampasan ang
kahirapan at labanan ang
mga tukso upang
mapagtagumpayan ang
mga balakid sa buhay.

183
Ang mga emosyon na hindi napamamahalaan
ay maaaring hindi maganda ang impluwensiya sa
ating mga kilos at pagpapasiya sa sitwasyong may
krisis, suliranin o pagkalito. Ngunit hindi lahat ay
sapat ang kakayahan upang mapamahalaan ang
kanilang emosyon. Nabalitaan mo ba ang isang
mag-aaral na nakasakit ng kamag-aral dahil sa
selos? O kaya’y ang isang tatay na nagmukmok na
lamang sa bahay nang matanggal ito sa trabaho? Ilan lamang ito sa mga
pagkakataon na hindi napamamahalaan nang maayos ang emosyon kung kaya’t
nagbubunga ang mga reaksyong hindi maganda sa sarili at sa pakikipagkapwa. Ito
ang dahilan kung bakit kailangan ng tao ng literasiya sa kaniyang emosyon. Ayon
kay Seeburger, F. (1997, ph.30), ang literasiyang pandamdamin ay tumutukoy sa
dalawang bagay. Una, kakayahang alamin at unawain ang mga sariling emosyon; at
pangalawa, matukoy at maramdaman ang damdamin na angkop o akma lamang sa
sitwasyon na kinakaharap.
Nakita ng mga ilang siyentipiko tulad nina Salovey, Gardner, at Goleman ang
kahalagahan ng pamamahala sa emosyon sa pagpapaunlad ng sarili at
pakikipagkapwa. Kapag napagtagumpayan ng tao ang pamamahala ng kaniyang
emosyon, nangangahulugan na mataas ang kaniyang EQ o Emotional Quotient na
kilala rin sa tawag na Emotional Intelligence.
Paano napauunlad ng EQ ang tao? Narito ang limang pangunahing elemento ng
EQ (Goleman, D., 1998):
1. Pagkilala sa sariling emosyon. Mahalaga na may kamalayan sa sariling
damdamin. Ito ay makatutulong sa pagkakaroon ng pang-unawa sa sarili. Ikaw
ay nakagagawa ng pagpapasiya sa iyong sarili at hindi ka lang sunod nang
sunod sa nais ng iba.
2. Pamamahala sa sariling emosyon. Ang kakayahang mapamahalaan ang ating
emosyon ay mahalaga dahil ang mga ito ay may epekto sa kalagayan ng ating
kalooban at pakikipag-ugnayan sa kapwa. Ang taong may ganitong kakayahan
ay madaling makabangon sa mga pagsubok sa buhay at makamit ang kaniyang
mga mithiin sa buhay.
Ang matalinong paghusga ay
hindi lamang tumutukoy sa
kung ano ang dapat gawin ng
tao sa paglutas sa mga krisis o
suliranin sa buhay kung hindi
kakayahan ring makagawa ng
pasiya sa napapanahong
paraan.

184
Ang pagkakaroon ng tiwala sa
sarili, malawak at bukas na
kaisipan at kalooban,
paggalang, pagtanggap sa mga
pangyayari at ang pagiging
tapat sa sinasabi ay mahalaga
sa pagpapanatili ng magandang
ugnayan sa kapwa.
3. Motibasyon. Ito ay kakayahang magtimpi o magpigil na gawin ang isang bagay
na hindi dapat upang matupad ang isang layuning higit na mahalaga para sa
ikabubuti ng iba. Ang taong may ganitong kakayahan ay may disiplina sa sarili at
hindi pabigla-bigla ang pagpapasiya. Naglalaan siya ng oras upang makapag-
relax at magnilay.
4. Pagkilala at pag-unawa sa damdamin ng iba. Ito ay kakayahang makadama sa
damdamin at pangangailangan ng iba. Ang taong may ganitong kakayahan ay
marunong ding bumasa at bigyan ng kahulugan ang kilos ng iba. Maaari din
siyang sumangguni upang humingi ng
tulong sa mga kapamilya at mga
pinagkakatiwalaang kaibigan.
5. Pamamahala ng ugnayan. Ito ay
nangangahulugan na napamamahalaan
nang wasto ang emosyon sa pakikipag-
ugnayan sa pamamagitan ng pagkakaroon
ng kaalaman sa pagpapanatili ng
magandang ugnayan. Mahalaga sa pagpapanatili ng magandang ugnayan ang
pagtitiwala sa sarili, malawak at bukas ang isipan at kalooban, paggalang,
pagtanggap sa mga pangyayari at pagiging tapat sa sinasabi.
Tunghayan ang maikling pag-uusap nina Jessy, Kim at Rico. (Jesus: Gospel
Komiks Edition For Young Readers, October- November 2012 Volume 21 No.3, ph.
34).

185
Ang pagiging mahabagin ay ang kakayahang umunawa sa nararamdaman
ng ibang tao. Ito ang paglalagay ng sarili sa sitwasyon ng iba na may pagnanais na
makatulong sa kanila. Hindi ba’t napakagaan sa pakiramdam ang ganito? Tulad ng
kuwento nina Jessy, Kim, at Rico, ikaw ba ay may karanasang katulad nila? Ano ang
iyong ginawa?
Anumang emosyon ay mahalaga. Ang pamamahala natin dito ay maaaring
makabubuti o makasasama sa ating pakikipagkapwa. Ngunit, sa pamamagitan ng

186
wastong pamamahala ng mga ito, napauunlad
natin ang ating pakikipagkapwa. Hindi ba’t
napakagaan sa pakiramdam ang ganito?
Mahalaga na makapagbalangkas ka ng
pamamaraan upang makayanan at
mapagtagumpayan mo ang mga emosyon bunga
ng iyong pinagdaraanan at mga karanasan. Ilan
sa mga mungkahing paraan upang mapamahalaan ang mga ito ay (Moratό, Jr.,
2007):
a. Tanungin ang sarili, “hahayaan ko bang magawa ko ang di karapat-dapat o
mas pipiliin kong gumawa ng makabubuti?” Hindi lamang ang sarili ang
nagiging biktima sa ating maling pamamahala ng ating emosyon.
Mahalagang naipahahayag natin ito nang maayos upang mapanatili natin
ang ating mabuting ugnayan sa ating kapwa.
b. Tanggapin na ikaw ay takot harapin ang takot, ngunit isipin na mayroon pang
higit na magandang mangyayari. Maging positibo sa pagharap sa hamon ng
buhay.
c. Isaisip na ang tagumpay ay hindi nasusukat sa yaman, kapangyarihan, at
pagiging tanyag kung hindi sa kakayahan na mamuhay nang may
pagpapahalaga at dangal.
d. Matutong tanggapin na may hangganan ang lahat ng bagay na mayroon
tayo, tao man o bagay. Hindi naman ito nangangahulugan na magiging wala
kang pakialam o wala silang halaga sa iyo.
e. Sa tuwing ikaw ay nawawalan ng pag-asa, isipin na may mga taong maaari
mong pagkatiwalaan at mahingan ng tulong. Buksan ang isipan at kalooban
na kaya mong makamit ang hangarin sa buhay.
Ang mga iminungkahing paraan kalakip ang mga birtud ay nakatutulong
upang mapamahalaan ang emosyon at maging magandang gabay sa pagpapasiya
tungo sa matiwasay na pamumuhay at maging produktibong miyembro ng lipunan.
Hindi lamang ang sarili ang
nagiging biktima ng ating maling
pamamahala ng ating emosyon.
Mahalagang maipahayag natin
ito nang maayos upang
mapanatili natin ang ating
magandang ugnayan sa ating
kapwa.

187
Hangad ng bawat isa ay magkaroon ng matiwasay, masaya, at makabuluhang
buhay sa pamamagitan nang mabuting ugnayan sa sarili at sa kapwa. Kaya
nararapat lamang na sa araw-araw nating pamumuhay ay piliing maigi ang mga
bagay na pagtutuunan nang higit na pansin. Mahalaga na magtiwala sa sarili, sa
kapwa at sa Diyos sa paggawa ng pagpapasiya tungo sa ikauunlad ng iyong
pakikipagkapwa.
Nakikita natin ang epekto ng padalos-dalos nating pasiya at kilos dala ng mga
negatibong emosyon na hindi napamamahalaan. Madalas ay hindi nagiging
maganda ang idinudulot nito sa ating sarili at higit sa iba. Hahayaan mo na lang ba
na patuloy itong maging dahilan ng iyong hindi mabuting ugnayan sa iyong kapwa?
Handa ka na bang harapin at pagtagumpayan ang hamon na dala ng iyong
emosyon?
1. Ano ang kahulugan ng emosyon at ang mga uri nito?
2. Ano ang tungkulin ng emosyon sa pagpapasiyang gagawin ng tao?
3. Ano ang mga hakbangin na maaaring maisaalang-alang upang mapamahalaan
natin nang wasto ang ating emosyon?
4. Ano ang kabuluhan ng birtud sa wastong pamamahala ng iyong emosyon?
5. Paano mapauunlad nang wastong pamamahala ng emosyon ang iyong
sarili at ang iyong pakikipagkapwa?

188
Ano ang Batayang Konsepto na naunawaan mo mula sa babasahin? Gabay mo
ang sagot sa mahalagang tanong na: Ano ang kabutihang naidudulot ng
pamamahala ng emosyon? Bakit mahalaga ang katatagan (fortitude) at kahinahunan
(prudence)? Sagutin ito gamit ang graphic organizer. Isulat ang sagot sa iyong
kuwaderno.
sa modyul na ito?
Ang ______________ pamamahala ng _______________
sa pamamagitan ng pagtataglay ng
ay nakatutulong sa
ng

189
Pagganap
1. Paano nakatutulong sa pagpapaunlad ng sarili at pakikipagkapwa ang
wastong pamamahala ng mga pangunahing emosyon?
2. Ano ang kahalagahan ng pagtataglay ng mga birtud sa wastong pamamahala ng
emosyon?
3. Magsagawa ng Pagsusuri ng Kalakasan, Kahinaan, Oportunidad at Banta
(SWOT Analysis) tungkol sa epekto ng wastong pamamahala ng emosyon sa
pagpapaunlad ng sarili at ng pakikipagkapwa.
4. Narito ang gabay na maaari mong gamitin sa pagsagot sa bawat kolum:
a. Kalakasan. Ano ang kabutihang dulot ng bawat pangunahing emosyon kapag
ito ay napamahalaan nang wasto?
b. Kahinaan. Anong suliranin ang idudulot ng bawat pangunahing emosyon
kung hindi napamahalaan nang wasto?
c. Oportunidad. Anong oportunidad ang naghihintay kung mapamahalaan nang
wasto ang emosyon at mapagtagumpayan ang mga suliraning dala nang
hindi wastong pamamahala ng emosyon? (Paalala: Maaari ding banggitin
ang mga birtud sa kolum na ito.)
d. Banta. Anong banta ng iyong mga emosyon ang kailangang bigyan ng tuon
upang hindi tuluyang makapagdulot nang hindi mabuti sa iyong
pakikipagkapwa?
5. Sundin ang pormat sa pahina 190. Gabay mo ang halimbawa. Isulat ang iyong
sagot sa iyong kuwaderno.
6. Maaari itong ibahagi saiyong klase.

190
Mga
Pangunahing
Emosyon
Kalakasan
(Strength)
Kahinaan
(Weakness)
Oportunidad
(Opportunity)
Banta
(Threat)
Hal.:
Pagkatakot
Nakakapag-
ingat at
Nakapagha-
handa sa
nakaambang
panganib
Hindi
napagtata-
gumpayan
ang mga
pangarap sa
buhay
Nakikintal sa
ating kalooban
ang pagiging
matatag at
nakagagawa ng
paraan upang
malagpasan ang
takot na
nararamdaman.
Hindi uunlad
ang ating
pakikipag-
ugnayan sa
sarili at sa
kapwa.
Nakakapagpasiya
tayo nang
maayos at nang
walang pag-
agam-agam.
Mananatili
tayong
bilanggo sa
sarili nating
takot

191
1.
2.
1.
2.
Pagninilay
1. Magbalik-tanaw ka ngayon. Isipin ang mga emosyon na madalas mong
maramdaman na nagdudulot ng hindi magandang epekto sa iyo at sa iba.
2. Isulat ang mga ito sa loob ng bawat bahagi ng bilog.
3. At sa bawat kahon, magtukoy ng mga maimumungkahi mong paraan upang
mapamahalaan mo ito kapag muling maramdaman. Maaaring higit pa sa
dalawang pamamaraan ang maibabahagi mo.
1. Magrelax muna tulad ng 1.
pag-eehersisyo.
2. Magpalamig muna ng ulo upang 2.
hindi na lumala ang alitan.
.
GALIT

192
Pagsasabuhay
1. Balikan muli ang bahaging Pagninilay.
2. Isulat ang mga emosyon sa unang hanay sakaling ang mga ito ay maramdaman
mo muli.
3. Lagyan ng tsek kung anong araw naramdaman.
4. Sa susunod na hanay, tukuyin kung alin sa mga naitala mong mungkahi ang
nais mong gamitin upang mapamahalaan ang emosyon.
5. Suriin ang naging epekto pagkatapos maisabuhay sa pamamagitan ng pagsagot
sa mga tanong sa bawat hanay. Isagawa ang mga itinalang pamamaraan sa
mga susunod na araw kung kinakailangan hanggang ang mga ito ay maging
bahagi ng araw-araw na pamumuhay.
6. Magbigay ng patunay na iyong naisagawa ang isinulat sa “Talahanayan ng
Pamamahala ng Emosyon.”
7. Gumawa ng tula tungkol sa sarili mong karanasan ng epekto nang wasto at hindi
wastong pamamahala ng emosyon sa iyong sarili at pakikipagkapwa. I-post ito
sa iyong Facebook upang maging inspirasyon at paalala sa iba.
8. Gamiting gabay ang tsart sa ibaba.
9. Isulat ito sa iyong kuwaderno.
Emosyon
Lunes
Martes
Miyerkules
Huwebes
Biyernes
Sabado
Linggo
Aling
mungkahi
ang napiling
gamitin?
Epektibo
ba ito?
Bakit?
Ano ang
iyong
susunod na
hakbangin
sakaling
hindi
epektibo?
Galit

Mag-relax
muna (hal.,
pag-
ehersisyo at
manalangin)
Oo, dahil
nabawasan
ang bigat
na
nararamda-
man.

193
Mga Sanggunian
Esteban, E. (1990). Education in values what, why and for whom. Sinagtala
Publishers, Manila.
Feldman, R. (2005). Understanding Psychology. New York: McGraw-Hill
Goleman, D. (1998). Working with emotional intelligence. A Bantam Book, U.S.A.
Moratό, Jr., E. (2007). Self mastery. Quezon City: Rex Printing Company, Inc.
Segal, J, & Jaffe, J. (2008). The language of emotional intelligence: The five
essential tools for building powerful and effective relationships. New York:
Mc Graw Hill.
Seeburger, F. (1997). Emotional literacy: Keeping your heart. New York: The
Crossroad Publishing Company
Dy, Jr. M. (2007). Mga babasahin sa pilosopiyang moral. Ateneo de Manila
University.
Jesus. Gospel Komiks Edition For Young Readers. Volume 21 N0.3. Jesus
Magazine Publication Department, Communication Foundation for Asia. Manila,
Philippines. October-November 2012.
Ngayong nadagdagan pa ang kaalaman mo tungkol sa emosyon at
ang kahalagahan nito sa iyong sarili at sa iyong pakikipagkapwa,
hangad ko na lalong mahubog ang iyong kasanayan sa pamamahala
rito upang magdulot ito ng katiwasayan sa iyong buhay at lalo pang
umunlad ang iyong pakikipag-ugnayan sa iyong kapwa.
Kumusta na?

194
On Defining Emotions and On Types of Emotions: Retrieved from
http://en.wikipedia.org/wiki/ Stratification_of_ emotional_ life (Scheler).
November 9, 2012.
On Types of Emotions. Manuel B. Dy Jr. The Philosophy of Value, The Value of
Philosophy (Chapter XV).
Retrieved November 9, 2012 from http://www.crvp.org/book/Series03/III-11/
chapter_xv.htm. On Defining Fortitude: Retrieved November 11, 2012 from
http://www.vatican.va/archive/ccc_css/archive/catechism/p3s1c1a7.htm.
On Defining Prudence: Retrieved from November 12, 2012
http://www.franciscanmissionaries.com/article/a-mission-of-courage/.

195
Modyul 8: ANG MAPANAGUTANG PAMUMUNO
AT PAGIGING TAGASUNOD
May twitter account ka? Ilan na ang nasundan mo?
Ilan na ang followers mo? Kadalasan, ang mga sikat at hina-
hangaang artista at mang-aawit ang maraming followers o
tagasunod. Ano kaya ang katangiang mayroon sila at sila ay
sinusundan?
Ikaw, masasabi mo bang lider ka o tagasunod? Kapag may mga pangkatang
gawain sa tahanan, sa paaralan, at maging sa lipunan, minsan ikaw ang namumuno,
di ba? Pero may mga sitwasyon na mas gusto mong ikaw ang tutulong at susunod
sa lider. Kahit ano pa man ang iyong gampanin, ang tagumpay ng pangkat ay
nakasalalay sa pagtupad ng iyong tungkulin bilang kasapi nito. Inaasahan na sa
pamamagitan ng modyul na ito, malilinang at maipamamalas mo ang mga
inaasahang kasanayang pampagkatuto. Magsisilbi rin itong gabay sa pagsasagawa
ng isang gawaing magpapaunlad ng iyong kakayahang maging mapanagutang lider
at tagasunod upang mapatatag ang iyong pakikipag-ugnayan sa kapwa at ang iyong
pagkakaroon ng makabuluhang buhay sa lipunan.
Napag-aralan at naipamalas mo sa mga naunang aralin ang pag-unawa sa
kahalagahan ng pakikipagkapwa, pakikipagkaibigan, at pamamahala ng emosyon.
Inaasahang gagamitin mo ang lahat ng mga pag-unawang ito upang maipamalas mo
ang mga layuning pampagkatuto na inaasahan sa modyul na ito. Inaasahang
masasagot mo rin ang dalawang mahalagang tanong na:
Bakit mahalaga na
maunawaan at gampanan
ang aking tungkulin bilang
lider at tagasunod?
Ano ang maaari kong
maibahagi sa lipunan bilang
mapanagutang lider at
tagasunod?

196
a. Natutukoy ang kahalagahan ng pagiging mapanagutang lider at tagasunod
b. Nasusuri ang katangian ng mapanagutang lider at tagasunod na nakasama,
namasid, o napanood
d. Naisasagawa ang mga angkop na kilos upang mapaunlad ang kakayahang
maging mapanagutang lider at tagasunod
pagpapaunlad ng sarili, sa mapanagutang pakikipag-ugnayan sa kapwa, at
pagkakaroon ng makabuluhang buhay sa lipunan
Paunang Pagtataya
konseptong pag-aaralan; at ang ikalawang bahagi ay susukat ng iyong
kasalukuyang kasanayan sa pamumuno at pagiging tagasunod.

197
Unang Bahagi: Paunang pagtataya ng kaalaman sa mga konsepto ng
pamumuno at pagiging tagasunod
Panuto: Isulat sa kuwaderno ang titik ng iyong napiling sagot.
1. Alin sa sumusunod na pahayag ang nagpapakita ng kahalagahan ng
pamumuno?
a. Natutugunan ang pangangailangan ng bawat kasapi ng pangkat
b. Nagkakaroon ng direksyon ang pangkat tungo sa pagkamit ng layunin
c. Nakatatanggap ng parangal dahil sa pagkakaroon ng magagandang proyekto
d. Nagkakaroon ng kinatawan upang makilala ang pangkat na kinabibilangan
1. Ang mapanagutang pamumuno ay pagkakaroon ng ___________________.
a. awtoridad na maipatupad ang mga gawain upang makamit ang layunin ng
pangkat
b. impluwensya na magpapakilos sa mga pinamumunuan tungo sa pagkamit ng
layunin
c. karangalan pagkatapos na makamit ng pinamumunuan ang layunin ng
pangkat
d. posisyon na magbibigay ng kapangyarihan upang mapakilos ang
pinamumunuan
2. Mataas ang kamalayang pansarili ng isang tao kung nalalaman niya ang tunay
na layon ng kaniyang pagkatao, mga pinahahalagahan, mga talento, layunin sa
buhay at kung ano ang nagbibigay ng kahulugan, kapanatagan, at kaligayahan
sa kaniyang buhay. Siya ay may __________________.
a. kakayahang pamahalaan ang sarili
b. kakayahang makibagay sa sitwasyon
c. kakayahang makibagay sa personalidad
d. kakayahang makibagay sa mga tao
3. Ayon sa resulta ng mga pagsasaliksik, alin sa sumusunod ang pangunahing
katangian ng lider na pinipili ng mga tao?
a. Magaling ang lider sa pagpaplano at pagpapasiya
b. Nagpapamalas ang lider ng integridad
c. Pagkakaroon ng tiwala ng lider sa kaniyang tagasunod
d. Nagbibigay ang lider ng inspirasyon sa pangkat

198
4. Mas marami ang kuntento sa pagiging tagasunod dahil sa ________________.
a. paggalang sa awtoridad
b. pakinabang na tinatanggap
c. parehong paniniwala at prinsipyo
d. mas madali ang maging tagasunod kaysa maging lider
6. Bilang tagasunod, ang isang tao ay masasabing umaayon, kung siya ay
kinakitaan ng __________________________.
a. mataas na antas ng kritikal na pag-iisip at mataas na antas ng pakikibahagi
b. mataas na antas ng kritikal na pag-iisip at mababang antas ng pakikibahagi
c. mababang antas ng kritikal na pag-iisip at mataas na antas ng pakikibahagi
d. mababang antas ng kritikal na pag-iisip at mababang antas ng pakikibahagi
7. Ano ang nililinang ng isang tagasunod kung paiiralin niya ang isang tamang
konsensya na gagabay sa kaniya sa pagtupad ng kaniyang mga gawain at
pagpapaunlad ng pakikipag-ugnayan sa kapwa?
a. Kakayahan sa trabaho
b. Kakayahang mag-organisa
c. Mga pagpapahalaga
d. Pakikipagkapwa
8. Nagiging makabuluhan ang pagiging lider at tagasunod sa pamamagitan ng
sumusunod, maliban sa:
a. pagtataguyod na makamit ang layunin ng pangkat
b. pagiging tapat, maunawain, at pagpapakita ng kakayahang impluwensyahan
ang kapwa
c. pagkakaroon ng kritikal na pag-iisip
d. pagiging magalang at makatarungan sa pakikipag-ugnayan sa iba

199
Para sa Bilang 9 at 10, basahin at unawain ang isinasaad ng talatang nasa kahon.
Alin sa sumusunod na katangian ng mapanagutang lider ang ipinakita ni Kesz?
Pumili ng dalawang katangian.
a. Pagbibigay ng inspirasyon sa mga kasama sa pangkat
b. Patuloy na paglilinang ng kaalaman at kasanayan ng mga kasama sa pangkat
upang patuloy na umunlad
c. Pagkakaroon ng tiwala sa kakayahan ng iba upang sila ay maging lider din
d. Pagkakaroon ng positibong pananaw
e. Kakayahang maglingkod at tugunan ang pangangailangan ng kapwa
f. Kakayahang tukuyin ang suliranin at magsagawa ng isang gawaing lulutas dito
g. Kahusayan sa pagpaplano at pagpapasiya
h. Kahandaang makipagsapalaran
Si Cris “Kesz” Valdez ay tumanggap ng International Children’s
Peace Prize, isang pagkilala sa mga kabataang nagpapakita ng bukod-
tanging paggawa at ideya upang makatulong sa paglutas ng mga suliraning
kinakaharap ng iba pang mga kabataan sa buong mundo. Sa gulang niyang
pito, pinamumunuan ni “Kesz” ang “Championing Community Children” na
binubuo ng mga batang lansangan. Tinawag nilang “Gifts of Hope” ang
ipinamimigay nila na naglalaman ng tsinelas, laruan, toothbrush, kendi, at iba
pa. Tinuruan din nila ang mga kabataang ito na maging malinis sa katawan,
kumain ng masustansyang pagkain, alamin at ipaglaban ang kanilang mga
karapatan. Ipinaunawa rin nila ang kahalagahan ng pagtutulungan at
pagtuturo sa isa’t isa upang lumawak ang kanilang kaalaman at kasanayan.
Sa kaniyang tweet isang araw bago ang parangal, lubos ang
kaniyang pasasalamat sa Diyos sa kaniyang pagiging kinatawan ng mga
kabataang Pilipino at ng bansang Pilipinas. Hinangad niya na sana ay
maging inspirasyon siya ng mga taong makakapakinig sa kaniya, upang
makagawa rin sila ng mabuti sa mga batang higit na nangangailangan sa
iba’t ibang panig ng mundo.

200
Ikalawang Bahagi: Paunang Pagtataya sa Kasalukuyang Kakayahan sa
Pamumuno o Pagiging Lider at sa Pagiging Mapanagutang Tagasunod
Mahalaga ang pagkakaroon ng kaalaman sa kasalukuyang antas ng iyong
kakayahan sa pamumuno o pagiging lider at pagiging mapanagutang tagasunod.
Pagkatapos ng Modyul 8, tayahing muli ang sarili gamit ang parehong instrumento
upang malaman kung nagkaroon ng pagbabago ang iyong kakayahan sa
pamumuno o pagiging lider at pagiging tagasunod.
Panuto: Sagutin nang may katapatan ang bawat pahayag upang masukat ang
kakayahang maging mapanagutang lider at tagasunod. Suriin at tayahin ang sariling
kakayahan kung ang mga pahayag ay ginagawa mo Palagi, Madalas, Paminsan-
minsan, o Hindi kailanman. Lagyan ng tsek () ang iyong sagot batay sa
kasalukuyang kalagayan ng iyong kakayahan sa pamumuno at pagsunod.
Mga Pahayag
Palagi
(3)
Madalas
(2)
Paminsan-
minsan
(1)
Hindi
kailan-
man
(0)
1. Sapat ang aking kaalaman at
kasanayan upang mamuno.
2. Patuloy ang pagpapaunlad ko
sa aking sariling kakayahan sa
pamumuno.
3. Ako ay isang mabuting halimbawa
sa aking kapwa kabataan.
4. Tinatanggap ko at
ginagampanan ko ang aking
tungkulin bilang lider.
5. Kinikilala ko ang mga kasapi ng
pangkat, pinangangalagaan at
ipinaglalaban ko ang kanilang
kapakanan.
6. Inilalahad ko ang layunin ng
pangkat at ang direksyong
tatahakin sa pagkakamit nito.
7. Kinikilala ko at tinutulungang
paunlarin ang potensyal ng bawat
kasapi na maging lider din.
8. Gumagawa ako ng mga
pagpapasiyang makatwiran at
napapanahon.

201
Mga Pahayag
Palagi
(3)
Madalas
(2)
Paminsan-
minsan
(1)
Hindi
kailan-
man
(0)
9. Tinuturuan ko ang mga
tagasunod ng paggawa nang
sama-sama at nagbibigay ako
ng pagkakataon upang subukin
ang kanilang kakayahan.
10. Nagbibigay ako ng nararapat na
impormasyon sa mga kasapi ng
pangkat.
11. Gumagawa ako ng aksyong
tugma sa ipinatutupad ng lider.
12. Aktibo akong nagpapasiya
upang makatulong sa
pagsasakatuparan ng gawain ng
pangkat.
13. Nagpapakita ako ng interes at
katalinuhan sa paggawa.
14. Ako ay maaasahan at may
kakayahang gumawa kasama ang
iba upang makamit ang layunin.
15. Kinikilala ko at iginagalang ang
awtoridad ng lider.
16. Alam ko ang aking pananagutan
sa maaaring ibunga ng aking
mga kilos at gawa.
17. Aktibo akong nakikilahok sa
mga gawain ng pangkat.
18. Kritikal kong sinusuri ang
ipinagagawa ng lider kung ito ay
makatutulong upang makamit
ang mabuting layunin ng
pangkat
19. Malaya kong ipinahahayag nang
may paggalang ang aking
opinyon kapag gumagawa ng
pasiya ang pangkat.
20. Pumipili ako ng isang
mapanagutang lider nang may
katalinuhan.

202
Interpretasyon ng Iskor
51 – 60
Wala nang hahanapin pa. Maaari kang makatulong
upang maging gabay at mapagsanggunian ng iba sa
kanilang paglinang ng kasanayan sa pamumuno at
pagiging tagasunod. Ang iyong kakayahan sa pamumuno
at pagiging tagasunod ay kahanga-hanga at dapat
tularan!
41 – 50
Kinakikitaan ka ng pagsusumikap na maging isang
mapanagutang lider at tagasunod. Maaaring ibahagi ang
kasanayan. Ipagpatuloy ang pagbabahagi ng sarili sa
kapwa!
16 – 40
Mayroong pagsusumikap na malinang ang kakayahan sa
pamumuno at pagiging tagasunod. Ipagpatuloy!
15 pababa
Nagbibigay ng kaligayahan at kapanatagan ang maging
isang mapanagutang lider at tagasunod. Magkaroon ng
pagsusumikap at sumangguni sa taong maaaring
makatulong sa iyo upang mapaunlad ang iyong
kakayahan sa pamumuno at pagiging tagasunod.

203
Gawain 1
Panuto:
1. Magtala ng limang salita o grupo ng salita na naiuugnay mo sa salitang LIDER at
TAGASUNOD. Isulat sa kuwaderno ang iyong sagot.
Hal.
Huwaran
LIDER
Hal.
Mapagkakatiwalaan
TAGASUNOD

204
Lider
_________________________
_________________________
_________________________
_________________________
_________________________
Tagasunod
_________________________
_________________________
_________________________
_________________________
_________________________
_________________________
2. Sumangguni sa dalawang kamag-aral. Pag-usapan ang mga isinulat na salita o
grupo ng salita tungkol sa lider at tagasunod. Itala ang mga salita o grupo ng
mga salita sa angkop na kahon: kung Lider o Tagasunod.
3. Itala sa iyong kuwaderno ang mahahalagang pangyayari na naganap sa iyong
ginawang pagsangguni.
Gawain 2
Panuto:
1. Itala ang mga pagkakataon na naging kasapi ka ng mga samahan o pangkat,
maaaring sa loob ng paaralan (hal. pangkatang gawain sa klase, Peace Club) o
sa labas ng paaralan (hal. Sangguniang Kabataan, basketball team).
2. Ilagay kung ano ang iyong naging katungkulan o kasalukuyang katungkulan.
Maaari mong dagdagan ang talaan.
Mga Samahan o Pangkat
na Aking Sinalihan
Aking Katungkulan
Halimbawa:
1. Group 2 – pangkatang gawain sa EsP Lider
2. Supreme Student Government Kalihim
3. Dance Troupe (elementarya) Kasapi
Ikaw naman:
1.
2.
3.
4.
5.

205
3. Sa iyong journal, sumulat ng pagninilay tungkol sa mga tungkuling iyong
ginagampanan bilang lider at bilang tagasunod.
4. Gamiting gabay sa pagsulat ang sumusunod na tanong:
a. Suriin ang mga tungkuling ginagampanan mo sa mga samahang iyong
kinabibilangan. Ano ang mas marami, ang iyong pagiging lider o ang pagiging
tagasunod?
b. Alin sa mga kinabibilangan mong samahan ang labis mong pinahahalagahan?
Bakit?
c. Ano ang iyong tungkulin sa nabanggit na samahan? Paano mo tatayahin ang
antas ng iyong pagganap sa iyong tungkulin? (Mula 1 hanggang 10; iskor na 1
kung pinakamababa at 10 kung pinakamataas). Ipaliwanag ang iskor na ibinigay.
d. Ano sa palagay mo, ang dapat mo pang gawin upang mapaunlad ang pagganap
mo sa mga tungkuling kasalukuyang nakaatang sa iyo?
Gawain 1: Pagsusuri ng mga Kilalang Lider
Panuto:
Pumili ng dalawang lider mula sa Hanay A at dalawa mula sa Hanay B. Gumawa ng
pagsasaliksik sa kanilang buhay, gamit ang Lotus Diagram para sa Worksheet
HANAY
A
Martin
Luther King
Blessed Mother
Theresa
Ban
Ki-Moon
Barack
Obama
Jesse
Robredo
HANAY
B
Adolf Hitler Attila,
the Hun
Jim Jones Nero Stalin

206
Gamitin mong gabay ang halimbawa tungkol kay Mahatma Gandhi
Ikaw naman:
Para sa Hanay A
Mga prinsipyong kinilala at
ipinaglaban:
Pakikipaglabang hindi ginamitan ng
dahas (non-violence); pagiging tapat;
pagkakapantay-pantay
Pagkakasundo (kahit magkaiba ang
relihiyon at katayuan sa lipunan
Kailan at saan ipinanganak; kung namatay
na: petsa ng kamatayan at kung paano
namatay; at lugar kung saan lumaki:

207
Para sa Hanay B
Mga Tanong:
1. Suriin ang natapos na lotus diagram. Magbigay ng tatlong mahahalagang bagay
na iyong natuklasan sa buhay ng pinili mong lider sa Hanay A at sa Hanay B na
nakaimpluwensya sa kanila bilang lider.
2. Paghambingin ang kanilang katangian (ika-7 kahon sa lotus diagram). Ano ang
pagkakatulad? Ano ang pagkakaiba?
3. Kung isasaalang-alang mo ang bunga ng kanilang pagpapasiya (ika-8 kahon sa
lotus diagram), sino ang nais mong tularan bilang lider? Pangatwiranan.
Gawain 2: Pagsusuri ng Mga Sitwasyon
Sa isang pangkat, nasusubok ang kakayahan mong makipagkapwa,
maaaring bilang isang lider o bilang isa sa mga kasapi nito. May mga sitwasyon na
kaya mong mapagtagumpayan at may mga sitwasyong nangangailangan ng
makatwirang pagpapasiya.
Kailan at saan ipinanganak; kung namatay
na: petsa ng kamatayan at kung paano
namatay; at lugar kung saan lumaki:

208
Panuto: Basahin at unawain ang sumusunod na sitwasyon na nagpapakita ng mga
karaniwang pangyayari sa isang pangkat habang ginagampanan ang nakaatang na
gawain sa kanila. Sa bawat sitwasyon, sagutin sa iyong kuwaderno ang sumusunod
na tanong:
1. Paano mo haharapin ang sitwasyon?
2. Ano ang pangmadaliang solusyon?
3. Ano ang pangmatagalang solusyon?
4. Ano-anong mga katangian ng lider at tagasunod ang gusto mong mapaunlad sa
iyong sarili?
“Ang Masayahing si Jose.” Isang proyekto ang
pinagpaplanuhan ng klase bilang pagtulong sa mga
nasalanta ng bagyo. Aktibo si Jose sa paglalahad ng
kaniyang mga mungkahi para sa gagawing proyekto at
nagpapahayag siya na nais niyang siya ang maging lider ng
pangkat. Nakagagaan ang presensya ni Jose sa pangkat
dahil siya ay lubhang masayahin. Subalit, maraming
pagkakataon na nakasama mo na si Jose sa mga
pangkatang gawain at alam mo na hindi niya
nagagampanan ang tungkulin niya bilang lider. Nalalaman mo rin na ang nais lamang
niya ay magkaroon ng posisyon at ang makilala. Kung magawa man ng pangkat ang
gawain, inaako ni Jose ang pagkilala at hindi binibigyan ng kaukulang pagkilala ang
mga kasapi ng pangkat.
“Ang Masipag na si Rita.” Masipag ang iyong kaklaseng si Rita. Madalas na siya ang
nahahalal na lider ng pangkat dahil siya ang gumagawa ng lahat ng kailangang gawin
ng pangkat. Hindi na siya nagbibigay ng gawain sa kaniyang mga kasama dahil mas
madali niyang natatapos ang gawaing iniatang sa pangkat nila kung siyang mag-isa
ang gagawa. Hindi ka sang-ayon sa ganitong paraan pero karamihan ng iyong mga
kasama sa pangkat ay lubos na natutuwa.
“Ang Mabait na si Freddie.” Itinalaga ng guro na maging lider ng pangkat si Freddie.
Kapag nagpupulong, halos lahat ng kasapi ay hindi nakikinig, nagkukuwentuhan, at
may ginagawang ibang bagay. Hindi ito pinapansin ni Freddie at hinahayaan na lang
niya ang mga kaklase. Nag-aalaala ka dahil nasasayang ang panahon na walang
natatapos ang inyong pangkat.
“Ang Masunuring si Lito.” Masarap kasama sa pangkat si Lito. Tahimik, maaasahan,
at masunurin siya. Subalit napapansin mo na laging inuutusan ng lider ninyo si Lito na
sa palagay mo ay hindi na makatarungan, tulad ng pagpapabili ng meryenda,
pagpapabuhat ng bag, pag-aayos at paglilinis nang ginamit na silid sa pagpupulong.
Maraming magagandang ideya si Lito na maaaring makatulong sa gawain ng pangkat.
Subalit, dahil lagi siyang inuuutusan at sumusunod, di siya nabibigyan ng
pagkakataong maibahagi ang kaniyang naiisip at saloobin sa mga paksang tinatalakay
ng pangkat. Nanghihinayang ka para kay Lito.

209
D. PAGPAPALALIM
Ang Mapanagutang Pamumuno at Pagiging Tagasunod
Lider ka ba o tagasunod? Sa mga pangkatang gawain, minsan ikaw ang
namumuno, di ba? Pero may pagkakataon din na ikaw ang sumusunod sa lider.
Mahirap paghiwalayin ang pagtalakay sa mga konsepto ng pagiging lider at
tagasunod. Kung walang tagasunod, walang halaga ang pagiging lider. Kailangan
din naman ng isang pangkat ang lider na magbibigay ng direksyon. Hindi rin naman
puwede na lahat ng miyembro
ng pangkat ay lider. Minsan,
mayroon na ngang lider at
may tagasunod, hindi pa rin
magkasundo at nagkakaroon
ng suliranin sa pakikipag-
ugnayan ang pangkat.
Alalahanin mo na ang pagkakaroon ng isang ugnayang may kapayapaan at
pagkakaisa ay isa sa mga paraan upang malinang ang iba’t ibang aspeto ng iyong
pagkatao tungo sa iyong pagiging ganap. Makapaglilingkod ka at makapagpapakita
ng pagmamahal sa kapwa kung malilinang mo ang iyong kakayahan na gampanan
ang iyong tungkulin batay sa hinihingi ng sitwasyon, maaaring bilang lider o
maaaring tagasunod. Kung ikaw ay magiging mapanagutang lider at tagasunod, ano
ang maaari mong maibahagi sa pangkat o lipunang iyong kinabibilangan?
Kahalagahan ng Pamumuno at ng Lider
Ang mga pangyayari noong nakaraang Ikalawang Digmaang Pandaigdig ang
nagpatunay na malaki ang nagagawa ng isang pinuno o lider tulad ni Winston
Churchill na Punong Ministro ng Gran Britanya at ni Adolf Hitler na pinuno ng Nazi sa
Alemanya. Maaaring maisulong ng isang lider ang katuparan ng isang layuning
makatarungan o ang pagsira sa dignidad ng kaniyang kapwa, matupad lang ang
mga layuning makasarili.
Maraming patunay na ang tagumpay ng isang kumpanya ay nakasalalay sa
pamumuno ng lider nito. Maaaring tunghayan ang palabas na “Titans” sa CNBC’s

210
Titans series (http://video.cnbc.com/gallery/?video=3000028912)
na nagtatanghal ng mga taong nakagawa ng mga kahanga-
hangang bagay na hindi aakalain na magagawa o
magtatagumpay. Isa ang karanasan ni Steve Jobs ng
kumpanyang Apple. Siya ay nagpakita ng lakas ng loob na mag-
isip at gumawa ng kakaiba sa ginagawa ng karamihan. Nakilala
at sumikat ang iPhone dahil sa kaniyang pamumuno at tinagurian siyang Person of
the Year 2010 ng The Financial Times.
Isa ring kahangahangang gawa ng matagumpay na lider
ang mapag-isa ang matagal nang di nagkakasundong mamamayan
sa India dahil sa pagkakaiba ng relihiyon at katayuan sa lipunan.
Itinaguyod ni Mohandas Karamchand Gandhi, na kilala sa tawag na
Mahatma Gandhi, ang pamumuhay na payak at pakikipaglabang di
ginagamitan ng dahas.
Sa iyong buhay, maraming pagkakataon na nakararanas ka ng pamumuno
ng isang lider – mga karanasang hindi mo malilimutan dahil marami kang natutuhan
dahil naiinis ka o nasaktan ka sa mga pagpapasiyang kaniyang ginawa. May mga
bagay na kahit gusto mong gawin, hindi mo magawa dahil walang lider o taong
mamumuno o aalalay sa iyo. Ang madalas, kailangan mo ng isang tao na
magbibigay sa iyo ng lakas ng loob at inspirasyon upang maisakatuparan mo ang
mga bagay na gusto mong gawin. Minsan ay naghahanap ka ng isang tao na
susundin mo dahil magkatulad kayo ng pananaw o dahil ang taong iyon ay may
taglay na katapangan at katatagan na kumatawan sa pananaw ng nakararami at
handang ipaglaban ang katotohanan para sa kabutihang panlahat.
Mga Katangian ng Mapanagutang Lider
May kakayahan ang lider na makakita at makakilala ng suliranin at lutasin ito.
Nangunguna siya, lalo na kapag may mga sitwasyong kailangan ng dagliang aksyon
o emergency at gagawin ang mga bagay na dapat gawin, madalas ay sa tulong ng
iba. Nangangailangan ng tibay at lakas ng loob ang pagiging lider lalo na sa
paggawa ng mga pagpapasiya para sa ikabubuti ng pangkat na kaniyang
kinabibilangan. Dahil dito nagiging instrumento siya tungo sa pagbabago. Isang
http://www.idownloadblog.c
om/2011/06/23/steve-jobs-
cnbc-titans/

211
bagay na may magagawa ka bilang kabataan. Dahil ikaw ay may kalakasan ng
pangangatawan at pag-iisip, ang maging isang mapanagutang lider ay hindi
imposible.
Napatunayan ng karanasan ni Cris “Kesz”
Valdez ang kakayahan ng isang kabataan na
maging isang mapanagutang lider (tunghayan ang
kaniyang kuwento sa Paunang Pagtataya). Tulad
ni Kesz, marami na rin ang nakaunawa sa
kahalagahan ng pagkakaroon ng isang mabuti at mapanagutang pamumuno. Ayon
kay John C. Maxwell, dalubhasa sa mga paksang tungkol sa pamumuno, ang
pamumuno o ang pagiging lider ay pagkakaroon ng impluwensya. Kung
mapalalawak ng isang tao ang kaniyang impluwensya, mas magiging epektibo
siyang lider. Ang pagtatagumpay at pagkabigo sa lahat ng mga bagay ay dahil sa
pamumuno. Kung nais mo na magkaroon ng positibo at pangmatagalang epekto at
impluwensya sa mundo, kailangang linangin at pagsumikapan ang maging mas
mabuting lider at ang mabuting pamumuno.
Pamumunong Inspirasyunal, Transpormasyonal, at Adaptibo ayon kay Dr.
Eduardo Morato (2007)
Pamumunong Inspirasyunal
Nagbibigay ng inspirasyon at direksyon ang
ganitong uri ng lider. Nakikita niya ang
kahahantungan ng kanilang mga pangarap para sa
samahan. Nakikinig at pinamumunuan niya ang mga
kasapi ng kaniyang pangkat tungo sa nagkakaisang
layunin para sa kabutihang panlahat. Modelo at
halimbawa siya ng mga mabubuting pagpapahalaga
at ipinalalagay ang kaniyang sarili na punong-
tagapaglingkod (servant leader) sa pamamagitan ng
pagtatalaga ng mga gawaing magbibigay ng pagkakataong makapaglingkod sa
kapwa. Ang pamumuno ni Martin Luther King, Mother Teresa, at Mahatma Gandhi
ay ilan sa mga halimbawa ng ganitong uri ng pamumuno.
Kung nais mo na magkaroon ng
positibo at pangmatagalang
epekto at impluwensya sa
mundo, kailangang linangin at
pagsumikapan ang maging
mabuting lider.

212
Pamumunong Transpormasyonal
Ang pagkakaroon ng pagbabago ang
pinakatuon ng ganitong lider. May
kakayahan siyang gawing kalakasan ang
mga kahinaan at magamit ang mga
karanasan ng nakalipas, kasalukuyan, at
hinaharap upang makamit ang mithiin ng
pangkat na pinamumunuan. Madali siyang
makatuklas ng magaganda at mabuting
pagkakataon upang mas maging
matagumpay ang pangkat na kaniyang kinabibilangan. Nililinang niya ang kaniyang
kaalaman at kasanayan upang magkaroon ng kaisipang kritikal na kakailanganin
niya upang matukoy ang pinakamahalaga at pinakaunang dapat gawin sa paglutas
ng suliranin. Bilang lider, subok ang kaniyang kakayahang makipag-ugnayan sa
kapwa dahil kaakibat ng ganitong pamumuno ang pagtulong, pagtuturo, at paggabay
sa kaniyang mga kasama sa pangkat. Umaalalay siya bilang mentor upang
magkaroon ng sapat na kaalaman at kasanayan ang kaniyang mga kasama upang
mapaunlad ng mga ito ang kanilang sarili at maabot ang kanilang pinakamataas na
potensyal. Ang pamumuno ni Sec. Jesse Robredo, Steve Jobs, Bill Gates, at
maraming lider ng mga matatagumpay na kumpanya, ay ilan sa mga halimbawa ng
ganitong uri ng pamumuno.
Pamumunong Adaptibo
Ibinabatay sa sitwasyon ang istilo ng
pamumunong adaptibo. May mataas na antas ng
pagkilala sa sarili (self-awareness) at kakayahang
pamahalaan ang sarili (self-mastery) ang lider na
gumaganap ng pamumunong adaptibo. Mayroon
siyang mataas na emotional quotient (EQ) at
personalidad na madaling makakuha ng paggalang
at tagasunod. Ang pamumuno ni Ban Ki-Moon,
Barack Obama, at Lee Kuan Yew ay halimbawa ng
ganitong uri ng pamumuno.

213
May apat na katangian ang adaptibong lider:
1. Kakayahang pamahalaan ang sarili (self-mastery o self-adaptation). Mataas ang
kamalayang pansarili ng isang tao kung nalalaman niya ang tunay na layon ng
kaniyang pagkatao, mga pinahahalagahan, layunin sa buhay at kung ano ang
nagbibigay ng kahulugan, kapanatagan at kaligayahan sa kaniyang buhay.
Maaari mong makamit ang katangiang ito sa pamamagitan ng:
a. pagpapaunlad ng iyong panloob na pagkatao (inner self) sa pamamagitan ng
pag-unawa sa iyong buong pagkatao tungo sa kaliwanagan (enlightened
self).
b. pagpapaunlad ng iyong ispiritwal na pagkatao at pagkakaroon ng maliwanag
na pananaw sa pagiging mapanagutang bahagi ng lipunan.
c. pagpapaunlad ng pagkataong hindi makasarili sa pamamagitan ng
kahandaang maglingkod at magsakripisyo para sa ikabubuti ng iba.
2. Kakayahang makibagay sa sitwasyon. Maraming
paraan ng pamamahala ang kayang gawin ng
isang adaptibong lider. Nalalaman niya kung
anong uri ng pamamahala o istilo ang nararapat
sa bawat sitwasyon na kaniyang kinahaharap
dahil siya ay sensitibo, marunong makibagay at
dagliang tumutugon sa mga pangangailangan ng
kaniyang pinamamahalaan.
3. Kakayahang makibagay sa personalidad. Kinakikitaan ang isang adaptibong lider
ng masidhing pagnanasang magtagumpay at umiwas sa kabiguan; ang
makipagsapalaran at ipaglaban ang kaniyang mga karapatan tungo sa
pagtatagumpay. Nalalaman niya kung paano makitungo sa iba’t ibang tao na
mayroong iba’t ibang personalidad.
4. Kakayahang makibagay sa mga tao. Madaling makipag-ugnayan at makitungo
sa ibang tao ang isang adaptibong lider dahil sa kaniyang mataas na antas ng
kamalayan at kasanayang panlipunan. Madali rin para sa kaniya ang makaisip
ng mga paraan upang mapagkasundo ang mga di-nagkakaunawaang panig.
Mga Prinsipyo ng Pamumuno
Ang sumusunod na prinsipyo ng pamumuno ang ipinatutupad ng The Royal
Australian Navy: Leadership Ethic (2010) upang ang lider ay maging mapanagutan.
“Ang pinakamagaling na lider
ay mapagmalasakit, may
integridad, at may kakayahang
maglingkod.”
Lewis, 1998

214
1. Maging sapat ang kaalaman at
kasanayan.
2. Kilalanin at ipagpatuloy ang
pagpapaunlad ng sarili.
3. Maging mabuting halimbawa.
4. Tanggapin at gampanan ang
tungkulin.
5. Kilalanin ang mga tagasunod
at kasapi ng pangkat,
pangalagaan at ipaglaban ang kanilang kapakanan.
6. Ilahad ang layunin at ang direksyong tatahakin sa pagkakamit ng layunin.
7. Kilalanin at paunlarin ang potensyal ng bawat kasapi na maging lider.
8. Gumawa ng mga pagpapasiyang makatwiran at napapanahon.
9. Turuan ang mga tagasunod ng paggawa nang sama-sama at magbigay
ng mga pagkakataon upang subukin ang kanilang kakayahan.
10. Magbigay ng nararapat na impormasyon sa mga kasapi ng pangkat.
Ang mabuting lider, ayon kay
Lewis (1998), ay naglilingkod,
natitiwala sa kakayahan ng iba (upang
maging lider din), nakikinig at
nakikipag-ugnayan nang maayos sa
iba, magaling magplano at
magpasiya, nagbibigay ng inspirasyon
sa iba, patuloy na nililinang ang
kaalaman at kasanayan upang patuloy na umunlad, may positibong pananaw, may
integridad, mapanagutan, handang makipagsapalaran, inaalagan at iniingatan ang
sarili, at mabuting tagasunod.
Ayon kay Dr. Jack Weber ng University of Virginia (nabanggit ni Oakley &
Krug, 1991), makikilala ang kahusayan ng pagiging lider sa kilos ng mga taong
kaniyang pinamumunuan. Mahusay ang lider kung ang mga taong nakapaligid sa
kaniya ay punong-puno ng inspirasyon dahil sa mga ipinakita niya bilang lider, at ang

215
inspirasyong ito ang nagtutulak sa mga tagasunod na gumawa upang makamit ang
layunin ng pangkat.
Ang Kahalagahan ng Pagiging Tagasunod
Kapag napag-uusapan ang pamumuno, hindi maitatanggi na kailangan ding
pag-usapan ang tungkuling ginagampanan ng mga tagasunod o iba pang kasapi ng
pangkat. Hindi lahat ng naging lider ay lider sa lahat ng pagkakataon. Tagasunod din
ang marami nating mga lider, lider sila pero mayroon pa ring nakatataas sa kanila na
dapat nilang sundin. Marami ang natututong maging lider dahil sa kanilang
kakayahang sumunod. Kahit ikaw, may mga pagkakataong naging lider ka at naging
tagasunod, di ba? Ang iyong kaalaman at kakayahang mamuno ay kasing-halaga rin
ng iyong kaalaman at kakayahang maging tagasunod. Hindi magiging matagumpay
ang isang samahan kung walang suporta mula sa mga kasapi at tagasunod nito.
Maaaring hindi mapantayan ang
kahalagahan ng lider sa isang samahan pero
dapat mong maunawaan na ang kalakasan o
kahinaan ng isang samahan ay nakasalalay
rin sa kaniyang mga kasapi o tagasunod. Hindi
ka magiging lider kung wala kang tagasunod
(Kelly, 1992). Maraming mga pagsasaliksik na
ang ginawa sa pagiging lider at pamumuno. Sa ngayon, unti-unting nabibigyan ng
pansin ang kahalagahan ng tungkulin ng mga tagasunod sa pagkakamit ng layunin
at pagtatagumpay ng isang samahan. Ayon kay Barbara Kellerman ng Harvard
University (nabanggit sa www.leadershipkeynote.net), nakagagawa at
naisasakuparan ng epektibong grupo ng tagasunod ang layunin ng samahan. Hindi
ba’t maraming digmaan ang napagtagumpayan dahil sa malalakas at magagaling na
sundalo? Tulad ng ipinakitang pamumuno ni Alexander the Great na hari ng
Macedonia, laban sa emperyo ng Persia. Marami ring koponan ng manlalaro ang
nanalo sa mga kompetisyon dahil sa mahuhusay na atleta. At ang kumpanyang may
magagaling at mahuhusay na empleyado ang karaniwang nangunguna laban sa
kanilang mga kakumpitensya. Kaya’t, para sa isang lider, maraming mabubuting
Ayon kay Barbara Kellerman ng
Harvard University (nabanggit sa
www.leadershipkeynote.net),
nakagagawa at naisasakuparan ng
epektibong pangkat ng tagasunod
ang layunin ng samahan.

216
bagay ang naidudulot ng pagkakaroon ng mga kasama at tagasunod na lubhang
mahuhusay.
Suriin ang mga gawaing iyong pinagkakaabalahan sa loob ng isang araw.
Hindi ba’t mas madalas na ikaw ang sumusunod kaysa ikaw ang namumuno?
Nakasalalay ang pag-unlad ng iyong pagkatao sa maayos na pagtupad mo ng
tungkulin. Kaya’t marapat lang na iyong linangin ang kaalaman at kakayahan mong
maging isang mapanagutang tagasunod.
Mga Tungkulin ng Tagasunod o Follower
Maraming naghahangad na maging lider ng isang samahan. Pero, mas
marami ang kuntento at kusang pinipili na tumulong sa lider at maging tagasunod.
Bakit kaya? Ikaw, bakit kaya may pagkakataon na mas gusto mong maging
tagasunod at pamunuan ka ng isang lider?
Pinipili ng tao ang maging tagasunod
dahil sa kaniyang tinatanggap na mga
pakinabang, maaaring para sa sarili o para sa
pangkat. Ang ilan ay napipilitang sumunod
dahil sa takot sa awtoridad (Mungkahi: maaaring basahin ang tanyag na
eksperimento ni Milgram noong 1950s sa http://nature.berkeley.edu/ucce50/ag-
labor/7article/article35.htm). Mayroon namang sumusunod dahil sa lubos na tiwala at
pagsang-ayon sa mga pananaw at ipinaglalaban ng lider, na handang ipagkatiwala
nang lubos ang buhay sa lider (Mungkahi: maaaring basahin ang kuwento ni Jim
Jones sa http://www.religioustolerance.org/dc_jones.htm). Mayroon namang
tuluyang nagiging bulag na tagasunod, hindi na nag-iisip, sunod lang nang sunod sa
kung ano ang sabihin ng lider. Kadalasang sinasabi nating uto-uto o mga taong
walang sariling disposisyon. (Mungkahi: maaaring basahin ang kuwento ng “The
Pied Piper of Hamelin” sa http://www.readroom.com/rroom/booksread/PiedPiper/
PiedPiper.pdf).
Kung susuriin ang mga resulta ng pagsasaliksik tungkol sa mga dahilan kung
bakit mas pinipili ng tao ang sumunod, nangingibabaw ang pagkakaroon ng tiwala
sa lider. Kapag nawala ang tiwala ng tagasunod sa lider, dumarating ang panahon
Ang nagiging pinakamahusay na lider
ay ang mga taong naging
pinakamahusay na tagasunod.
—Alexander Haslam

217
na nawawala ang kaniyang interes sa
paggawa, lumalaban siya o nagrerebelde, o
tuluyang umaalis sa pangkat.
Tungkulin ng tagasunod o follower ang
magsulong at gumawa ng aksyong tugma sa
ipinatutupad ng lider upang makamit ang
layunin ng samahan. Gumagawa siya ng
aktibong pagpapasiya upang makatulong sa
pagsasakatuparan ng mga gawain ng pangkat.
Nagpapakita siya ng interes at katalinuhan sa paggawa. Siya ay maasahan at may
kakayahang gumawa kasama ang iba upang makamit ang layunin. Kinikilala niya
ang awtoridad ng lider at nagpapataw siya ng limitasyon sa kaniyang mga kilos,
pagpapahalaga, mga opinion, at pananagutan sa maaaring ibunga ng kaniyang
gawa (Kelly, 1992).
Ibinahagi rin ni Kelly (1992) ang mga antas ng pagiging tagasunod (Levels of
Followership). Ayon sa kaniya, marapat na tayo ay maging ulirang tagasunod
upang masabing ginagampanan natin nang mapanagutan ang ating tungkulin. Ang
limang antas ay batay sa iskor sa dalawang component: paraan ng pag-iisip (kung
kritikal o hindi) at pakikilahok (aktibo o hindi).
Basahin at suriin kung ano ang uri at antas ng iyong pagiging tagasunod:
Antas ng Pagiging
Tagasunod
Paraan ng Pag-iisip
(kritikal – hindi kritikal)
Pakikilahok
(aktibo – hindi
aktibo)
Uliran Mataas Mataas
Hiwalay Mataas Mababa
Umaayon Mababa Mataas
Pragmatiko (Praktikal) Nasa gitna Nasa gitna
Pasib (Hindi Aktibo) Mababa Mababa
Nais ng mga epektibong tagasunod
na bigyan sila ng napapanahon at
kakailanganing impormasyon ng
kanilang mga lider, isali sila sa mga
pagpapasiya at paggawa ng isang
kapaligiran na kung saan ang mga
kontribusyon at pagsusumikap ng
mga tagasunod ay kinikilala,
iginagalang, at pinararangalan.

218
Mga Kasanayang Dapat Linangin ng isang Ulirang Tagasunod (Kelly, 1992)
Ang isang ulirang tagasunod ay nag-iisip ng kritikal at aktibong nakikilahok sa
pagkamit ng layunin ng pangkat na kaniyang kinabibilangan. Taglay ng isang
mapanagutan at ulirang tagasunod ang sumusunod na kakayahan at
pagpapahalaga na maaaring matutuhan at malinang. Nababahagi ito sa tatlong
malalawak na kategorya:
1. Kakayahan sa trabaho (job skills). Malilinang ito sa pamamagitan ng
pagkakaroon ng focus, komitment, pagsusumikap na maragdagan ang
kagalingan sa paggawa, at pagkakaroon ng kusang pagtulong sa
kinabibilangang pangkat.
2. Kakayahang mag-organisa (organizational skills). Malilinang ito sa
pamamagitan ng pagkilala at pagpapalago ng pakikipag-ugnayan sa mga
kasama sa pangkat, iba pang samahan at sa mga namumuno.
3. Mga pagpapahalaga (values component). Malilinang ito ng isang ulirang
tagasunod kung paiiralin niya ang isang mabuti, matatag at matapang na
konsensya na gagabay sa kaniya sa pagtupad ng kaniyang mga gawain
at pagpapaunlad ng pakikipag-ugnayan sa kapwa.
Mga Paraang Dapat Linangin ng Mapanagutang Lider at Tagasunod Upang
Magtagumpay ang Pangkat
Ang pagkakaroon ng di maayos na ugnayan sa pagitan ng lider at tagasunod
ay nakahahadlang sa pagkakaroon ng isang makatwiran na pagpapasiya tungo sa
pagkamit ng layunin ng pangkat. Kadalasan, ang pagkakaroon ng magkaibang istilo
ng pagpapasiya at pagkawala ng tiwala ang nagiging suliranin ng pangkat.
Nangangailangan ang pangkat ng matatag at nagtutulungang lider at tagasunod.
Magtatagumpay ang pangkat kung mapanagutang gagampanan ng bawat isa (lider
at tagasunod) ang kani-kaniyang tungkulin, sa pamamagitan ng:
1. pakikipag-ugnayan at pagpapahayag ng opinyon nang malinaw at may
paggalang.
2. pakikinig at pag-unawa sa mga ideya ng ibang kasapi.
3. pagiging handa sa mga pagtitipon at pakikilahok nang aktibo sa mga
gawain.
4. pagsuporta sa mga kasapi at gawain ng pangkat.

219
5. pagbabahagi ng mga impormasyon, karanasan, at kaalaman sa ibang
kasapi.
6. kusang pagtulong sa ibang kasapi ng pangkat upang matapos ang
gawain.
7. pag-unawa at pagtugon sa mga pagbabagong kinahaharap ng pangkat.
8. paglutas ng suliranin na kasama ang ibang kasapi.
9. pagkakaroon ng komitment.
10. pagtupad sa iniatang na tungkulin at pagiging maaasahan.
Lagi kang may pangangailangan na makipag-ugnayan sa iyong kapwa.
Maaaring ang tungkuling iyong ginagampanan ay lider o tagasunod. Anuman ito,
alalahanin mo na ang pagkakaroon ng isang ugnayang may kapayapaan at
pagkakaisa ay kailangan upang malinang ang iyong pagkatao tungo sa iyong
pagiging ganap.
Kung isinasabuhay mo ang pagiging mapanagutang lider, inaasahan na ikaw
ay magalang sa lahat, mapaglingkod sa kapwa, makatarungan ang iyong pakikipag-
ugnayan, tapat at maunawain at mayroong kang kakayahang impluwensyahan ang
kapwa upang makamit ang layunin ng pangkat at tumugon sa pangangailangan ng
lipunan. Habang pinamumunuan mo ang iba tungo sa pagbabago, nalilinang mo rin
ang iyong sarili na maging mabuting tao. Madali kang tumutugon sa mga suliranin at
nagbibigay ka ng direksyon upang makamit ang layunin ng pangkat. Anuman ang
iyong maging pagpapasiya, lagi mong isinasaalang-alang ang kabutihang panlahat.

220
Kung ang pagiging tagasunod naman ang nakaatang na tungkulin sa iyo,
inaasahan na magiging uliran kang tagasunod at magiging matalino sa pagpili ng
lider na susundin (hangga’t maaari). Naglilingkod ka nang tapat at isinasaalang-
alang lagi ang kabutihang panlahat. Naiimpluwensyahan mo rin ang ibang kasapi ng
pangkat sa pakikiisa at pagsunod sa pamumuno ng lider upang makamit ang layunin
ng pangkat.
Sumusunod ka man o ikaw ang sinusundan, sa pagiging mapanagutang lider
o pagiging tagasunod, makapaglilingkod ka, at makapagpapakita ng pagmamahal sa
kapwa. Magkakaroon ng kabuluhan ang iyong buhay kung ang mga tungkuling
iniatang sa iyo ay iyong kinikilala, nililinang, at isinasabuhay nang mapanagutan
tungo sa pagkakamit ng kabutihang panlahat. Sa huli’y, magiging produktibo at
makabuluhan din ang iyong pamumuhay sa lipunang iyong kinabibilangan.
mga konsepto ng mapanagutang pamumuno at pagiging tagasunod, pag-isipan at
sagutin ang sumusunod na tanong sa iyong kuwaderno:
1. Ano ang kahalagahan ng pagkakaroon ng lider sa isang pangkat?
2. Ano ang mga katangian ng mapanagutang lider na dapat sundin?
3. Ano ang mga katangian ng mapanagutang tagasunod?
4. Anong uri ng pagsunod ang iyong isinasabuhay? Ipaliwanag.
5. Gaano kahalaga ang pagkakaroon ng mapanagutang pamumuno at
pagsunod sa isang pangkat? Ipaliwanag.
6. Paano malilinang at mapatatatag ang pagiging mapanagutang lider at
tagasunod?
7. Ano ang maaari mong maibahagi sa pangkat o lipunang iyong
kinabibilangan bilang isang lider at tagasunod? Ipaliwanag.

221
Batay sa iyong mga sagot sa “Tayahin ang Iyong Pag-unawa”, ipahayag ang
nahinuha mong Batayang Konsepto sa pagiging mapanagutang pamumuno at
pagiging tagasunod sa pamamagitan ng isang graphic organizer. Gawin ito sa iyong
kuwaderno. Gabay mo ang sagot sa mahalagang tanong na: Bakit mahalaga na
maunawaan at gampanan ang aking tungkulin bilang lider at tagasunod? Ano
ang maaari kong maibahagi sa lipunan bilang mapanagutang lider at
tagasunod?
Ang pagganap ng tao sa
kaniyang gampanin bilang:
___________________________________________
ay nakatutulong sa:
_________________________________
__
sa sarili
At tungo sa:
___________________________________________________
sa kapwa at
_________________________________________________________
sa lipunan
sa modyul na ito?

222
Pagganap
1. Balikan ang Gawain 2, tanong bilang 4c at 4d; pagtaya sa antas ng pagganap
mo sa iyong tungkulin at mga bagay na dapat mo pang gawin upang mapaunlad
ang pagganap mo sa mga tungkuling kasalukuyang nakaatang sa iyo.
2. Magplano ng panayam / interview sa dalawang kasapi ng pangkat na iyong
kinabibilangan. (Kung ikaw ay tagasunod, kapanayamin ang lider at isa pang
kasapi; kung ikaw ang lider, kapanayamin ang isa sa mga opisyal at isang
kasapi).
3. Gumawa ng isang dokumentaryo na magpapakita ng mga paraan upang maging
matagumpay ang pangkat sa pamamagitan ng pagtupad ng tungkulin ng lider at
mga tagasunod. Gamiting gabay ang sumusunod na tanong:
a. Ano ang layunin ng pangkat?
b. Paano ka naging bahagi ng pangkat?
c. Ano ang pangunahin mong tungkulin bilang isang lider? o tagasunod?
d. Ano ang mga bagay na dapat gawin ng isang lider o tagasunod upang
makamit ang layunin ng pangkat na kinabibilangan?
e. Anong mga katangian ng isang lider o tagasunod ang sa palagay mo ay
kailangan upang magtagumpay ang pangkat?
f. Ano ang maipapayo mo sa ibang kasapi ng pangkat at sa ibang tao na
nagnanais na maging mapanagutang lider o kasapi ng isang pangkat?
Pagninilay
Gamit ang sumusunod na pamantayan, gumawa ng isang pagninilay sa
ginawang dokumentaryo tungkol sa pagiging lider at tagasunod.
 Pagtukoy sa mga mahahalagang konsepto at kakayahan na naunawaan sa
modyul na ito na nagkaroon ng malaking epekto sa buhay mo (bilang lider at
tagasunod)
 Paglalarawan ng mga pagbabago sa sarili, matapos isagawa ang gawain.
Halimbawa, kung nabanggit na kailangang makinig at maging maunawain
upang maging mapanagutang lider at tagasunod, sa paanong paraan ito

223
makatutulong sa iyo upang maging mapanagutan mong magampanan ang
iyong tungkulin? Mas naging maunawain ka ba sa ibang kasapi ng iyong
pangkat?
 Pagtukoy sa mga taong maaaring hingan ng tulong, gabay, o suporta na
mapagsasanggunian (at iba pang paraan, tulad ng pagbabasa ng mga aklat)
upang mapaunlad ang iyong kakayahang maging mapanagutang lider at
tagasunod.
 Pagkakaroon ng reyalisasyon sa kahalagahan ng pagiging mapanagutang
lider at tagasunod sa pangkat at lipunang kinabibilangan.
 Pagkakaroon ng pansariling komitment sa paglinang ng mga kaalaman at
kasanayan upang maging mapanagutang lider at tagasunod, upang sa huli’y
makamit ang kaganapan ng pagkatao.
Pagsasabuhay
Pagkapos mong maunawaan ang mga inaasahang kaalaman at kasanayan
sa modyul na ito, inaasahan na magsisilbi itong gabay sa paggawa mo ng
mapanagutang gawain upang mapaunlad ang iyong kakayahang maging
mapanagutang lider at tagasunod.
Gamitin ang Worksheet 2, Plano ng Paglilingkod (Action Plan) bilang gabay
sa paggawa ng isang malinaw at makatotohanang plano sa pagiging lider at
pagiging tagasunod. Narito ang mga bahagi:
1. Pangalan ng lider at mga kasapi sa pangkat
2. Pamagat ng proyekto
3. Tao o lugar na nais paglilingkuran
4. Layunin / Paraan ng paglilingkod
5. Mga kakailanganin
6. Inaasahang bunga
7. Mga taong makatutulong sa pagkamit ng layunin
8. Inaasahang panahon ng pagsasakatuparan
Bumuo ng isang pangkat na may 3 hanggang 5 kasapi. Isulat ang
pangunahing tungkulin ng bawat isa. Magplano ng isang gawain na tutugon sa

224
pangangailangan ng mga kamag-aral o maaaring gawain sa barangay o sa ibang
institusyon sa pamayanan. Ipabasa ang plano at palagdaan sa magulang, gurong
tagapayo at humingi ng permiso at pagpapatibay mula sa iyong guro sa EsP.
Bigyang katuparan ang plano, ilapat ang hakbang na inyong itinala.
3. Idokumento ang iyong gawain at magkaroon ng mga larawan na magpapatunay
na naisakatuparan ang plano.
4. Sumangguni sa guro kung may nararanasang balakid sa pagtupad ng proyekto.
Mga mungkahing proyektong maaaring gawin sa patnubay ng guro:
a. “Peer tutoring” sa mga mag-aaral sa mas mababa na baitang (Baitang 7) sa
mga asignaturang kailangang paunlarin
b. “Outreach / Livelihood / Feeding program” sa mga barangay
c. Pagbibigay ng boluntaryong serbisyo sa paaralan o pamayanan (clean-up
drive, tree-planting, anti-dengue campaign, atbp)
d. Maaari ding alamin ang pangangailangan ng mga tao sa lugar na gustong
paglingkuran upang mas maging makabuluhan ang gagawing proyekto.
Narito ang mga kraytirya ng pagtataya ng awtput mo sa Plano ng Paglilingkod:
pagpapaunlad ng sarili, sa mapanagutang pakikipag-ugnayan sa kapwa, at
pagkakaroon ng makabuluhang buhay sa lipunan.
Kumusta na?

225
Mga Kakailanganing Kagamitan (website, software, mga aklat, worksheets)
 Worksheet Blg. 1 – Lotus Diagram
 Worksheet Blg. 2 - Plano ng Paglilingkod (Action Plan)
Mga Sanggunian
Bennis, W. (2009). On becoming a leader: The leadership classic (revised and
updated). New York: Perseus Books Group.
Covey, S. R. (1992). Principle-centered leadership. New York: Fireside.
Covey, S. R. (2008). The leader in me: How schools and parents around the world
are inspiring greatness, one child at a time. New York: Free Press.
Goldman, G. & Newman, J. (1998). Empowering students to transform schools.
California, USA: Corwin Press, Inc.
Kelley, R. (1992). The power of followership: How to create leaders people want to
follow, and followers who lead themselves. New York: Currency Double Day.
Latour, S. & Rast, V. (2004). Dynamic followership: The prerequisite for effective
leadership. Retrieved from http://govleaders.org/dynamic_followership.htm on
September 28, 2012
Lewis, B. (1998). What do you stand for? A kid’s guide to building character.
Minneapolis, MN: Free Spirit Publishing, Inc.
Lipman-Blumen, J. (2004). The allure of toxic leaders: Why we follow destructive
bosses and corrupt politicians and how we can survive them. Oxford University
Press.
Maxwell, J. (2011). The 5 levels of leadership: Proven steps to maximize your
potential. New York: Center Street
Morato, E. (2007). Self-mastery. Philippines: Rex Printing Company, Inc.
Oakley E.& Krug, D. (1991). Enlightened leadership: Getting to the heart of change.
New York: Fireside
Retrieved from http://www.navy.gov.au/w/images/Navy_Leadership_Ethic.pdf on
September 28, 2012

226
http://globalnation.inquirer.net/50668/filipino-street-kid-13-wins-130000-peace-
prize
http://www.leadershipkeynote.net/articles/article-followership.pdf
http://h41112.www4.hp.com/promo/obc/ie/en/business-it-advice/improve-
teamwork/leaders-and-followers-how-to-succeed-at-teamwork.html
http://www.google.com.ph/imgres?q=mahatma+gandhi&hl=en&sa=X&biw=1280&
bih=656&tbm=isch&prmd=imvnsob&tbnid=ckIv4cUdGPOBTM:&imgrefurl=http://
www.goodreads.com/author/show/4467789.Mahatma_Gandhi&docid=Pu5D4Un
BR9lyFM&imgurl=http://photo.goodreads.com/authors/1303458099p5/4467789.j
pg&w=187&h=266&ei=yMuRUMbTAYTumAXZqoHoBA&zoom=1&iact=hc&vpx=
992&vpy=161&dur=7013&hovh=212&hovw=149&tx=58&ty=176&sig=106843793
170985460117&page=1&tbnh=138&tbnw=101&start=0&ndsp=21&ved=1t:429,i:1
47
http://mydlc.com/pmi-mn/PRES/2008D05_FollowershipQ_MAyers.pdf
http://tw.liftinghands.net/upload/topic/1268133256_9313.pdf
http://www.fbla.org/data/files/2012nlc/lucdwinluck_leadership%20styles%20quest
ionnaire.pdf
http://www.nyc.gov/html/weareny/downloads/pdf/student_leadership_course-
teaching_leadership_and_activiti.pdf
http://www.sagepub.com/upm-data/45143_Gill_2e.pdf
http://wps.prenhall.com/hss_aronson_socpsych_6/64/16429/4205880.cw/-
/4205927/index.html
http://www.economist.com/media/globalexecutive/allure_of_toxic_leaders.pdf
http://www.nwlink.com/~donclark/leader/leadstl.html

227
Yunit III
Mga Pagpapahalaga at Birtud ng Pakikipagkapwa
Modyul 9: PASASALAMAT SA GINAWANG
KABUTIHAN NG KAPWA
Bahagi ng ating pagkatao ang marunong
magpahalaga sa mga taong nakagagawa sa atin ng
kabutihan. Mahalaga na isipin ang magandang
nagagawa nito sa sarili lalo na sa mga taong dapat
paglaanan ng pasasalamat. Mahalaga rin na
malaman ng tao kung kanino tunay na nagmumula
ang mga biyayang natatangap.
Bilang Pilipino, ang birtud na ito ay isa sa mga katangiang binibigyan ng
lubos na pagpapahalaga dahil kinikilala ang kabutihan ng kapwa lalo na sa oras ng
pangangailangan. Binibigyang- pansin na ang mga biyayang natatanggap ay dahil
sa pagmamalasakit ng kapwa.
Ngunit paano mo naipakikita ang pagpapahalaga sa mga taong nagpakita
sa iyo ng kabutihang loob? Ang pasasalamat ba ay naipahahayag lang sa mga
taong gumawa sa iyo ng kabutihan? Ano ang isang halimbawa ng kawalan ng
pasasalamat?
Inaasahang masasagot mo ang mahalagang tanong na: Ano ang
kahalagahan ng pagiging mapagpasalamat? Ano ang kaibahan nito sa Entitlement
Mentality?
a. Natutukoy ang mga biyayang natatanggap mula sa kabutihang-loob ng kapwa
at ang mga paraan ng pagpapakita ng pasasalamat

228
b. Nasusuri ang mga halimbawa o sitwasyon na nagpapakita ng pasasalamat o
kawalan nito
d. Naisasagawa ang mga angkop na kilos ng pasasalamat
1. May pag-alala sa mga taong nais pasalamatan
2. May pagbubuo ng talumpati tungkol sa mga taong nais pasalamatan na naging
bahagi ng kanilang buhay
3. May pagpapahayag sa kanilang talumpati sa harapan ng mga kaklase
4. May pagsusulat ng liham pasasalamat sa mga taong nais pasalamatan
Paunang Pagtataya
Gawain 1
Panuto: Basahin at unawaing mabuti ang mga tanong at piliin ang pinakaangkop na
sagot sa bawat bilang. Isulat ang mga sagot sa kuwaderno.
1. Alin ang tanda ng isang taong may pasasalamat?
a. Si Maria ay kuntento sa kaniyang buhay kahit simple lamang dahil alam
niyang pahalagahan ang mga mabubuting natatanggap niya mula sa iba at
sa Diyos.
b. Sa kabila ng mga pagpapalang natatanggap ni Rey, marunong pa rin siyang
tumingin sa kaniyang pinanggalingan.
c. Nag-aaral nang mabuti si Jojo upang marating niya ang kaniyang mga
pangarap.
d. Laging nagpapasalamat si Janet sa mga taong tumutulong sa kaniya kahit
hindi bukal sa kaniyang kalooban.
2. Ano ang tamang pagpapakita ng pasasalamat?
a. Paggawa ng kabutihang-loob sa kapwa kahit naghihintay ng kapalit
b. Pagkilala sa kabutihang ginawa ng kapwa at pagsasabi ng pasasalamat

229
c. Pagpapahalaga sa kabutihan ng kapwa kahit alam mong ginagawa lang niya
ang trabaho nito
d. Pagsasabi ng pasasalamat ngunit salat sa gawa
3. Alin sa sumusunod ang hindi magandang dulot ng pasasalamat sa kalusugan?
a. Nagiging mas pokus ang kaisipan at may mababang pagkakataon na
magkaroon ng depresyon.
b. Naghihikayat upang maging maayos ang sistema ng katawan sa
pamamagitan ng pagkakaroon ng mas malusog na presyun ng dugo at pulse
rate.
c. Nakapanghihina ng katawan dahil laging nag-iisip kung paano
magpapasalamat.
d. Nakapagdadagdag ng likas na antibodies na responsable sa pagsugpo sa
mga bacteria sa katawan.
4. Ano ang entitlement mentality?
a. Ito ay ang paggawad ng titulo o parangal sa isang tao.
b. Ito ay isang paniniwala o pag-iisip na anumang inaasam mo ay karapatan mo
na dapat bigyan ng dagliang pansin.
c. Ito ay ang pagbibigay serbisyo sa mga pangunahing pangangailangan ng
mga tao.
d. Ito ay ang pag-aabuso ng mga mamamayan sa kakayahan ng pamahalaan
na tustusan ang kanilang pangangailangan.
5. Ang sumusunod ay mga pakinabang na dulot ng pasasalamat, maliban sa:
a. Pagkakaroon ng kagalakan dahil sa kinikilala mo ang mga kabutihang kaloob
ng kapwa
b. Gumagaan ang pakiramdam sa kabila ng pagsubok dahil nagiging positibo
ka sa pananaw sa buhay
c. Pagkakaroon ng maraming kaibigan dahil ipinapakita mo ang pasasalamat sa
kanila
d. Pagiging maingat sa mga materyal na pagpapala buhat sa ibang tao

230
6. Ang sumusunod ay mga gawain ng pasasalamat sa loob ng tahanan, maliban
sa:
a. pagsasabi ng salamat sa pagkaing inihanda ng magulang.
b. pagtulong sa mga simpleng gawain sa bahay.
c. paghinto sa pag-aaral upang magtrabaho at makatulong sa pamilya sa
kabila nang may pantustos ang mga magulang.
d. pag-alala sa kaarawan ng taong tumulong sa iyo upang maipakita ang
pagpapahalaga at pagmamahal sa kaniya.
7. Ang birtud na pasasalamat ay gawain ng
a. kalooban c. damdamin
b. isip d. konsensya
8. Alin ang hindi kasama sa tatlong antas ang pasasalamat ayon kay Santo Tomas
Aquinas?
a. Pagkilala sa kabutihang ginawa ng kapwa
b. Pagpapasalamat
c. Paggawa ng kabutihan sa ibang tao bilang pagbabalik ng kabutihang ginawa
sa iyo
d. Pagpapakita ng pagpapahalaga sa kapwa sa abot ng makakaya
9. Ano ang isang halimbawa ng entitlement mentality?
a. Ang hindi pagbabayad ng buwis ng mamamayan kung hindi nakukuha ang
sapat na serbisyo
b. Ang hindi pagbibigay ng pasasalamat ng mga anak sa kanilang magulang
c. Ang pagiging abusado sa kapwa sa paghingi ng tulong
d. Ang kawalan ng utang ng loob sa taong tumutulong
10. Ang sumusunod ay pagpapakita ng kawalan ng pasasalamat, maliban sa:
a. Kawalan ng panahon o kakayahan upang matumbasan ang tulong na
natanggap sa abot ng makakaya
b. Pagpapasalamat nang hindi bukal sa puso
c. Hindi pagkilala o pagbigay-halaga sa taong gumawa ng kabutihan
d. Paghingi ng suporta sa mga magulang sa mga pangunahing
pangangailangan dahil menor de edad

231
Gawain 2
Panuto: Sa bilang isa hanggang sampu kung saan ang isa (1) ang pinakamahalaga,
isulat ang mga pinasasalamatan mo sa buhay ayon sa iyong pagpapahalaga.
1. 6.
2. 7.
3. 8.
4. 9.
5. 10.
Pagsusuri
1. Ano ang nalaman mo sa iyong sarili?
2. Sino-sino ang binibigyan mo ng pagpapahalaga sa buhay?
3. Naipakikita mo ba ang iyong pasasalamat sa kanila? Paano?
4. Mahalaga ba para sa iyo ang maging mapagpasalamat?
Ang susunod na bahagi ay magsisilbing gabay upang lalo mo pang
matuklasan ang iyong sarili kung taglay mo ang pasasalamat.

232
1. Binigyan ka ng inspirational book ng kaklase mong tumalo sa iyo sa
isang kompetisyon.
Biyayang natanggap: Tinulungan magbuhat ng aklat
Paraan ng Pasasalamat:
1. Bibigyan ko siya ng isang liham ng pasasalamat at
gagawan ko rin siya ng kabutihan sa ibang pagkakataon.
2. Guminhawa ang iyong kalooban nang paggising mo isang umaga ay
nalanghap mo ang sariwang hangin at binati ka ng masayang huni ng
ibon.
Biyayang natanggap:
2.
3. Tinuruan ka ng iyong nakatatandang kapatid sa iyong research project
sa Edukasyon sa Pagpapakatao.
Biyayang natanggap:
3.
Gawain 1
Panuto: Basahin ang iba’t ibang sitwasyon sa ibaba. Tukuyin ang biyayang
natanggap mula sa kabutihang-kaloob at isulat ang paraan ng pagpapakita ng
pasasalamat. Isulat ang iyong sagot sa kuwaderno. Gawing gabay ang halimbawa
sa unang bilang.

233
4. Natuklasan mong ipinagpaliban ng iyong nanay ang kaniyang checkup
sa doktor upang mabigyan ka ng isang party sa iyong kaarawan.
Biyayang natanggap:
4.
5. Nakita mo ang isang pulis na tinulungang tumawid ang isang
matandang pulubi.
Biyayang natanggap:
5.
Pagsusuri ng mga sagot sa Gawain 1
Batay sa iyong pagsusuri sa gawain, sagutin ang mga tanong at isulat ang iyong
sagot sa kuwaderno.
1. Ano-ano ang iyong natuklasan tungkol sa pasasalamat?
2. Ano-ano ang paraan ng pagpapakita ng pasasasalamat?
3. Bakit mahalaga ang magpasalamat? Ano ang nagagawa nito sa atin at sa ating
kapwa?
Maraming pangyayari sa iyong buhay na naranasan mong ikaw ay gawan
ng kabutihan. Mainam na malaman ang mga pamamaraan ng pagpapakita ng
pasasalamat para na rin sa mga taong gumawa sa iyo ng kabutihan lalo na sa
panahon ng pangangailangan.

234
Gawain 2
Panuto: Lagyan ng tsek () ang kolum na nagpapakita ng dalas ng pagpapakita
mo ng pasasalamat. Gawin ito sa kuwaderno.
Sitwasyon
Palaging
ipinapakita
Madalas
ipinapakita
Hindi
kailanman
ipinapakita
1. Pagtulong sa iyong
magulang sa mga gawaing
bahay dahil alam mong
pagod na sila sa kanilang
trabaho
2. Pagsasabi ng “Salamat” sa
mga taong nagbibigay ng
serbisyo sa iyo, halimbawa
drayber, guards
3. Pagpapakita ng
pagpapahalaga sa ibang
tao sa pamamagitan ng
paggawa ng mga simple
ngunit mahahalagang
bagay o gawain
4. Pag-iingat sa mga bagay na
bigay ng mga mahal sa
buhay
5. Pagbibilang sa mga
pagpapalang natatanggap
at hindi ang mga pagsubok
sa buhay
6. Pagsusulat ng liham-
pasasalamat sa mga taong
nagpakita ng kabutihan
kahit sa simpleng paraan
7. Pagiging kuntento sa buhay
dahil alam mong ang Diyos
ang nagkakaloob ng mga
pangangailangan mo
8. Pagpapasalamat sa mga
nakalipas na mabubuting
karanasan
9. Pagkakaroon ng positibong
pananaw sa buhay sa
kabila ng nararanasang
pagsubok
10. Pagpapasalamat sa Diyos
sa mga kabutihan at
pagsubok na kaloob sa iyo

235
Masaya ka ba sa mga sagot mo sa tseklis? Sagutin ang mga tanong sa
baba sa kuwaderno.
1. Ano ang natuklasan mo sa iyong sarili?
2. Gaano kadalas mo naipakikita ang iyong pasasalamat?
3. Masasabi mo bang taglay mo ang birtud ng pasasalamat? Patunayan.
4. Ano pa kaya ang iyong gagawin upang lalo mong maisabuhay ang pasasalamat?
Ano-ano ang iyong natuklasan sa iyong kaalaman sa pagsasalamat? Tunay
mo nga bang naisasabuhay ang pasasalamat? Subukan mong suriin pa ang
sumusunod na halimbawa o sitwasyon ng pasasalamat.
Gawain 1
Panuto: Maraming mga halimbawa o sitwasyon ng pagpapakita ng pasasalamat ang
ating narinig o nabasa. Ngunit mayroon din namang hindi marunong magpakita ng
pasasalamat. Suriin ang sumusunod na sitwasyon tungkol sa pasasalamat.
1. Isang traysikel drayber na si Jayson ang nakapulot ng mahigit na P50,000 na
cash at P340,000 na halaga ng tseke mula sa upuan ng kaniyang traysikel. Sa
panahon na iyon, mahigpit ang kaniyang pangangailangan sa pera dahil ang
kaniyang bunsong anak ay nangangailangan ng dagliang operasyon. Pinag-
Ang pagsasabi ng pasasalamat
ay maraming benepisyong
nagagawa sa tao. Nararapat
lamang na ito ay isabuhay para
na rin sa pamamagitan ng
magandang pakikipag-ugnayan
sa kapwa.

236
isipan niyang mabuti ang kaniyang gagawin. Marami sa mga kasamahan niyang
nagtatraysikel ang nagsabi sa kaniya na huwag ng ibalik at gamitin na lamang sa
operasyon ng kaniyang anak. Dahil nanaig pa rin ang turo ng kaniyang magulang
at dikta ng konsensya, pinagpasiyahan niyang ibalik ang pera at tseke sa may-ari
sa tulong ng isang istasyon ng radyo. Lubos ang kagalakan ng may-ari at
pinasalamatan niya si Jayson. Pinangakuan si Jayson na tutulungan siya sa
pagpapaopera sa kaniyang anak.
2. Si Mang Tony ay nakikitang palakad-lakad sa daan. Siya pala ay apat na araw
ng naglalakad mula Pangasinan hanggang Maynila. Dahil sa kasalatan sa pera,
ang kaniyang asawa at mga anak ay namatay dahil sa matinding sakit. Pumunta
siya sa Maynila upang hanapin ang mga natitira pa niyang kamag-anak.
Paminsan-minsan, bumibili siya ng limang pisong kanin bilang pagkain niya sa
buong araw niyang paglalakad. Kahit kulang sa pagkain, nakikita din siyang
nagbabahagi ng kaniyang kanin sa mga taong pulubi. Marami ang naantig sa
kaniyang kabutihang-loob sa kapwa. Para kay Mang Tony, habang kalooban ng
Diyos na siya ay nabubuhay, patuloy pa rin siyang magpapakita ng kabutihan sa
mga taong nangangailangan ng tulong.
3. Mahirap ang pamilya ni Jane. Hirap sila maging sa kanilang mga pangunahing
pangangailangan sa buhay. Napilitan ang mga magulang ni Jane na pumunta sa
ibang bansa upang mabigyan siya ng magandang kinabukasan. Naging
masuwerte naman ang kaniyang mga magulang sa kanilang trabaho. Naibigay
nila kay Jane ang lahat ng kaniyang kailangan. Maging mga mamahaling gamit
ay kaya na nilang ibigay sa kaniya. Inaasahan ng kaniyang magulang na lalaking
maayos si Jane at mag-aaral ng mabuti. Ngunit taliwas sa kanilang inaasahan,
natuto si Jane na sumama sa masamang barkada na naging dahilan ng
maagang pagbubuntis. Iniwan pa siya ng kaniyang kasintahan. Nabigo niya ang
kaniyang mga magulang na makapagtapos sa kaniyang pag-aaral.
4. Si Mateo ay naulila dahil sa biglaang aksidente ng kaniyang mga magulang.
Dahil sa awa ng kaniyang guro at kagustuhang makatapos siya ng pag-aaral,
hinanapan siya ng taong maaaring magpaaral sa kaniya. Isang pari sa kumbento
ang nagpaaral sa kaniya hanggang siya ay makatapos ng kolehiyo. Hindi naging
madali kay Mateo ang kaniyang pinagdaanan dahil kailangan niya itong sabayan
ng sipag at tiyaga. Nakapagtrabaho si Mateo sa Amerika ngunit hindi niya
makakalimutan ang mga taong tumulong sa kaniya upang maabot ang mga
pangarap. Bumalik siya sa Pilipinas upang pasalamatan ang kaniyang guro at
ang pari na itinuring na niyang ikalawang magulang.
5. Si Luis ay isang lumpong bata. Hindi siya nag-aaral dahil sa kahirapan.
Pangarap niyang makapaglakad, makapag-aral at makapaglaro kasama ang
mga kaibigan. Ngunit dahil sa kaniyang kalagayan, alam niyang hindi niya
magagawa ito. Isang araw, isang social worker ang nakaalam sa kaniyang
sitwasyon. Inilapit niya ito sa kakilalang orthopedic surgeon upang bigyan ng
libreng operasyon para siya ay makalakad. Laking tuwa ni Luis nang siya ay
makalakad. Bilang pasasalamat sa social worker, ipinangako niya na gagamitin
niya ang kaniyang buhay nang may pasasalamat at tutulong din siya sa mga
taong nangangailangan.

237
Panuto: Punan ang tsart batay sa nabasang mga sitwasyon. Gawin ito sa
kuwaderno.
Bilang ng
Sitwasyon
Panguna-
hing
Tauhan
Sitwasyong
Kinakaharap
Paano
Nalampasan
Paano ipinakita
ang birtud ng
pasasalamat
1
2
3
4
5
Sagutin ang sumusunod na tanong sa iyong kuwaderno:
1. Paano ipinakita sa bawat sitwasyon ang pagsasabuhay ng pasasalamat sa
kabutihang ginawa ng kapwa?
2. Papaano kung hindi naipakita ang pasasalamat? Ano ang iyong gagawin?
3. Nais mo bang isabuhay din ang pagiging mapagpasalamat? Bakit?
4. Ikaw, paano mo ipapakita ang iyong pasasalamat sa ibang tao? Magbigay ng
halimbawa.
Gawain 2
Survey Tungkol sa Pasasalamat
Panuto: Bawat pangkat ay magsasagawa ng survey
tungkol sa pasasalamat sa limang mag-aaral sa loob ng
paaralan. Bibigyan lamang ng 20 minuto ang bawat
pangkat upang lumabas sa silid-aralan at isagawa ang
gawain. Itala ang mga sagot ng mga mag-aaral na
kinapanayam gamit ang tsart sa pahina 238. Pagkatapos, sagutin sa kuwaderno ang
mga tanong tungkol sa resulta ng survey.

238
Mga Gabay na Tanong sa Survey
1. Sino-sino ang pinasasalamatan mo sa buhay? Magbigay ng limang
pinasasalamatan.
2. Bakit mo sila pinasasalamatan? Isa-isahin ang dahilan sa bawat taong
pinasasalamatan.
3. Paano mo naipakikita o napatutunayan ang iyong pasasalamat sa bawat taong
pinasasalamatan?
4. Ano ang kabutihang naidudulot ng pagpapakita mo ng pasasalamat sa bawat
taong pinasasalamatan?
5. Ano ang maaaring halimbawa mo ng hindi pagpapakita ng pasasalamat sa mga
taong dapat mong pinasasalamatan?
6. Ano kaya ang magiging epekto kung hindi ipakikita ang pasasalamat?
Tsart ng mga Sagot sa Survey
Mgamag-aaralna
sumagotsasurvey
Sinoangpinasa-
salamatanmosa
buhay
Bakitmosila
pinasasalamatan
Paanomo
ipinakikitaang
iyongpasasalamat
Angkabutihang
naidudulotng
pagpapakitamong
pasasalamat
Mgahalimbawang
hindipagpapakita
ngpasasalamat
Angmgamaaaring
epektonghindi
pagpapakitang
pasasalamat
1
2
3
4
5

239
Pagsusuri sa resulta ng survey
1. Batay sa inyong survey, ano ang iyong natuklasan tungkol sa pagpapakita ng
pasasalamat?
2. Ano naman ang iyong nasuri o natuklasan sa kawalan ng pagpapakita ng
pasasalamat?
3. Paano mo pahahalagahan ang birtud ng pasasalamat?
D. PAGPAPALALIM
Pasasalamat sa Kabutihang-loob ng Kapwa
Nagkaroon ka na ba ng ganitong pag-alala sa mga
taong nagpakita sa iyo ng pagmamalasakit? Naipakita mo na
ba ang iyong pasasalamat kahit sa simpleng paraan lamang?
Bakit nga ba napakahalaga ng pagpapakita ng
pasasalamat? Paano ito nakatutulong sa paghubog ng ating
pagkatao at pakikipag-ugnayan sa kapwa?
Mula sa pagkabata, naituro na ng magulang mo ang pagsasabi ng “salamat”
sa mga taong nakagawa sa iyo ng kabutihan. Halimbawa, noong ikaw ay bata pa,
kapag inabutan ka ng kendi o sinabihan ng “ang cute-cute mo,” kaagad kang
sasabihan ng nanay mo na “Magpasalamat ka, Anak.” Napakasarap para sa isang
tao na makarinig ng salitang “Salamat” lalo na kung ito ay nagmumula sa taong
ginawan ng kabutihan at hindi naghihintay ng kapalit na materyal o pinansyal.
Isang kuwento ng pasasalamat ang ipinakita sa programang pantelebisyon
sa “Kapuso mo, Jessica Soho” tungkol kay Mang Roldan. Si Mang Roldan ay
Isang guro ko noong hayskul ang nagpakita ng kakaibang dedikasyon
sa kaniyang propesyon. Hindi na niya naisipang mag-asawa at inilaan na
lamang niya ang kaniyang panahon sa pagtuturo sa amin. Napakabait niya at
mapang-unawa sa aming kakulangan. Kaya sa aming gradwasyon, sinabi ko sa
kaniya na siya ang pinakapaboritong kong guro at binigyan ko siya ng isang
liham-pasasalamat. Sinabi ko rito na dahil sa kaniyang mabuting halimbawa,
nagpasiya akong maging isang guro.

240
namatayan ng asawa at mga anak. Ngunit sa kabila ng mga nangyari sa kaniya,
patuloy pa rin siyang namumuhay nang may pasasalamat sa Diyos. Marami rin
siyang tinutulungang tao sa kabila ng kaniyang kahirapan. Nauunawaan niya na may
layunin pa siya sa buhay kung kaya’t patuloy siyang tumutulong sa kapwa niya
mahihirap sa abot ng kaniyang makakaya. Dahil sa kaniyang kabutihang-loob,
pinagpala siya ng mga taong mapagmalasakit na tulungan siya sa buhay.
Ano nga ba ang “pasasalamat”?
Ang pagpapasalamat ay gawi ng isang taong
mapagpasalamat; ang pagiging handa sa
pagpapamalas ng pagpapahalaga sa taong
gumawa sa kaniya ng kabutihang-loob. Ito rin ay
ang pagkakaroon ng masigla at magiliw na
pakiramdam tungo sa taong gumawa ng
kabutihan. Ang pasasalamat sa salitang Ingles ay
gratitude, na nagmula sa salitang Latin na gratus (nakalulugod), gratia (pagtatangi o
kabutihan) at gratis (libre o walang bayad). Ang pasasalamat ay isang gawi o kilos
na kailangan ng patuloy na pagsasagawa hanggang ito ay maging birtud.
Mungkahi ni Susan Jeffers ng may-akda ng Practicing Daily Gratitude, “simulan ang
kasanayan sa pagsasabi ng pasasalamat kahit sampung beses sa bawat araw.”
Kung ito ay maging isang birtud, magiging madali para sa iyo na magkaroon ng
pusong mapagpasalamat. Ayon nga kay Aesop, “Gratitude is the sign of noble
souls.” Ayon kay Santo Tomas de Aquino, may tatlong antas ng pasasalamat:
pagkilala sa kabutihang ginawa ng kapwa, pagpapasalamat at pagbabayad sa
kabutihan na ginawa ng kapwa sa abot ng makakaya.
Ang pasasalamat ay isa sa mga pagpapahalaga ng mga Pilipino. Naipakikita
ito sa utang na loob. Nangyayari ang utang na loob sa panahong ginawan ka ng
kabutihan ng iyong kapwa. Ito ay ang pagkilala at pagtugon sa kabutihang ginawa
ng kapwa sa iyo lalo na sa oras ng matinding pangangailangan. Ayon kay Fr. Albert
E. Alejo, S.J., ang utang na loob ay lumalalim kapag ang tumanggap ng biyaya o
pabuya mula sa sinuman ay nakadarama ng matinding pananagutang mahirap
tumbasan lalo sa panahon ng kagipitan. Ang pagtanaw sa mabuting kalooban ng
ibang tao ay maaaring matumbasan ng pagganti rin ng mabuting kalooban sa iba

241
pang tao bukod sa pinagkakautangan ng loob. Ito ay dahil sa oras na umasa ng
ganti ang nagbigay ng tulong sa tinulungang tao, ang utang na loob ay lumalabnaw
at magwawakas sa oras na makabayad sa anumang “utang” na materyal ang tao.
Samakatuwid, ang pagpapakita ng pasasalamat ay hindi lamang sa taong
pinagkakautangan ng loob, maaari ding ituon ang pasasalamat sa pamamagitan ng
pagkakaroon ng mabuting puso at paggawa ng mabuti sa ibang tao. Dahil sa
naranasan mong kabutihan mula sa ibang tao, nagkakaroon ka rin ng paghahangad
na ipakita ang kabutihang ito sa taong iba sa tumulong sa iyo.
Ngunit ang utang na loob minsan ay nagagamit din ng ilang tao sa maling
paraan o pag-aabuso. Tuwing halalan, may mga kandidato na kusang tumutulong sa
mga taong nangangailangan. Nais ipakita ng mga kandidato na sila ay matulungin,
mabait at nararapat iboto sa eleksyon. Bilang pagtanaw ng utang na loob, ihahalal
ng mga taong natulungan ang mga kandidato kahit na hindi karapat-dapat ang mga
ito na maging opisyal ng pamahalaan. Napakahalaga na magamit ang pasasalamat
o utang na loob nang may pananagutan at sa tamang paraan.
Sa kulturang Pilipino, mayroon kani-kaniyang pamamaraan ng pasasalamat
sa mga pagpapalang natatanggap ng komunidad. Sa mga Muslim, mayroong
pagdiriwang na tinatawag na Shariff Kabunsuan. Si Shariff Kabunsuan ay isang
Arabong Misyonaryo na ipinakilala ang relihiyong Islam sa mga Pilipino sa
Mindanao. Ipinagdiriwang ito sa pamamagitan ng Kanduli, isang handaan ng
pasasalamat. Ang kanduli ay pasasalamat din sa bawat mabuting nagagawa ng
kapatid na Muslim para sa kapwa. Sa Visayas, mayroong pagdiriwang tulad ng Ati-
Atihan at Dinagyang, bilang pagkilala sa kabutihan ng Sto. Niño lalo na sa oras ng
kagutuman at tagtuyot. Mayroon ding Sinadya sa Halaran, isang pagpaparangal sa
Birhen ng Immaculate Concepcion dahil sa mga biyayang natatanggap ng
Probinsiya ng Capiz at Siyudad ng Roxas. Sa Luzon naman, ilan lamang dito ay ang
Pahiyas, isang pagdiriwang na pasasalamat kay San Isidro Labrador para sa
magandang ani. Ang Bacao naman ay para kay San Jose dahil sa magandang ani
ng mais. Patunay ang mga ito na likas sa tao ang magpasalamat kahit saan mang
lugar.

242
Ang pagiging mapagpasalamat ay tanda
ng isang taong puno ng biyaya, isang pusong
marunong magpahalaga sa mga magagandang
biyayang natatanggap mula sa kapwa. Isang
mahalagang bahagi ng pasasalamat ay ang pagpapakumbaba dahil kinikilala mo na
hindi lahat ng mga magagandang nangyayari sa buhay mo ay dahil lamang sa sarili
mong kakayahan o pagsisikap. Mahalaga na marunong kang magpakumbaba, at
kilalanin mo na sa tulong ng ibang tao ikaw ay naging matagumpay. Madalas ay
naririnig natin sa mga talumpati tuwing Araw ng Parangal sa mga paaralan ang
pagpapasalamat ng mga mag-aaral. Kinikilala ng mga nagpapasalamat ang tulong
at suporta na ibinigay ng kanilang mga magulang, guro, kamag-aral at lalong-lalo na
ang Diyos na nagbigay ng lahat ng pagpapala at tagumpay na nakamit.
Mahalagang tandaan ang pahayag na no man is an island.
Ang taong may pasasalamat ay marunong ding
tumingin sa positibong bahagi ng buhay sa kabila ng mga
pagsubok dahil alam niyang may mabuting Diyos na
patuloy na gumagabay sa kaniya. Nagiging daan upang
maging malakas at magkaroon ng pag-asa sa buhay at
malampasan ang anumang pagsubok. Minsan ay
naranasan mo na ikaw ay nahaharap sa mga taong
nakasasakit ng iyong damdamin, ngunit napakahalaga na
manatili kang matatag at hindi maging daan upang ikaw ay
matutong mag-isip ng masama sa kapwa. Samakatuwid,
ang pasasalamat ay humuhubog sa emosyonal at
ispiritwal na pagkatao sa pamamagitan ng pagtuon sa mga pagpapalang
natatanggap mula sa Diyos. Dahil alam mong pasalamatan ang Diyos na nagbibigay
ng iyong mga pangangailangan at tumutugon sa iyong panalangin, natututuhan
mong gantihan ang kabutihan ng Diyos sa pamamagitan ng paggawa rin ng mabuti
sa kapwa. Napakahalaga na manatili kang positibo lalo na sa oras ng pagsubok
upang makayanan mong malampasan ang anumang hamon sa buhay. Ikaw,
nananatili ka bang positibo sa kabila ng mga krisis sa buhay?
Mahalaga na marunong kang
magpakumbaba at kilalanin mo
na sa tulong ng ibang tao ikaw ay
naging matagumpay.
Ang pagpapakita ng
pasasalamat ay hindi
lamang sa taong
pinagkakautangan ng
loob, maaaring ituon
ang pasasalamat sa
pamamagitan ng
pagkakaroon ng
mabuting puso at
paggawa ng mabuti sa
ibang tao.

243
Mga Ilang Paraan ng Pagpapakita ng Pasasalamat
1. Magkaroon ng ritwal na pasasalamat. Maaari itong gawin sa pamamagitan ng
repleksyon. Bawat araw, kahit ilang saglit ay isipin ang mga tao o mga bagay na
pinapasalamatan mo. Isang magandang mungkahi rin kung gagawa ka ng
listahan ng mga taong gusto mong pasalamatan o mga bagay na nais mong
gawin upang maipakita sa kanila ang iyong pasasalamat. Isipin din ang Diyos
na patuloy na nagbibigay sa iyo ng buhay at ang kalikasan tulad ng hangin,
araw, ulan at iba pa.
2. Magpadala ng liham-pasasalamat sa mga taong
nagpakita ng kabutihan o higit na nangangailangan ng
iyong pasasalamat. Maaari itong simpleng liham ngunit
nagpaparamdam ng malalim na pasasalamat. Ang
pagbibigay mo ng liham sa iyong kaibigan dahil sa
kaniyang ginawang pagtulong sa iyong proyekto ay
nagpapalalim sa inyong magandang samahan. Iba ang
pakiramdam ng tumanggap ng isang liham na nakasulat sa stationery kumpara
sa isang pagbati sa gamit ang isang text message, email o Facebook.
3. Bigyan ng simpleng yakap o tapik sa balikat kung kinakailangan. Ito ay
pagpapakita ng pagpapahalaga sa magandang ginawa nila sa iyo. Mahalaga na
maipadama mo sa kanila ang iyong lubos na pasasalamat sa pamamagitan ng
simpleng yakap o tapik sa balikat. Isang magandang pagpapakita ng
pasasalamat ay kapag niyakap mo ang iyong magulang dahil sa masarap na
pagkain na iniluto para sa iyo. Mararamdaman ng iyong magulang na
napapahalagahan mo ang kanilang ginagawa.
4. Magpasalamat sa bawat araw. Sa bawat araw ng iyong paggising, mahalagang
alisin sa isipan ang mga negatibong kaisipan bagkus isaisip ang kagandahan at
layunin sa buhay. Harapin ang bawat araw sa pamamagitan ng pag-iisip ng mga
biyayang natatanggap tulad ng hanging nalalanghap, ang araw na nagbibigay
liwanag at maging ang mga di mo kilalang tao na gumawa sa iyo ng serbisyo
tulad ng drayber ng dyip, pulis o guro na naglaan sa iyo ng oras. Ito ang
magpapasigla sa iyo upang harapin ang bawat araw.

244
5. Ang pangongolekta ng mga quotations ay magpapabuti sa iyong pakiramdam.
Marami tayong mga naririnig o nababasang mga quotations na nagpapabago sa
ating kamalayan o nagpapaganda sa ating pakiramdam. Mas mabuti kung ang
mga ito ay kokolektahin mo sa isang aklat, ilagay sa mesa o sa tabi ng higaan
para mas madalas mo itong mabasa at maalala. Halimbawa, tunay na
nagpapaginhawa ng kalooban at nagpapalaya sa gipit na kalagayan ang mga
bersong ito: Ang Panginoon ang aking pastol, di ako kukulangin sa anuman.
Pinahihimlay niya ako sa luntiang pastulan, inaakay ako sa payapang batisan.”
(Salmo 23: 1-2)
6. Gumawa ng kabutihang-loob sa kapwa nang hindi naghihintay ng kapalit. Kung
ikaw ay may birtud ng pasasalamat, nagagawa mo maging ang mga simpleng
gawain na ikatutuwa ng ibang tao tulad ng pagbukas ng pinto para sa kanila,
pagbuhat sa kanilang mabibigat na dalahin, pagpulot ng mga nakakalat na papel
sa daan, pagbigay ng kontribusyon sa mga kawanggawa at iba pa. Kung ang
mga ito ay nagagawa mo, nagkakaroon ka ng katuparan sa iyong sarili na ikaw
ay mahalagang bahagi ng iyong pamilya, komunidad, bansa at planeta.
7. Magbigay ng munti o simpleng regalo. Isang simpleng regalo ngunit nagpapakita
ng pag-alaala sa taong gumawa sa iyo ng kabutihan ay tunay na nagbibigay
kasiyahan. Ang mahalaga lamang dito ay bukal sa iyong puso ang pagbibigay.
Alin sa mga paraang ito ang nagawa mo na sa mga taong gumawa sa iyo ng
kabutihan? Ano-ano ang iyong mga reyalisasyon sa mga pagkakataong ito?
Ang pagpapakita ng pasasalamat kahit sa simpleng paraan ay nagdudulot ng
kaligayahan sa taong pinagkakautangan mo ng loob. Kinikilala mo ang kaniyang
pagkatao na nag-alay ng tulong sa iyo lalo na sa oras ng kagipitan.
Kung ang pasasalamat ay isang espesyal na
birtud dahil nagagampanan mo ang iyong moral na
obligasyon, ang kawalan ng pasasalamat
(ingratitude) naman ay isang masamang ugali na
nakapagpapababa sa pagkatao. Mayroon ding
tatlong antas ang kawalan ng pasasalamat: una,
ang hindi pagbabalik ng kabutihang loob sa kapwa

245
sa abot ng makakaya; pangalawa, ang pagtatago sa kabutihang ginawa ng kapwa;
at ang ikatlo, na pinakamabigat sa lahat, ay ang hindi pagkilala o pagkalimot sa
kabutihang natanggap mula sa kapwa. Ang pagkalimot ay patunay ng hindi
pagpapahalaga sa taong nagsakripisyo upang sa simpleng paraan na inialay niya ay
maging maganda ang iyong buhay. Sa kabila nito, kailangang maging malawak ang
iyong kaisipan sa mga taong hindi marunong magpasalamat. Huwag mong isipin na
tinuturuan mo lamang silang maging abusado; nasa proseso pa sila ng pag-unlad sa
pagiging sensitibo sa kapwa at sa epekto ng kanilang ginagawa sa kapwa. Maaari
ding wala pa silang kakayahan para alalahanin man lamang ang iyong kabutihan.
Ang kabaligtaran ng pagiging mapagpasalamat ay masasalamin sa
entitlement mentality. Ito ay isang paniniwala o pag-iisip na
anumang inaasam ng isang tao ay karapatan niya na dapat
bigyan ng dagliang pansin. Iniisip niya na kailangang ibigay
ang kaniyang mga karapatan kahit walang katumbas na
tungkulin o gampanin. Isang halimbawa nito ay ang hindi
pagbibigay pasasalamat ng mga anak sa kanilang magulang
sa kabila ng sakripisyong ginawa nila para mabigyan ang mga
ito ng magandang kinabukasan. Kinakatwiran nila na sila
naman ay mga anak at nararapat bigyan ng edukasyon.
Mahalagang maunawaan ng mga anak na may karapatan
silang mag-aral ngunit kailangan nilang mag-aral nang mabuti bilang pasasalamat o
pagtanaw ng utang na loob nila sa kanilang magulang. Makikita rin sa mga kabataan
ang entitilement mentality sa pagiging agresibo nila na makuha ang kanilang gusto
sa panahon o oras na gustuhin nila. Dahil sa pag-iral ng materyalismo, inaasahan
nila ang kanilang mga magulang na ibigay ang kagustuhan nila dahil sila ay mga
anak at nararapat na bilhan ng pinakamodernong gadget tulad ng cellphone, tablet,
o laptop. Kung hindi man nila makuha ang gusto nila, sila pa ang magsasalita ng
masasakit sa kanilang magulang.
Marami pa tayong nakikitang mga halimbawa ng entitlement mentality sa
ating lipunan. Halimbawa, iniaasa nila sa pamahalaan ang pagsustento sa kanilang
pang-araw-araw na panggastos. Iniisip nila kung ano ang makukuha nila mula sa
pamahalaan at hindi kung ano ang maaari nilang magawa para rito. Maging ang
Ang kawalan ng
pasasalamat ay
masasalamin sa
entitlement
mentality. Ang
entitlement
mentality, isang
paniniwala o pag-
iisip na anumang
inaasam mo ay
karapatan mo na
dapat bigyan ng
dagliang pansin.

246
taong nawalan ng trabaho dahil sa katamaran ay sinisisi ang pamahalaan at pilit na
humihingi ng bagong trabaho. Halimbawa pa ng “entitlement mentality” ang hindi
pagbibigay pasasalamat sa mga sundalong namatay para ipaglaban ang saligang
batas. May mga iba na nagsasabing “trabaho naman nila yan.”
Ano nga ba ang nagagawa ng pagiging mapagpasalamat?
Ayon sa pag-aaral ng Institute for Research on Unlimited Love (IRUL),
natuklasan na may magandang dulot ng pagiging mapagpasalamat sa kalusugan:
1. Ang paglalaan ng 15 minuto bawat araw na magtuon sa mga bagay na
pinasasalamatan ay nakapagdaragdag ng likas na antibodies na responsable sa
pagsugpo sa mga bacteria sa katawan.
2. Ang mga likas na mapagpasalamat na tao ay mas pokus ang kaisipan at may
mababang pagkakataon na magkaroon ng depresyon.
3. Ang pagiging mapagpasalamat ay naghihikayat upang maging maayos ang
sistema ng katawan sa pamamagitan ng pagkakaroon ng mas malusog na
presyon ng dugo at pulse rate.
4. Nagiging mas malusog ang pangangatawan at mas mahusay sa mga gawain
ang mga mapagpasalamat na tao kaysa sa mga hindi.
5. Ang mga benepaktor ng mga donated organ na may saloobing pasasalamat ay
mas mabilis gumaling.
Napatunayan ng mga ganitong pag-aaral na ang pagsasabuhay ng
pasasalamat ay isa lamang sa mga paraan upang maiwasan ang mga sakit at
mapanatiling maayos ang kalusugan.
Bukod sa mga benepisyong naidudulot ng pasasalamat sa kalusugan,
nagbibigay din ito ng kaligayahan sa ating buhay. Ayon kay Sonja Lyubommirsky,
isang kilalang sikologo sa Pamantasan ng California, may walong dahilan kung bakit
nagdudulot ng kaligayahan sa tao ang pasasalamat:
( http://www.faculty.ucr.edu/~sonja)
Nagtataguyod ito sa tao upang namnamin ang mga positibong karanasan sa buhay.
Dahil sa mga natamasang biyaya, natututo kang maging kuntento sa buhay.
Napahahalagahan mo ang mga simpleng bagay na natatanggap. Halimbawa na rito

247
ay ang sa kabila ng kakulangan ng mga gamit sa paaralan, natututuhan mong
pahalagahan ang mga bagay na maaari mo pang gamitin o pakinabangan. Natuto
kang maging masinop at mapamaraan.
1. Nagpapataas ng halaga sa sarili. Dahilan sa mga nagagawang kabutihan sa iyo
ng mga tao, napatutunayan mo na may halaga ka sa kanila. Ito ang nagbibigay
sa iyo ng tiwala sa sarili at inspirasyon na gumawa rin ng mabuti sa iba.
2. Nakatutulong upang malampasan ang paghihirap at masamang karanasan.
Kung mayroon kang birtud ng pagpapasalamat sa kabila ng mga hamon sa
buhay, natututuhan mong dalhin ang mga ito nang magaan at tingnan sa
positibong pananaw.
3. Nagpapatibay ng moral na pagkatao. Dahil alam mong ginagawan ka ng
kabutihan, ibinabalik mo ang kabutihang iyon sa pamamagitan ng mabuting
salita o kilos. Ngunit sa kabila ng paggawa mo ng kabutihan sa iyong kapwa at
hindi ka ginagantihan ng parehas na kabutihan, nararapat pa rin na ipagpatuloy
mo ito bilang isang tao na nagmamahal at umuunawa. Ayon kay Blessed Mother
Teresa ng Calcutta, ”kalimutan man nila ang kabutihang ginawa mo ngayon,
gawin mo pa rin ang mabuti.”
4. Tumutulong sa pagbuo ng samahan ng kapwa, pinapalakas ang mga
kasalukuyang ugnayan at hinuhubog ang mga bagong ugnayan. Pinagtitibay nito
ang mga samahan dahil sa magandang pakikipag-ugnayan sa kapwa.
5. Pumipigil sa tao na maging mainggitin sa iba. Kung ikaw ay tunay na
nagpapasalamat sa anumang biyayang mayroon ka (hal. Pamilya, kalusugan,
tahanan, trabaho), hindi ka mag-iisip na ikumpara mo sa ibang tao ang iyong
buhay.
6. Hindi sumasang-ayon sa negatibong emosyon. Tinatanggal nito ang mga
negatibong damdamin tulad ng galit o kasakiman. Sa totoo lang, mahirap ang
maging magalitin kung ikaw ay lubos na nagpapasalamat sa iyong buhay.

248
7. Tumutulong upang hindi masanay sa pagkahilig sa mga materyal na bagay o sa
kasiyahan. Ang kaligayahang dulot ng mga materyal na bagay ay pansamantala
lamang. Ngunit ang isang taong mapagpasalamat ay marunong maging kuntento
sa kabila ng pagkakaroon ng mga simpleng bagay o gamit. Natututo siyang mas
pahalagahan ang mga ito at maging masaya sa buhay. Hindi siya naghahangad
ng mga bagay na hindi niya kailangan.
Tunay ngang nakapagpapabago sa ugali at pananaw sa
buhay ng taong marunong tumanaw ng utang na loob o
magpasalamat sa biyaya o tulong na natatanggap. Napagtutuunan
niya ng pansin ang mga magagandang nararanasan na nagiging
dahilan upang magpatuloy siya sa buhay.
Isang propesor ng Sikolohika ang nagbigay ng gawain sa kaniyang mga
mag-aaral na magsulat ng liham-pasasalamat tungkol sa pasasalamat sa mga
magulang. Isa sa mga mag-aaral ang lumapit sa propesor at maluha niyang
ibinahagi na lalo daw niyang napahalagahan ang kaniyang magulang at ang
kanilang paghihirap sa kaniya habang gumagawa ng liham-pasasalamat.
Ayon sa survey ng mga kabataan, marami silang nais pasalamatan sa
kanilang buhay ngunit ang mas binibigyan nila ng pasasalamat ay: una, ang Diyos
bilang maylalang ng sanlibutan; pangalawa, ang pamilya dahil sila ang nag-aaruga
at nagmamahal sa kanila; at ang ikatlo, ang buhay bilang pinakadakilang kaloob ng
Diyos sa tao. Ikaw, ano ang unang tatlong biyaya ang pinasasalamatan mo?
Kung sa oras ng pagsubok, at lubhang napakahirap bigkasin ang salitang
salamat, maaaring idaan muna sa repleksyon at mataimtim na panalangin upang
tulungan ka na mabuksan ang iyong puso at tanggapin ang lahat ng iyong
nararanasan nang may pasasalamat.
Isang napakagandang kuwento na may pamagat na “Turn Gripes into
Gratitude” na hango sa tunay na buhay ni Sharon Hinck na sinabi nya na madalas ay
tinitingnan niya ang mga nangyayari sa buhay niya nang may daing at sa
negatibong pananaw tulad ng malilikot na bata o nakapapagod na trabaho. Ngunit
sa tulong ng isang kaibigan, pinaisip kay Sharon na mas mainam na maging
mapagpasalamat at bigyan ng positibong pananaw ang malilikot na bata dahil wala

249
silang sakit. Magmula noon ay mas pinagtutuunan niya ang mga biyayang
natatanggap nang may pasasalamat sa halip sa tingnan ito ng may kabigatan.
Mahalaga pa rin na ikaw ay marunong magpasalamat sa mga mumunting
biyayang natatanggap, tulad ng pagmamahal mula sa pamilya, kaibigan at lalung-
lalo na sa Diyos. Nararapat lamang na pasalamatan ang mga magulang na walang
sawang nagpapakita na kalinga sa iyo, ang mga kaibigan na nagbibigay sa iyo ng
saya sa hirap at ginhawa, mga taong nagbibigay ng serbisyo tulad ng mga guro,
mga alagad ng Diyos, doktor, pulis at iba pa. At ang karapat-dapat na bigyan ng
pasasalamat ay ang Diyos na tunay na nagmamahal sa bawat isa. Anuman ang
mayroon ka sa buhay mo ngayon ay biyaya mula sa Kaniya. Hindi ikalulugod ng
Diyos na manatiling hindi maging kapaki-pakinabang ang anumang biyaya mula sa
Kaniya. At mas higit na hindi ikalulugod ng Diyos kung hindi natin pahahalagahan
ang mga ito.
Ayon sa Epeso 1:6, “Magbigay ng pasasalamat sa Panginoon, Siya ay
mabuti, ang pag-ibig Niya ay walang hanggan.”
Tunghayan ang isang maikling video presentation ng mga quotations ng
pasasalamat (Video presentation: Attitude of Gratitude)
(www.youtube.com/watch?v=GXUJAIJD5s)
1. Ano, para sa iyo, ang pasasalamat?
2. Bakit mahalaga na maisabuhay mo ang birtud na pasasalamat?
3. Magbigay ng indikasyon ng taong mapagpasalamat.
4. Paano naipakikita ng tao ang kabutihang natatanggap sa iba?
5. Dapat bang magpasalamat sa taong nakagawa sa iyo ng kabutihan?
Pangatwiranan.
6. Paano naipakikita ang kawalan ng pasasalamat?
7. Ano ang entitlement mentality? Magbigay ng mga halimbawa.
8. Ano-ano ang magagandang dulot ng pasasalamat sa ating kalusugan? sa
ating buhay?

250
Panuto: Gamit ang graphic organizer ay buuin ang mahalagang konsepto na
nahinuha mula sa mga nagdaang gawain at babasahin na binasa.
Batayang Konsepto:
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
________________________________________________________________
tao?
2. Ano-ano ang maaari kong gawin upang mailapat ang aking pagkatuto sa
modyul na ito?

251
“Ang pasasalamat ay hindi lamang ang pinakadakilang birtud, ngunit ang
magulang ng lahat ng mga birtud,” ayon kay Marcus Tulius Cicero. Kung
maisasabuhay mo ang birtud ng pasasalamat, magiging madali para sa iyo na
maisabuhay mo rin ang iba pang birtud tulad ng katapatan, paggalang, pananagutan
at iba pa. Ang pasasalamat ay isang paraan tungo sa magandang pakikitungo sa
kapwa.
Pagganap
Panuto: Kung ikaw ay bibigyan ng pagkakataon na magbigay ng isang talumpati ng
pasasalamat, sino-sino kaya ang gusto mong pasalamatan? Sa isang papel, bumuo
ng isang talumpati na naglalaman ng mga taong gusto mong pasalamatan. Isulat din
kung paano sila naging parte ng iyong buhay at nakatulong upang ikaw ay mabuhay
nang maayos.
Maghanda para sa pagtatalumpati sa harapan ng klase.
Pagsusuri
1. Sino-sino ang iyong pinasalamatan?
2. Bakit mo sila pinasalamatan? Paano sila nakatulong at naging parte ng iyong
buhay?
3. Paano nakakatulong sa iyong pagkatao ang pagiging mapagpasalamat?
Sa iyong pakikipag-ugnayan sa Kapwa? Sa Diyos?
Pagninilay
Panuto: Sumulat ng pagninilay tungkol sa pag-unawa mo sa entitlement mentality.
Isulat ang iyong kasagutan sa kuwaderno.

252
Pagsasabuhay
Papaano mo isasabuhay ang pasasalamat? Bilang tao na kawangis at
kalarawan ng Diyos kailangan makita sa iyo ang kabutihang-loob ng pasasalamat sa
pamamagitan ng hindi pagiging makasarli.
Panuto
A. Sa bahaging ito ay inaanyayahan kita na gumawa ng tatlong liham para sa iba’t
ibang tao sa iyong paligid na nais mong pasalamatan sa mga kabutihang
nagawa nila sa iyo. Isulat mo ito sa isang stationery at ibigay ito sa kanila.
E
N
T
I
T
L
E
M
E
N
T
M
E
N
T
A
L
I
T
Y
1. Para sa iyo, ano kaya ang implikasyon ng
entitlement mentality sa sarili at
pamahalaan?
2. May maganda bang idudulot kung lagi mong
iniisip ang sariling pakinabang lamang?
3. Paano nalalabag ng entitlement mentality
ang birtud ng pasasalamat?
Binabati kita sa pagsisikap mong maisabuhay ang birtud ng
pasasalamat. Sikapin na ito ay patuloy mong maisagawa upang magkaroon ng
magandang pananaw sa buhay at mabuting pakikipag-ugnayan sa kapwa.

253
Mga Kakailanganing Kagamitan (CD para sa presentasyon ng mga quotations ng
pasasalamat)
Mga Sanggunian:
Ang Kuwento ni Mang Roldan sa Kapuso Mo, Jessica Soho. Retrieved from
www.youtube.com/watch?v=xpDpibGByoE on October 23, 2012.
Babauta, Leo. Why living a life of gratitude can make you happy. Retrieved from
http://zenhabits.net/2007/09/why living-a-life-of gratitude-can-make-you happy on
October 2, 2012
International Association of Character Cities (2000). Achieving true success: How to
build character as a family. Oklahoma: Author.
James F. Keenan, S.J. (2011). Virtues for ordinary Christians. Quezon City:
Claretian Publication.
Kawanihan ng Edukasyong Sekundarya, Kagawaran ng Edukasyon. 2010. Gabay sa
Pagtuturo sa Edukasyon sa Pagpapahalaga para sa 2010 Kurikulum ng
Edukasyon Sekundarya (SEC). Pasig City. Awtor
Lyubomirsky, Sonja. Eight Ways Gratitude Boost Happiness. Retrieved September
25, 2012 from http://www.faculty.ucr.edu/~sonja.
On Defining Entitlement Mentality. Retrieved from http://www.conservapedia.com/
Entitlement Mentality on September 27, 2012
On Defining Gratitude. Retrieved from www.definitions.net/definition/gratitude on
September 25, 2012
On defining Ingratitude. Retrieved from http://www.sacred-
text.com/chr/aquinas/summa/sum 362. htm on September 28, 2012
Kumusta na?

254
On Dinagyang Festival. Retrieved from
www.philippinecountry.com/philippine_festival/dinagyang_festival.html November
28, 2012. On Ati-Atihan Festival. Retrieved from en.wikipedia.org/wiki/Ati-
Atihan_Festival on November 28, 2012.
On effect of Ingratitude. Retrieved from http://www.sacred-
text.com/chr/aquinas/summa/sum 362. htm on September 28, 2012.
On Entitlement Mentality. Retrieved from
http://www.conservapedia.com/Entitlement_mentality on October 25, 2012.
On Entitlement Mentality. Retrieved from www.empoweringparents.com/odd-kids-
entitilement-and-verbal-abuse.php# on November 10, 2012.
On gratitude. Retrieved from
http://www.midlifecrisismarriage advocate.com/self-focus_gratitude.html on
September 25, 2012 .
On kanduli. Retrieved from maguindanaopride.com/tag/kanduli on November 27,
2012
On Mother Teresa’s Quotes. Retrieved from
www.goodreads.com/author/quotes/838305.Mother_Teresa on November 10,
2012.
On Pahiyas and Bacao Festival. Retrieved from
www.lovelyphilippines.com/festival/six-luzon-festivals-you-should-not-miss/on
November 28, 2012.
On the difference between Gratitude and Appreciation. Retrieved from
http://www.ehow.com/info8632020difference-between-gratitude-
appreciation.html#ixzz27Rn965gF on November 28, 2012
On Shariff Kabunsuan Festival. Retrieved from
www.choosephils.com/read_post.php?cat=festival&id=638 November 28, 2012.
On Sinadya sa Halaran Festival. Retrieved from
www.choosephils.com/read_post.php?cat=festival&id=632 on November 28,
2012
On Turn Gripes to Gratitude. Retrieved from newsletter@email.guideposts,org.> on
November 14, 2012.
On Utang na Loob. Retrieved from http://dase-
storyteller.blogspot.com/2008/01/ways-of-pakikipagkapwa-journeying.html on
October 25, 2012.

255
On Utang na Loob. Retrieved from alimbukad.com/2009/04/26/utang na loob/ on
October 30, 2012.
Post, Stephen. The Power of Gratitude. Retrieved from
www.facebook.com/noes/mt.sinai-baptist-church/the-power-of-
gratitude/140163806006396 on August 14, 2009.
Susan Jeffers. Practicing Daily Gratitude. Retrieved from
sjnews@powersourcemail.com on November 2, 2012.

256
Modyul 10: PAGSUNOD AT PAGGALANG SA MGA
MAGULANG, NAKATATANDA, AT MAY AWTORIDAD
Sapat na ba ang pagtugon ng “Po” at “Opo” upang maipakita mo ang
paggalang sa magulang, nakatatanda at may awtoridad? Ano ang iyong gagawin
kung ang kanilang ipinag-uutos ay labag sa iyong kalooban? Ano-ano ang iyong
isasaalang-alang upang maipakita ang marapat na pagsunod at paggalang sa
kanila?
Sa kasalukuyan, isang malaking hamon ang pagpapanatili ng kaayusan at
kapayapaan. Nakalulungkot ang mga pangyayaring maraming kabataan na ang
napahamak dahil sa kawalan ng kakayahang sumunod at gumalang. Maraming
suliranin ang maaaring malunasan kung ang pagsunod at paggalang ay
maisasabuhay. Sa modyul na ito, inaasahan na ang mga birtud ng pagsunod at
paggalang ay iyong mauunawaan sa lalong ikauunlad ng iyong pagkatao at ng iyong
pakikipagkapwa. Sasagutin nito ang mahalagang tanong na: Bakit nararapat
isabuhay ang mga birtud ng pagsunod at paggalang sa magulang, nakatatanda
at may awtoridad?
a. Nakikilala ang:
 mga paraan ng pagpapakita ng paggalang na ginagabayan ng katarungan at
pagmamahal
 bunga ng hindi pagpapamalas ng pagsunod at paggalang sa magulang,
nakatatanda at may awtoridad
b. Nasusuri ang mga umiiral na paglabag sa paggalang sa magulang, nakatatanda
at may awtoridad

257
d. Naisasagawa ang mga angkop na kilos ng pagsunod at paggalang sa magulang,
nakatatanda at may awtoridad at nakaiimpluwensiya sa kapwa kabataan na
maipamalas ang mga ito
5. Nasusuri ang mga angkop na kilos o gawi na nagpapakita ng pagsunod at
paggalang sa magulang, nakatatanda at may awtoridad
6. Nailalapat nang maayos ang mga angkop na kilos na dapat malinang
7. May kalakip na pagninilay
8. May planong gawain na makaiimpluwensiya sa kapwa sa pagpapatibay ng mga
birtud ng pagsunod at paggalang
Paunang Pagtataya
konseptong pag-aaralan at ang ikalawang bahagi ay susukat ng iyong kasalukuyang
kakayahan sa pagpapakita ng mga birtud ng paggalang at pagsunod.
Unang Bahagi
Panuto: Basahin at unawaing mabuti ang mga sitwasyon. Piliin ang titik ng
pinakatamang sagot. Isulat ito sa iyong kuwaderno.
1. Naipakikita ang paggalang sa pamamagitan ng ___________.
a. pakikibahagi sa mga gawaing nakasanayan.
b. pakikipag-ugnayan sa mga taong nakakahalubilo.
c. pagbibigay ng halaga sa isang tao.
d. pagkilala sa mga taong naging bahagi ng buhay.

258
2. Ano ang ipinahihiwatig ng pahayag na, “Ang pagsunod ay pagkilos sa pagitan ng
katwiran at ng kakayahang magpasakop?”
a. Ang marapat na pagsunod ay naipapakita sa pamamagitan ng
pagpapasakop.
b. Kailangang sumunod at magpasakop dahil ito ang makatwiran at nararapat.
c. Maipakikita sa pamamagitan ng pagsusuko ng sarili ang marapat na
pagsunod sa mga ipinag-uutos.
d. May pagkakataon na kailangang sumunod at magpasakop at may
pagkakataong di kailangang magpasakop at sumunod.
3. Gaano kahalaga ang pagkakaroon ng nakasanayang gawi o ritwal sa pamilya?
a. Napagtitibay nito ang presensiya ng pamilya.
b. Naipagpapatuloy nito ang tradisyon ng pamilya.
c. Nabubuklod nito ang mga henerasyon.
d. Naiingatan nito ang pamilya laban sa panganib.
4. Paano mo mas higit na maipakikita ang paggalang sa mga taong may
awtoridad?
a. Unawain na hindi lahat ng pagpapasiya at mga bagay na dapat sundin ay
magiging kaaya-aya para sa iyo.
b. Ipaglaban ang iyong karapatan lalo na kapag ikaw ay nasa katwiran.
c. Ipahayag ang iyong pananaw upang maiwasto ang kanilang mga
pagkakamali.
d. Suportahan ang kanilang mga proyekto at programa.
5. Natututuhan ng isang bata ang pagsunod at paggalang sa pamamagitan ng
sumusunod, maliban sa:
a. pagmamasid sa mga taong nasa paligid kung paano maging magalang at
masunurin.
b. pagsangguni sa mga taong kapalagayan niya ng loob at nakauunawa sa
kaniya.
c. pakikinig at pagsasabuhay ng itinuturong aral ng mga magulang tungkol sa
paggalang at pagsunod.
d. pagkakaroon ng disiplina at pagwawasto ng mga magulang at nakatatanda.

259
6. Kung pagkatapos ng edad na tatlo hanggang apat, nagsisimula nang mahubog
ang kilos-loob ng isang bata, ang bata ay __________:
a. madaling makasusunod sa mga ipinag-uutos ng kaniyang mga magulang.
b. nagkakaroon ng pagkilala sa kahalagahan ng pagsunod sa kaniyang buhay.
c. nagkakaroon ng pag-unawa sa kahalagahan ng mga tuntuning itinatakda.
d. kumikilos ayon sa mga ipinatutupad na utos ng kaniyang magulang.
7. Hinahangaan ni Jay si Danny sa taglay niyang kagalingan sa pamumuno. Nang
si Danny ang naging lider ng kanilang grupo, lahat ng sabihin ni Danny ay
kaniyang sinusunod at ginagawa nang walang pagtutol, kahit pa minsan ay
napapabayaan na niya ang kaniyang sariling pangangailangan. Ang kilos ni Jay
ay nagpapakita ng ____________:
a. katarungan c. pagpapasakop
b. kasipagan d. pagsunod
8. Nag-iisang itinataguyod ni Aling Fely ang kaniyang tatlong anak. Maliliit pa
lamang ang kanilang mga anak nang siya ay naging biyuda. Panatag siya dahil
alam niyang napalaki niya ang mga ito nang maayos. Subalit may pagkakataon
na nangangamba siya dahil sa mga teenager na sila. Mas mapatatatag nila ang
kanilang samahan sa pamamagitan ng ________:
a. sama-samang pagkain tuwing hapunan at pamamasyal isang beses isang
linggo.
b. pagkukumustahan kapag nagkakasama-sama o gamit ang cellphone / email
kung nasa malayong lugar.
c. pagkakaroon ng mga alituntuning dapat sundin sa tahanan, tulad ng pag-uwi
nang maaga.
d. pagkakaroon ng bukas na komunikasyon at malalim na pag-unawa sa
kalagayan ng bawat isa.
9. Kilala ang pamilya nina Vangie sa pagbibigay ng halaga sa edukasyon. Kahit na
ang kanilang mga magulang ay hindi nakatapos ng pag-aaral, sinisikap nila na
maitaguyod silang apat na magkakapatid. Ngunit siya ay kinakikitaan ng ibang
mga kasapi ng pamilya nang kawalan ng pagpapahalaga sa pag-aaral ayon sa
isinasaad ng mga marka nito sa iba’t ibang asignatura. At kapag
pinapaalalahanan siya ng kaniyang magulang, hindi nagiging maganda ang
reaksyon ni Vangie. Ano ang nararapat na gawin ng mga kasapi ng pamilya sa
ganitong sitwasyon?

260
a. Ipaunawa kay Vangie ang kahalagahan ng edukasyon sa bawat
pagkakataon. Huwag magsawa.
b. Kausapin si Vangie at bigyan ng inspirasyon upang mapataas ang kaniyang
marka. Nasa lahi nila ang pagiging magaling, kailangan lang ng
pagpapaalala.
c. Siyasatin ang mga dahilan kung bakit mababa ang mga marka ni Vangie.
Kumilos nang ayon sa mga natuklasang dahilan.
d. Isaalang-alang ang kakanyahan at pagiging bukod-tangi ni Vangie.
Tanggapin siya kung ano siya nang walang pagtatangi.
10. Maraming balita tungkol sa mga taong may awtoridad ang kinakitaan mo ng mga
gawaing taliwas sa dapat nilang gampanan. Maraming kabataang tulad mo ang
nagkaroon ng pag-aalinlangan kung sila ay magpapakita pa ng paggalang at
pagsunod. Ano ang pinakamabuting maipapayo mo sa kanila?
a. Alamin ang mga batas na nararapat sundin at mga karapatang dapat
ipaglaban. Gawin kung ano ang inaasahan sa iyo ng iyong kapwa.
b. Mahirap kumilos nang may pag-aalinlangan. Sumangguni sa ibang may
awtoridad na nabubuhay nang mabuti at kumilos ayon sa iyong kilos-loob.
c. Unawain at patawarin ang mga taong may awtoridad na nakagawa ng
pagkakamali, lalo na kung hindi naman ikaw ang naapektuhan.
d. Ipagbigay-alam agad sa kinauukulan ang nasasaksihang paglabag sa batas.
Hindi makatarungan na ang nagpapatupad sa batas ay siyang lumalabag
dito.
Ikalawang Bahagi
Panuto: Sagutin nang TAPAT ang bawat pahayag upang masukat ang kakayahan
mong maging magalang at masunurin sa iyong mga magulang, nakatatanda at may
awtoridad. Suriin at tayahin ang sariling kakayahan kung ang mga pahayag ay
ginagawa mo Palagi, Madalas, Paminsan-minsan o Hindi Kailanman. Kopyahin sa
kuwaderno ang talaan at lagyan ng TSEK () ang iyong sagot batay sa
kasalukuyang kalagayan ng iyong kakayahan.

261
Mga Pahayag
Palagi
(3)
Madalas
(2)
Paminsan-
minsan (1)
Hindi
Kailanman
(0)
1. Isinasaalang-alang ko
ang kanilang
damdamin sa
pamamagitan ng
maayos at marapat na
pagsasalita at pagkilos.
2. Sa aking pakikipag-
usap sa kanila,
iniiwasan ko ang
madaliang
panghuhusga at
pagbibitiw ng
masasakit na salita.
3. Naniniwala akong
mahalaga ang aktibong
pakikinig at pag-iwas
sa anumang uri ng
diskriminasyon.
4. Kinikilala ko ang
kanilang kakayahang
matuto, umunlad at
magwasto ng kaniyang
pagkakamali.
5. Naniniwala akong
mahalaga ang
pagpapanatili ng
pagkakaunawaan,
bukas na
komunikasyon, at
pagkilala sa halaga ng
pamilya at ng lipunang
kinabibilangan.
6. Sinusuri kong mabuti
ang kanilang kalagayan
o sitwasyon upang
makapagbigay ako ng
angkop na tulong
bilang pagtugon sa
kanilang
pangangailangan.
7. Humihingi ako ng payo
sa kanila bilang
pagkilala sa
karunungang dulot ng
kanilang mayamang
karanasan sa buhay.

262
Mga Pahayag
Palagi
(3)
Madalas
(2)
Paminsan-
minsan (1)
Hindi
Kailanman
(0)
8. Ang kanilang mga
naranasang pagtitiis at
pagsusumikap sa
buhay ay aking
hinahangaan at
nagbibigay sa akin ng
inspirasyong
magpatuloy.
9. Kinikilala ko ang
kanilang
ginagampanang
tungkulin at
mahalagang
maibabahagi bilang
kasapi ng pamilya at
lipunan.
10. Iginagalang ko pa rin
ang aking mga
magulang,
nakatatanda, at may
awtoridad, kahit na
nakikitaan ko sila ng
mga di sinasadyang
pagkakamali.
Bilang ng tsek
Kabuuang Iskor:
____________
Interpretasyon
26 – 30
Wala nang hahanapin pa. Maaari kang makatulong
upang maging gabay at mapagsanggunian ng iba sa
kanilang paglinang ng kasanayan. Ang iyong
kakayahang maging magalang at masunurin ay
kahanga-hanga at dapat tularan!
16 – 25
Kinakikitaan ka ng pagsusumikap na mapanatili ang mga
birtud ng pagiging magalang at masunurin. Maaaring
ibahagi ang kasanayan. Ipagpatuloy ang pagbabahagi
ng sarili sa kapwa! Ipagpatuloy.
6 – 15
Mas malilinang ang kakayahang maging magalang at
masunurin kung magiging bukas ang puso sa pagbibigay
ng halaga at pagmamahal sa kapwa. Sumangguni sa
taong maaaring makatulong sa iyo.

263
5 pababa
Nagbibigay ng kaligayahan at kapanatagan ang pagiging
magalang at masunurin. Magkaroon ng pagsusumikap at
sumangguni sa taong maaaring makatulong sa iyo
upang mapaunlad ang iyong kakayahan.
Panuto:
1. Punan ang talaan ng dalawang paraan ng pagpapakita o pagpapahayag ng
paggalang sa mga magulang, nakatatanda at may awtoridad.
2. Matapos mong gawin ito ay humanap ng isa pang kapwa mo mag-aaral o
kaibigan na pagbabahaginan mo ng iyong ginawa.
iyong ginawang pagbabahagi at ang mga sagot sa sumusunod na tanong:
a. Alin ang mga pahayag na magkatulad kayo? Alin ang magkaiba?
b. Sapat na kaya ang mga paraang ito upang mapagtibay at mapanatili ang
kakayahan mong maging magalang at masunurin? Pangatwiranan.
MAGULANG
_________________________
_______________________________
__________________NAKAKATANDA
_________________________
_______________________________
__________________MAY AWTORIDAD
_________________________
_______________________________
__________________

264
Gawain 2
Panuto:
1. Gamit ang talaan, isulat ang tatlong bagay na ipinag-uutos ng iyong magulang,
nakatatanda, at may awtoridad.
2. Batay sa mga utos na iyong isinulat, ano sa palagay mo ang maaaring maging
resulta o bunga ng pagsunod sa mga ito? Punan ang sumusunod na talaan.
3. At kung di susundin ang mga utos na ito, ano sa palagay mo ang maaaring
maging resulta o bunga nito? Punan ang sumusunod na talaan.

265
4. Matapos mong gawin ito ay humanap ng isa pang kapwa mo mag-aaral o
kaibigan na pagbabahaginan mo ng iyong ginawa.
iyong ginawang pagbabahagi at ang mga sagot sa sumusunod na tanong:
a. Ano ang iyong nararamdaman kung nasusunod mo ang ipinag-uutos sa iyo?
Kung di mo nasusunod ang mga ipinag-uutos sa iyo? Ipaliwanag.
b. Ano ang mga bagay na maaaring maging hadlang sa iyong pagsunod?
Ipaliwanag.
c. Gaano kahalaga ang pagsunod sa mga magulang, nakatatanda at may
awtoridad?
Gawain 1: Pagsusuri ng Kuwento
Panuto:
1. Basahin at unawaing mabuti ang mensahe ng maikling kuwento tungkol sa
Dalawang Anak (hango sa Bibliya Mateo 21:28-30; maaari ding tunghayan ang
http://www.youtube.com/watch?v=gqFnsP2ikvE).
28
Ngunit ano sa palagay ninyo? May isang tao na may dalawang
anak na lalaki. Lumapit siya sa una at sinabi: Anak, pumunta ka
ngayon sa ubasan at gumawa ka roon. 29
Sumagot siya: Ayaw ko.

266
Ngunit nagsisi siya at pumunta rin pagkatapos. 30
Lumapit siya sa
pangalawang anak at gayundin ang sinabi. Sumagot siya: Pupunta
ako. Ngunit hindi siya pumunta.
2. Suriin ang kuwento gamit ang sumusunod na gabay na tanong:
a. Ano, sa palagay mo, ang nakapagpabago sa isip ng unang anak na humindi
nang una at pagkatapos ay sumunod at pumunta rin sa ubasan?
b. Ano, sa palagay mo, ang maaaring naging dahilan ng di pagpunta ng
ikalawang anak, kahit na sumagot siya na pupunta siya noong una?
c. Sino sa dalawang anak ang nagpakita ng tunay na pagsunod sa kanilang
ama? Ipaliwanag.
d. Ano ang maaaring maging bunga ng di pagsunod ng anak sa kaniyang ama?
e. Ano ang mahalagang mensahe ng kuwento?
Gawain 2: Pagsusuri ng Pelikula
Panuto: Panoorin ang pelikulang “Anak” (Star Cinema, 2000) sa gabay ng inyong
guro. Pagkatapos, sagutin ang mga tanong sa ibaba nito.
Isang mahalagang birtud na kailangang isabuhay bilang anak at bahagi ng
isang pamilya at lipunan ay ang pagiging masunurin at magalang. Ang pelikulang
“Anak” (Star Cinema, 2000) na pinagbibidahan nina Vilma Santos (gumanap bilang
Josie, na isang OFW) at Claudine Baretto (gumanap bilang Carla) ay nagpakita ng
ilang eksenang sumubok sa ugnayan ng mag-inang Josie at Carla at ang
kakayahang isabuhay ang mga birtud ng paggalang at pagiging masunurin.

267
Ang pagkilala sa halaga ng
tao o bagay ang
nakapagpapatibay sa
kahalagahan ng paggalang.
At nagsisimula sa pamilya
ang kakayahang kumilala sa
halaga
Mga Tanong:
1. Ano-ano ang paglabag sa paggalang at pagsunod ang ipinakita sa pelikula?
Bakit kaya nangyari ang mga bagay na ito? Ipaliwanag.
2. Sa iyong palagay, tama ba ang ipinakitang pagrerebelde ni Carla?
Pangatwiranan.
3. Ano ang naging resulta ng mga paglabag na ginawa ni Carla sa mga tagubilin ng
kaniyang ina? Ipaliwanag.
4. Gagawin mo rin ba ang ginawa ni Carla kung ikaw ang nasa sitwasyon niya?
Ipaliwanag.
D. PAGPAPALALIM
Ang Pagsunod at Paggalang sa mga Magulang,
Nakatatanda at May Awtoridad
Sa mga nagdaang modyul, naunawaan mo na
napagtitibay sa pamilya ang kakayahang magmahal sa
kapwa. Naunawaan mo rin na ang makabuluhang
pakikipagkapwa ay napagtitibay sa pamamagitan ng
pagtugon sa pangangailangan ng iba nang may
pagmamahal. Kung naisasabuhay lamang ang mga
mahahalagang kaalamang ito, isang payapang lipunan
sana ang ating ginagalawan. Subalit bakit nagkakaroon ng suliranin? Maraming
pagkakataon na ang pakikipagkapwa’y nagiging salat sa paggalang na nagiging
sanhi ng pag-aaway, hindi pagkakaintindihan, pananakit, paglabag sa batas, at iba
pang mga gawaing hindi kumikilala sa dignidad ng
kapwa. Dahil dito, tunay ngang isang malaking
hamon para sa kabataang tulad mo ang
pagpapanatili at pagpapatibay ng mga birtud ng
paggalang at pagsunod sa mga magulang,
nakatatanda at may awtoridad.
Bakit kailangang gumalang? Sino ang
igagalang? At paano ito maipakikita?

268
Ang pamilya ay malapit sa iyo dahil sa:
 Nakasentro sa iyo ang mga ugnayan na
maaaring ikinatutuwa mo o ikinaiinis mo.
 Ang iyong pag-iral ay bunga ng pagtugon sa
dalawang taong pinagbuklod ng
pagmamahalan.
 Ang iyong pagkatao ay nagiging hatol o
husga sa mga taong nagpalaki sa iyo.
Maraming aral ang nagsasabi na igalang ang lahat ng tao, igalang ang mga
magulang at nakatatanda pati na ang mga taong may awtoridad sa lipunan o estado.
(Sa Bibliya: I Pedro 2:17; Efeso 6:2; Mateo 15:4; Levitico 19:32; Kawikaan 20:29;
Roma 13:7; Sa Koran, 17:23-24; Mga Tinipong Wikain ni K’ung Fu Tze, 1:2; 2:5-7).
Ang salitang “paggalang” ay nagmula sa salitang Latin na “respectus” na ang ibig
sabihin ay “paglingon o pagtinging muli,” na ang ibig sabihin ay naipakikita ang
paggalang sa pamamagitan ng pagbibigay ng halaga sa isang tao o bagay.
Ang pagkilala sa halaga ng tao o bagay ang nagkapagpapatibay sa
kahalagahan ng paggalang. Nagsisimula sa pamilya ang kakayahang kumilala sa
pagpapahalaga.
Hiwaga ng Pamilya (ni Gabriel Marcel, tinukoy ni Dy, 2007)
Ang Pamilya Bilang Hiwaga
Kung ugnayan ang isasaalang-alang, isang
hiwagang maituturing ang pagiging sabay na malapit at
malayo ng pamilya sa iyong pagkatao. Sinasabing ang
pamilya ay malapit sa iyo dahil sa sumusunod na
patunay:
1. Nakasentro sa iyo ang mga ugnayan na maaaring ikinatutuwa mo o ikinaiinis mo.
Hindi ba’t natutuwa ka kung nararamdaman mo ang pagmamalasakit ng iyong
mga magulang kung kinukumusta nila ang iyong pag-aaral at ibang aspekto ng
iyong buhay at kung natutugunan ang iyong mga pangangailangan? At minsan
naman ay naiinis ka, kung paulit-ulit ang kanilang pagpapaalala sa iyo o kung
minsan ay napapagalitan ka?
2. Ang iyong pag-iral ay bunga
ng pagtugon sa dalawang
taong pinagbuklod ng
pagmamahalan. Hindi ka iiral
at mabubuhay sa mundo kung
hindi dahil sa pagmamahalan
ng iyong mga magulang.

269
Ang pamilya ay malayo sa iyo
dahil nagmula ang iyong pag-
iral sa magkakasunod at
makasaysayang proseso na
mula sa mga relasyong nauna
sa iyong pag-iral.
3. Ang iyong pagkatao ay nagiging hatol o husga sa mga taong nagpalaki sa iyo.
Ang iyong pagkatao ay nagiging patunay ng maayos o di maayos na pagpapalaki
sa iyo.
Ang pamilya ay malayo sa iyo dahil
nagmula ang iyong pag-iral sa
magkakasunod at makasaysayang proseso
na mula sa mga ugnayang nauna sa iyong
pag-iral. Ang iyong pagkilala at pakikipag-ugnayan sa iyong mga lolo at lola, mga
magulang ng iyong lolo at lola, mga tiyuhin at
tiyahin, iba pang mga kamag-anak at ka-angkan,
ang nagpapatunay ng pagiging malayo ng pamilya.
Gayunpaman, malaki pa rin ang impluwensya ng
iyong mga ka-angkan sa iyong pagkatao. Hindi ba’t
may mga tinataguriang “angkan ng mga doktor o guro,” “angkan ng matatalino o
masisipag” o “lahi ng mga palaaway o mga basagulero?” Hindi maaaring
ipagwalang-bahala ang nagiging implikasyon ng ganitong pagkakakilanlan sa iyong
pamilya at sa iyong pagkatao.
Sa ganitong di mapaghihiwalay
na pagkakaisa ng malapit at malayo,
nakaraan at hinaharap, mahalagang
mapukaw ang iyong kamalayan sa
kahalagahan ng pagkilala sa mga
ugnayang bahagi ng iyong pag-iral. Ang
mga kasalukuyang suliranin tulad ng
kawalan o humihinang pagpapahalaga sa kabanalan, kawalan ng paggalang sa
buhay at kamatayan (na nagiging dahilan nang kayabangan, pagkukunwari,
pagkabagot o kawalan ng interes at kawalan ng pag-asa) ay ilan lamang sa mga
patunay ng di pagkilala sa halaga ng pamilya sa paghubog ng iyong pagkatao. Kung
kaya’t sa pamilya unang nararanasan ang epekto ng mga suliraning ito. Halimbawa
nito ay ang pakikipagtalo at pagsigaw sa mga magulang, pagrerebelde ng mga anak,
pagpapabaya sa nakatatanda at maysakit na mga kamag-anak, pag-aasawa nang
hindi handa, pananakit, kayabangan o labis na pagpapasikat sa ibang tao na
Ang mga kasalukuyang suliranin tulad ng
kawalan o humihinang pagpapahalaga sa
kabanalan, kawalan ng paggalang sa buhay
at kamatayan (na nagiging dahilan nang
kayabangan, pagkukunwari, pagkabagot o
kawalan ng interes o kawalan ng pag-asa)
ay ilan lamang sa mga patunay ng di
pagkilala sa halaga ng pamilya sa paghubog
ng iyong pagkatao.

270
nagpapakita nang mapagkunwaring buhay, na madalas ay nahahantong sa
pagkalubog sa utang, at marami pang ibang nakalulungkot na suliraning dulot ng
kawalan ng pagbibigay ng halaga sa pamilya. Dahil dito, hindi masasabing umiiral
ang pamilya kung ang pamilya ay hindi mapagtitibay bilang halaga at presensya.
Ang Pamilya Bilang Halaga
Sa mga bahay na iyong napuntahan, napansin mo ba ang mga nakadisplay
na larawan ng pamilya, mga medalya, mga diploma, mga tropeo at mga patunay ng
pagkilala? Nakadisplay din ba ang mga katulad nito sa iyong tahanan? Ano ang
iyong nararamdaman kapag nakikita mo ang mga ito?
Ang pakiramdam na maipagmamalaki mo ang
iyong pamilya at isang karangalan ang maging bahagi
nito ang madalas na nangingibabaw na damdamin, hindi
ba? Ang nararamdamang karangalan (pride) at hindi
kayabangan (vanity), ay isang tugon na bahagi ng iyong pag-iral. Kasalungat naman
ang iyong mararamdaman kung mga bagay na hindi ikararangal ang naiuugnay sa
iyong pamilya. Kung kaya’t ang damdaming ito ang makatutulong sa iyo upang
magkaroon ng pundasyon at gabay ang iyong pagkilos. Maaari kang kumilos upang
mapatunayan mong nararapat kang maging bahagi ng karangalang taglay ng iyong
pamilya o kikilos ka upang mabigyan ng karangalan ang iyong
pamilya. Ang pagkilala sa halaga ng pamilya at mga kasapi
nito ay naipakikita sa pagsusumikap na gumawa ng mabuti at
umiwas sa paggawa ng masama. Ang karangalang tinataglay
ng pamilya ang nagbibigay dito ng awtoridad na dapat kilalanin
ng bawat kasapi nito.
Halimbawa, lumaki ka sa isang
pamilyang pinahahalagahan ang edukasyon,
ang paggalang sa pagnanais ng iyong mga
magulang na makapagtapos ka ng iyong
pag-aaral ay maipakikita mo sa
pamamagitan ng pagsunod mo sa kanilang bilin at utos na mag-aral kang mabuti.
Ang pagkilala sa halaga ng pamilya at
mga kasapi nito ay naipakikita sa
pagsusumikap na gumawa ng mabuti
at umiwas sa paggawa ng masama.
Ang karangalang tinataglay ng
pamilya ang nagbibigay dito ng
awtoridad na dapat kilalanin ng
bawat kasapi nito.

271
Maipakikita rin ang
paggalang sa pamamagitan
nang nararapat at naaayon
na uri at antas ng
komunikasyon. May marapat
na antas ng komunikasyon
para sa mga bagong kakilala
at sa mga mahal mo sa
buhay, at di kailanman
marapat ang magsalita nang
masama, magmura o
manglait ng kapwa.
Kung ikaw naman ay bahagi ng isang pamilyang nagpapahalaga sa
katarungan, pagmamahal at pagmamalasakit sa kapwa, at namamalas ang
pagsasabuhay ng batas ng malayang pagbibigay o 'law of free giving', kakikitaan ng
kapayapaan at lalim ng unawa ang ugnayan ng bawat kasapi. Halimbawa nito ang
pagkilala at paggalang sa karapatan ng bawat kasapi na makapagpahayag ng
pananaw, at karapatang makaalam ng mahahalagang impormasyon sa ikabubuti ng
lahat, makiisa sa mga gawain, paggalang sa mga personal na gamit at sa
karapatang maging pribado (right to privacy). Kaya kung nais mong hiramin ang
gamit ng iba, nararapat lamang na ikaw ay magsabi o humingi ng pahintulot, bilang
pagpapakita ng paggalang.
Maipakikita rin ang paggalang sa
pamamagitan ng nararapat at naaayon na uri at
antas ng komunikasyon sa kapwa. May marapat na
antas ng komunikasyon para sa mga bagong
kakilala at sa mga mahal mo sa buhay, at di
kailanman marapat ang magsalita ng masama,
magmura o manglait ng kapwa. Maging ang mga
isyu ng pananakit at pang-aagrabyado ng kapwa ay
malayong gawin mo, bilang pagsunod sa Gintong
Aral o “Golden Rule” at mga utos ng magulang mo,
tulad ng 'huwag kang makipag-away', 'huwag kang mananakit ng kapwa' at
'makitungo ka nang maayos sa iyong kapwa'. Mahalagang tandaan ng bawat isa ang
isinasaad ng Gintong Aral: Anuman ang gawin mo sa iyong kapwa ay ginagawa mo
rin sa iyong sarili.
Ang Pamilya Bilang Presensiya
Kanino mo natutuhan ang
pagmamano sa nakatatanda at
pagsasabi ng ‘Po’ at ‘Opo’? Naaalala
mo ba ang iyong mga nagiging
paghahanda kapag mayroon kang
kapamilya o kamag-anak na

272
magdiriwang ng kaarawan, ikakasal, magtatapos sa pag-aaral, o may namatay?
Sino ang iyong tinatakbuhan, noong ikaw ay bata pa (at maaaring hanggang
ngayon), upang humingi ng tulong kapag ikaw ay inaway o nasaktan ng iyong mga
kalaro?
Bilang presensiya, ang pamilya ang
nagsisilbing proteksyon sa mga kasapi, duyan ng
pagmamalasakit at pagmamahalan, pinaglalagakan
ng lahat ng mga karanasan, kalakasan, kahinaan,
damdamin, at halaga. Itinuturing ang pamilya na
isang tahanang nag-iingat at nagsasanggalang
laban sa mga panganib, karahasan at
masasamang banta ng mga tao o bagay sa paligid
at labas ng pamilya. Napagtitibay ang presensiya
ng pamilya ng mga nakasanayang gawi o ritwal, at
pagkakaroon ng disiplina. Sa pamamagitan ng
karaniwang gawain ng pamilya sa araw-araw,
nakakasanayan ang pagkakaroon ng mga gawi, tulad ng pagmamano o paghalik sa
kamay ng mga magulang o nakatatanda, paggamit ng ‘po’ at ‘opo’, ang pagkain
nang sabay-sabay, pagkakaroon ng diyalogo, pagtulong sa mga gawaing-bahay, at
pakikibahagi sa mga pagdiriwang sa iba’t ibang okasyon. Hindi ba’t marami ang
nagkaroon ng interes sa pagbabasa dahil sa nakikita nila ang kanilang mga
magulang na nagbabasa ng dyaryo o mga aklat? O ang pagpapahalaga sa kalinisan
at kaayusan dahil sa palagiang pagpapaalala sa iyo ng iyong magulang na linisin at
ayusin mo ang iyong silid?
Kung ano ang nakasanayan at palaging nakikita na ginagawa ng mga kasapi
ng pamilya, lalo na ng mga magulang at nakatatanda, ay makakalakihan at
makakasanayan ng mga anak. Dahil dito, naipagpapatuloy ang mga tradisyon ng
pamilya na nakatutulong sa pag-unlad, hindi lamang ng bawat kasapi ng pamilya,
pati na rin ang pagkakabuklod-buklod ng mga henerasyon. Kung kaya’t may
pananagutan ang pamilya na bumuo at ingatan ang mga magagandang tradisyong
nakalakihan at nakasanayan ng mga kasapi nito.
Bilang presensiya, ang pamilya
ang nagsisilbing proteksyon sa
mga kasapi, duyan ng
pagmamalasakit at
pagmamahalan,
pinaglalagakan ng lahat ng
mga karanasan, kalakasan,
kahinaan, damdamin at
halaga. Itinuturing ang
pamilya na isang tahanang
nag-iingat at nagsasanggalang
laban sa panganib, karahasan
at masasamang banta ng mga
tao o bagay sa paligid at labas
ng pamilya.

273
Ang Hamon sa Pamilya
Maraming suliranin ang naidudulot nang pagkawala o unti-
unting paghina ng nakagisnang gawi o ritwal na dulot ng
pagkawala ng mahal sa buhay, paglipat ng tirahan o
paghahanapbuhay ng magulang sa malayong lugar, at
epekto ng teknolohiya at industriyalisasyon. Kung ikaw ay
nasanay na sabay-sabay kayong kumakain, hindi ba’t
hahanap-hanapin mo iyon kung ang iyong magulang ay abala sa paghahanapbuhay
upang maitaguyod ang pangangailangan ng pamilya? Kung nasanay ka sa
mapagkalingang pag-aalaga ng iyong magulang at ikaw ay nakatira ngayon sa
inyong kamag-anak (sa kung ano pa mang kadahilanan) na malayo sa inyong
tirahan, hindi ba’t nakalulungkot iyon? Maaaring humina ang ugnayan dahil sa mga
pagbabagong nararanasan ng mga kasapi sa pamilya. Kadalasan, ito rin ang
nagiging sanhi ng di pagkakaunawaan, paghihiwalay, at minsan ay humahantong pa
sa pananakit, dahil unti-unti nang nawawala ang paggalang at pagbibigay ng halaga
sa pamilya at sa mga kasapi nito. Nakalulungkot isipin
na may mga pamilyang hindi naiingatan ang mga
kasapi laban sa karahasan mula sa mga tao o bagay
sa labas at maging sa loob ng pamilya. Unti-unti na
ring dumarami ang insidente ng karahasan at pang-
aabuso sa mismong kasapi ng pamilya.
Kung ang pansariling interes ng mga tao ang patuloy na mangingibabaw,
magdudulot ito ng kaguluhan. Dahil dito, tungkulin ng lipunan na mapangalagaan
ang kapayapaan, disiplina at kapakanan ng mga taong kaniyang nasasakupan,
alang-alang sa kabutihang panlahat. Sa pamamagitan ng mga batas na
ipinatutupad, maiingatan at maipaglalaban ang dignidad at karapatan ng mga tao at
mapagbubuklod sila tungo sa pagkamit ng layuning maging ganap.

274
Kung ang pansariling
interes ng mga tao ang
patuloy na mangingibabaw,
magdudulot ito ng
kaguluhan. Dahil dito,
tungkulin ng lipunan na
mapangalagaan ang
kapayapaan, disiplina at
kapakanan ng mga taong
nasasakupan, alang-alang
sa kabutihang panlahat. Sa
pamamagitan ng mga batas
na ipinatutupad,
maiingatan at
maipaglalaban ang
dignidad at karapatan ng
mga tao at mapagbubuklod
sila tungo sa pagkamit ng
layuning maging ganap.
Ang Paggalang at Pagsunod sa May Awtoridad at
ang Kahalagahan ng Pagsangguni
Sino ang mga taong may awtoridad na
nararapat igalang at sundin?
Lahat ng tao ay napasasailalim sa awtoridad.
Maging ang pinakamataas na taong napagkalooban
ng awtoridad, tulad ng pangulo ng bansa, ay
napasasailalim din sa isang awtoridad na kailangan
din niyang sundin. Ang sinumang tao na
napagkalooban ng awtoridad ay may kapangyarihang
magtalaga at magpatupad ng mga panuntunan. Ang
pagkakaroon ng ganitong tungkulin ang nagbibigay ng
karapatan sa taong may awtoridad upang mapanatili
ang pagkakaisa, pagtutulungan, kapayapaan, disiplina
at kapakanan ng mga taong nasasakupan upang makamit ang kabutihang panlahat.
Kung kinikilala ng kaniyang nasasakupan ang halaga ng kaniyang awtoridad, ang
paggalang at pagsunod sa kanila ay madaling maisabuhay.
Ano ang iyong gagawin kung ang iniuutos sa iyo ng iyong magulang,
nakatatanda at may awtoridad ay maghahatid sa iyo sa kapahamakan at nalalaman
mong labag sa kabutihang-asal? Susundin mo ba?
Sa mga ganitong pagkakataon, mahalaga
ang pagsangguni sa mga taong
pinagkakatiwalaan at tunay na nagmamalasakit,
na maaaring bahagi rin ng pamilya (malapit o
malayo), tulad ng iyong nanay o tatay, mga
nakatatandang kapatid, tiyuhin o tiyahin, lolo o
lola. Maaari ding sumangguni sa mga awtoridad
na labas sa pamilya na binigyan ng lipunan ng
kapangyarihang ingatan ang dignidad, ipaglaban
ang karapatan, at tugunan ang pangangailangan ng mga taong kaniyang
nasasakupan. Ilang halimbawa nito ay ang mga guro, mga opisyal sa mga ahensya
ng pamahalaan, puno ng simbahan at lider ng kinikilalang pananampalataya, upang

275
Kritikal ang ikatlo hanggang ikaapat na
taon dahil kinikilala ng bata ang
awtoridad ng kinagisnan niyang pamilya
nang walang pagtatangi o bahid ng pag-
aalinlangan. Mas madali para sa isang
bata ang sumunod sa kaniyang mga
magulang at nakatatanda dahil sa
direktang pagtanggap niya mula sa mga
ito ng seguridad, pagmamahal at pag-
aaruga para sa kaniyang kaayusan at
kagalingan.
mapanatili ang kapayapaan, disiplina at kapakanan ng pangkat, alang-alang sa
kabutihang panlahat.
Natututuhan ba ang paggalang at pagsunod? Kailan ito dapat ituro?
Mahalagang isaalang-alang ang
edad ng bata sa paghubog ng
magagandang ugali, tulad ng pagiging
masunurin o pagsunod sa magulang,
nakatatanda at may awtoridad. Kritikal
ang ikatlo hanggang ikaapat na taon dahil
kinikilala ng bata ang awtoridad ng
kinagisnan niyang pamilya nang walang
pagtatangi o bahid man ng pag-
aalinlangan. Mas madali para sa isang bata ang sumunod sa kaniyang mga
magulang at nakatatanda dahil sa direktang pagtanggap niya mula sa mga ito ng
seguridad, pagmamahal at pag-aaruga para sa kaniyang kaayusan at kagalingan.
Pagkatapos ng tatlo hanggang apat na taon, nagsisimula nang mahubog ang kilos-
loob ng isang bata. Kaya’t habang siya ay nagkakaedad, nabibigyang katwiran niya
ang kaniyang ikikilos kung kailangang sundin ang ipinag-uutos at tuluyang
magpasakop o mangangailangan muna siya ng pagsangguni kung ang ipinag-uutos
ay kaniyang gagawin o hindi (Isaacs, 2001; nabanggit sa Kurikulum ng Edukasyong
Sekundarya Gabay sa Pagtuturo ng Edukasyon sa Pagpapahalaga, 2010; Sheen,
2009).
Natututuhan ng bata ang paggalang at pagsunod sa pamamagitan ng:
1. Pagmamasid sa kanilang magulang at ibang kasapi ng pamilya kung paano sila
gumagalang sa ibang tao, sa nakatatanda, sa mga may awtoridad, sa
pamahalaan, mga opisyal nito at sa mga batas na kaniyang ipinatutupad; maging
ang paggalang sa Diyos at sa kinikilalang pananampalataya ng pamilya.
2. Pagkikinig at pagsasabuhay ng mga itinuturong aral ng mga magulang tungkol
sa paggalang at pagsunod. Ang pagtuturo at paggabay ay isa sa mga
pangunahing tungkulin ng mga magulang upang mapalaki nila ang kanilang mga
anak na nagagabayan ng kagandahang-asal.

276
3. Disiplina at pagwawasto nang may pagmamahal at pagmamalasakit. Hindi
maiiwasan ang mga di sinasadyang pagkakamali kaya’t mahalaga ang
pagwawasto ng mga magulang at nakatatanda upang ang tunay na diwa ng
pagiging magalang at masunurin ay makasanayan at maisabuhay.
(mula sa: http://www.bibleclassbooks.com/teaching-values/respect.html)
Kung naging maayos ang paghubog sa mga naunang taon ng iyong buhay,
mauunawaan mo ang kahalagahan ng marapat na paggalang at pagsunod, dahil sa
pagkilala mo sa pamilya bilang hiwaga, halaga at presensiya.
Paano maipakikita ang paggalang at pagsunod at sa mga magulang?
Ang paggalang at pagsunod sa magulang ay maipakikita sa pamamagitan
ng sumusunod na gawain (http://www.ehow.com/info_12004304_5-ways-respect-
parents.html):
1. Pagkilala sa mga hangganan o limitasyon.
Kapag ang magulang ay nagtakda ng
hangganan, dapat itong igalang sa
pamamagitan ng di pag-abuso sa itinakda. Ang
pagkatok sa kuwarto ng iyong mga magulang bago pumasok at paghingi ng
permiso bago kainin ang anumang pagkaing nakatago sa refrigerator ay
nagpapakita ng paggalang.
2. Paggalang sa kanilang mga kagamitan. Naipakikita mo ang paggalang kung
naiingatan mo ang mga bagay na iyong ginamit at hiniram.
3. Pagtupad sa itinakdang oras. Naipakikita mo ang paggalang kung umuuwi ka
nang maaga at di na kung saan-saan pa pupunta nang walang paalam.
4. Pagiging maalalahanin. Isa pang paraan ng pagpapakita ng paggalang sa kanila
ay ang pag-alaala sa mga mahahalagang okasyon sa buhay nila, tulad ng
kaarawan, anibersaryo, at iba pa.
5. Pagiging mapagmalasakit at mapagmahal. Maipakikita ang paggalang sa
pamamagitan ng paggamit at pagbigkas ng mga magagalang na pananalita at
pakikinig sa kanilang mga sinasabi o ipinapayo.
“Turuan mo ang bata sa daan
na dapat niyang lakaran, at
kapag tumanda man siya ay
hindi niya hihiwalayan.”
Kawikaan 22:6

277
Paano maipakikita ang paggalang at pagsunod sa mga nakatatanda?
Ang pagpapakita ng paggalang sa nakatatanda ay isang
magandang bahagi ng kultura ng mga Pilipino. Sa simula pa
lamang, ang mga bata ay tinuturuang gumamit ng ‘Po’ at ‘Opo’
sa kanilang pakikipag-usap at pagmamano sa mga
nakatatanda. Narito ang ilang paraan ng pagpapakita ng
paggalang sa mga nakatatanda (ayon sa aklat ng Respect for
the Elderly: Implications for Human Service Providers ni Sling, 2004):
1. Sila ay arugain at pagsilbihan nang isinasaalang-alang ang maayos na
pakikipag-usap. Sa kanilang edad, marami na sa kanila ang lubhang
maramdamin, kung kaya’t maging maingat sa mga gagamiting salita at kilos.
2. Hingin ang kanilang payo at pananaw bilang pagkilala sa karunungang dulot ng
kanilang mayamang karanasan sa buhay.
3. Iparamdam sa kanila na sila ay naging mabuting halimbawa lalo na sa pagiging
matiisin at matiyaga sa maraming bagay.
4. Kilalanin sila bilang mahalagang kasapi ng pamilya sa pamamagitan ng
pagsasama sa kanila sa mga karaniwang gawain ng pamilya at mga espesyal na
pagdiriwang.
5. Tugunan ang kanilang mga pangangailangan at kahilingan na makabubuti sa
kanila. May mga pagkakataong sila ay nagiging makulit at mapilit sa kanilang
nais kainin, inumin o gawin. Maging sensitibo sa kanilang mga kagustuhan,
kakayahan at damdamin. Hindi lahat ng nais nila ay makabubuti sa kanilang
kalusugan at kalagayan. Isaalang-alang lagi ang kabutihang maidudulot ng mga
bagay na kanilang hinihiling.

278
Paano maipakikita ang paggalang sa mga taong may awtoridad?
Narito ang ilan sa mga paraan upang maipakita ang paggalang sa mga taong
may awtoridad (ayon kay Wolff, n.d.)
1. Magbasa at pag-aralan ang tunay na tagubilin ng Diyos sa paggalang sa mga
taong may awtoridad. May mga taong pinili ang Diyos upang pagkalooban ng
tungkulin at pagkatiwalaan ng Kaniyang awtoridad. Malaki ang maitutulong ng
kanilang taglay na karunungan at kakayahan upang magampanan ang
tungkuling ipinagkaloob sa kanila sa pagkamit ng layunin at pagtugon sa
kabutihang panlahat.
2. Lagi mong ipanalangin ang mga taong may awtoridad na ikaw ay pamahalaan.
Ang pagkakaroon ng awtoridad ay isang maselang tungkulin dahil nakasalalay
ang kapakanan ng mga nasasakupan sa mga pagpapasiya na kaakibat ng mga
ipinatutupad na batas o patakaran. Sa pamamagitan ng panalangin, hilingin na
pagkalooban ang mga taong may awtoridad na magkaroon ng sapat na
karunungang gagabay sa makatwirang pagpapasiya, lakas ng loob at malusog
na pangangatawan upang makapagpatuloy sa paggawa at paglilingkod sa
kapwa.
3. Maging halimbawa sa kapwa. Kung nais mong makaimpluwensya ng kapwa
upang sila ay maging magalang at masunurin, mas maraming pakinabang ang
maidudulot nang pagsasabuhay ng birtud ng paggalang at pagsunod. Mas
madaling mauunawaan ng iyong kapwa ang kahalagahan ng paggalang at
pagsunod kung nakikita nila ang iyong pagsusumikap na igalang at sundin ang
iyong mga magulang, nakatatanda at may awtoridad, at nakikita rin nila ang
mabuting naidudulot nito sa kanilang pagkatao at sa lipunang kanilang
kinabibilangan.
4. Alamin at unawain na hindi lahat ng pagpapasiya at mga bagay na dapat sundin
ay magiging kaaya-aya para sa iyo. Hindi sa lahat ng pagkakataon ay
nagkakalapat ang mga pananaw at paniniwala. Subalit, maipakikita pa rin ang
paggalang kahit na magkasalungat ang mga pananaw at paniniwala. Kailangan
lamang ng maayos na diyalogo upang maisaalang-alang ang kabutihang
panlahat.

279
Paano mo maisasabuhay ang paggalang na
ginagabayan ng katarungan at pagmamahal?
Maipakikita mo ang paggalang at
pagsunod sa iyong mga magulang, nakatatanda
at may awtoridad kung kinikilala mo ang kanilang
halaga. Dahil dito, kinikilala at pinahahalagahan
mo ang kanilang tungkuling hubugin, subaybayan
at paunlarin ang iyong mga magagandang ugali at
mga pagpapahalaga. Mapagtitibay mo ang mga birtud na ito sa pamamagitan ng
pagpapakita ng pagmamahal, pananagutan at pagkilala sa kanila bilang biyaya ng
Maylalang.
Maisasabuhay natin ang paggalang na ginagabayan ng katarungan at
pagmamahal sa pamamagitan ng sumusunod na mungkahi ayon kay David Isaacs
(Character Building, 2001)
1. Panatilihin ang pagkakaunawaan, bukas na komunikasyon, at pagkilala sa
halaga ng pamilya at ng lipunang kinabibilangan.
2. Kilalanin ang kakayahan ng bawat tao na matuto, umunlad at magwasto ng
kaniyang pagkakamali.
3. Pagtugon sa pangangailangan ng kapwa, sa pamamagitan ng patuloy na
pagtulong at paglilingkod sa kanila.
4. Laging isaalang-alang ang damdamin ng kapwa sa pamamagitan ng maayos at
marapat na pagsasalita at pagkilos.
5. Isaalang-alang ang pagiging bukod-tangi ng bawat tao sa pamamagitan ng
pagpapakita ng angkop na paraan ng paggalang.
6. Suriing mabuti ang kalagayan o sitwasyon ng kapwa upang makapagbigay ng
angkop na tulong bilang pagtugon sa kanilang pangangailangan. Hangga’t
maaari makipagtulungan sa mga institusyong maaaring makatulong sa kanila.
7. Bilang bahagi ng katarungan, ibigay sa kapwa ang nararapat sa kaniya at ang
nararapat ay ang paggalang sa kaniyang dignidad.
Tungkulin ng lipunan ang
pangalagaan ang dignidad ng
matatanda sa pamamagitan ng
pagkakaroon ng mga batas na
mangangalaga sa kanila.
Nararapat na tugunan ng
lipunan ang pangangailangan ng
bawat kasapi nang walang
pagtatangi.
(Pope John Paul II, 2002)

280
8. Sa pakikipag-usap sa kapwa, iwasan ang madaliang panghuhusga at pagbibitiw
ng masasakit na salita. Mahalaga ang aktibong pakikinig at pag-iwas sa
anumang uri ng diskriminasyon.
9. Laging isaisip ang kahalagahan ng tunay na paglilingkod sa kapwa na may
kalakip na pagmamahal at pagpapatawad.
Bilang kabataan, inaasahan na magiging mabuting halimbawa ka sa lahat ng
aspeto ng iyong pamumuhay. Kung ikaw ay kinakikitaan ng iyong kapwa ng pagiging
magalang at masunurin, hindi mahirap para sa iyo ang makaranas ng paggalang
mula sa iyong kapwa. Sa pag-iingat mo sa iyong karangalan sa pamamagitan ng
patuloy na paggawa ng mabuti at pag-iwas sa paggawa ng masama, ang paggalang
ng iba ay iyo ring mararanasan at ipagkakaloob ito sa iyo nang may kusa at may
lakip na pagmamahal.
mga konsepto ng paggalang at pagsunod, pag-isipan at sagutin ang sumusunod na
tanong sa iyong kuwaderno:
1. Bakit nararapat na igalang at sundin ang mga magulang, nakatatanda, at may
awtoridad?
2. Sa paanong paraan mahuhubog at mapauunlad ng mga magulang, nakatatanda
at may awtoridad ang mga pagpapahalaga ng paggalang at pagsunod?
3. Bakit nagsisimula sa pamilya ang pagkilala at pagtuturo ng mga birtud ng
paggalang at pagsunod?
4. Gaano kahalaga ang paggabay at pagtuturo sa mga bata ng mga kagandahang-
asal, sa mga unang taon ng kanilang buhay, lalo na’t pagtuturo ng paggalang at
pagsunod ang isasaalang-alang? Ipaliwanag.
5. Ano ang marapat mong gawin kung ang ipinag-uutos sa iyo ng iyong magulang,
nakatatanda ay may may awtoridad ay nagdudulot sa iyo ng alinlangan?
Ipaliwanag.

281
6. Paano mo maipakikita ang marapat na paggalang at pagsunod mo sa iyong mga
magulang, nakatatanda, at may awtoridad?
Pagkatapos ng aralin, anong mahalagang konsepto ang iyong naunawaan?
Punan ang graphic organizer. Isulat ito sa iyong kuwaderno.
Pagkatapos mong maunawaan ang Batayang Konsepto ng aralin, mahalaga
na maiugnay mo ito sa pag-unlad mo bilang tao. Sagutin mo ang sumusunod na
tanong sa iyong kuwaderno:
Batayang Konsepto:
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
tao?
2. Ano-ano ang maaari kong gawin upang mailapat ang aking mga
pagkatuto sa modyul na ito?

282
Pagganap
Mapagtitibay ang pagpapahalaga sa mga birtud ng paggalang at pagsunod
sa pamamagitan ng pagkalap ng mga kawikaan at mga tanyag na aral ng Islam,
Hinduismo, Buddhismo, mga aral ni K’ung Fu Tze (Confucius) at ni Hesukristo at ng
kaniyang mga Apostol, tungkol sa paggalang sa magulang, nakatatanda at may
awtoridad.
Panuto:
1. Sa paggabay ng guro, hatiin ang klase sa limang pangkat. Pipili ng lider at
kalihim. Magbibigay ang lider ng mga tungkulin sa ibang mga kasapi.
a. Unang pangkat – Islam
b. Ikalawang pangkat – Hinduismo
c. Ikatlong pangkat – Buddhismo
d. Ikaapat na pangkat – Mga aral ni K’ung Fu Tze
e. Ikalimang pangkat – Mga aral ni Hesukristo at ng kaniyang mga Apostol
2. Magsaliksik ng limang tanyag na kawikaan tungkol sa paggalang at pagsunod sa
magulang, nakatatanda at may awtoridad. Itala ang mga nasaliksik sa talaan.
Gawing gabay ang nakasaad na halimbawa.
3. Sa pagbabahagi, inaasahan na nauunawaan mo ang mga aral sa pamamagitan
ng pagbibigay ng mga halimbawa. Maging malikhain sa pagbabahagi: maaaring
sa pamamagitan ng pagsasadula o maikling symposium, maaari ding gumamit
ng Powerpoint o Prezi presentation, o magpamigay ng brochure o flyers.

283
Pinagkunan ng aral /
turo
Mga Aral / Turo Mga Halimbawa
Mula sa Mga Tinipong
Wikain ni K’ung Fu Tze
Halimbawa: “Iilan lamang sa mga
masunuring anak at magalang na
kapatid ang magpapamalas ng
kawalang-pitagan sa mga
nakatataas, at kailanman wala
pang taong di lapastangan ang
lumikha ng gulo…. Nasa
paggalang sa mga magulang at
pagpipitagan ng mga kapatid ang
ugat ng pagmamahalan.” (1:2).
Ang kabataang
magalang sa
magulang at sa
kapatid ay di
nagiging
lapastangan sa
mga taong may
awtoridad at di
pinagmumulan ng
gulo.
1.
2.
3.
4.
5.
4. Ang sumusunod na bahagi ay kailangang makita sa iyong presentasyon:
a. Maikling panimula upang bigyan ng ideya ang mga manonood ukol sa
nilalaman ng inyong presentasyon (maaaring kasaysayan o maikling
talambuhay ng tagaturo)
b. Limang aral tungkol sa paggalang at pagsunod, paliwanag at mga halimbawa
c. Kaayusan sa paghahanda at aktuwal na pagbabahagi
d. Kooperasyon ng pangkat
e. Paglalahat mula sa mga nasaliksik na aral at katuruan
Pagninilay
Sapat na kaya ang iyong pag-unawa sa mga konsepto ng paggalang at pagsunod?
Sa iyong pagninilay, basahin ang sumusunod na Sulat Ni Nanay at Tatay, mula sa
http://www.youtube.com/watch?v=hc-WrzQMjHA. (Kung may pagkakataon,
maaaring ipabahagi ng guro sa pamamagitan ng Powerpoint presentation o ipabasa
sa piling mag-aaral nang may damdamin at saliw ng musika).

284
Mahal kong Anak,
Sa aking pagtanda, unawain mo sana ako at pagpasensyahan, kapag dala ng
kalabuan ng mata ay nakabasag ako ng pinggan o nakatapon ng sabaw sa hapag
kainan, huwag mo sana akong kagagalitan. Maramdamin ang isang matanda;
naaawa ako sa sarili ko sa tuwing sinisigawan mo ako. Kapag mahina na ang tenga
ko at hindi ko maintindihan ang sinasabi mo, huwag mo naman sana akong
sabihang bingi. Pakiulit na lang ang sasabihin mo o pakisulat na lang.
Pagpasensyahan mo na rin ang aking amoy. Amoy matanda, amoy lupa.
Huwag mo sana akong piliting maligo. Mahina na ang katawan ko. Madaling
magkasakit kapag nalamigan, huwag mo sana akong pandirihan. Natatandaan mo
noong bata ka pa? Pinagtitiyagaan kitang habulin sa ilalim ng kama kapag ayaw
mong maligo.
Pasensiya ka na anak, matanda na talaga ako. Kapag mahina na ang tuhod
ko, pagtiyagaan mo sana ako at tulungang tumayo, katulad ng pag-alalay ko sa iyo
noong nag-aaral ka pa lamang lumakad.
Pagpasensyahan mo sana ako kung ako ay nagiging makulit, paulit-ulit at
parang sirang plaka. Basta pakinggan mo na lang ako. Huwag mo sana akong
pagtawanan o pagsawaang pakinggan. Natatandaan mo ba anak noong bata ka
pa? Kapag gusto mo ng lobo, paulit-ulit mo ‘yong sasabihin, maghapon kang
mangungulit hangga’t hindi mo nakukuha ang gusto mo. Pinagtiyagaan ko ang
kakulitan mo.
Pagpasensiyahan mo sana kung madalas ako’y masungit, dala na marahil ng
katandaan. Pagtanda mo, maiintindihan mo rin ako. Kapag may konti kang panahon
magkuwentuhan naman tayo, kahit sandali lang. Inip na ako sa bahay, maghapong
nag-iisa. Walang kausap. Alam kong busy ka sa trabaho, subalit nais kong malaman
mo, na sabik na sabik na akong makakuwentuhan ka. Kahit alam kong hindi ka
interesado sa mga kuwento ko. Natatandaan mo anak noong bata ka pa.

285
Pinagtiyagaan kong pakinggan ang pautal-utal mong kuwento tungkol sa iyong
teddy bear.
At kapag dumating ang sandali na ako’y magkakasakit at maratay sa banig
ng karamdaman, huwag mo sana akong pagsasawaang alagaan.
Pagpasensiyahan mo na sana kung ako man ay maihi o madumi sa higaan.
Pagtiyagaan mo sana akong alagaan sa mga sandaling ito ng aking buhay. Tutal
hindi na naman ako magtatagal. Kapag dumating ang sandali ng aking pagpanaw,
hawakan mo sana ang aking kamay at bigyan mo ako ng lakas ng loob na harapin
ang kamatayan.
Anak, huwag kang mag-alala, kapag kaharap ko na ang Diyos na Lumikha,
ibubulong ko sa Kaniya na pagpalain ka sana … dahil naging mapagmahal ka sa
iyong ama’t ina … Maraming salamat sa iyo, Anak.
Nagmamahal,
Nanay at Tatay
Gamit ang mga gabay na tanong sa ibaba, isulat sa iyong journal ang iyong
pagninilay.
Mga Gabay na Tanong sa Pagninilay:
1. Ano ang iyong naramdaman matapos mong basahin ang sulat? Ipaliwanag.
2. Ano-ano ang iyong mga reyalisasyon?
3. Ano ang iyong gagawin upang maisabuhay mo nang may katarungan at
pagmamahal ang paggalang at pagsunod sa iyong mga magulang, nakatatanda
at may awtoridad?
4. Bilang pagtugon sa sulat, gumawa ng liham para sa iyong mga magulang, o lolo
at lola o ibang malapit na kamag-anak, na naglalahad ng iyong gagawing
pagsusumikap na maisabuhay ang mga birtud ng paggalang at pagsunod.

286
Pagsasabuhay
Panuto:
1. Balikan ang ikalawang bahagi ng Paunang Pagtataya. Tunghayan ang iyong
mga sagot, lalo na ang mga pahayag na paminsan-minsan lang ginagawa.
2. Sa journal, isulat sa tsart ang pahayag na bibigyan ng pansin upang imonitor mo
ito sa loob ng dalawang linggo.
3. Subaybayan o imonitor ang iyong pagsusumikap na maisabuhay ang mga
paraan gamit ang tseklis.
4. Maging TAPAT sa pagmomonitor. Ipakita sa guro ang tseklis pagkatapos ng
dalawang linggo.
5. Pagkatapos ng dalawang linggo, bibilangin mo ang lahat ng tsek at isulat ito sa
kolum ng “Kabuuan.” Kunin ang porsyento ng iyong pagtupad sa bawat kilos na
nagawa mo. Gamiting gabay ang nasa unang bilang sa talahanayan sa ibaba.
Mga
paraang
nais kong
paunlarin
Lunes
Martes
Miyerkules
Huwebes
Biyernes
Sabado
Linggo
Lunes
Martes
Miyerkules
Huwebes
Biyernes
Sabado
Linggo
Kabuuan
Averageng
Pagtupad
Halimbawa:
Isinasaalang-
alang ko ang
kanilang
damdamin
sa
pamamagi-
tan ng
maayos at
marapat na
pagsasalita
at pagkilos √ √ X √ x √ √ √ x √ x √ √ √
10
/14 0.71
1.
2.
3.
4.
5.

287
Ipagpatuloy ang pagsasagawa ng mga angkop na kilos ng paggalang at
pagsunod sa mga magulang, nakatatanda at may awtoridad. Mahalaga rin na
isaalang-alang mo kung paano mo maiimpluwensiyahan ang kapwa mo kabataan
upang maipamalas ang mga birtud na ito.
Narito ang ilang paanyaya:
1. Gamit ang iyong Facebook account, magsulat ng maikling Facebook status
(araw-araw), tungkol sa iyong mga nagawang kilos na nagpakita ng paggalang at
pagsunod sa mga magulang, mga nakatatanda at mga taong may awtoridad.
(Maaaring gumawa ang guro ng isang grupo sa Facebook tungkol dito. Kung
walang pagkakataon, siguraduhing naibahagi ito sa mga kaibigan at guro).
2. Sa mga walang Facebook account, gumawa ng PAGGALANG at PAGSUNOD
LOGBOOK (Maaaring gawa sa mga tinipong recycled na papel). Pipili ka ng
kaklase na magsisilbing kapareha mo, upang magpaalalahanan kayo sa isa’t
isa. Ang iyong mga nagawang kilos ay isusulat sa logbook ng iyong kapareha at
ganoon din naman siya sa iyong logbook.
3. Araw-araw, isusulat ninyo sa logbook ang mga kilos na inyong nagawa na
nagpakita ng paggalang at pagsunod. Hikayatin ang kapareha na magkaroon ng
target na bilang araw-araw ng mga isasagawang kilos pati na rin ng komitment
na maisagawa ito.
4. Pagkatapos ng itinakdang panahon, ibahagi sa klase ang natapos na gawain.
Kumusta na?

288
 LCD Projector
 CD player
 TV
 CD ng pelikulang anak
 Camera
 Laptop
 CD
Mga Sanggunian
Dy, M. (2007). Mga Babasahin sa pilosopiyang moral. Quezon City: Ateneo de
Manila University Office of Research & Publication.
Isaacs, D. (2001). Character building. A guide for parents and teachers. Glasgow:
Omnia Books Ltd.
Sheen, F. (2009). Children and Parents: Wisdom and guidance for parents.
Otero, O. (2001). Authority and obedience: Focus on family life. Manila: Sinag-tala
Publishers Inc.
Wolff, K. (n.d.). Submitting to and Respecting Authority.
Kawanihan ng Edukasyong Sekundarya, Kagawaran ng Edukasyon. (2011). Gabay
sa Pagtuturo ng Kurikulum ng Edukasyong Sekundarya ng 2010 (Edukasyon sa
Pagpapahalaga II). Pasig City: Awtor.
Institute for Development Education for Research & Communication. (____). Virtue:
The value of education. Manila: Sinagtala Publishers, Inc.
http://www.sonomacongregational.org/3.15.2009sermon.pdf
http://www.youtube.com/watch?v=gqFnsP2ikvE
http://www.youtube.com/watch?v=hc-WrzQMjHA
http://voices.yahoo.com/has-society-lost-respect-our-elderly-293222.html
http://www.scribd.com/doc/19421233/paggalang
http://www.ehow.com/info_12004304_5-ways-respect-parents.html
http://christianity.about.com/od/topicaldevotions/qt/respectauthorit.htm
http://www.google.com.ph/search?q=respect+for+authority&hl=fil&gbv=2&prmd=ivns
&source=lnms&tbm=isch&sa=X&ei=vwCGUOXBo3JmAXj94GICg&ved=0CAcQ_
AUoAQ

289
http://www.google.com.ph/search?hl=fil&gbv=2&tbm=isch&gs_l=img.3...19438.2335
3.0.24180.16.14.0.0.0.0.499.1529.21j1j2.4.guatda.com/cmx.p0...0.0...1c.1.4aC38rQwGsU&oq=pict
ures+of+a+5+year+old+kid+&q=pictures%20of%20a%205%20year%20old%20ki
d
http://www.google.com.ph/search?q=pictures+of+a+5+year+old+kid&hl=fil&gbv=2&t
bm=isch&ei=lMaHUKWJO62emQXu-YHgBg&start=40&sa=N
http://www.google.com.ph/search?q=plants+in+a+pot&hl=fil&gbv=2&tbm=isch&prmd
=ivns&ei=_UWSUITyIdDymAW5xIDICw&start=120&sa=N
http://www.google.com.ph/search?q=picture+of+parents+and+children&hl=fil&gbv=2
&prmd=ivns&source=lnms&tbm=isch&sa=X&ei=roSSUP7yEYXLmgW0moDgBg
&ved=0CAcQ_AUoAQ
http://www.google.com.ph/search?q=picture+of+a+filipino+public+high+school&hl=fil
&gbv=2&tbm=isch&ei=uD6TUK3TCuqyiQe6toGABg&start=840&sa=N
http://www.google.com.ph/search?q=picture+of+filipino+parents+%26+children+talki
ng&hl=fil&gbv=2&prmd=ivns&source=lnms&tbm=isch&sa=X&ei=Jh-
XUNi0NMTkmAXN7YCQBQ&ved=0CAcQ_AUoAQ
http://www.google.com.ph/search?hl=fil&source=hp&q=picture+of+a+tree+with+fruits
&gbv=2&oq=picture+of+a+tree+with+fruits&gs_l=heirloomhp.3..0i19.1419.18377.
0.18579.35.25.4.6.7.0.188.3573.0j24.24.guatda.com/cmx.p0...0.0...1c.1.HkboABH5qSU
http://www.netplaces.com/understanding-islam/the-extended-muslim-family/respect-
for-parents-and-elders.htm
http://online.sfsu.edu/rone/Buddhism/BuddhismParents/BuddhismParents.html
http://www.bibleclassbooks.com/teaching-values/respect.html

290
Modyul 11: PAGGAWA NG MABUTI SA KAPWA
Maganda ka ba? Sa panahong ito kapag ikaw ay tinanong kung ikaw ay
maganda ang unang papasok sa isipan ng karamihan ay ang panlabas na
kaanyuan. Ang panlabas ba na kaanyuan ang sukatan ng kagandahan ng isang tao?
Sa modyul na ito ang pag-unawa sa mga konsepto tungkol sa paggawa ng mabuti
sa kapwa ay magsisilbing gabay mo sa mapanagutang pagsasabuhay ng mabuting
gawain na tutugon sa pangangailangan ng mga kapwa mo mag-aaral, mga salat sa
buhay o “marginalized” sa lipunan at ng ibang nilikha dito sa mundo.
Pinag-aralan mo sa nakaraang modyul ang pagsunod at paggalang sa mga
magulang, nakatatanda at may awtoridad. Inaasahan naipamalas mo bilang
kabataan ang pang-unawa sa pagiging masunurin at magalang sa iyong magulang,
nakatatanda at nasa kapangyarihan. Kasunod nito ay naisagawa mo ang angkop na
kilos na nararapat para sa gawain ng pagsunod at paggalang. Natukoy mo ang
bunga ng hindi pagtalima at paglabag na maaari mong gawin sa iyong magulang,
nakatatanda at mga nasa kapangyarihan. Nahinuha mo na ang pagsunod at
paggalang sa kanila ay dahil sa pagmamahal, sa malalim na pananagutan at
pagkilala mo na sila ay mga kaloob ng Diyos. Ang iyong magulang, mga
nakatatanda at nasa kapangyarihan ay binigyan ng awtoridad ng Diyos upang
mahubog, mabantayan at mapaunlad ang mga pagpapahalaga dito sa mundo. At
dahil sa mga nabanggit, inaasahan ka bilang kabataan na impluwensiyahan ang
kapwa mong kabataan sa aspeto ng pagsunod at paggalang sa lahat.
Sa huli’y inaasahang masasagot mo ang mahahalagang tanong na: Bakit
mahalaga ang paggawa ng mabuti sa kapwa? Paano ka makagagawa ng
mabuti sa iyong kapwa?

291
a. Nagugunita ang mga kabutihang ginawa niya sa kapwa
b. Natutukoy ang mga pangangailangan ng iba’t ibang uri ng tao at nilalang na
maaaring tugunan ng kabataan
d. Naisasagawa ang mga angkop na kilos sa isang mabuting gawaing tumutugon
sa pangangailangan ng kapwa
1. Nakagawa ng malinaw at makatotohanang plano ng paggawa ng mabuti sa
kapwa sa loob ng paaralan o sa lipunan
2. Naisagawa nang indibidwal at pangkatan ang plano
3. May kalakip na pagninilay tungkol sa kanilang karanasan at epekto ng indibidwal
at pangkatang gawain sa kanilang pagkatao at pakikipagkapwa
Paunang Pagtataya
Gumagawa ka ba ng mabuti sa kapwa?
Panuto:
1. Narito ang tseklis na susukat kung ikaw ay gumagawa ng kabutihan sa kapwa.
Tayahin mo ang iyong sarili sa pamamagitan ng paglalagay ng tsek ( ) sa angkop
na kolum.
2. Pagkatapos, kunin ang iyong pangkalahatang iskor at tingnan ang katumbas
nitong interpretasyon.
Mga kilos na nagpapakita ng
paggawa ng mabuti sa kapwa
Palagi
(4)
Paminsan-
minsan
(3)
Madalang
(2)
Hindi
Kailanman
(1)
Sa Pamilya
1. Tumutulong ako sa mga
gawaing bahay.
2. Sumusunod ako sa mga
ipinag-uutos ng aking mga
magulang at nakatatanda.

292
3. Tinutugunan ko ang
pangangailangan ng aking
kapamilya sa abot ng aking
makakaya.
4. Sumasama at nakikibahagi
ako sa mga selebrasyon sa
pamilya.
Sa Pamayanan
5. Kinikilala at kakilala ko ang
aming mga kapitbahay.
6. Nagbibigay ako ng tulong
sa abot ng aking makakaya
sa mga nangangailangan sa
pamamagitan ng mga
organisasyon at institusyon
(hal., sa sambahan).
ako sa mga angkop na
selebrasyon at gawain sa
pamayanan.
8. Ipinakikita ko ang malasakit
sa kalikasan at mga hayop
at halaman .
Sa Paaralan
9. Nakikitungo ako nang
mabuti sa aking mga
kamag-aral, mga guro,
mga magulang, mga janitor
at iba pang manggagawa sa
loob ng paaralan.
10. Bumabati ako nang may
paggalang sa mga guro at
opisyal ng paaralan.
ako sa mga angkop na
selebrasyon at gawain sa
pamayanan.
12. Tumutulong ako sa taong
may pangangailangan sa
paaralan.
Pangkalahatang Iskor

293
Interpretasyon
Saklaw ng Iskor
Katumbas na
Paglalarawan
Interpretasyon
3.01- 4.00 Palagi (Always)
Ikaw ay may angking
kakayahan sa paggawa
ng mabuti sa kapwa.
Napahahalagahan mo
ang kapakanan ng iyong
kapwa. Ipagpatuloy mo
ito!
2.01- 3.00 Paminsan-minsan
(Sometimes)
Likas sa iyo ang
kapwa kaya nga lamang
ay may maliit kang
pagtatangi sa paggawa
mo nito. Maging
masigasig sa
pagpapamalas nito.
1.01-2.00 Madalang ( Seldom)
Ang paggawa mo ng
magandang bagay sa
kapwa ay bihira.
Maaaring may takot ka o
pag-aalinlangan na dapat
iwaksi mo upang ang
maipamalas mo ang
kapwa.
0.01-1.00 Hindi Kailanman (Never)
Likas sa iyo ang gumawa
ng mabuti sa kapwa
ngunit marami kang
agam-agam sa
pakikipagkapwa. Iyong
suriin ang sarili mo upang
malinang ang paggawa
ng mabuti sa kapwa.

294
Gawain 1
Panuto:
1. Tukuyin mo kung sino ang nagawan mo ng mabuti sa mga nakaraang araw.
2. Sa isang bond paper, gumuhit ng tulad ng nasa ibabang halimbawa.
3. Ang tao na nasa kanan mo ay ikaw. Isulat mo ang iyong pangalan sa lugar ng
“AKO”. Ang nasa kaliwa ay kumakatawan sa mga taong nagawan mo ng
kabutihan nitong mga nagdaang araw.
4. Isulat mo ang pangalan nila sa bandang itaas ng kanilang ulo.
5. Sa loob ng “arrow” isulat kung ano ang ginawa mong kabutihan para sa kanila.
6. Tukuyin mo rin kung anong pangangailangan nila ang natugunan mo. Isulat sa
loob ng kanilang bag o maleta.
Sagutin sa kuwaderno:
1. Kailan ka huling gumawa ng mabuti sa kapwa? Ano-ano ito?
2. Ano ang iyong naramdaman matapos kang gumawa nito? Ipaliwanag.
3. May maganda bang bunga ang paggawa mo ng kabutihan? Patunayan.

295
Gawain 2 (Dyad)
Maghanap ng kapareha upang maibahagi mo ang natuklasan. Narito ang
gabay sa pakikibahagi sa dyad:
a. Kapwa o mga taong ginawan ng kabutihan
b. Dahilan ng paggawa ng kabutihan
c. Pangangailangan ng iyong kapwa na tinugunan
d. Paraan ng paggawa ng kabutihan
C. PAGLINANG NG KAALAMAN, KAKAYAHAN AT PAG-UNAWA
Natukoy at naibahagi mo kung sino ang nagawan mo ng kabutihan sa mga
nagdaang araw at ang kanilang mga pangangailangang iyong natugunan. Ngayon
naman, inaasahang malilinang pa ang iyong mga kaalaman sa konsepto ng
paggawa ng mabuti sa kapwa.
Frendz
Tau
Weez weez

296
Gawain 1
1. Narito ang larawan ng isang hardinero na kumakatawan sa iyo. Hawak niya ang
kaniyang pandilig na may tubig na magbibigay-lakas at sustansiya sa mga
halaman. Ang mga halaman na iyon ay ang mga tao na nagawan mo ng
kabutihan.
2. Makikita mo rin sa larawan ang bawat patak ng tubig. Ang mga patak na ito ay
sumasagisag sa mga dahilan kung bakit mo pinamalas ang iyong kabutihan sa
kanila.
3. Isulat mo ang dahilan kung bakit ka gumawa ng maganda sa mga taong
nabanggit mo sa Gawain 1 sa Pagtuklas ng Dating Kaalaman. Gawin ito sa
iyong kuwaderno.
May mga reyalisasyon ka ba sa katatapos na gawain? Mahirap bang harapin ang
hamon ng paggawa ng kabutihan sa kapwa?

297
Rubric sa Pagsusuri ng Sarili sa Gawaing Weez-weez
Kraytirya/Puntos 2 1 0
Natutukoy ang
mga taong
pinakitaan ng
kagandahang-
loob
May apat o higit
pang natukoy na
mga taong
napakitaan ng
kagandahang-
loob
May natukoy na isa
hanggang tatlo na
napakitaan ng
kagandahang-loob
Walang
magunita o
matukoy na
ginawan ng
kagandahang-
loob
Nasusuri ang
kadahilanan sa
pagpapamalas ng
kagandahang-
loob sa kapwa
May nasuring 3 o
higit pa na
magkakaibang
kadahilanan sa
pagpapamalas ng
kagandahang-
loob
May isa o dalawang
kadahilanan na nasuri
sa paggawa ng
maganda sa kapwa
Walang
kakayahan
suriin ang mga
bagay o
kadahilanan ng
paggawa ng
maganda sa
kapwa
Naipapaliwanag
ng mabuti ang
mga kadahilanan
sa paggawa ng
maganda sa
kapwa
May higit sa
tatlong paliwanag
na naipahayag
tungkol sa
kadahilanang
nasuri
May isa o dalawang
paliwanag na
naipahayag tungkol
sa kadahilanang
nasuri
Hindi
maipaliwanag
ang
kadahilanan sa
paggawa ng
maganda sa
kapwa
Gawain 2
Panuto: Sa iyong kuwaderno, sagutan ang sumusunod na tanong sa higit sa tatlong
pangungusap. Maging TAPAT sa iyong pagsagot. Pagkatapos, ibahagi sa isang
kamag-aral ang mga sagot mo.
1. Sa mga naisaad mong kadahilanan ng iyong pagtulong, ano sa mga ito ang
masasabi mong pinakapangunahing dahilan? Bakit?
2. Sa iyong palagay, ang pagtulong ba ay para lamang sa mga kaibigan at malapit
sa iyo? Pangatwiranan.
3. Papaano mo tutulungan ang mga taong nakasamaan mo ng loob o nakagalit?
4. Saan nag-uugat ang paggawa ng kabutihan sa kapwa?
5. Ang paggawa ba ng kabutihan ay nangangahulugang pagpapakatao?
Pangatwiranan.

298
D. PAGPAPALALIM
Mabuti Ka Ba sa Iyong Kapwa?
Ang buhay dito sa mundo ay masasabing
walang katiyakan. Iniluwal ang bawat nilalang sa
oras nang walang nakaaalam at ang buhay na
kaloob na ito ay maaaring mawala o bawiin sa
takdang oras. Kaya naman nararapat na gawin ng
tao ang kaniyang tungkulin habang naririto siya sa
mundong ibabaw. Isa na sa kaniyang moral na
tungkulin ay ang pagpapamalas ng kabutihan o kagandahang-loob sa kapwa.
Sa kasalukuyang panahon, maririnig at
mapapanood sa mga balita ang tungkol sa iba’t ibang
krimeng nagaganap sa ating bansa at sa buong mundo.
Sa Tsina halimbawa, isang munting bata ang hinayaang
masagasaan ng sasakyan at walang pakundangang
iniwan sa daan. Dito naman sa ating bansa noong
nakaraang taon, isang MMDA traffic enforcer ang pinagalitan at sinaktan ng isang
pribadong mamamayan. Sa isa pang kaganapan, isang bata na nasa unang baitang
ang napatay ng isa ring mag-aaral na nasa ika-limang baitang nang dahil lamang sa
paglalaro ng holen. At ang huli, isang kasambahay ang minaltrato ng kaniyang amo
sa pamamagitan ng pagplantsa ng kaniyang mukha, pagkukulong dito, at
pagpapakain ng sirang pagkain.
Tila nagiging mahirap ng magpakabuti o magpakita ng kagandahang-loob sa
kapwa. Tunay na bang nawala ang kabutihan o kagandahang-loob dito sa mundo?
Napakasakit matunghayan at maramdaman na may mga pangyayaring ganito.
Ang kabutihan o kagandahang-loob ay isa sa mahirap unawain at
maisabuhay lalo na kung ang pakikipagkapwa ang tatalakayin. Ano nga ba ang
kahulugan ng kabutihan o kagandahang-loob? Ano ang kinalaman nito sa
pakikipagkapwa?

299
Kahulugan ng Kabutihan o Kagandahang-loob
Ang salitang kabutihan o kagandahang-loob ay magkasingkahulugan. Ang
una ay hango sa salitang-ugat na buti na nangangahulugang kaaya-aya, kaayusan,
at kabaitan. Ang kagandahang-loob naman ay hango sa dalawang payak na salita
na ganda at loob. Ang loob ay tumutukoy sa “inner self o real self”. Ang “inner or real
self” na tinatawag ay ang kakanyahan ng tao. Dito sa “inner self” na ito naroon ang
tunay na kahalagahan o silbi ng isang tao. At ayon sa ilang may-akda, ang lahat ng
mga pagpapahalaga at birtud ng tao ay bumubukal sa kabutihan o kagandahang-
loob.
Kaligayahan, Kabutihan, o Kagandahang-loob ayon sa Etika ni Aristoteles
Binigyang-lalim ni Aristoteles,
isang Griyegong pilosopo ang
naisaad na kahulugan ng kabutihan
o kagandahang-loob. Siya ay mag-
aaral ni Platon at guro ni Alexander
the Great. Ang kaniyang pilosopiya
ay nagkaroon ng pangmatagalang
impluwensya sa pag-unlad ng lahat
ng “Western philosophy”.
Isa sa mga etikang naisulat ni Aritoteles ay ang Etika Nikomakiya. Dito sa
nabanggit na etika ay tinalakay niya ang kaligayahan. Bago niya pinalawig ang
tungkol sa kaligayahan, binigyang-diin niya kung ano ang pagpapakatao. Ayon sa
kaniya, hindi ang pagsunod sa mga iniidolo nakasalig ang pagiging tao na tao. Ang
pagpapakatao ay nag-uugat sa kalikasan niyang magpakatao at ang pagkilos na
may layunin (telos).
Para kay Aristoteles, ang “ultimate end” o huling layunin ng tao ay ang
kaligayahan. Pero saan ba natin matatagpuan ang kaligayahan? Ang kaligayahan ay
maaaring nasa kasarapan, karangyaan o yaman sa buhay. Ito ay nasa karangalan
na maibibigay ng ibang tao. At ang kaligayahan ay maaaring nasa birtud na moral.
Kailangan ba natin ang mga ito?

300
Pakikipagkapwa
Kabutihan/
Kagandahang loob
Loob
(Inner self)
Kinakailangan pa rin ng tao ang kasarapan, karangalan at moral na birtud ngunit
isaisip na ang kaligayahan ay may angking katangian. Ito ay pangmatagalan, may
kasarinlan, aktibo at panghabang-buhay. Mula sa mga katangian na nabanggit, dito
makikita na ang layuning makagawa ng maganda o mabuti ay ang magbibigay ng
kaligayahan sa tao. Ang tao ay magiging lubos ang pagpapakatao kung siya ay
makikipagkapwa-tao.
Kaligayahan, Kagandahang-Loob/Kabutihan at Pagkatao ng Tao
Dayagram 1. Ugnayan ng Loob, Kabutihan o Kagandahang-Loob, Pakikipagkapwa
at Kaligayahan
Suriin ang dayagram sa itaas. Ipinakikita rito ang ugnayan ng loob o inner
self ng tao, ang paggawa ng kabutihan o kagandahang-loob sa pakikipagkapwa at
kaligayahan.
Ang kabutihan o kagandahang-loob ng indibidwal ay tunay na nag-uugat sa
kaniyang pagkatao. Likas sa tao ang pagiging maganda o mabuti dahil may
paniniwala na ang lahat ng nilikha ng Diyos ay kaaya-aya, maayos at may angking
kabutihan. Kaya naman ang tao ay ginawa bilang tagapangasiwa ng mga nilalang
dito sa sanlibutan.

301
Ang tao bilang persona ayon kay Santo Tomas de Aquino ay indibidwal na
maaaring tumindig sa sarili niya dahil sa kaniyang kamalayan at kalayaan. Ang tao
dahil siya ay persona ay origihal ang kabutihan at ang paggawa ng mabuti ay
pagpakapersona o pagpapakatao (Dy, 2012 ).
Ang angking kabutihan o kagandahang-loob ng tao ay nakaugat sa kaniyang
loob. Ang loob ng tao ang siyang nagsisilbing munting tinig na gagabay o
gumagabay sa bawat kilos nito. Ang pagkakaroon ng likas na kagandahang-loob
ang magbibigay-daan para sa pakikipagkapwa. At ang pakikipagkapwa-tao ang
siyang magbibigay ng kaligayahan sa tao na siyang huling layunin o hantungan niya.
Ang Kabutihan o Kagandahang-loob bilang Ekspresyon ng Magandang Buhay
Ang kagandahang-loob sa kapwa ay isang ekspresyon ng kagandahan ng
buhay. Ang kabutihan o kagandahang-loob ay maipaliliwanag sa iba’t ibang
pagkaunawa:
1. Ang tao ay nilikhang kawangis ng Diyos na manlilikha. Ang kagandahang-loob o
kabutihan ay likas na kaloob ng Diyos sa tao. Kaya naman ang tao ay
pinagkalooban ng ispiritwal at materyal na kabutihan.
2. Ang kabutihan o kagandahang-loob ay ang pinag-uugatan ng mabuti at
magandang pag-iisip, damdamin, at gawa ng tao habang namumuhay ito nang
matiwasay.
3. Ang kabutihan o kagandahang-loob ay hindi magiging ganap kung hindi ito
maipamamalas sa iba. Ito ay nararapat na magmula sa kalooban at maibahagi
sa kapwa para sa kabutihang panlahat.
4. Ang kabutihan o kagandahang-loob at mabuting buhay ay nakasalalay sa antas
ng kamalayan o pang-unawa kung ano nga ba talaga ang mabuti. (Alejo,1990 )
Ang Kabutihan o Kagandahang-Loob sa Kapwa
Ang tao upang maging makatao ay nararapat na tunay na mabuti sa kapwa.
Ang kagandahang-loob ay hindi patungkol sa sarili lamang. Sa halip, ito ay patungo
sa kabutihang panlahat. Ang tunay na paggawa ng kabutihan o kagandahang-loob
ay nangangailangan ng pagsasakripisyo. Dumarating sa punto na kailangang
kalimutan mo ang sarili alang-alang sa ikabubuti ng iba.

302
Isang magandang halimbawa ay si Blessed Papa Juan Pablo II. Noong siya ay nabubuhay
pa, isang Turkish national, si Mehmet Ali Agca, ang naglagay ng buhay niya sa bingit ng
kamatayan. Binaril ni Mehmet at nagtamo ang Santo Papa ng apat na tama ng baril -
dalawa sa kaniyang bituka, isa sa kanang braso at sa kaniyang kaliwang kamay. Matapos
ang pagpapagaling ng Santo Papa ay nakuha pang dalawin, kausapin, at gawaran ng
kapatawaran si Mehmet sa nagawa niya.
Ang kagandahang-loob ay
matutunghayan sa iba’t ibang
pamamaraan ng pagmamahal at
pagkalinga sa kapwa. Makikita rin ito sa
maayos at mapayapang pamumuhay o
pakikitungo sa kapitbahay at iba pang
kasapi ng pamayanan. Maipamamalas
din ito sa pamamagitan ng
pagmamalasakit sa mga palaboy sa lipunan. Ang kagandahang-loob ay di lamang
para sa tao kundi sa ating kalikasan na nangangailangan ng ating pag-aaruga.
Hangganan ng Kabutihan o Kagandahang-Loob
Sa pang-araw-araw na pamumuhay ng bawat isa nasusubok kung hanggang
saan tayo magiging mabuti o maipakikita ang kagandahan ng ating kalooban. Paano
ka magiging mabuti sa iyong kamag-aral na lagi ka na lang kinukutya dahil sa
panlabas mong kaanyuan, ang guro na lagi ka na lang pinagagalitan, ang
kapitbahay mo na lagi kang hinahamon ng away?
Isang natatanging ugali at birtud ang magpakita ng kagandahang-loob sa
kabila ng sakit na naramdaman. Dahil likas ang kagandahang-loob sa isang nilalang,
walang hanggan ang paggawa nito sa kapwa. Ang magiging daan ng isang
indibidwal para hindi niya sukuan ang paggawa ng mabuti ay ang kaniyang
“transcendent self”. Sa Pilosopiya, ang transcendence ay nangangahulugang “going
beyond”. Ang isang tao ay may kakayahang malampasan ang anumang pagsubok o
tukso na darating dahil may talino at lakas na nagmumula sa kaniyang kalooban.
Kadalasan ang paggawa ng kabutihan ay
nagkakaroon ng limitasyon. Nanaisin na
lamang natin gumawa o magpakabuti sa
mga taong alam nating masusuklian ang
ating ginawa. Sa pagkakataong ito,
masusubok ang ating pagpapakatao: kung
likas tayong may kabutihan o
kagandahang-loob.

303
Lingid sa kaalaman ng karamihan, may mga tao o grupo ng mga
mapagkawanggawa ang patuloy na gumagawa ng kagandahang-loob kahit na walang
kamera o media na nakabantay. Isa na rito ang Buddhist Tzu Chi Foundation dito sa
ating bansa. Ang grupo ay binubuo ng mga Pilipino at Tsino na ginagabayan ng mga
turo at aral ng kanilang foundress na si Dharma Master Cheng Yen. Ang grupo ay
tumutulong sa aspekto ng edukasyon, medisina, pangangalaga ng kalikasan, at
kawanggawa sa mga nasalanta ng kalamidad. Tulad na lamang ng magkapatid na Leah
and Rachel Awel na nabiyayaan ng kabutihan ng grupong nasabi. Ang magkapatid ay
conjoined twin na sa pamamagitan ng operasyon ay napaghiwalay ang magkadikit na
puso noong sila ay bagong panganak. Matapos ang siyam na taon, sila ay
sinusuportahan pa rin ng Foundation. Ang magkapatid ay nag-aaral sa isang Chinese-
Buddhist na paaralan at ang kanilang ama ay nabigyan ng trabaho bilang isang
volunteer sa Foundation. Patuloy rin silang tinutustusan sa kanilang pangangailangang
pinansyal. Ayon sa magkapatid na Leah at Rachel, pangarap nilang maging doktor at
guro upang makagawa rin sila ng kabutihan sa kapwa.
Sa halimbawang nasaad, kagandahang-loob sa kapwa ang malinaw na naisabuhay.
Dito rin papasok ang tinatawag na “unconditional love” o pag-ibig na walang pinipili o
pasubali.
Sa Bibliya, napatunayan ang kagandahang-loob sa katauhan ni Hesus ng
kaniyang pakitunguhan nang mabuti sina Maria Magdalena, Zakeyo, at Pedro. Si
Pedro, sa kabila ng kaniyang munting pananampalataya, ay nagawa pang
ipagkatiwala sa kaniya ang Simbahan. Sa iba pang pangyayari, matutunghayan
natin na ang paggawa ng mabuti o pagpapakita ng kagandahang-loob ay
nagmumula sa pagkatao ng tao na nag-aangkin ng “unconditional love”.
Ang paggawa ng kabutihan o kagandahang-loob at ang tinatawag na
“unconditional love” ay mga hamon na nagbibigay-daan upang maisabuhay din natin
ang pagiging mapagbigay ng sarili o maisakripisyo ang sarili para sa isang higit na
pinapahalagahan.
Isang Testimonya ng Kagandahang-loob
Narito ang isang patunay ng kagandahang-loob.

304
Likas sa ating mga nilalang ang kabutihan/kagandahang-loob dahil ito ay nakaugat sa
pagkatao at kalooban natin na may kakayahang magmahal.
Kung ating babalikan, sa simula pa lamang ng paglikha, ang kabutihan o
kagandahang-loob na ang sanhi kung bakit narito ang sangkatauhan. Ito ay dahil sa
kabutihan ng ating Manlilikha. Ang kabutihan o kagandahang-loob Niya ay nag-
uugat sa pagmamahal. Ang Diyos ay nagtataglay nang walang kapantay na
pagmamahal. Ipinakita rin Niya ang kagandahang-loob sa mga taong makasalanan
at itinakwil ng lipunan. At sa makabagong panahon, may mga tao pa rin na
nagsusumikap na maipamalas ang kagandahang-loob sa kapwa.
1. Bakit mahalaga ang paggawa ng kabutihan sa kapwa?
2. Paano nalilinang ang pagkatao ng bawat indibidwal sa paggawa ng kabutihan?
3. May hangganan ba ang paggawa ng kabutihan? Ipaliwanag.
4. Ano ang epekto ng paggawa ng kabutihan ating buhay?
Panuto: Anong mahahalagang konsepto ang iyong natutuhan sa aralin? Isulat ang
sagot sa mga kamay sa ibaba.
Batayang Konsepto:
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________

305
Pagganap
Gawain 1: “Kagandahang-loob, I-patrol mo”
Pamilyar ba kayo sa mga programa sa radyo at telebisyon na
nagkakawanggawa? Nariyan ang Sagip Kapamilya, Lingkod Kapamilya, Wish Ko
Lang, at Kapwa Ko Mahal Ko na patuloy na gumawa ng kabutihan sa kabila ng
pagsubok sa pakikipanayam sa lansangan. Ikaw, handa ka bang maging
Kabutihan/Kagandahan Patroler?
Panuto:
1. Magbuo ng grupo na may 3 - 4 na miyembro.
2. Sa gawaing ito, kakailanganin mo ang gadget tulad ng celfone na may video o
isang videocam.
3. Magmasid sa iyong pamayanan kung may pangangailangang dapat tugunan.
4. Maging sensitibo sa pangangailangan na kaya mong tugunan. Maaari ka ring
maging daan para humingi ng tulong sa kinauukulan.
5. Lagyan ito ng dokumentasyon sa pamamagitan ng mga makabagong gadget.
6. Maaari mo itong i-upload sa iyong Facebook, Twitter account (kung mayroon) o
di kaya ipadala sa ilang mga programa sa telebisyon na nagpapalabas ng mga
ganoong uri ng kabutihan.
sa modyul na ito?

306
Rubric sa Pagganap – KAGANDAHANG-LOOB, I-PATROL MO!
Kraytirya/Puntos 4 3 2 1
Pagtugon sa
pangangailangan
ng kapwa
Nakatugon
sa apat o
higit pa na
pangangaila-
ngan ng
kapwa
Nakatugon sa
tatlo na
pangangaila-
ngan ng
kapwa
Nakatugon
sa dalawang
pangangaila-
ngan ng
kapwa
Nakatugon sa
isa lamang na
pangangaila-
ngan ng kapwa
Paggawa ng
dokumentaryo na:
a. Malinaw ang
pagpapakita
ng kabutihan
b. Maikli at
madaling
unawain
c. Iginagalang
ang karapatan
ng mga taong
kabilang sa
gawain
d. Malinaw ang
pagpapaha-
yag o
pagpapatrol
Nagpama-
las ng apat
na
katangiang
nakasaad
sa kraytirya
ng paggawa
ng doku-
mentaryo
Nagpamalas
ng tatlo sa
katangiang
nakasaad sa
kraytirya ng
paggawa ng
dokumen-
taryo
Nagpamalas
ng dalawa sa
katangiang
nakasaad sa
kraytirya ng
paggawa ng
dokumentar-
yo
Nagpamalas
ng isa lamang
na katangiang
nakasaad sa
kraytirya ng
paggawa ng
dokumentaryo
Paglathala sa mga
programa o social
networking site na
may karampatang
permiso
Nailathala
ang apat o
higit pa na
kabutihang
nai-patrol
Nailathala
ang tatlong
kabutihang
nai-patrol
Nailathala
ang
dalawang
kabutihang
nai-patrol
Nailathala ang
isa lamang na
kabutihang
nai-patrol
Pagninilay
Panuto: Sumulat ng pagninilay sa iyong journal tungkol sa konsepto ng kabutihan o
kagandahang-loob. Isaalang-alang ang sumusunod na dapat bigyang-diin:
1. Sino ang mga taong natulungan ko at ano ang epekto sa kanilang buhay ng
pagtulong ko?
2. Ano ang mensahe o aral na aking natutuhan sa modyul na ito tungkol sa
paggawa ng kabutihan sa kapwa?

307
3. Paano ko itatalaga ang aking sarili upang maisabuhay ang natutuhang aral
tungkol sa paggawa ng kabutihan sa kapwa?
4. Sa paanong paraan ko hihikayatin gumawa ng kabutihan sa kapwa ang ibang
kabataan lalo na sa aming pamayanan o barangay (halimbawa, mga batang
kalye o istambay sa kanto)?
Rubric sa Pagninilay
Mga Layunin:
1. Pagsulat ng pagninilay sa mga natuklasan sa konsepto at paggawa ng kabutihan
o kagandahang-loob sa kapwa
2. Pagtukoy sa mga natulungan at epekto sa kanilang buhay
3. Pagtukoy sa mensahe o aral na natutuhan sa paggawa ng kabutihan sa kapwa
4. Pagtatalaga sa pagsasabuhay ng natutuhang modyul tungkol sa paggawa ng
kabutihan sa kapwa
5.
Kraytirya/
Puntos
4 3 2 1
Natukoy ang
mga taong
natulungan
Natukoy ang
apat o higit pa
na taong
natulungan
Natukoy ang
tatlong tao na
natulungan
Natukoy ang
dalawang tao
na natulungan
Isa lamang
ang natukoy
na taong
natulungan
Nabanggit
ang epekto
ng paggawa
ng kabutihan
sa kapwa
Nabanggit ang
apat o higit pa
na epekto ng
paggawa ng
kabutihan sa
kapwa
Nabanggit ang
tatlong epekto
ng paggawa
ng kabutihan
sa kapwa
Nabanggit ang
dalawang
epekto ng
paggawa ng
kabutihan sa
kapwa
Isa lamang
ang nabanggit
na epekto ng
paggawa ng
kabutihan sa
kapwa
Nakapagbi-
gay ng
malinaw na
aral o
mensahe ng
paggawa ng
kabutihan sa
kapwa
Naipaliwanag
ng tahasan at
malinaw ang
aral o
mensaheng
nakuha sa
paggawa ng
kabutihan
Naipaliwanag
ang aral o
mensahe
ngunit may
pag-
aalinlangan sa
kabutihang
nagawa
Nakapagbigay
ng aral o
mensahe ng
paggawa ng
kabutihan
ngunit hindi
maipaliwanag
Hindi malinaw
ang
pagpapahayag
ng aral o
mensaheng
nakuha sa
paggawa ng
kabutihan
Naitalaga ang
sarili sa
pagsasa-
buhay ng
paggawa ng
kabutihan sa
kapwa
Nangakong
gagawa ng
kabutihan sa
kapwa ng apat
o higit pa na
beses
Nangakong
gagawa ng
kabutihan sa
kapwa ng
tatlong beses
Nangakong
gagawa ng
kabutihan sa
kapwa ng
kahit dalawang
beses
Nangakong
gagawa ng
kabutihan sa
kapwa
makaisang
beses lamang

308
Pagsasabuhay
Ang konsepto ng paggawa ng kabutihan sa kapwa ay maisasakatuparan
lamang kung iyong isasabuhay ito, hindi lamang ngayong ikatlong markahan. Maaari
mo itong ipagpatuloy hanggang sa susunod na taon o panghabang-buhay. Narito
ang indibidwal at gawaing pangklase.
“Tree of Good Deeds”
Panuto Para sa Indibidwal na Gawain
Kumuha ng isang halamang luntian na nasa paso at sundin ang rubric sa pang-
indibidwal na gawain.
Panuto Para sa Buong Klase:
Mga kakailanganing kagamitan:
 Isang drift wood
 Mga pinatuyong sanga
 Isang matibay na pagtatayuan ng drift wood
 Mga plastic na dahon, kulay berde
 Tali o string para sa mga dahon
 Mga pakong bakya
1. Tukuyin ang mga mag-aaral na gagawa ng sumusunod:
a. Paghahanda ng driftwood (lilinisin, lalagyan ng pako)
b. Pagtatayo ng driftwood sa labas ng silid-aralan o sa lugar na madaling makita
o makikita ng karamihan
c. Paghahanda ng mga plastik na dahon (lalagyan ng tali ang bawat dahon)
2. Narito ang mga dapat gawin para sa tree of Good Deeds:
a. Kapag ang puno ay tapos na, maaari na itong gamitin. Sa pagkakataong
ito, ang bawat isa ay may tungkuling dapat gampanan.
b. Balikan ang konsepto ng kagandahang-loob na natutuhan.

309
c. Maging mulat sa paggawa araw-araw ng kabutihan sa kapwa tulad ng
kamag-aral, magulang, kapatid, at sa mga taong ‘marginalized’ ng
lipunan.
d. Sa bawat kabutihan o ginawa, may kaukulang dahon ka na isasabit sa
puno. Sa bawat dahon na isasabit mo, maaari mong isulat ang nagawa
mong mabuti sa kapwa. Maaari mo ring isulat ang iyong pangalan o
pirmahan ito.
e. Tandaan: Ang puno ay dapat magkaroon ng buhay. Ang buhay nito ay
nakasalalay sa mga kabutihan na nagawa mo at ng iyong mga kamag-
aral sa kapwa na sinisimbolo ng mga luntiang dahon na kolektibong
isasabit ng bawat isa sa inyo.
Kumusta na?

310
Rubric sa Pangkatang Paggawa ng “TREE of GOOD DEEDS”
Layunin:
1. Paggawa ng “tree of good deeds” na magsisilbing paalala sa pagsasabuhay ng
patuloy na paggawa ng kabutihan sa kapwa
2. Pagpapamalas ng galing sa pagbuo ng “tree of good deeds” sa pamamagitan ng
pagpili ng angkop na materyales, kulay, disenyo, lokasyon, atbp.
Pagkamalikhain
sa paggawa ng
“tree of good
deeds” sa:
a. pagpili ng
angkop na
kulay,
b. disenyo,
c. anyo, at
d. balance /
proporsyon
Nagpakita ng
apat na
pamamaraan
ng pagiging
malikhain
Nagpakita ng
tatlong
pamamaraan
ng pagiging
malikhain
Nagpakita ng
dalawang
pamamaraan
ng pagiging
malikhain
Nagpakita ng
isang
pamamaraan
ng pagiging
malikhain
Pagpili ng
materyales na:
a. mura,
b. pangmataga-
lan,
c. kaakit-akit, at
d. katutubo
Nakapili ng
materyales
ayon sa apat
na katangian
Nakapili ng
materyales
ayon sa
tatlong
katangian
Nakapili ng
materyales
ayon lamang
sa dalawang
katangian
Nakapili ng
materyales na
may isa
lamang na
katangian
Paglagay ng
“tree” sa lokasyon
na:
a. may sapat na
ilaw
b. nakikita ng
karamihan
c. “accessible”
sa lahat at
d. maayos at
malinis
Nailagay ang
“tree of good
deeds” sa
lokasyon na
nagtataglay
ng apat na
katangian
Nailagay ang
“tree of good
deeds” sa
lokasyon na
nagtataglay
ng tatlong
katangian
Nailagay ang
“tree of good
deeds” sa
lokasyon na
nagtataglay
ng dalawang
katangian
Nailagay ang
“tree of good
deeds” sa
lokasyon na
nagtataglay
ng isa lamang
na katangian

311
Rubric sa Indibidwal na Pagsasabuhay – “Tree of Good Deeds”
Ang paggawa ng “Tree of Good Deeds” ay kakatawan sa mga kabutihang
gagawin sa kapwa. Ito ay magiging bahagi ng pang araw-araw na gawain hanggang
sa matapos ang “school year”. Maaari din itong gamitin sa susunod na taon, sa ika-
siyam na baitang sa asignatura ng Edukasyon sa Pagpapakatao.
Pagbigay-buhay
sa “Tree of Good
Deeds” sa
pamamagitan ng
paggawa ng
kabutihan sa:
a. kapamilya
b. kapitbahay
c. kamag-aral
d. awtoridad
e. hindi kilalang
tao
f. hayop,
halaman o
ibang nilalang
sa kalikasan
Nakagawa
ng
kabutihan
sa lahat ng
mga
nabanggit
sa kraytirya
Nakagawa ng
kabutihan sa
kahit na
tatlong
nabanggit sa
kraytirya
Nakagawa ng
kabutihan sa
kahit na
dalawang
nabanggit sa
kraytirya
Nakagawa ng
kabutihan sa
isa lamang
na nabanggit
sa kraytirya
Pagyabong ng
luntiang puno sa
pamamagitan ng
bilang ng dahon
naisasabit
Nakapagsa-
bit ng pito o
higit pa na
dahon sa
loob ng
isang linggo
Nakapagsabit
ng limang
dahon sa
loob isang
linggo
Nakapagsabit
ng tatlong
dahon sa
loob ng isang
linggo
Nakapagsabit
ng isa
lamang na
dahon sa
loob ng isang
linggo
Paghikayat sa
kapwa na gumawa
rin ng kabutihan
sa kapwa
Nakahikayat
ng 4 na
ginawan ng
kabutihan
na gumawa
rin ng
mabuti sa
kapwa
Nakahikayat
ng 3 na
ginawan ng
kabutihan na
gumawa rin
ng mabuti sa
kapwa
Nakahikayat
ng 2 na
ginawan ng
kabutihan na
gumawa rin
ng mabuti sa
kapwa
Nakahikayat
ng 1 na
ginawan ng
kabutihan na
gumawa rin
ng mabuti sa
kapwa

312
 Mga kopya ng tseklis sa Paunang pagtataya
 Maigsing bond paper (2) , lapis, eraser, at ruler
 Mga kopya ng Weez weez (Gawain 1 sa Paglinang…)
 Kuwaderno sa Edukasyon sa Pagpapakatao
 Computer at LCD para sa Multi-media presentation
 Mga kopya ng worksheet –Mga Kamay (sa paghinuha ng Batayang
Konsepto)
 Driftwood ( isa lamang para sa buong klase )
 Mga pinatuyong sanga ng puno
 Artipisyal o gawa sa “recyclable” plastic bag na mga dahon (kinortihan at
ginupit)
 String o tali para sa mga dahon
 Pakong bakya
 Marker
 Journal notebook
Mga Sanggunian
A. Print Source
Alejo, A. (990). Tao Po! Tuloy!: Isang landas ng pag-unawa sa loob ng tao. Quezon
City. Ateneo De Manila University Office of Research and Publications.
De Mesa, J. (1991). In solidarity with culture. Quezon City. Maryhill School of
Theology.
Dy, M. (2007). Mga babasahin sa Pilosopiyang Moral. Quezon City. Ateneo De
Manila University Office of Research and Publications.
Esteban, E. (1990). Education in values: What, why and for whom. Manila: Sinagtala
Publishers.
Marte, N. et.al. (2008). Goodness in service. Makati City: Don Bosco Press.
Punsalan, Twila G. et.al. (2008). Goodness in me. Makati City: Don Bosco Press.

313
B. Web Source
Ikalawang Aklat ng Etika Nikomakeyo ayon kay Aristoteles.
http://etika107.blogspot.com/2004/09/ikalawang-aklat-ng-etika-nikomakeyo.html
Goodness: A Reflection of God.
http://www.suscopts.org/resources/literature/532/goodness-a-reflection-of-god/
The Goodness of God. http://bible.org/seriespage/goodness-god
Transcendence (Philosophy).
http://www.wikipedia.org/wiki/Transcendence_(philosophy)
www.philippinesnews.com
www.abs-cbnnews.com
www.graphicshunt.com
www.book-clipart.com
www.js210.K12.sd.us
www.clipartOf.com/15513
www.inmagine.com
www.webweaver.nu
http://www.youtube.com/watch?v=R0kA3fmX9Pw&feature=player_embedded
http://ph.video.search.yahoo.com/video/play;_ylt=A0S00xrUO4dQeEsAu3veRwx.;_yl
u=X3oDMTBrc3VyamVwBHNlYwNzcgRzbGsDdmlkBHZ0aWQD?p=kindness&vi
d=ABCFC0A49AA754474089ABCFC0A49AA754474089&l=4%3A25&turl=http%
3A%2F%2Fts3.mm.bing.net%2Fth%3Fid%3DV.4618988984664110%26pid%3D
15.1&rurl=http%3A%2F%2Fwww.godtube.com%2Fwatch%2F%3Fv%3DWD7G
WPNX&tit=Simple+Acts+of+Kindness+-+Heartwarming!!+-
+Inspirational+Videos&c=16&sigr=1180rlh9f&b=31&fr=yfp-t-711
C. Ibang sanggunian:
Dy, Manuel. Panayam sa “Pagkatao ng Tao” sa Pambansang Pagsasanay ng mga
Tagapagsanay ng mga Guro sa Edukasyon sa Pagpapakatao para sa Batayang
Programa ng Edukasyon (K to 12) noong Abril 2012 sa Pamantasang Normal ng
Pilipinas, Taft Avenue, Manila.

314
Modyul 12: KATAPATAN SA SALITA AT GAWA
Nakaranas ka na ba ng pagtatalo ang iyong isip at kilos? Iyon bang ayaw
naman talaga ng isip mo ngunit ginawa mo pa rin. Maraming mga pagkakataon sa
buhay ng tao na nangyayari ang ganito at marahil hindi natin maikakaila na sa
usapin ng katapatan, ganito rin ang madalas na sitwasyon. Alam natin na dapat
lamang na maging matapat tayo sa salita at gawa ngunit para bang hindi sumusunod
ang ating katawan at ang ating bibig.
Sa araling ito, palalawakin ang iyong pag-unawa sa katapatan sa salita at
gawa - isang birtud na nangangailangan ng kolektibong pagkilos upang mapanatiling
buhay at nag-aalab. Ang pagkakaroon mo ng malawak na kaalaman at sapat na
kakayahan ang iyong magiging sandata upang maging kaisa ka sa pagpapanatili ng
buhay at kinang nito. Paano nga ba tunay na maisasabuhay ang pagiging tapat sa
salita at gawa? Masasagot ang tanong na ito sa modyul na ito.
Inaasahan din na masasagot ang mahalagang tanong na: Paano
mapatutunayan ang pagkakaroon ng pananagutan sa katotohanan at mabuti o
matatag na konsensya? Ano ang tunay na layunin ng pagiging tapat sa salita
at gawa?
a. Nakikilala ang
 kahalagahan ng katapatan
 mga paraan ng pagpapakita ng katapatan
 bunga ng hindi pagpapamalas ng katapatan
b. Nasusuri ang mga umiiral na paglabag ng mga kabataan sa katapatan

315
d. Naisasagawa ang mga mga angkop na kilos sa pagsasabuhay ng katapatan sa
salita at gawa
1. Nakapagtala ng pansariling kuwento ng katapatan at kawalan ng katapatan
2. Nakapagtala ng kuwento ng katapatan at kawalan ng katapatan na nasaksihan
mula sa kaibigan, kaklase o kakilala
3. Nagawa ang gawain sa loob ng isang linggo
4. May kalakip na pagninilay
Paunang Pagtataya
Panuto: Basahin nang mabuti ang sumusunod na aytem at piliin ang pinakaangkop
na sagot. Isulat ang titik ng napiling sagot sa iyong kuwaderno.
1. Si Manuel ay isa sa kinikilalang mag-aaral na magaling sa pasulat na pagsusulit.
Minsan nahuli siyang may kodigo sa pagsusulit at nalaman ito ng kaniyang mga
kamag-aral. Ano ang maaaring ibunga nito kay Manuel kaugnay ng pagtingin sa
kaniya na isang magaling na mag-aaral?
a. Hindi na siya pagbibigyang makakuha ng pagsusulit.
b. Mas lalakas ang loob ng iba na mangodigo upang maging magaling na mag-
aaral
c. Hindi na siya paniniwalaan at pagkakatiwalaan
d. Hindi na siya kakaibiganin ng mga mag-aaral
Para sa bilang 2-5. Tukuyin kung anong uri ng pagsisinungaling ang isinasabuhay
ng mga tao sa sumusunod na sitwasyon. Piliin ang pinakaangkop na sagot mula sa
sumusunod na pagpipilian. Isulat ang titik ng tamang sagot.
a. Pagsisinungaling upang pangalagaan o tulungan ang ibang tao
b. Pagsisinungaling upang isalba ang sarili upang maiwasan na mapahiya,
masisi o maparusahan
c. Pagsisinungaling upang sadyang makasakit ng kapwa
d. Pagsisinungaling upang protektahan ang sarili kahit pa makapinsala ng ibang
tao

316
2. Ipagkakalat ni Flor na ampon ang kaniyang kaklase kahit na ito ay hindi naman
totoo. Naiinggit kasi siya rito dahil maraming tao ang nais na makipagkaibigan sa
huli.
3. Pinatatawag sa paaralan ang magulang ni Joey dahil sa isang paglabag sa
panuntunan sa paaralan. Sa takot na mapagalitan, humanap siya ng ibang
kakilala na magpapanggap na magulang niya.
4. Kilala si Angelo sa kaniyang labis na pagiging madaldal sa klase. Madalas na
nahuhuli siya ng kaniyang guro na hindi nakikinig sa klase at sa halip ay
kinakausap at ginagambala ang kaniyang kaklase. Kapag siya ay nahuhuli ng
guro sinasabi niya na nadadamay lamang siya dahil palagi siyang kinakausap ng
kaklase.
5. Pumunta kayo sa kaarawan ng isang kaklase kasama ang inyong mga kaibigan.
Hindi nakapagpaalam sa kaniyang mga magulang ang iyong matalik na kaibigan
dahil alam niya na hindi naman siya papayagan. Ngunit dahil napasarap sa
pakikipagkuwentuhan, hindi na ninyo namalayan na gumagabi na pala. Alam mo
na pagagalitan siya ng kaniyang mahigpit na ama. Kung kaya kinausap ka niya
upang magsinungaling sa mga ito upang sabihin na ginabi kayo dahil sa
paggawa ng proyekto sa inyong bahay. Ginawa mo ito dahil ayaw mong
mapahamak ang iyong kaibigan.
6. Ang sumusunod ay mga dahilan sa pagsasabi ng totoo maliban sa:
a. Mas magtitiwala sa iyo ang iyong kapwa.
b. Ang pagsasabi ng totoo lamang ang magtutulak sa iyo upang makaramdam
ng seguridad at kapayapaan ng kalooban.
c. Ang pagsasabi ng totoo ang magsisilbing proteksyon para sa isang tao hindi
upang masisi, maparusahan at masaktan.
d. Hindi mo na kinakailangang lumikha pa ng maraming kasinungalingan para
lamang mapanindigan ang iyong nilikhang kuwento.
Para sa bilang 7-10. Tukuyin kung anong pamamaraan ng pagtatago sa
katotohanan ang ipinakikita sa sumusunod na sitwasyon. Piliin ang pinakaangkop na
sagot mula sa sumusunod na pagpipilian. Isulat ang titik ng tamang sagot.
a. Pag-iwas
b. Pananahimik
c. Pagtitimping pandiwa (mental reservation)
d. Pagbibigay ng salitang may dalawang ibig sabihin o kahulugan
7. Kahit na nasasaktan dahil sa pamimilit ng hindi kilalang tao na sabihin niya ang
lugar kung nasaan ang kaniyang ama ay hindi pa rin nagsalita si Alvin.

317
8. Sinabi ni Joy sa kaniyang ina na pupunta siya sa bahay ng kaniyang kaibigan
ngunit hindi niya sinabi rito na malayo ang tirahan ng mga ito dahil alam niyang
hindi siya papayagan ng mga ito.
9. Hindi tuwirang sinagot ni Ramil si Rene nang tanungin siya nito kung may gusto
siya kay Charmaine. Sa halip ay sinagot niya ito na magdadala kay Rene na
mag-isip nang malalim at ang kaniyang sagot ay maaaring mayroong dalawang
kahulugan.
10. Iniiba ni Leo ang usapan sa tuwing tatanungin siya sa tunay niyang damdamin
para sa kaniyang mga magulang na matagal na nawala at hindi niya nakasama.
Mas ipinararamdam na lamang niya rito na siya ay nasasaktan sa kaniyang
tanong sa halip na sabihin niya rito ang tunay niyang nararamdaman.

318
1
0
1
0
Gawain 1
Panuto: Pamilyar ka ba sa larong snakes and ladders? Isa itong laro na may
ginagamit na board katulad ng nasa pahina 317.
1. Sa pagkakataon na ito ay gagawa ka ng isang “Honesty Game Board” sa isang
kalahating kartolina o illustration board.
2. Gumuhit ng 100 kahon. Sampung kahon pababa at sampu pahalang. (Maaaring
gamiting batayan ang “Snakes and Ladders” gameboard na nasa ibaba.)
3. Mag-isip ng mga gawaing umaayon at
sumasalungat sa katotohanan o katapatan.
Maaari din namang mga bagay na
maaaring magsimbolo sa katapatan at
kawalan ng katapatan. Gumupit ng
larawan sa mga magasin o iguhit ang
mga ito sa mga kahon. Ang mga ginupit na
larawan ay idikit sa mga kahon.
Halimbawa:
4. Pagkatapos, lagyan ng hagdan pataas kung ito ay
umaayon sa katapatan at ahas kung ito ay
sumasalungat sa katotohanan o katapatan
(maaaring mag-isip ng mas magaganda o mas
angkop na mga simbolo).
Katapatan Kawalan ng Katapatan

319
a. Naging mahirap ba ang pag-iisip ng mga gawaing umaayon at tumataliwas
sa katotohanan o katapatan? Ipaliwanag.
b. Ano ang nais ipakahulugan ng hagdan at ahas sa ginawang game board?
Gawain 2
Panuto:
1. Panoorin ang patalastas na Gustin sa YouTube
(url: http://www.youtube.com/watch?v=zJcTtetwB0E&feature=relmfu)
2. Sa proseso ng panonood ay tingnan ang sumusunod na punto:
a. Ano ang mga kataga sa patalastas na nagpapakita ng katapatan?
b. Ano ang mga kataga sa patalastas na sumusubok sa katapatan?
c. Ano ang mga kilos na nasaksihan mula sa patalastas ang nagpapakita ng
katapatan?
d. Ano ang pangunahing balakid sa pangingibabaw ng katapatan?
e. Ano ang pinakamahalagang mensahe na ipinakikita sa patalastas?
3. Gumawa ng komprehensibo at malikhaing ulat matapos mapanood at masuri
ang kabuuan ng patalastas.
4. Maaaring gumawa ng scrapbook page, webpage, pahina ng magasin, at iba pa.
Ang pagpapasiya ay nakabatay sa iyong kakayahan.
5. Maaaring makatulong sa iyo ang sumusunod na websites.
a. http://wallwisher.com - kung nais gumawa ng online bulletin board
b. http://www.toondoo.com - kung nais gumawa ng komiks
c. http://www.scrapbookgenerator.com - kung nais gumawa ng scrapbook page
d. http://www.webpage-maker.com - kung nais gumawa ng webpage

320
C. PAGLINANG NG MGA KAALAMAN, KAKAYAHAN, AT PAG-UNAWA
Panuto:
1. Makipag-ugnayan sa mga kaklase, kaibigan o kasapi ng pamilya upang isagawa
ang pagtatayo ng isang pansamantalang honesty store. Ito ay isang tindahan na
walang nagbabantay. Iiwan ang mga paninda nang walang bantay at ang mga
mamimili ang mag-iiwan ng kanilang bayad at magsusukli sa kanilang sarili kung
kinakailangan.)
2. Magkalap ng mga maaaring paninda sa mga kakilala o kamag-anak. Maaaring
biskwit, kendi, cupcakes, juice, atbp. Ipaliwanag sa mga ito ang tunay na layunin
ng isasagawang gawain.
3. Pagsama-samahin ang lahat ng mga nakalap na paninda sa itatayong Honesty
Store.
4. Makipag-ugnayan sa isang istratihikong lugar na siyang paglalagyan ng Honesty
Store. Ilagay ang lahat ng paninda sa isang mesa at ang bawat isa ay lalagyan
ng tag price upang matukoy kung magkano ang babayaran ng sinumang bibili
rito. Walang magbabantay sa tindahan na ito. Iiwan lamang ang mga paninda at
isang kahon na lalagyan ng bayad ng sinumang bibili rito.
5. Magbantay nang malayo sa tindahan upang obserbahan ang mga lalapit sa
tindahan at ang kanilang mga reaksyon.
6. Matapos ang isang buong araw ay bilangin ang halaga ng napagbilhan mula sa
tindahan.
7. Maaaring magsagawa ng panayam sa ilang mga bumili sa tindahan kung may
pagkakataon.
8. Matapos maisagawa ang gawain ay itala sa journal ang lahat ng naging
obserbasyon sa gawain at ang resulta ng ginawang panayam sa mga mag-aaral
na bumili sa tindahan. (Maaari ding gumawa ng online journal. Pag-aralan ito sa
website na: http://penzu.com)
9. Sagutin ang sumusunod na tanong:
a. Alin ang mas marami – ang mga naging tapat o ang hindi? Ano ang iyong
naging batayan?
b. Anong mensahe ang ipinararating ng kinalabasan ng gawain?
c. Kung isa ka sa bibili sa tindahan na ito, ano ang magiging damdamin mo
habang bumibili?
d. Ano ang mga bagay na posibleng tumakbo sa iyong isipan?
e. Bakit mahalaga ang pagiging matapat?

321
D. PAGPAPALALIM
Panuto: Basahin ang sanaysay sa ibaba, pagnilayan ang mahalagang mensahe na
ipinararating nito at bumuo ng mahalagang konsepto mula rito.
Katapatan sa Salita at sa Gawa
(Totoo ba? Talaga?)
Nakaranas ka na bang lumikha ng kuwento sa
harap ng iyong mga kaibigan? Habang ibinibahagi mo
ito sa kanila, marahil labis ang nararamdaman mong
kagalakan dahil nakikita mong naniniwala sila sa lahat
ng iyong sinasabi. Nakukuha mo ang kanilang pansin,
ang kanilang paghanga. Ang mga ganitong pangyayari
ang patuloy na nagtutulak sa iyo upang gawin ito nang
paulit-ulit, hanggang sa ito ay iyo nang makasanayan. Isa itong hindi magandang
palatandaan. Ang hindi pagsasabi ng totoo o panloloko ng kapwa ay parang isang
bisyo. Kapag ito ay paulit-ulit na isinagawa, nagiging bahagi na ng pang-araw-araw
na buhay at magiging mahirap na para sa iyo na ito ay maialis sa iyong sistema. Ito
ay isa lamang sa mga halimbawa ng mga nakaaalarmang sitwasyon lalo ng mga
kabataan sa kasalukuyan.
May isang islogan nga mula sa isang social networking
site sa internet na tunay na nakaaagaw ng pansin ang
naglalaman ng ganito: “Teachers call it cheating. We call it
teamwork”. Malikhain ang pagkakagawa nito ng isang mag-aaral
sa hayskul. Ang pangongopya sa klase sa oras ng pagsusulit o
ng mga takdang-aralin ay isa ng lumalalang suliranin, hindi lamang sa bansa kundi
maging sa buong mundo. Ito ay nakaaapekto, hindi lamang sa taong nangongopya
kundi mas higit sa mga taong napipilitang makibahagi sa maling gawaing ito. Sa
labis na pagiging laganap ng gawaing ito, hindi na kinikilala ng mga mag-aaral na
mali ito. Labis na nakagugulat at nakalulungkot kung paano binibigyang-katwiran ng
mga kabataan sa kasalukuyan ang kanilang mga pagkakamali. Ginagawa nilang
tama ang mali at ang mali ay ginagawang tama.

322
Anumang uri ng
pagsisinungaling ay
kalaban ng
katotohanan at
katapatan.
Marahil, mula ng ikaw ay nasa elementarya hanggang sa kasalukuyan
naririnig mo ang mga katagang “Honesty is the best policy.” Mula pa sa simula ay
itinatanim na ito sa isipan ng isang bata upang kaniyang isabuhay. Ngunit sa kabila
nito, parami pa rin nang parami ang bilang ng mga kabataan na para bang
napakadaling paglaruan ang isip at damdamin ng kanilang kapwa sa kanilang mga
kasinungalingan. Sabi nga ng marami, sa panahong ito, napakahirap malaman kung
ano at sino ang paniniwalaan, kung sino ang may kredibilidad at katiwa-tiwala.
Minsan tuloy, hindi maiwasang maitanong, mahirap nga ba ang pagyakap sa tama at
totoo?
Katapatan sa Salita
Ang salita ng tao na tumutulong sa atin upang maging ganap ay ginagamit at
madalas na inaabuso; ang pagsisinungaling ay isang paraan ng pag-abuso rito. Ang
pagsisinungaling ay pagbaluktot sa katotohanan, isang panlilinlang. Ang
pagsisinungaling ay ang pagtatago ng isang bagay na totoo sa isang taong may
karapatan naman dito. Hindi kailanman binigyan ng karapatan ang sinumang
ipagkait ang katotohanan lalo na kung karapatan naman
niya na ito ay malaman. Anumang uri ng pagsisinungaling
ay kalaban ng katotohanan at katapatan. Ayon sa isang
artikulo mula sa internet ang sumusunod ay ang iba’t ibang
uri ng pagsisinungaling.
A. Pagsisinungaling upang pangalagaan o tulungan ang ibang tao (Prosocial Lying).
Madalas na nagagawa ito para sa isang taong mahalaga sa kaniyang buhay.
Halimbawa, pumunta kayo sa isang pagdiriwang sa kaarawan ng isang kaklase
kasama ang inyong ibang mga kaibigan. Hindi nakapagpaalam sa kaniyang mga
magulang ang iyong matalik nakaibigan dahil alam niya na hindi naman siya
papayagan. Ngunit dahil napasarap sa pakikipagkuwentuhan, hindi na ninyo
namalayan na gumagabi na pala. Alam mo na pagagalitan siya ng kaniyang
mahigpit na ama. Kung kaya kinausap ka niya upang magsinungaling sa mga ito
upang sabihin na ginabi kayo dahil sa paggawa ng proyekto sa inyong bahay.
Ginawa mo ito dahil ayaw mong mapahamak ang iyong kaibigan. Sa maraming

323
pagkakataon, hindi man natin ninanais, hindi natin mapabayaan ang taong
mahalaga sa atin kung kaya napipilitan tayong magsinungaling para sa kanila.
B. Pagsisinungaling upang isalba ang sarili upang maiwasan na mapahiya, masisi o
maparusahan (Self-enhancement Lying). Marahil naoobserbahan mo ang ilang
mga kaklase na nakagawa ng pagkakamali sa paaralan. May mga pagkakataon
na ipinatatawag sa paaralan ang kanilang mga magulang. Ngunit sa halip na
sabihin sa mga magulang ay makikiusap sa isang kakilala upang magpanggap
na kaanak. Sa ganitong paraan, hindi siya mapagagalitan ng kaniyang mga
magulang sa kaniyang pagkakasala na nagawa. Dumarami ang taong kaniyang
niloloko upang maisalba ang kaniyang sarili sa anumang kahihinatnan ng
kaniyang pagkakamali.
C. Pagsisinungaling upang protektahan ang sarili kahit pa makapinsala ng ibang tao
(Selfish Lying). May mga taong labis na makasarili. Ang tanging iniisip ay ang
pansariling kapakanan at hindi na iniisip kung makasasakit ng kaniyang kapwa.
Halimbawa, may isa kang kaklaseng lalaki na labis ang pagiging pilyo. Kahit sa
oras ng klase ay pinaiiral niya ang ugaling ito. Binato niya ang isang kaklase ng
bolang yari sa papel. Ngunit sa hindi inaasahang pagkakataon, ang tinamaan
nito ay ang kaniyang guro na nakatalikod habang nagsusulat sa pisara. Sa
pagtatanong ng guro kung sino ang may kagagawan ay bigla na lamang niyang
ituturo ang isang tahimik na kaklase upang siya ang pagalitan ng guro. Hindi ba
nangyayari talaga ito sa silid-aralan?
D. Pagsisinungaling upang sadyang makasakit ng kapwa (Antisocial Lying). Minsan
kapag may galit tayo sa isang tao, lumilikha tayo ng maraming kuwento na
makasisira sa kaniyang pagkatao. Ikakalat ito sa mga taong nakakikilala sa
kaniya na may hangarin na sirain ang pagtingin ng mga ito sa kaniya. Sa
paraang ito nakararamdam ng kasiyahan ang taong gumagawa nito. Ito ay dahil
sa kaniyang palagay na makagaganti siya sa kaniyang kaaway.
Marami pang ibang mga dahilan kung bakit nagsisinungaling ang isang tao.
Ang sumusunod ay ilan lamang sa mga ito.
a. Upang makaagaw ng atensyon o pansin
b. Upang mapasaya ang isang mahalagang tao

324
c. Upang hindi makasakit sa isang mahalagang tao
d. Upang makaiwas sa personal na pananagutan
e. Upang pagtakpan ang isang suliranin na sa kanilang palagay ay seryoso o
“malala”
Ang pagsisinungaling sa edad na anim na
taon ay kailangang bigyan ng tuon. Sa edad na ito,
ang isang bata ay marunong nang kumilala ng
kasinungalingan at katotohanan. Sa edad na pito,
napaninindigan na ng isang bata ang
pagsisinungaling. Ang mga bata sa edad na ito ay
nakakikilala na ng pagkakaiba ng kanilang iniisip at kung paano paglalaruan ang
kilos ng ibang tao para sa kaniyang sariling kapakanan. Halimbawa, ang isang
pitong taong gulang na bata na nakasira ng kaniyang laruan at nananaig ang takot
na mapagalitan ng kaniyang magulang dahil sa kaniyang kapabayaan ay mas pipiliin
na isisi ang pagkasira nito sa kaniyang kalaro upang hindi mapagalitan.
Ang maagang yugto na ito ang pinakakritikal, dahil kapag ito ay napabayaan,
magtutulak ito upang makasanayan na ang pagsisinungaling at maging bahagi na ito
ng kaniyang pang-araw-araw na buhay. Kung kaya minsan, mahirap nang matukoy
kung ang isang bata ba ay nagsisinungaling o nagsasabi ng totoo. Sabi nga nila,
marahil hasang-hasa na.
Marahil dapat maunawaan ng bawat isa, gaano ba kahalaga ang mamuhay
para sa katotohanan? Sa ganitong paraan, mas magiging madaling ipaunawa sa
mga bata na mayroong kabuluhan ang pakikipaglaban para sa katotohanan, upang
panindigan ang katapatan sa kaniyang salita at higit sa lahat sa gawa. Bakit nga ba
kailangang magsabi ng totoo? Narito ang walong pinakamahalagang dahilan sa
pagsasabi ng totoo.
1. Ang pagsasabi ng totoo ang natatanging paraan upang malaman ng lahat ang
tunay na mga pangyayari. Sa ganitong paraan, maiiwasan ang hindi
pagkakaunawaan, kalituhan at hindi pagkakasundo.

325
2. Ang pagsasabi ng totoo ang magsisilbing proteksyon para sa mga inosenteng
tao upang masisi o maparusahan. Nangyayari ito sa mga pagkakataong
ginagamit ang ibang tao upang mailigtas ang sarili sa kaparusahan.
3. Ang pagsasabi ng totoo ang magtutulak sa tao upang matuto ng aral sa mga
pangyayari. Sabi nga nila, minsan masakit talaga malaman ang katotohanan
ngunit mas magiging masakit kung ito ay pagtatakpan ng kasinungalingan.
4. Mas magtitiwala sa iyo ang iyong kapwa. Ang tiwala ay inaani mula sa patuloy na
pagpapakita ng magandang halimbawa ng katapatan sa kapwa. Hindi ito
hinihingi dahil hindi naman din ito basta ibibigay sa hindi karapat-dapat. Ito ay
itinatanim at inaani sa tamang panahon. Isang pagkakataon lamang na masira
ang tiwala ng iyong kapwa sa iyo napakahirap na itong mabawi o mabura. Ang
isang saglit ng pagsisinungaling, panloloko at pagnanakaw ay kapalit ng habang
buhay na pagkasira ng iyong pagkatao sa mata ng iyong kapwa.
5. Hindi mo na kinakailangang lumikha pa ng maraming kasinungalingan para
lamang mapanindigan ang iyong nilikhang kuwento. Sa mahabang panahon
gagawin mo ito para lamang mapagdugtong-dugtong ang mga kasinungalingang
iyong kinatha.
6. Inaani mo ang reputasyon bilang isang taong yumayakap sa katotohanan – isang
birtud na pinahahalagahan ng maraming tao.
7. Ang pagsasabi ng totoo lamang ang magtutulak sa iyo upang makaramdam ng
seguridad at kapayapaan ng kalooban. Ang pagsisinungaling ay nagdudulot ng
bigat ng kalooban, isang dikta ng konsensya na patuloy na babagabag sa iyong
kalooban. Ito ang magiging dahilan upang hindi ka magkaroon ng katahimikan.
Ngunit may mga pangyayari na nagbubunsod sa tao upang itago ang
katotohanan. Ito ay bunga ng isang seryosong dahilan o obligasyon na kapag
nilabag ay mas lalong magdudulot ng pinsala hindi lamang para sa sarili kundi
maging sa ibang tao. Ang pagtatago ng totoo ay hindi maituturing na
kasinungalingan. May apat na pamamaraan ayon sa aklat ni Vitaliano Gorospe
(1974) ng pagtatago ng katotohanan.

326
1. Pananahimik (silence). Ito ay nangangahulugang pagtanggi sa pagsagot sa
anumang tanong na maaaring magtulak sa kaniya upang ilabas ang katotohanan.
Sa kabila ng pamimilit ng ilang tao na ang nais ay makialam sa buhay ng iba ngunit
wala namang karapatan sa katotohanan ay mas pinipiling manahimik na lamang.
Ngunit sa mga taong hindi gaanong malawak ang pag-iisip, sasabihin lamang nila
ang kahulugan ng pananahimik ay pag-amin sa katotohanan.
2. Pag-iwas (evasion). Ito ay nangangahulugan ng pagliligaw sa sinumang humihingi
ng impormasyon sa pamamagitan ng hindi pagsagot sa kaniyang mga tanong. Ito ay
maaaring sa pamamagitan ng pag-iiba ng usapan, pagbibigay ng ibang tanong,
pagtrato sa tanong ng kausap bilang isang biro o kung minsan ay pagpapakita na
siya ay nasasaktan. Ang pag-iwas ay nangangailangan ng bilis at talas ng pag-iisip.
3. Pagbibigay ng salitang may dalawang ibig sabihin o kahulugan (equivocation). Ito
ay pagsasabi ng totoo ngunit ang katotohanan ay maaaring mayroong dalawang
kahulugan o interpretasyon. Upang maging lehitimo ang paraang ito, kailangan na
ang parehong kahulugan ay pawang magdadala sa kanila sa malalim na pag-iisip.
Dahil dito, maaaring matuon ang kaniyang pansin sa isang kahulugan na magliligaw
sa kaniya sa katotohanan lalo na kung hindi naging maingat sa kaniyang mga
paghuhusga.
4. Pagtitimping Pandiwa (Mental Reservation). Ito ay nangangahulugang paglalagay
ng limitasyon sa tunay na esensya ng impormasyon. Ito ay mag-aakay sa taong
humihingi ng impormasyon na isipin kung ano ang nais na ipaiisip ng nagbibigay ng
impormasyon. Ito ay nangangahulugang pagsasabi ng totoo ngunit hindi ang buong
katotohanan. Ang isang bahagi ng katotohanan ay nananatili sa isip ng taong
nagbibigay ng impormasyon upang ang bahaging sinabi ay magdulot ng kalituhan.
Mahalagang tandaan na ang ganitong mga
pamamaraan sa pagtatakip o pagtatago ng
katotohanan ay hindi ginagamit sa lahat ng
pagkakataon o sa kahit na anong dahilan. Ang
hindi mapanagutang paggamit nito ay maituturing
na rin na pagsisinungaling na maaaring makasira
ng panlipunang kaayusan at ng tiwala ng kapwa.
Ang hindi mapanagutang
paggamit ng pamamaraan sa
pagtatago ng katotohanan ay
maituturing na rin na
pagsisinungaling na maaaring
makasira ng panlipunang
kaayusan at ng tiwala ng
kapwa.

327
KATAPATAN SA GAWA
May kasabihan na “action speaks louder than words”. Patunay ito na mas
binibigyan ng halaga ang gawa kaysa sa salita. Sa usapin ng katapatan, minsan ay
natutuon lamang ang pansin ng marami sa kasinungalingan bilang paglabag sa
katotohanan. Nakaliligtaan na ang kilos din ng tao ay may kakayahang lumabag sa
katapatan.
Halimbawa, ang korapsyon o ang pagnanakaw sa kaban ng bayan ay isang
malalang suliranin sa bansa. Isa ito sa pangunahing itinuturong dahilan kung bakit
patuloy na naghihirap ang maraming mamamayan. Ito ay sa dahilang sa halip na
napupunta ang pera ng pamahalaan para sa serbisyo para sa mamamayan ay
napupunta sa iilang tao na nasa kapangyarihan na hindi yata nauunawaan ang
halaga ng katapatan. Ang pera ang isa sa pangunahing kalaban ng katapatan sa
gawa. Marami ang nabubulag sa maaaring maibigay na ligaya ng pagkakaroon ng
maraming pera kung kaya binabalewala ang pangangalaga sa sariling integridad.
Mas higit na hindi napahahalagahan ang moralidad ng kanilang kilos. Mulat ang
iyong mga mata sa ganitong mga gawain. Ngunit kailangang maging malinaw sa iyo
na isa ito sa halimbawa ng pinakamasamang paglabag sa katapatan sa gawa. Ito ay
lubos na hindi katanggap-tanggap. Tandaan mo na mas higit na nakamumuhi ang
kawalan ng katapatan sa gawa kaysa sa salita. Ipinagkakait ng taong gumagawa
nito ang nararapat para sa mga taong dapat na makinabang dito. Maraming tao ang
nagtitiis ng hirap at namamatay sa gutom dahil sa pagiging sakim sa pera ng iilan.
Kung minsan pa, masyadong mapagpaimbabaw ang mga taong ito, ang
kanilang mga pananalita at kilos ay kaya nilang gamitin sa panlilinlang ng ibang tao.
Marami ang naniniwala na sila ay mabuti at laging nakahandang tumulong sa
kanilang kapwa. Ngunit hindi alam ng marami na sa likod nito ay ang mga gawaing
bumabaluktot sa katapatan at katotohanan. Magiging ganap na matapat lamang ang
kilos ng tao kung tunay niyang isinasabuhay ang kaniyang mga sinasabi.

328
Ang matapat na tao ay hindi kailanman
magsisinungaling, hindi kukuha ng bagay na hindi
niya pag-aari at hindi manlilinlang o manloloko ng
kaniyang kapwa sa anumang paraan. Ito ay ang
pagkakaayon ng isip sa katotohanan.
Ang bawat tao ay nararapat na magtaglay ng
mataas na pamantayang moral para sa kaniyang
sarili at maging tapat sa kaniyang salita at gawa.
Maaaring madaling sabihin ngunit mahirap na ganap na maisabuhay. Ganoon
naman talaga ang buhay, hindi mo basta makakamit ang ganap na kabutihan nang
hindi ka nagsasakripisyo para sa isang bagay na nais mong makamit. Mahalaga ang
pagiging matapat dahil ito ang batayan ng pagtitiwala na nararapat na umiiral sa
mga kasapi ng lipunan. Ito ang pundasyon na maaaring magbuklod at magpatatag
sa anumang samahan. Hindi na kailanman magkakaroon ng pagdududa tungkol sa
integridad at pagkakaisa dahil ang birtud na ito ay ang pagpapakita ng tunay na sarili
sa ibang tao; sa isip, sa salita at higit sa lahat sa gawa na walang halong takot o
pag-iimbot. Ito rin ay pagbabantay sa sarili laban sa panlilinlang, pagtatago at
pagpapanggap. Kung talagang nais nating mamuhay nang may pagkakaisa,
kailangan nating yakapin ang katotohanan sa lahat ng pagkakataon. Ito ay batayan
ng anumang sibilisasyon at ng lipunan – ang maging totoo sa sarili at sa kapwa.
Ngunit kapansin-pansin na nagkukulang na ang maraming tao sa birtud na ito.
Parami nang parami ang taong namumuhay sa kasinungalingan, sa panlilinlang, at
sa pagiging makasarili.
Mahalaga na sa lahat ng ating iniisip, sinasabi, at ginagawa, malaking bagay
man ito o maliit, lagi nating sinisiguro na ito ay yumayakap sa katotohanan.
Magagawa natin ito sa pamamagitan ng pagsisimula sa maliliit na bagay. Katulad na
lamang ng tatlong maliliit na huwaran ng asal (behaviour patterns) na nagpapakita
ng tatlong malalaki at magkakaugnay na birtud:
Una, Gumagawa ka ba ng tama at mabuting mga pagpapasiya at
naninindigan para rito? (decisiveness)
Ang matapat na tao ay hindi
kailanman magsisinungaling,
hindi kukuha ng bagay na
hindi niya pag-aari at hindi
manlilinlang o manloloko ng
kaniyang kapwa sa anumang
paraan. Ito ang pagkakaayon
ng isip sa katotohanan.

329
Ikalawa, Ikaw ba ay bukas sa iyong kapwa? Sa pagbabahagi mo ba ng iyong
sarili sinisiguro mo na ito ay may kalakip na moral na awtoridad (moral authority).
Ikaw ba ay marunong tumanggap ng pagkakamali? (openness and humility)
Ikatlo, Ang lahat ba ng iyong iniisip at ginagawa ay sinisiguro mo na
yumayakap sa katotohanan? (sincerity or honesty)
Ang pagyakap sa lahat ng mga ito ang maglalayo sa iyo sa sitwasyon na
kakailanganin mong gumawa ng mga bagay na labag sa katotohanan para lamang
pagtakpan ang iyong mga pagkakamali. Kailangang sa simula pa lamang ay gabay
mo na ang mga ito upang makapamuhay ka nang puno ng katapatan.
Ang desisyong yumakap sa katotohanan o pagiging matapat ay bunga ng
sarili nating pagpapasiya. Wala itong katumbas na halaga ngunit hindi kailanman
mabibili ng salapi. Makakaya nating palaguin ang birtud na ito kung tunay na
sinusubukan nating matapat na maisabuhay ito sa araw-araw. Katulad ng anumang
birtud, kailangan ang paulit-ulit na pagsasabuhay nito upang ito ay ganap na
maangkin.
Laging tandaan na ang katotohanan ay hindi nililikha ng tao, nag-iisa lamang
ito at hindi kailanman mababago ng panahon o ng lugar.
Upang mahubog ang karangalan, katapatan, at integridad, kailangang
mamuhay sa katotohanan at ipanig mo ang iyong sarili sa kung ano ang tama. Mas
magiging madali para sa iyo ang sumunod sa batas ng pamahalaan, ng iyong
pananampalataya at ng iyong pamayanan kung iyong mauunawaan na ang mga ito
ay nariyan para sa iyong proteksyon at para sa kaayusang pansarili (well-being).
Ito ay isang hamon na hindi madaling harapin kung hindi taos sa iyong puso
ang pagnanais na makamit ito. Ngunit ang pangako nito para sa patuloy na paglago
ng iyong pagkatao bilang tao ay hindi matutumbasan ng anumang yaman o
kasikatan. Ikaw, tinatanggap mo ba ang hamon na ito?

330
1. Bakit may mga pagkakataon na mas nangingibabaw ang mga gawaing taliwas
sa katapatan?
2. Ilarawan ang isang taong matapat. Magbigay ng halimbawa.
3. Paano mo mailalarawan ang mundong pinaiiral ang katapatan? Ng
kasinungalingan?
4. Bakit mahalagang isabuhay ang katapatan sa salita at gawa?
5. Ano ang maaari mong gawin upang mapangibabaw sa lahat ng pagkakataon
ang katapatan?
Buuin ang Batayang Konsepto sa tulong ng graphic organizer na nasa ibaba.
Batayang Konsepto:
___________________________________________________________
______________________________________________________________
___________________________________________________________
sa modyul na ito?

331
Paliwanag:
________________________________________
________________________________________
________________________________________
________________________________________
________________________________________
Pagganap
1. Batay sa mga nabasa ukol sa katapatan, tayain ang
iyong katapatan gamit ang “Honesty Meter.” Gawin
mo ito matapos ang pagsusuri sa iyong sarili at sa
lahat ng mga naging karanasan na sumubok sa
iyong katapatan.
2. Batay sa iyong mga naging tugon sa bawat pagsubok,
ayain mo ang iyong sarili gamit ang “Honesty meter.”
3. Maaaring gamiting halimbawa
ang larawan sa kanan.
Guhitan mo ng arrow paturo
sa bilang na mapipiling
pagtataya para sa iyong sarili.
Sa baba nito sumulat ng
maikling paliwanag kung bakit
ito ang ibinigay na pagtataya
sa sariling katapatan.
4. Matapos ang pagtataya ay gumawa ng mga tiyak na hakbang kung paano mas
patatatagin ang sarili sa pakikipaglaban para sa katapatan sa salita at sa gawa.
5. Bantayan ang paglalapat ng mga tiyak na hakbang sa loob ng isang linggo.
6. Ilapat ang mga tiyak na hakbang sa katulad na pormat sa ibaba. Inihanda ang
unang bilang upang magsilbing halimbawa.
Mga Tiyak
na Hakbang
Nagawa ko… Hindi ko Nagawa
Lunes
Martes
Miyerkules
Huwebes
Biyernes
Sabado
Linggo
Lunes
Martes
Miyerkules
Huwebes
Biyernes
Sabado
Linggo
1.Magiging
matapat sa
mga
pagsusulit.
Hindi ako
mangongop-
ya at
magpapa-
kopya sa
aking mga
kamag-aral.
√ √ √ √ √

332
7. Gumawa ng pagninilay pagkatapos ng isang linggo. Kailangang itala ang lahat
ng mga naging karanasan sa pagsasagawa ng gawain.
Pagninilay
1. Mag-“sign up” sa http://www.wallwisher.com upang makalikha ng sariling bulletin
board.

333
2. Sundan ang mga hakbang na nakasaad sa website upang masimulan ang
bulletin board.
3. Iyong ipapaskil sa bulletin board ang lahat ng mga pagkatuto mula sa natapos
na aralin. Banggitin dito ang mga hindi malilimutang karanasan at mga pagtuklas
tungkol sa sarili na naidulot ng mga gawain at babasahin.
4. Gawing bukas para sa lahat ang bulletin board, mas mabuti kung mababasa ng
lahat ang nilalaman nito upang magsilbi ring paalala sa iyong kapwa sa
kahalagahan ng katapatan sa salita at sa gawa.
Pagsasabuhay
1. Sa pagkakataong ito, gagawa ka naman ng isang “Truth Log.” Maglalaman ito ng
iba’t ibang kuwento ng kapatan.
2. Hahatiin mo sa dalawang bahagi ang iyong “Truth Log.”
a. Sa unang bahagi, itala ang iyong sariling kuwento ng katapatan sa salita at
sa gawa sa bawat araw. Kailangan mong ilahad ang detalye ng kuwento at
ang iyong damdamin dahil sa iyong naging karanasan.
b. Sa ikalawang bahagi, magtala ng kuwento ng katapatan na iyong
naobserbahan mula sa kapwa mag-aaral, kaibigan o kapamilya. Maaari ding
magtala ng mga karanasan kung saan nasaksihan ang kawalan ng katapatan
ng iba at iyong isalaysay ang iyong naging damdamin dito. Itala mo rin kung
ano ang iyong ginawa matapos na masaksihan ng kawalan ng katapatan ng
kapwa.
c. Gawin ang gawaing ito sa loob ng isang linggo.
d. Gumawa ng pagninilay matapos ang isang linggo batay sa ginawang “Truth
Log.”
Kumusta na?

334
Mga Kakailanganing Kagamitan (websites, software, mga aklat, worksheet)
Cartolina o illustration board
Ruler
Marker
Mga larawan
Biskwit, candies, cupcakes, juice, atbp. na maaaring gamitin sa honesty store
Larawan ng honesty meter
Mga Sanggunian
Alejo, P. (2004). Values Guisado. Mandaluyong City: SIBS Publishing House
Gorospe, V. (1974). The Filipino search for meaning: Moral philosophy in a
Philippine setting. Quezon City: Jesuit Educational Association.
Isaacs, D. (2000). Character building. Portland Oregon: Four Courts Press.
Institute for Development Education Center for Research and Communication.
(1989). Virtue: The value of education. Manila: Sinagtala Pubishers Inc.
Encyclopedia of Childrens’s health. Lying. Retrieved from
http://www.healthofchildren.com/L/Lying.html on September 1, 2010
Seven benefits of telling the truth. (2010). Retrieved
from http://ekhoz.com/2007/03/22/seven-benefits-of-telling-the-truth/ on
September 1, 2010

335
Yunit IV
Mga Isyu sa Pakikipagkapwa
Modyul 13: ANG SEKSWALIDAD NG TAO
Sa unang markahan ng Baitang 7, pinag-aralan ninyo sa klase ang mga
inaasahang kakayahan at kilos na dapat linangin ng isang nagdadalaga o
nagbibinata. Ngayong may sapat ka nang kaalaman sa pagkatao ng tao,
mahalagang pag-usapan natin muli ang tatlo sa mga kakayahan at kilos na ito: ang
pagtatamo ng bago at ganap na pakikipag-ugnayan (more mature relations) sa mga
kasing-edad, ang pagtanggap ng papel sa lipunan na angkop sa babae o lalaki at
ang paghahanda para sa pag-aasawa at pagpapamilya.
Ang mga inaasahang kakayahan at kilos na ito ay may kaugnayan at
nangangailangan ng tamang pag-unawa sa mahalagang sangkap ng pagkatao ng
tao – ang sekswalidad.
Sa huli’y inaasahang masasagot mo ang mahalagang tanong na: Bakit
mahalaga ang tamang pananaw sa sekswalidad?
a. Natutukoy ang tamang pagpapakahulugan sa sekswalidad
b. Nasusuri ang ilang napapanahong isyu ayon sa tamang pananaw sa
sekswalidad
c. Nahihinuha ang Batayang Konsepto ng aralin
d. Naisasagawa ang tamang kilos bilang paghahanda sa susunod na yugto ng
buhay bilang nagdadalaga at nagbibinata at sa pagtupad niya ng kaniyang
bokasyon na magmahal

336
1. Nakagawa ng plano ng gawain ayon sa:
L - ayunin
P - aglilingkuran
S - itwasyon
2. Naglahad ng komprehensibong pangangatwiran (rationale) para sa isinagawang
gawain
Paunang Pagtataya
A. Pagtapat-tapatin
Panuto: Suriin ang mga larawan sa Hanay A. Hanapin sa Hanay B ang mga
katangian ng tunay na pagmamahal na tumutukoy sa bawat larawan sa Hanay B.
Isulat ang titik ng tamang sagot sa iyong kuwaderno.
Hanay A
1. ________ 2. ________ 3. _________ 4. _________
Hanay B
a. Ang tunay na pagmamahal ay malaya at nagpapahalaga sa kalayaan ng
minamahal.

337
b. Ang pagmamahal ay isang birtud.
c. Ang pagmamahal ay mapagbuklod.
d. May kamalayan at kalayaan ang sekswalidad sa tao. Ito ay bunga ng pagpili,
may tuon, at nag-uugat sa pagmamahal.
e. Ang pagmamahal ay mapanlikha.
B. Pagsusuri ng Sitwasyon
Panuto: Sa Bilang 5 hanggang 7, suriin ang bawat sitwasyon at piliin ang sagot na
sa palagay mo ay akma sa pagbubuo ng kaganapan mo bilang lalaki o babae. Isulat
ang titik ng tamang sagot sa iyong kuwaderno.
5. Kinausap ka ng kasintahan mo at sinabing nag-aalinlangan siya sa pag-ibig mo.
Masyado ka raw mailap sa kaniya. Sa pag-aalala mong iwan ka niya, tinanong
mo siya kung ano ang kailangan upang mapatunayan mong talagang mahal mo
siya. Tinitigan ka niya at tinanong, “Kung talagang mahal mo ako, handa ka bang
ibigay ang sarili mo sa akin kahit hindi pa tayo mag-asawa?” Bilang isang
mapanagutang lalaki o babae, ano ang gagawin mo?
a. Makikipaghiwalay sa kasintahan, dahil hindi ka pa handa sa nais niya.
b. Isusumbong siya sa mga magulang niya upang hindi siya mapariwara.
c. Kakausapin siya at sasabihing kapwa pa kayo hindi handa para sa ganitong
uri ng ugnayan.
d. Magtatanong o kukunsulta sa guidance counselor o sa guro dahil ikaw ay
nalilito.
6. Nakaramdam ka ng paghanga sa iyong kaibigan. Sapagkat ikaw ang itinuturing
niyang best friend, pinakiusapan ka niya na maging tulay upang mapalapit sa
iyong kaklase na kaniyang naiibigan. Pumayag ka ngunit habang sila’y unti-unti
nang nagkakamabutihan ay nasasaktan ka at nakakaramdam ng pagseselos.
Ano ang iyong gagawin?
a. Hindi na ipagpapatuloy ang pagiging tulay upang hindi sila lubos na
magkalapit.
b. Kakausapin ang kaibigan at sasabihin ang nararamdaman.
c. Kokonsulta sa ibang mga kaibigan upang malaman ang dapat gawin.

338
d. Sasangguni sa guro o guidance counselor.
7. Niyayaya ka ng iyong mga kaklase na manood ng mga pelikulang may
malalaswang tema. Halos lahat ng malapit mong kaibigan ay sasama sa kaniya.
Kailangan daw nilang gawin ito upang hind maging mangmang tungkol sa sex.
Ano ang gagawin mo?
a. Isusumbong ang iyong kaklase sa inyong guro o sa kaniyang mga magulang,
sapagkat alam mong makasasama sa kanilang murang isip ang
pornograpiya.
b. Hindi sasama sa kanila, uuwi na lamang at pababayaan sila sa gusto nila.
c. Kakausapin ang mga kaibigan, at hihimukin silang huwag gawin ito dahil ito’y
hindi makabubuti sa kanila.
d. Natural lamang sa mga kabataan ang mag-eksperimento, kaya’t sasama ka
sa kanila.
C. Pagpili ng Mensahe ng Pahayag
Panuto: Sa Bilang 8 hanggang 10, piliin ang titik ng pangungusap na tumutugma sa
mensahe ng pahayag sa bawat bilang. Isulat ang titik ng tamang sagot sa
kuwaderno.
8. Ang sekswalidad kung gayon ay ang behikulo upang maging ganap na tao -
lalaki o babae - na ninanais mong maging. Hindi ito pisikal o bayolohikal na
kakanyahan lamang.
a. Ang sekswalidad ay ang kabuuan ng iyong pagkatao.
b. Ang sekswalidad ay daan upang maging ganap na tao.
c. Maaari mong piliin ang iyong sekswalidad.
d. Mahalaga ang iyong pagiging lalaki o babae sa pipiliin mong kurso o karera
balang araw.
9. Isang moral na hamon sa bawat tao ang pagbubuo ng sekswalidad at pagkatao
upang maging ganap ang pagkababae o pagkalalaki.
a. Hindi moral ang taong hindi buo ang sekswalidad at pagkatao.
b. Ang lalaki ay dapat na lalaki sa sekswalidad at pagkatao, ganoon din naman
ang babae.
c. Maaaring hindi magtugma ang sekswalidad at pagkatao ng tao.
d. Mahalagang behikulo ng pagpapakatao ang sekswalidad.

339
10. “Tao lamang ang may kakayahang magmahal, at ang tao lamang ang
makapagsisilang ng isa pang tao, na tulad niya ay may kakayahang magmahal.
Ang kakayahang ito na magmahal – at maghatid ng pagmamahal sa mundo –
ang likas na nagpapadakila sa tao.”
a. Ang tao ay nilikhang sekswal kaya siya ay kabahagi ng Diyos sa Kaniyang
pagiging Manlilikha.
b. Higit na mahalaga ang kakayahang magmahal ng tao kaysa sa kaniyang
kakayahang magsilang ng sanggol, dahil ito ang nagpapadakila sa kaniya.
c. Ang tao ay likas na dakila dahil siya’y nilikhang kawangis ng Diyos.
d. Mas marami ang mga anak mas dakila ang isang tao.
Gawain 1. Pagsusuri ng mga Comic Strip
Panuto: Kumpletuhin ang pag-uusap ng dalawang tauhan sa bawat comic strip.
Gamit ang iyong natutuhan tungkol sa isip at kilos-loob, matapat na sagutin ang
pahayag ng unang tauhan sa bawat comic strip. Isulat ang iyong sagot sa pahayag
sa iyong kuwaderno.
A.

340
B.
C.
Panuto: Punan ang sumusunod na tsart.
Comic Strip Alam Ko Tungkol
sa Pinag-
uusapan
Ginagawa/ Ginawa
Ko
Natuklasan
Tungkol sa Aking
Sarili
1
2
3
1. Sa iyong palagay, kung pamimiliin ng isa, ano ang angkop na pamagat sa mga
comic strip na sinuri? Ipaliwanag.
2. Magkatugma ba ang alam mo at ang ginagawa mo tungkol sa usapin? Bakit?

341
Babae: Narito ako ngayon upang
ihandog sa iyo ang aking sarili,bilang
iyong asawa. Ako ay nangangakong
maging tapat magpakailanman,
daramayan ka sa panahon ng hinagpis,
magbubunyi kasama ka sa panahon
ng kaligayahan. Sa aking pag-ibig sa iyo,
ako ay nangangakong magiging
maunawain, matiyaga, at mapagmahal.
Hayaan kong lumago ang ating pagma-
mahalan nang may tiwala at paggalang sa
pagkatao ng isa’t isa. Papalakihin ko ang
ating magiging mga anak sa pagka-
kabuklod ng ating pag-ibig bilang isang
mabuting pamilyang kristiyano ng Diyos.
Habambuhay kong pahahalagahan ang
pangakong ito sa lahat ng araw ng aking
buhay.
Lalaki: Narito ako ngayon
upang ibigay sa iyo ang aking
sarili, bilang iyong asawa, at
upang hilingin sa iyong
makibahagi sa aking buhay.
Nangangako ako sa iyo ang
iyong mga pangangailangan,
ipagsasanggalang ka laban sa
lahat ng kapahamakan,
iingatan ka ng aking pag-ibig,
pagkakatiwalaan, mamahalin,
at igagalang ka at magiging
tapat sa iyo magpakailanman.
Tinatanggap kita bilang ikaw at
yaong gusto kong maging
ikaw. At aking pahahalagahan
ang pangakong ito sa iyo, sa
lahat ng araw ng aking buhay.
3. Ano-ano ang natuklasan mo sa iyong sarili matapos ang ginawang pagsusuri?
Ipaliwanag.
Gawain 2. Pagninilay sa “Pangako sa Kasal”
Panuto. Basahin ang “Pangako sa Kasal.” Pagkatapos, sagutin ang mga tanong sa
ibaba nito.
Mga Tanong:
1. Pagnilayan: Bilang paghahanda sa hinaharap (kung sa palagay mo ay bokasyon
mo ang pag-aasawa), paano ka magiging karapat-dapat sa mga pangakong ito?
Ipaliwanag.
2. Ano ang implikasyon ng unang pangungusap sa pagpapasiya sa kalinisang puri?
Sa iyong pananaw sa sekswalidad? Bakit?

342
3. Itala sa iyong journal ang iyong mga natuklasan tungkol sa iyong sarili kaugnay
ng pagmamahal.
Gawain 1: Think-Pair-Share
Panuto: Basahin ang dalawang sitwasyon. Pagkatapos, sagutin ang mga gabay
na tanong.
Si Ruben ay lihim na nahihilig sa panooring pornograpiya. Lingid ito sa
kaalaman ng kaniyang kasintahang si Gigi. Habang nalululong si Ruben dito,
tumitindi rin ang kaniyang pagnanais na makipagtalik kay Gigi. Si Gigi at Ruben ay
hindi lamang minsan nang nagkaroon ng pisikal na pagpapahayag ng kanilang
damdamin sa isa’t isa ngunit hindi ito humahantong sa pakikipagtalik. Napapansin ni
Gigi na wari’y nag-iiba na ang pakikitungo sa kaniya ni Ruben. Madalas ay nagagalit
ito kung hindi pumapayag si Gigi na makipagtagpo at pumunta sa isang tahimik at
madilim na lugar na maaari silang magkasarinlan. Ibig din ito ni Gigi ngunit hindi sa
dahilang tulad ng kay Ruben. Alam ni Gigi na mahalaga ang komunikasyon sa isang
relasyon. Ngunit bihira naman silang mag-usap nito kahit magkasarinlan. Madalas
hilingin ni Ruben na tuluyan na silang magtalik upang maipahayag ang kanilang pag-
ibig sa isa’t isa ngunit nagdadalawang isip si Gigi.
Iba naman ang sitwasyon ni Ramon. May kasintahan din si Ramon – si Venus.
Kakaiba si Venus sa ibang babaeng kilala niya. Bukod sa mahilig ito sa mga
Pagtataya:
Batay sa mga naging pagsusuri at pagninilay, sagutin ang sumusunod
na tanong. Isulat ang iyong sagot sa kuwaderno.
1. Ano ang kahulugan ng pagmamahal? Ipaliwanag.
2. Ano ang tamang pananaw sa sekswalidad, kaugnay ng pag-
aasawa? Pangatwiranan.

343
kasuotang maiikli at masisikip, hindi rin ito nahihiyang magpakita ng kaniyang
damdamin sa pisikal na paraan. Busog si Ramon sa pangaral ng magulang tungkol
sa halaga ng edukasyon at mga paghihirap sa maagang pag-aasawa. Ayaw ni
Ramon na mapariwara si Venus o humantong sila sa maagang pag-aasawa, ngunit
sadyang naiibigan niya ang ugnayan niya kay Venus. Madalas siya’y nalilito, “nais
nga ba ni Venus ang ugnayang pisikal?”
Mga Gabay na Tanong:
1. Ano ang iyong masasabi sa sitwasyong kinalalagyan ni Gigi sa pakikipag-date
kay Ruben? Sa sitwasyon ni Ramon?
2. Sa iyong palagay, tunay bang mahal ni Ruben si Gigi? Ni Ramon si Venus?
Ipaliwanag.
3. Kung pumayag si Gigi sa hiling ni Ruben, ibig ba nitong sabihin ay mahal niya si
Ruben? Pangatwiranan.
4. Kung papayag si Gigi, ano ang mga maaaring maging kahahantungan nito?
Bakit?
5. Bakit dapat tumanggi si Gigi sa hiling ni Ruben? Bakit dapat pigilan ni Ramon
ang simbuyo ng damdamin? Ipaliwanag.
6. Kung ikaw si Gigi, paano ka tatanggi sa bawat pahayag sa ibaba? Ipaliwanag.
a. “Kung mahal mo ako ayos lang ang gagawin natin.”
b. “Wala ka bang tiwala sa akin?”
c. “Sa panahon ngayon, wala ng naghihintay ng pagpapakasal.”
d. “Lahat ay gumagawa ng ganoon.”
e. “Kung talagang mahal mo ako, papayag ka sa hinihiling ko.”
f. “Abnormal ka ba o ano?”
7. Kung ikaw si Ramon, paano ka tatanggi sa bawat pahayag sa ibaba? Ipaliwanag.
a. “Patunayan mong lalaki ka.”
b. “Bakla ka ba?”

344
Gawain 2: Brainstorming
A. Panuto: Basahin ang sumusunod na artikulo tungkol sa ilang mga napapanahong
isyu.
1. Teenage Pregnancy
Isa itong kuwentong hindi kanais-nais, ngunit madalas nating marinig na
nangyayari maging sa ating mga kamag-aral: ang teenage pregnancy.
Ayon sa pinakahuling sensus, may 16.5 milyong Pilipino ang kabilang sa
grupong kinse hanggang bente kwatro anyos. Tatlumpung porsyento (30%) ng mga
sanggol na ipinanganganak sa bansa ay isinisilang ng grupong ito. Bago pa man sila
tumuntong ng bente anyos, dalawamput limang porsyento (25%) ng mga kabataang
babae ay nagiging mga ina na.
Maaaring dahil sa kahihiyan at sa pangamba sa mabigat na responsibilidad
na kaakibat ng maagang pagbubuntis, nakagagawa ang maraming kabataang babae
ng isang kalunos-lunos na krimen: ang pagpapalaglag o aborsyon.
Ayon sa istadistika, taun-taon, halos 64 000 na mga kabataang babae ang
nagpapalaglag sa ating bansa. Ang aborsyon ay hindi legal sa ating bansa.
Maraming nagiging kumplikasyon sa kalusugan ng isang babae ang pagpapalaglag.
Tulad na lang halimbawa ng labis na pagdurugo dahil sa pagkasugat ng matris,
pagkabaog, pagkakaroon ng kanser sa matris, at sa iba’y kamatayan.
Isa ring pangmatagalang epekto ng pagpapalaglag ang tinatawag na post
abortion syndrome o PAS. Isa itong karamdaman sa isip na maihahalintulad sa
depresyon. Ngunit di tulad ng karaniwang depresyon ang sakit na ito ay di maiibsan
ng gamot tulad ng anti-depressants. Sinasabing ito ay ‘di naiiwasan; maaaring
dumating nang mas maaga o sa huling bahagi na ng buhay ng isang nagpalaglag o
nasangkot sa prosesong ito. Karaniwan nang nagiging sugapa sa alak o droga ang
mayroong PAS. Marami rin sa kanila ang nagpapapalit-palit ng karelasyon at hindi
na muli pang nagkakaroon ng malusog na ugnayan o relasyon sa katapat na
kasarian.
Ang mga emosyonal at pangkaisipan na epekto ng pre-marital sex ay
nakababahala din. Ang pakikipagtalik sa unang pagkakataon para sa isang babae ay
maaaring maging sanhi ng labis na emosyon at pakiramdam na siya’y mahina, ayon

345
sa sikolohistang si Joan Kinlan. Maraming kababaihan ang nagsisisi matapos gawin
ito na nagiging sanhi ng depresyon o labis na kalungkutan. Pakiramdam nila ay
marumi sila at nagamit. Maraming mga kabataan ang hindi nakakayanan ang
ganitong pakiramdam kung kayat nalululong sa alak o bawal na gamot. Mayroon
ding ilan na nagtatangkang magpatiwakal. Binabagabag sila ng kanilang konsyensya
at ito ay may pangmatagalang epekto. Karaniwang nahihirapan na silang magkaroon
ng isang malusog na ugnayan sa kabiyak o asawa pagdating ng panahon.
Ang pagkalito ay isa rin sa mga epekto ng pre-marital sex lalo na sa mga
kalalakihan. Nahihirapan na silang tukuyin kung sila nga ay tunay na nagmamahal o
mayroon lamang pagnanasa sa babaeng kanilang karelasyon.
Sagutin ang sumusunod na tanong:
1. Ayon sa artikulo, bakit hindi kanais-nais ang teenage pregnancy? Sang-ayon ka ba
dito? Ipaliwanag.
2. May kakilala ka ba na isang batang ina o ama? Batay sa iyong obserbasyon at
namamasid sa kanila, nanaisin mo ba ang maging isang batang ina o ama? Bakit?
3. Sa iyong palagay, bakit maraming mga kabataan sa ngayon ang nagiging batang ina
o ama? Ipaliwanag.
4. Bakit isang krimen ang pagpapalaglag o aborsyon? Pangatwiranan.
5. Bilang isang kabataan, paano ka makaiiwas sa pagiging batang ina o ama? Magbigay
ng ilang mga paraan.
2. Pornograpiya o Malalaswang Babasahin at Palabas
Marami na ang pag-aaral tungkol sa masamang epekto ng pornograpiya sa
kalusugan ng isipan, lalung-lalo na sa mga kabataan. Ano ba ang pornograpiya?
Ang pornograpiya ay mga mahahalay na paglalarawan (babasahin, larawan, o
palabas) na layuning pukawin ang sekswal na pagnanasa ng nanonood o
nagbabasa. Ayon sa mga eksperto, ang epekto nito sa maraming tao ay nagsisimula
sa mababaw hanggang sa lumala at maging sugapa na dito.
Batay sa pag-aaral ni Iyoob (2008), ang maagang pagkahumaling sa
pornograpiya ay may kaugnayan sa pakikibahagi o paggawa ng mga abnormal na
gawaing sekswal, lalung-lalo na ang panghahalay. Kadalasang ang tema ng mga

346
mahahalay na palabas na ito ay nakapagpapababa sa pagkatao ng mga babae.
Sila’y sinasaktan o pinahihirapan sa karamihan nito. Wari ba’y kinamumuhian sila
kung tratuhin sa mga palabas na ito. Ang mga kalalakihang nanonood ng palabas na
malaswa ay nagkakaroon ng pagkamanhid sa pananaw nila sa mga kababaihan.
Nagiging animo’y mga bagay lamang ang mga ito. Nagiging mababaw din ang
pagtingin nila sa kasal. Ang pinakamalala, ang panghahalay ay hindi na nila
tinitingnan bilang isang krimen.
Ayon pa rin kay Iyoob (2008) may mga kalalakihan at kababaihan ding dahil
sa pagkasugapa sa pornograpiya ay nahihirapang magkaroon ng malusog na
pakikipag-ugnayan sa kanilang asawa. Ang mga taong sugapa sa pornograpiya ay
nakararanas lamang ng sekswal na kasiyahan sa panonood at pagbabasa ng
pornograpiya at pang-aabuso sa sarili (masturbation) at hindi sa normal na
pakikipagtalik. Sa Amerika, isa sa itinuturong nagiging dahilan ng diborsyo o
paghihiwalay ang tinatawag na sexual dysfunction na kaugnay nito.
Ang pornograpiya rin ang ginagamit ng mga pedophiles sa internet upang
makuha ang kanilang mga bibiktimahin. Ang pedophiles ay mga lalaki o babae na
nasa hustong gulang na nagnanasa at bumibiktima sa mga bata at paslit. Nilalason
nila ang isipan ng mga bata sa pamamagitan ng pornograpiya upang maging madali
sa kanilang akitin ito na pumayag sa kanilang mga sekswal na pagnanais.
Dagdag pa sa panganib ng pornograpiya sa internet at sa mga piniratang
palabas na tinda sa mga bangketa, karamihan ng mga pelikulang drama o aksyon
na ipinalalabas sa mga sinehan at sa telebisyon ay mayroong mahalay na eksena.
Ito nga ang nanghihikayat sa mga kabataan na panoorin ang mga ganitong palabas.
Maging sa pelikulang pampamilya ay mayroong eksenang sekswal ang tema.
Maging ang ilang mga cartoon o anime na palabas mula sa Hapon ay mayroong
malalaswang paglalarawan sa kababaihan, halikan at mga eksenang sekswal ang
nilalaman. Ang mga mahahalay na eksenang ito ay pumupukaw ng mga damdaming
sekswal sa mga kabataang wala pang kahandaan para dito. Ang mga damdaming
sekswal na ito ay nakalilito at labis para sa kanilang murang edad.
Bukod pa dito, ayon kay Dr. Melvin Anchell, isang psychiatrist, sa edad na 8
hanggang 12, ang ibang enerhiyang sekswal ng tao ay naibabaling at ginagamit sa
paglinang ng damdaming pagkamahabagin na kinakailangan para makontrol ang

347
simbuyo ng kalupitan. Ang pagkapukaw na sekswal sa murang edad na ito sa
pamamagitan ng pornograpiya ay nakasisira sa paglinang ng pagkamahabagin.
Kung wala ang pagiging mahabagin, ang mga kabataan ay nasusuong sa mga
silakbo ng bayolenteng asal.
Karamihan ng mga awitin ng mga kabataan ngayon ay nakabababa ng
pananaw sa mga kababaihan at sa sekswalidad. Nakasisirang-puri rin ito para sa
mga kalalakihan dahil sa ang mga awit na ito ay madalas na tungkol sa kung ano
ang kanilang makukuha at hindi ang kanilang maibibigay sa pakikipag-ugnayan sa
kababaihan. Maling pananaw sa pakikipag-ugnayan sa katapat na kasarian ang
mensahe ng mga awiting ito.
Habang paparami nang paparami ang mga kabataang nalululong sa
pornograpiya, isang mapanganib na mensahe ang nakikintal sa kanilang isipan: ang
pakikipagtalik nang walang kaakibat na pagmamahal o pananagutan.
Sagutin ang sumusunod na tanong:
1. Ayon sa artikulo, ano-ano ang maaaring maging masasamang epekto ng
pornograpiya sa isipan ng tao? Isa-isahin at ipaliwanag ang mga ito.
2. Paano pinabababa ng pornograpiya ang dignidad ng tao? Ipaliwanag.
3. Paano naaapektuhan ng pornograpiya ang kalayaan ng mga taong nalululong sa
pornograpiya? Ipaliwanag.
4. Anong maling pananaw sa pakikipag-ugnayan sa katapat na kasarian ang
pinalalaganap ng pornograpiya? Ipaliwanag.
5. Bilang isang kabataan paano mo mapangangalagaan ang iyong sarili laban sa
mga midyang nagpapalaganap ng pornograpiya? Magbigay ng ilang mga
paraan.
B. Panuto: Makipagpangkat sa ibang mga kamag-aral at talakayin ang mga
konseptong sa iyong palagay ay nangangailangan ng paglilinaw o mas malalim
na talakayan. Sa tulong ng mga kamag-aral, punan ang mga kahon/bilog sa
Brainstorming Web ng mga mahahalagang konsepto na inyong tinalakay tungkol
sa mga artikulo. Gamit ang brainstorming web, iulat sa klase ang naging resulta
ng inyong talakayan.

349
Gawain 3. Think –Pair- Share
Panuto: Basahin ang sumusunod na babasahin mula sa Pro-Life Philippines (Pilar
et. al., 2005):
Ako ay isang responsableng
babae…
Ako ay isang responsableng lalaki…
1. Ang aking mga halik ay di hamak
na mas matimbang kaysa
anumang party o sine.
2. Ang aking katawan ay templo ng
Diyos at hindi isang laruan.
3. Ang unang “AYAW KO” ay
mahirap ngunit ang mga susunod
ay madali na.
4. Ang pagkabirhen ay isang kanais-
nais na katangian at halaga pa rin.
Ang kahalayan ay malaking
paglabag sa batas moral.
5. Ang aking pananamit, pagkilos, at
pananalita ay maaaring magsilbing
tukso sa aking kasintahan. Ako ay
magiging mabini para sa aming
proteksyon.
6. Malaki na ang nagawa ng aking
mga magulang para sa akin, nais
kong lagi nila akong ikapuri.
7. Ang nobyo ko ay magiging asawa
at ama balang araw.
Kailangan siyang maging bayani
sa mata ng kaniyang asawa at
mga anak. Hindi ako gagawa ng
anumang bagay sa aming
pagtatagpo na hahadlang sa
katuparang niyon.
8. Gusto kong maging isang ina at
asawa. Ilalaan ko ang aking puri at
damdamin para sa aking magiging
asawa at anak.
1. Pinagkakatiwalaan ako ng mga
magulang ng aking kasintahan at ng
aking mga magulang. Hindi ko ito
sisirain.
2. Igagalang ko ang aking nobya katulad
ng pag-asa kong igagalang ng ibang
lalaki ang aking kapatid na babae.
3. Igagalang ko ang pagkababae niya
dahil ang aking ina ay isang babae.
Hindi ko hihilingin sa aking nobya na
gumawa ng mga bagay na ikahihiya
kong malaman ng aking ina.
4. Ikinararangal at ikinalulugod kong
makasama ang aking nobya. Isang
pagkakamali ang umasa nang higit pa
bilang kabayaran sa pagtatagpong ito.
5. Balang araw, magiging isang ina at
asawa ang aking nobya. Dapat siyang
magsilbing halimbawa sa kaniyang
mga anak at maipagmalaki ng
kaniyang asawa. Tutulungan ko siyang
maging malinis ang puso at maging
disente tulad ng gusto ko sa
mapapangasawa ko.
6. Ang pagkalalaki ay nangangahulugan
ng lakas ng karakter gayon din ng
katawan. Isang kahinaan ang
kakulangan ng pagpipigil sa sarili.
Gusto kong malaman ng aking
kasintahan na ako ay tunay na lalaki.
7. Ang Panginoong Diyos ay nasa lahat
ng lugar, nakikita ang lahat, at alam
ang lahat. Maaaring itago ako ng
kadiliman ngunit hindi ako maitatago
nito sa Diyos.

350
Sagutin ang mga tanong:
1. Ano-anong positibong pananaw sa pakikipag-ugnayan sa katapat na kasarian
ang isinasaad ng babasahin? Maglista ng lima at ipaliwanag ang mga ito.
2. Batay sa babasahing ito, ano ang kahulugan ng pagiging responsable, kaugnay
ng sekswalidad?
3. Ayon sa babasahin, ano ang ibig sabihin ng pagiging tunay na lalaki? Ipaliwanag.
4. Sa iyong kuwaderno, maglista ng sariling pangako bilang responsableng babae/
lalaki kaugnay ng pakikipag-ugnayan sa katapat na kasarian.
Gawain 4: “Patnubay N’yo, Kailangan Ko”
Panuto: Magsagawa ng isang panayam tungkol sa mga isyung kaugnay ng
sekswalidad at pakikipag-ugnayan sa katapat na kasarian na nais mong lubos na
maunawaan. Makipagpangkat sa tatlo o limang kamag-aral para sa gawaing ito.
Gabay mo ang mga hakbang sa ibaba.
Mga Hakbang sa Pagsasagawa ng Panayam
1. Bumuo ng 3-4 na tanong tungkol sa ilang isyu ng sekswalidad na gusto ninyong
maliwanagan (hal., isyu ng pakikipag-ugnayan sa katapat na kasarian, mga
pisikal/pisyoholikal na pagbabago sa sekswalidad na aspekto, homosekswalidad
atbp.)
2. Pumili ng taong kakapanayamin na sa palagay mo’y may sapat na kakayahang
sagutin at gabayan ka sa tama at moral na batayan ng paglinang ng sekswalidad
(hal., guro sa EsP, guidance counselor, pari / madre / pastor / ministro,
sikolohista)
3. Magsagawa ng dokumentasyon para sa panayam (hal. photo documentation,
video documentation, voice tape atbp.) Hingin ang lagda ng kinapanayam bilang
patunay sa dokumentasyon.
4. Ihanda ang sarili sa pag-uulat ng panayam sa klase.
5. Makatutulong sa gawain ang pormat sa ibaba bilang gabay sa pakikipanayam.

351
Pakikipanayam kay:
(Pangalan ng kinapanayam na guro / guidance counselor / pari / madre / ministro)
TANONG SAGOT
1.
2.
3.
Mga Nagsagawa ng Pakikipanayam:
1.
2.
3.
1
2.
3.
(Petsa ng Pakikipanayam/Lagda ng
kinapanayam)
Sagutin ang mga tanong:
1. Naging mahirap ba ang inyong pakikipagpanayam? Bakit?
2. Nakatulong ba ang inyong ginawang panayam upang bigyang-linaw ang inyong
mga tanong tungkol sa sekswalidad? Sa paanong paraan?
3. Ano-anong isyu ng sekswalidad ang naging malinaw sa iyo bunga ng panayam?
Ipaliwanag ang mga ito.
4. Bakit kailangang pag-usapan nang may bukas at mapanuring isip ang mga isyu
ng sekswalidad? Paano ito makatutulong sa iyong paghahanda sa pagdadalaga
o pagbibinata? Ipaliwanag.
5. Ano ang kaugnayan ng sekswalidad at pagmamahal? Ipaliwanag.

352
D. PAGPAPALALIM
Basahin ang sumusunod na sanaysay.
Sekswalidad
Nagbibinata o nagdadalaga ka na. Kaya ang
mga interes mo ay nagbabago na rin. Ang mga dati
mong kinahihiligan ay hindi na nakalilibang sa iyo.
Ang mga pisikal mong kakanyahan bilang lalaki o
babae ay patuloy na lumalaki at nagiging ganap.
Kasabay ng mga pagbabagong ito ay napupukaw
na rin ang iyong sekswal na interes. Hindi ito dapat na ikabahala o ikahiya. Bahagi
ito ng proseso upang maging ganap ang iyong pagkalalaki o pagkababae. Ang
prosesong ito ay mahaba at hindi dapat na madaliin. Katunayan magpapatuloy ang
paglago mo bilang isang lalaki o babae hanggang sa iyong pagtanda.
Sa ngayon ang tungkulin mo ay paghandaan ang pagdating ng tamang
panahon upang hanapin ang iyong kapares o magiging kabiyak sa katapat na
kasarian (kung sa palagay mo ay pag-aasawa ang iyong bokasyon). Ang tamang
babae o lalaki ay matatagpuan mo sa tamang panahon – ito ay sa panahong handa
ka na at kaya mo nang magmahal nang lubos at wagas.
Sa panahong ito ng paghahanda, kailangan mo ang masusing pag-aaral
tungkol sa tamang pananaw sa sekswalidad at ang paglinang ng isa sa
pinakamahalagang birtud – ang pagmamahal.
Ang sekswalidad kung gayon
ay ang behikulo upang
maging ganap na tao - lalaki
o babae - na ninanais mong
maging. Hindi ito pisikal o
bayolohikal na kakanyahan
lamang…

353
Ang Sekswalidad ng Tao
Ano nga ba ang sekswalidad? Ang sekswalidad ng tao
ay kaugnay ng kaniyang pagiging ganap na babae o lalaki. Hindi
ka magiging ganap na tao maliban sa iyong ganap na pagiging
babae o lalaki. Maaari ding sabihing, sa iyong pagkalalaki o
pagkababae magiging ganap at bukod-tangi kang tao.
Halimbawa, may kaugnayan ang iyong pagiging babae o lalaki
sa papel na ginagampanan mo sa pamilya at sa lipunan. Sa
pamilya, babae lang ang maaaring maging ina, ate, lola, o tiya;
at lalaki lang ang puwedeng maging ama, kuya, lolo o tiyo. May mga gampanin din
na kakaiba sa lalaki o babae ayon sa dikta o pamantayan ng lipunan o kulturang
kinamulatan.
Ang unang katangian na nagpabukod-tangi sa iyo nang ikaw ay ipanganak –
o noong una kang makita sa ultrasound imaging ng iyong magulang - ay ang iyong
pagiging lalaki o babae. Ito ang unang itinatanong sa doktor ng mga magulang mo at
itinatanong naman sa magulang mo ng ibang tao tungkol sa iyo. Ngunit ang
pagkalalaki o pagkababae ng isang tao ay hindi nakikita lamang sa pisikal o
bayolohikal na kakanyahan niya. Ang kaniyang pagkalalaki o pagkababae ang
mismong katauhan niya. Gayonpaman kailangang tanggapin at igalang natin ang
ating katawan, dahil ito ang pisikal na manipestasyon ng ating pagkatao.
Bagama’t tiyak
na natutukoy sa
kapanganakan pa lang
ang pagiging lalaki o
babae ng isang tao,
ito’y malaya ring tinatanggap at
ginagampanan ng tao ayon sa tawag ng
pagmamahal at batay sa kaniyang pagkatao.
Ang sekswalidad kung gayon ay ang
behikulo upang maging ganap na tao - lalaki o babae - na ninanais mong maging.
Hindi ito pisikal o bayolohikal na kakanyahan lamang, ang pagpapakalalaki at
Ang pagkababae o pagkalalaki na
malayang pinili ay hindi mo taglay
lang o katangian, kundi ikaw mismo
at kung ano pa ang magiging
kaganapan mo bilang tao: may
pamilya, dalaga o binata,
namamasukan o nagnenegosyo,
namumuno o tagasunod, relihiyoso,
at iba pa - depende sa iyong
potensyal.

354
pagpapakababae ay isang malayang pinili at personal na tungkulin na gagampanan
mo sa iyong buong buhay.
Isang moral na hamon sa bawat tao ang pag-iisa o
pagbubuo ng sekswalidad at pagkatao upang maging ganap
ang pagkababae o pagkalalaki. Kung hindi mapag-iisa ang
sekswalidad at pagkatao habang nagdadalaga o nagbibinata,
magkakaroon ng kakulangan sa kaniyang pagkatao pagsapit ng sapat na gulang
(adulthood). Sa isang taong nasa sapat nang gulang, ang kakulangan na ito ay
maaaring magkaroon ng manipestasyon bilang kawalan ng kumpiyansa sa sarili,
mga karamdamang sikolohikal o karamdaman sa pag-iisip, at mga suliraning
sekswal. Sa ngayon nasa proseso ka ng pag-iisa o pagbubuong ito. Kailangan mo
ang masusing pagkilala sa iyong sariling pagkatao, maingat na pagpapasiya at
angkop na pagpili upang makatugon sa hamong ito.
Ang tao ay tinawag upang magmahal. Ito ang natatanging bokasyon ng
tao bilang tao. May dalawang daan patungo dito – ang pag-aasawa at ang buhay
na walang asawa (celibacy).
“Tao lamang ang may kakayahang magmahal, at ang tao lamang ang
makapagsisilang ng isa pang tao, na tulad niya ay may kakayahang magmahal. Ang
kakayahang ito na magmahal – at maghatid ng pagmamahal sa mundo – ang likas
na nagpapadakila sa tao.” (Banal na Papa Juan Paulo II)
Ayon sa Banal na si Papa Juan Paulo II sa
kaniyang akdang “Love and Responsibility”, upang
gawing higit na katangi-tangi ang pagmamahal, at
upang ito ay maging buo at ganap kailangang ito ay
magkaroon ng integrasyon. Ibig sabihin, kailangang
mailakip dito ang lahat ng elemento ng tunay na
pagmamahal ayon sa kung alin ang dapat mangibabaw o mauna. Ilan sa mga
elementong ito ang kailangan nating linawin.
Kabilang sa mahahalagang elementong tinutukoy dito ay: ang sex drive o
sekswal na pagnanasa, ang kilos-loob (will), mga pandama at emosyon,
pakikipagkaibigan at kalinisang puri.
May kamalayan at
kalayaan ang
sekswalidad sa tao. Ito ay
bunga ng pagpili, may
tuon, at nag-uugat sa
pagmamahal.

355
Ang Sex Drive o Libido
Sa tamang panahon, ang mga isdang salmon ay
nangangailangang iwan ang karagatan upang maghanap
ng ilog. Mula dito sila’y lumalangoy pasalubong sa agos ng
tubig paakyat ng bundok. Sinasagupa nila ang
rumaragasang tubig at lumulundag paakyat sa mga talon.
Kadalasan sa labis na pagod, marami ang namamatay.
Ngunit ang mga natitirang buhay ay nagpapatuloy hanggang makarating sa kanilang
destinasyon, ang pinag-ugatan ng ilog at sapang kanilang nilangoy. Sa malinis na
tubig sila’y nagpapares-pares, babae at lalaki. Magsasanib ang punla ng lalaking
salmon at ang itlog ng babaing salmon at sa maikling panahon ay mapipisa ang mga
itlog sa malamig na tubig at magkakaroon ng maraming supling na salmon na
lalangoy pabalik sa dagat.
Marahil maitatanong mo kung bakit ginagawa ito ng mga salmon. Ang mga
salmon, ikamatay man, ay patuloy na susundin ang dikta ng kanilang kalikasan
(instinct), sa pagkakataong ito ay nangingibabaw ang tinatawag na sex drive o
katutubong simbuyong sekswal.
Sa yugto ng pagdadalaga at pagbibinata, may mga
pagbabago sa iyong katawan na nagiging dahilan ng pagpukaw
ng iyong interes sa katapat na kasarian. Sa tamang panahon
lilisanin mo rin ang sariling tahanan at hahanap ng kapares sa
katapat na kasarian upang magsimula ng sariling pamilya. Sa
ngayon ang mga pagbabagong ito ay maaaring makalito sa iyo dahil hindi mo lubos
na maunawaan ang mga pagbabagong ito. Halimbawa, hindi mo maunawaan kung
bakit ka namumula tuwing ngumingiti sa iyo ang “crush” mo. O kaya’y labis ang
iyong pag-aalala sa iyong isusuot, lalo’t naroon ang mga kasing-edad mo. O kaya’y
napapansin mong may kakaiba sa iyong pakiramdam kapag may nakikitang larawan
ng magagandang babae o lalaking halos walang saplot. Hindi mo dapat na ipagtaka
o ikahiya ang pagkakaroon ng di mo maipaliwanag na pagkaakit sa katapat na
kasarian. Natural lamang ito, at kung mapamamahalaan mo, ito ay makatutulong
upang ihanda ka sa pagiging ganap na lalaki o babae. Huwag kang mangamba

356
sapagkat ang ating simbuyong sekswal bagamat mayroon din nito ang tao, ay ibang-
iba kaysa sa hayop.
Hindi maaaring ikumpara ang katutubong simbuyong
sekswal (sex drive) ng hayop sa sekswal na pagnanasa ng tao.
Ang instinct sa hayop ay isang awtomatikong kilos o reflex
mode na hindi nangangailangan ng kamalayan. Kaya nga
kapag nasa panahon na, hindi mo maawat ang mga hayop na gawin kung ano ang
likas sa kanila. Gagawin nila ito kahit sa gitna ng kalye tulad halimbawa ng mga
asong lansangan. Isa lamang ang layunin ng sekswal na pagsasama ng hayop, ang
pagpapanatili ng kaniyang uri. Kaya nga mas angkop na tawaging udyok o simbuyo
ng damdamin ang sekswal na pagnanasa kung tao ang pag-uusapan. May
kamalayan at kalayaan ang sekswalidad sa tao. Ito ay bunga ng pagpili, may tuon, at
nag-uugat sa pagmamahal.
Ang sekswal na pagnanasa sa tao ay maaari niyang
supilin o hayaang mangibabaw sa kaniyang pagkatao. Kung
hahayaang mangibabaw, maaari itong magbunga ng
kakulangan sa kaniyang pagkatao o maging sanhi ng
abnormalidad sa sekswal na oryentasyon. Sa kabilang banda, kung
mapamamahalaan at mabibigyan ng tamang tuon, ay maaaring makatulong sa
paglago niya bilang tao at magbigay ng kaganapan sa kaniya bilang lalaki o babae.
Hindi winawalang-halaga ng Banal na si Papa Juan Paulo II
ang emosyon at ang mga pandama sa pagsibol ng tunay na
pagmamahal. Sa katunayan, sinabi niya na “ang lahat ng tao ay
nararapat na gamitin ang lakas at sigla sa likod ng kaniyang
senswalidad at emosyon, upang ang mga ito ay maging katuwang sa pagsisikap na
makamit ang tunay na pagmamahal… Ang udyok o pagnanasang sekswal ng tao ay
isang katotohanang kailangang kilalanin at tanggapin bilang bukal ng likas na
enerhiya…” Ang hamon sa atin ay ang paggamit sa likas na enerhiyang ito upang
mapaglingkuran ang tunay at tapat na pagmamahal.
Ang likas na lakas na ito ay maaari nating ituon sa isports, sa pagpapaunlad
ng talento, mga hilig o interes at sa pag-aaral.

357
Ang tunay na
pagmamahal ay malaya
at nagpapahalaga sa
kalayaan ng
minamahal.
Ang Puppy Love
Sa panahon ngayon, ang unang paghanga sa katapat na
kasarian ng isang nagdadalaga o nagbibinatang tulad mo ay para
sa mga artista, mga mang-aawit o mga sikat na atleta o mga
celebrity. Paano nga kasi, ang pang-araw-araw na buhay ng
maraming tao ngayon ay nakababad sa media: sa telebisyon, sa radyo, sa pelikula,
magasin, sa internet at ngayon, pati sa mga naglalakihang billboards sa kalsada.
Kahit saan ka pumunta, ang media ay isang reyalidad na hindi maiwasan. Ang
pamantayan tuloy ng kung ano ang kaakit-akit at kaibig-ibig ay kadalasang ayon sa
impluwensya ng media. Kaya nga, madalas ang mga nagiging “crush” mo o
hinahangaan ay iyong may pagkakahawig o may pagkakatulad sa isang celebrity na
iniidolo.
Ang puppy love ay kadalasang
pinagkakamalan nating tunay na pagmamahal.
Ang totoo maaari naman talaga itong maging
simula o pundasyon ng isang tunay at wagas
na pagmamahalan sa pagdating ng tamang
panahon. Kailangan lamang ng tamang
integrasyon ang nararamdamang senswalidad
at damdamin.
Ang puppy love ay maaaring bunga ng senswalidad,
na pinupukaw ng mga pandama (senses) at damdamin na
tinatawag na sentiment, na bunsod naman ng emosyon.
Kapag nakakilala ka ng isang tao na sa iyong pamantayan ay
nakaaakit, natural lamang na ang una mong naging batayan ng paghuhusga ay ayon
sa iyong mga pandama. Maaaring sa una ang nakapupukaw ng iyong interes sa
kaniya ay ang ganda ng kaniyang mukha, katawan, kilos, pananamit o kaya’y talento
at hindi ang kaniyang pagkatao; dahil nga hindi mo pa
naman siya lubos na nakikilala. Katunayan nga minsan
dahil hindi naman kayo nagkakaroon ng pagkakataon na
magkasama, at lubos na magkakilala, nawawala rin
kaagad ang interes mo sa kaniya. O kaya naman naroon
Ang mahalaga, huwag mong
kalilimutan na ikaw ay nasa
proseso pa lamang ng
paghahanda para sa tunay at
wagas na pagmamahal at ang
iyong nararamdaman ay
paghanga lamang at hindi pa
tunay na pagmamahal.

358
lang ang interes kapag kasama mo o nakikita siya. O di kaya’y may nakita kang
bagay na hindi mo nagustuhan sa kaniya. Nalaman mo halimbawa na mabaho pala
ang hininga niya.
May mga pagkakataon naman na ang paghanga ay mas
masidhi o sabi nga “intense”. Hindi ka makakain, hindi
makatulog, palagi mo na lamang siyang naiisip. Gusto mong lagi
siyang nakikita. Gusto mong lagi siyang nakakasama. Wala
kang makitang kapintasan, perpekto ang tingin mo sa kaniya.
Nakatutunaw ang mga tingin niya at nakakapaso ang dampi ng
palad niya. Siguradong-sigurado ka na siya na ang mamahalin mo habang buhay.
Pagmamahal na nga kaya ito? Huwag malungkot o madismaya kung sabihin man sa
iyo ng mga nasa hustong edad at nakaranas na nito – hindi ito ang tunay na
pagmamahal na pinaghahandaan mo.
Ngunit, tulad nga ng nabanggit na, maaari naman itong gawing pundasyon
para sa isang tunay at wagas na pagmamahal. Kaya nga kung nararamdaman mo
ito ngayon, tingnan mo ito sa isang positibong pananaw at hayaan mong maging
masaya ka sa ugnayang ito. Gamitin mong inspirasyon ang hinahangaan upang
mapagbuti pa ang iyong mga gawain, pag-aaral at mapaunlad ang sarili. Ang
mahalaga, huwag mong kalilimutan na ikaw ay nasa proseso pa lamang ng
paghahanda para sa tunay at wagas na pagmamahal at ang iyong nararamdaman
ay paghanga lamang at hindi pa tunay na pagmamahal.
Ang Paggamit sa Kapwa at Pagmamahal
Sa mga nagdaang aralin ay nakilala mo na ang tao ay may kilos-loob. Ang
kilos-loob ay may kalayaan. Kaya nga kailan man walang ibang taong maaaring
magpasiya para sa iyo. Ang tunay na pagmamahal ay malaya at nagpapahalaga sa
kalayaan ng minamahal. At dahil nga may malayang kilos-loob ka, walang
makapagdidikta sa iyo kung sino ang mamahalin mo. Gayon din naman, hindi mo
madidiktahan ang sinuman na mahalin ka! Hindi ba masakit na para lamang makuha
ang pagmamahal mo ay linlangin ka ng taong itinuturing na kaibigan. Tulad
halimbawa ng kaibigang nagpapanggap o nagsisinungaling na magkatulad kayo ng
interes sa isports, gayong nababagot pala siya rito, dahil lang sa pagnanais na

359
makuha ang simpatiya mo. Kung tunay kang mahal, ipakikita niya ang tunay niyang
pagkatao at bibigyan ka ng pagkakatong magpasiya kung mamahalin mo siya sa
kung ano ang tunay na siya. At dapat gayon ka din naman sa iyong kaibigan.
Tinanong ng isang lalaki ang kaniyang asawa kung bakit siya mahal nito.
Nagbigay ng tatlong dahilan ang babae. Tinanong naman ng babae ang lalaki, at
sinabi nitong, “ikaw ang dahilan ng aking pagmamahal, mahal kita dahil ika’y ikaw.”
Ang tamis pakinggan di ba? Ang pagmamahal ay pagmamahal sa buong pagkatao
ng kapwa hindi ang pagmamahal sa ilang bahagi niya
lamang dahil may ilang bagay kang naiibigan sa kaniya.
Kung paglalaruan natin ang damdamin ng kapwa ay
itinuturing mo siyang isang bagay at hindi tao. Ginagamit mo
lamang siyang pampuno sa pangangailangan mo na magkaroon ng kasama upang
hindi maiwang nag-iisa. Tandaan mong ang Diyos nga binigyan ka ng laya na piliin
kung Siya’y mamahalin mo o hindi.
Ang pagmamahal ay nagsisimula sa isang pagpapasiyang magmahal. Ang
mga paghangang nararamdaman mo ay maaari ngang mauwi sa pagmamahal kung
kapwa kayo malayang magpapasiya na pagsikapang mahalin ang isa’t isa. May mga
mahahalagang elementong isinasaalang-alang ang tunay na pagmamahal. Una,
tinitingnan mo ang minamahal bilang kapares at kapantay. Ikalawa, iginagalang
ninyo kapwa ang dignidad at kalayaan ng bawat isa. Hindi ka niya dapat piliting
gumawa ng mga bagay na labag sa iyong kalooban at gayon din naman hindi mo
siya dapat pagawin ng bagay na alam mong hindi niya gustong gawin. Dapat na
mahalaga sa iyo ang kaniyang ikabubuti at gayon din naman ang ikabubuti mo ay
mahalaga sa kaniya. Kaya nga, hindi dapat na mapabayaan ang iyong pag-aaral.
Pagdating ng tamang panahon at nagpasiya ka nang bumuo ng sarili mong pamilya
katuwang ang iyong minamahal, dapat din na handa kayo para sa mga magiging
responsibilidad dito.
Kung nakasasama sa iyo o sa iyong kaibigan ang isang ugnayan, hindi ito
tunay na pagmamahal!

360
“..Ang taong may
kalinisang puri lamang ang
may kakayahang magmahal
ng tunay.”
Ang Kalinisang Puri at Pagmamahal
Naalala ko nang unang nakipag-“date” ang
isa kong pamangkin na nasa tulad mo ring yugto.
Bago siya umalis kinausap ng kaniyang ama ang
kaniyang kaibigan upang ibigay ang kaniyang mga
kundisyon. Isa itong mahabang listahan ng mga HINDI maaaring gawin ng lalaki sa
aking pamangkin. Bagama’t alam niyang pinangangalagaan lamang siya ng
kaniyang ama, hindi nito maiwasan ang magdamdam dahil tila nalimot ng kaniyang
ama na siya’y may sarili ring pag-iisip.
Ito rin marahil ang pananaw ng marami sa kalinisang puri. Isang mahabang
listahan ng mga HINDI dapat gawin! Ngunit ang totoo, ang kalinisang puri ay isang
pagkilos. Ito ay pag-oo at hindi pag-hindi. Ito ang pag-oo sa pagkatao ng tao. Kung
tinitingnan natin ang tao bilang tao, hindi na kailangan ang mahabang listahan ng
HINDI na ito. Ang birtud na ito ay tumitiyak na kailanman hindi titingnan ang
minamahal bilang isang bagay. Sa mga mag-asawa na sa ganitong pananaw
nagsimula, malaya at may buong pagtitiwala ang pagbibigay ng sarili sa isa’t isa
sapagkat ang pagtatalik ay hindi bunga lamang ng sekswal na pagnanasa, kundi
ang pagbibigay ng buong pagkatao. Kung ang pagtatalik nilang ito ay bunsod
lamang ng sekswal na pagnanasa, ginagamit lamang nila kapwa ang isa’t isa upang
pagbigyan ang tawag ng laman. Hindi nagiging tagumpay ang pagsasamang sa
kasiyahan ng katawan nakabatay dahil hindi nito pinahahalagahan ang pagkatao ng
tao.
Hindi nga ba, sa panliligaw, ang madalas sabihin ng mga lalaki sa kanilang
nililigawan at sa pamilya nito, “Malinis po ang hangarin ko sa kaniya.” Ibig sabihin,
hindi katawan lamang niya ang habol ng lalaki, kundi ang buong pagkatao ng
kaniyang nililigawan. Ang iba naman ang sinasabi, kung nasa husto nang gulang,
“Handa ko po siyang pakasalan.”
Sabi nga ng Banal na Papa Juan Paulo II, ang taong may kalinisang puri
lamang ang may kakayahang magmahal ng tunay.

361
Ang Pagmamahal ay Mapagbuklod
Ang pagmamahal, dahil malaya ay dapat kapwa nasa
mga taong nagmamahalan. Hindi maaaring isa lamang sa
kanila ang nagmamahal. Hindi magkaiba o hiwalay ang
pagmamahal ng bawa’t isa sa isa’t isa. Ang pagmamahal ay
nagbubuklod sa dalawang taong nagmamahalan.
Samakatuwid iisang pagmamahal lang ito na pinagsasaluhan ng mga
nagmamahalan. Hindi ito basta pagsusukli lamang sa pagmamahal sa atin kundi
pakikibahagi sa iisang karanasan. Sabi nga ninyo sa wikang Ingles, “the feeling is
mutual” o MU, pero mas angkop siguro ang “the feeling is shared”.
Ang tunay na pagmamahal ay ang lubos na paghahandog ng buong
pagkatao sa minamahal. Ang pinakamahalagang palatandaan ng paghahandog na
ito ay ang pagpapakasal. Ipagkakaloob mo ang iyong kalayaan at itatali mo ang
iyong sarili sa minamahal habambuhay. Mangangako kayong magmamahalan sa
hirap at ginhawa, sa sakit at sa kalusugan hanggang kamatayan. Iyo na siya at ika’y
kaniya; mabaho man ang hininga, malakas man maghilik, malakas kumain, maging
sino man siya, habambuhay!
Magagawa mo lamang ito kung ganap na ang iyong pagkatao – ang
pagkalalaki o pagkababae. Kung sa wakas ikaw ay handa na at nakatagpo ng
kabiyak, magiging responsibilidad ninyo kapwa ang isa’t isa, at ito’y malugod
ninyong tatanggapin dahil sa pagmamahal na inyong pinagsasaluhan. Ngunit, sa
yugtong ito ng buhay mo, hilaw pa at hindi pa ganap ang iyong pagkalalaki at
pagkababae. Sa katunayan, sa ngayon, kulang ka pa sa kakayahan na pangalagaan
ang iyong sarili. Sa ngayon, responsibilidad ka pa ng iyong mga magulang.
Karapatan mo ang makinabang ng pagkatuto sa mga naging karanasan nila sa
pagmamahal kaya’t hindi dapat mahiya o matakot na sumangguni sa kanila. Kaya
nga pang- PG 13 ka sa panonood ng sine at telebisyon, kailangan mo pa ang gabay
at patnubay ng iyong mga magulang!

362
Ang Pagmamahal ay Isang Birtud
“Maraming nagsasabi na ang pagmamahal ay
maaaring sukatin sa pamamagitan lamang ng pagiging
tunay na damdamin,’ ngunit ang pagmamahal ay isang
birtud at hindi isang emosyon; at lalong hindi
pagpukaw lamang sa diwa at mga pandama.”
Dahil nga ito’y birtud, ang pagmamahal ay
nangangailangan ng paglinang at pagkilos upang mapaunlad ito.
Laging ang tuon dito ay ang ikabubuti ng minamahal at ng
dalawang taong ngayon ay pinag-isa. Higit na masusubok ang
tunay na pagmamahal sa panahong lumipas na ang paghanga na bunsod ng mga
pandama at ng matinding emosyon. Sa panahong ito masusukat kung ang minahal
mo ay ang pagkatao ng minamahal at hindi ang konsepto lamang ng inakala mong
siya. Matutukoy lamang kung tunay ang pagmamahal kung sa paglipas ng panahon
ay lalo pang napabubuti nito ang mga taong nagmamahalan.
Isa pang mahalagang katangian ng tunay na pagmamahal ang pagiging
mapanlikha nito. Katunayan kung itatanong ang tunay na katuturan ng buhay natin
sa mundo, masasabing narito tayo sa mundo upang magbigay-buhay at makibahagi
sa pagigng manlilikha ng Diyos. Dalawang uri ito, ang pagbibigay-buhay na ito ay
maaaring sa paraang pisikal o sekswal – ang pagsisilang ng sanggol, o sa paraang
ispiritwal – ang mabuhay bilang biyaya na nagbibigay-buhay din sa iba.
Kaya nga piliin man natin ang bokasyon sa pagmamahal bilang isang babae
o lalaki na walang kabiyak, kung ang pagmamahal natin sa kapwa ay nagbibigay-
buhay, magiging mabunga at makabuluhan din ang ating buhay, tinutupad din natin
ang bokasyon sa pagmamahal.
Ngayon, maaring sabihin mo na napakasalimuot pala nang tunay na
pagmamahal! Tila ba napakahirap nitong masumpungan sa mundo na ang
nangingibabaw ay labis na materyalismo at ang halagang ibinabantog ay ang
pagiging makasarili. Ah, huwag mong kalilimutan na ikaw ay tao, ang iyong
potensyal ay hindi masusukat. Sa tulong ng iyong kapwa tao, mahirap man ito,
masusumpungan mo rin ang tunay na pagmamahal! Sa ngayon, matuto ka sa mga
naging karanasan ng mga dumanas na ng tunay na pagmamahal. Ngunit ang

363
pinakamahalaga sa lahat, huwag mong kalilimutan na ang pagmamahal ay patuloy
na bumubukal mula sa Diyos sa tulong ng kaniyang grasya.
Tayain ang Iyong Pag-unawa
Panuto: Sagutin ang mga tanong:
1. Paano inihahambing ang sekswalidad ng tao sa sekswalidad ng hayop? Ipaliwanag.
2. Paano nagiging pundasyon ng tunay na pagmamahal ang puppy love? Ipaliwanag.
3. Bakit sinasabing, “Ang tunay na pagmamahal ay malaya”? Ipaliwanag.
4. Paano nakatutulong ang pagkakaroon ng tao ng kilos-loob sa pagpapanatili ng
kalinisang-puri? Ipaliwanag.
5. Ano ang kahulugan ng kasal? Ipaliwanag.
6. Bilang isang birtud, paano nalilinang ang pagmamahal? Ipaliwanag.
Paghihinuha ng Batayang Kaisipan:
Gamit ang graphic organizer sa ibaba, sagutin ang mahalagang tanong: Bakit
mahalaga ang tamang pananaw sa sekswalidad?

364
Batayang Konsepto:
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
_____________________________
Pagganap
Ang aking new year’s resolution:
Panuto: Magtala ng mga gawain na maaaring isasagawa sa buong taon bilang
paghahanda mo sa pagganap sa bokasyon sa pagmamahal kapag ikaw ay ganap
na binata o dalaga na.
Halimbawa:
1) Ang pagsasakilos ng mga pangunahing responsibilidad sa tahanan, sa paaralan
at komunidad tulad ng: sa tahanan - paghuhugas ng pinggan; sa paaralan –
paggawa ng homework o proyekto nang maaga; pagtawid sa tamang tawiran.
a. Magtala ng iba pa at lagdaan ang ibaba ng talaan.
b. Ipaski ito sa lugar na palaging makikita.
c. Pagsikapang tuparin ang mga ito sa buong taon.
Pagninilay
Sa ikapitong baitang ay nagbuo ka ng plano o balangkas ng kursong
akademiko, teknikal-bokasyonal o negosyo. Mahalagang maisaalang-alang mo rin
sa modyul na ito?

365
kung paano makatutulong ang napiling kurso o karera sa pagtupad mo ng iyong
bokasyon na magmahal.
Ang mga taong tulad nina Blessed Mother Theresa ng Calcuta, Martin Luther
King Jr., at Dr. Jose Rizal ay ilang halimbawa lamang ng mga taong nagamit ang
kanilang napiling karera sa pagtupad sa kanilang bokasyon sa pagmamahal.
Sagutin sa iyong journal: Paano makatutulong ang aking napiling kurso o
karera sa pagtupad ko sa aking bokasyon sa pagmamahal?
Pagsasabuhay
Pumili ng isang napapanahong isyu kaugnay ng sekswalidad. Halimbawa:
pornograpiya sa iba’t ibang media – internet, comics, magasin, pelikula, telebisyon,
musika, radyo etc.; child-trafficking o prostitusyon; maagang pagbubuntis; at iba pa.
Makipagpangkat sa tatlo o lima pang kamag-aral. Magplano at gumawa ng isang
pagkilos (rally, kampanya, seminar, forum, fun run bilang fund raising para sa
institusyong nagtataguyod ng programa kaugnay nito atbp), upang masugpo o
mapigilan ang paglaganap ng mga ito. Gamitin ang sumusunod bilang gabay sa
inyong pagpaplano.
L - ayunin
P - aglilingkuran
S – itwasyon
Isangguni sa guro ang inyong nabuong plano.
Isagawa ito batay sa sumusunod na kraytirya;
a. Malinaw ang balangkas o plano
b. May ginawang pagsangguni sa guro
c. May ginawang ulat tungkol sa isinagawang gawain
d. Nagkaroon ito ng positibong epekto sa mga kapwa kabataan o sa komunidad

366
Mga Sanggunian
Dy, M. (2011). Ang Tao Bilang Panlipunang Nilalang at Pakikipagkapwa. Panayam
sa Pambansang Pagsasanay ng mga Tagapagsanay ng Pinagyamang Programa
ng Batayang Edukasyon (K to 12) sa Edukasyon sa Pagpapakatao (EsP). Abril
17, 2013, Teachers Camp, Baguio City.
Esteban, E. (1990). Education in values: What, why and for whom. Manila: Sinag-
tala Publishers, Inc.
Pope John Paul II. (2003). Theology of the body, Retrieved November 28, 2012 from
www. theologyofthebody.net.
Pope John Paul II, The Challenge of Human Sexuality, Love and Responsibility
Foundation, New York, 2002, Retrieved November 28, 2012 from
www.catholic.org
The Theology of the Body: Human Love in the Divine Plan and Letter to Families of
Pope John Paul II; Pauline Books & Media, Boston, MA, Retrieved November 28,
2012 from www.pauline.org.
______. (2004). Compendium of the Social Doctrine of the Church. Makati City:Word
and Life Publishing.
Johann Gottlieb Fichte, translated by Adolph Earnst Kroeger.The Dignity of
Man(n.d.)
Retrieved January 9, 2010 from http://en.wikisource.org/wiki/The_Dignity_of_Man
Lee, Patrick. Human Dignity (n.d.) Retrieved January 9, 2010 from
http://www2.franciscan.edu/plee/human_dignity.htm
Kawanihan ng Edukasyong Sekundarya, Kagawaran ng Edukasyon. (2010). Gabay
sa Pagtuturo sa Edukasyon sa Pagpapahalaga para sa 2010 Kurikulum ng
Edukasyon Sekundarya (SEC). Pasig City: Awtor
Kumusta na?

367
Cm Bb
High school life oh my high school life
Ab Eb
Ev’ry memory kay ganda
Cm Bb
High school days oh my high school days
Ab G Cm
Are exciting kay saya
Modyul 14: KARAHASAN SA PAARALAN
Masaya mo rin bang kakantahin ang
mga linyang ito? Ano nga ba ang damdamin mo
sa yugtong ito ng hayskul? Masaya ka ba dahil
maganda ang iyong pakikipag-ugnayan sa lahat
ng tao na nasa iyong paligid? Masaya ka ba
dahil marami kang natututuhan at mas nais
mong manatili sa paaralan? O malungkot ka
dahil mayroon kang mga karanasan na kung
maaari lamang ay iyo ng kalilimutan? Ang paaralan ang itinuturing na pangalawang
tahanan ng maraming mga mag-aaral. Katulad ng kaligtasan at kapanatagan na
mayroon sa tahanan ay inaasahan din na makakamtan ito sa paaralan.
Ngunit hindi lingid sa iyo ang mga balitang may mga kaguluhan na
nagaganap sa paaralan, kaguluhan na maaaring nakararating sa kaalaman ng mga
guro na nabibigyang-pansin at naisasaayos, ngunit maaaring mas marami rito ang
lingid sa kaalaman ng mga namamahala ng paaralan dahil pilit na itinatago at
pinagtatakpan. Haaay… masalimuot ano?
Sa araling ito, bibigyang-tuon ang iba’t ibang mga karahasan na nangyayari
sa paaralan. Bakit nga ba ito nagaganap? Bakit ito lumalawak? Bakit mahalagang
umiwas sa anumang uri ng karahasan sa paaralan? Bakit mahalagang ito ay
mapigilan? Sa kasalukuyan, isa itong suliranin na nangangailangan ng agarang
solusyon. At ang lahat ay nagsisimula sa pagkakaroon ng kaalaman … malawak na
kaalaman. Ika nga nila, “knowledge is power.” Handa ka na bang makaalam? Halika
na at ating suriin ang balakid sa paglaganap ng karunungan!
Sasagutin ng modyul na ito ang mahalagang tanong na: Bakit mahalaga
ang pag-iwas sa anumang uri ng karahasan sa paaralan at ang aktibong
pakikisangkot upang masupil ito?

368
a. Nakikilala ang mga uri, sanhi at epekto ng mga umiiral na karahasan sa paaralan
b. Nasusuri ang mga aspekto ng pagmamahal sa sarili at pagmamahal sa kapwa na
kailangan upang maiwasan at tugunan ang karahasan sa paaralan
c. Naipaliliwanag ang Batayang konsepto ng aralin
d. Naisasagawa ang mga angkop na kilos upang maiwasan at masupil ang mga
karahasan sa kaniyang paaralan.
Narito ang mga kraytirya ng pagtataya ng awtput sa titik b:
1. May patunay ng ginawang pakikipag-ugnayan sa guidance counselor
2. Nakagawa ng komprehensibong plano para sa pagbubuo ng support group
3. Nakagawa ng plano para sa isasagawang kampanya para sa paghihikayat ng
mga nais lumahok sa pangkat
4. Nakagawa ng action plan sa pakikipag-ugnayan sa guidance counselor at mga
kasapi ng pangkat
5. May pagninilay mula sa naging karanasan sa mga gawain
Paunang Pagtataya
Panuto: Isulat ang titik ng pinakaangkop na sagot sa sagutang papel.
1. Ang sumusunod ay mga umiiral na karahasan sa paaralan maliban sa:
a. Pambubulas
b. Pandaraya
c. Fraternity
d. Gang
2. Ang sumusunod ay mga sanhi ng pambubulas sa paaralan maliban sa:
a. Pagkakaranas ng karahasan sa tahanan
b. Paghahanap ng mapagkatuwaan
c. Pagkakaroon ng pagkakaibang pisikal
d. Pagkakaroon ng mababang marka sa klase

369
3-4. Basahin at unawain ang kaso ni Rebecca sa ibaba. Pagkatapos, sagutin ang
bilang 3-4.
Ang unang mga taon sa hayskul ay isang labis na pahirap sa akin. Pinatindi ito
ng mga taong walang ibang pinagkatuwaan kung di ang pambubulas sa kapwa.
May mag-aaral na natuwang sulatan ako ng mga masamang salita, tinukso-
tukso, sinundan-sundan pag-uwi at niloko sa telepono.
Isinumbong ko na siya sa aming guidance counselor at ipinaalam ko rin sa
aming prinsipal ngunit wala paring nagbago. Isang araw sa aming klase, sinuntok
niya ako, sinaklot ang aking kamay na sobrang masakit na. Hindi ako nakatiis.
Sinampal at minura ko na siya, kaya binitawan niya ako. Mula noon, iniwasan niya
na ako at di na sinaktan.
Ayaw ko ng karahasan, kaya di ko lubos maisip bakit ako gumanti. Dahil dito,
kinamuhian ko ang sarili ko. Sana pinalampas ko na lang ang panggugulo niya. Sa
panahon ng pag-aaral kasi, naghahanap ang isang kabataang tulad ko sa aking
sarili, na kahit ganoon kaliit na bagay ay may epekto sa aking buhay hanggang
pagtanda.
Hango sa: www.adelaide.now.com.au/news/south-australia/victims-ofbullying/story-
e6frea83-1111117332518
3. Ano ang pangunahing paksa ng sanaysay?
a. Ang pagtuntong ng hayskul
b. Ang kasamaan ng ugali ng isang nambubulas
c. Ang epekto ng pambubulas sa biktima
d. Ang paghihiganti, nagpapahinto sa panggugulo
4. Ano ang naging epekto kay Rebecca ng pambubulas sa kaniya ng kaniyang
kaklase?
a. nahirapan sa pag-aaral
b. napilitang gumanti
c. kinamuhian ang sarili
d. hinanap ang sarili

370
5. Ano ang nararapat na tugon ng mga may kinauukulan ng paaralan sa
pambubulas?
a. Hindi iintindihin dahil natural lamang sa mga kabataan ang kalikutan.
b. Pagalitan ang nambubulas pagkatapos ay pabalikin sa klase.
c. Suspindihin ang gumagawa ng pambubulas sa paaralan.
d. Humanap ng pangmatagalan at mabisang paraan sa pagsupil sa karahasan
sa paaralan.
6. Bakit may mga mag-aaral na sumasali sa fraternity at gang?
a. Wala silang mapaglaanan ng kanilang oras.
b. May kikilala sa kanila bilang kapatid.
c. Kulang sila ng atensyon mula sa kanilang mga magulang.
d. Marami ang lalaban para sa kanila kung masangkot sila sa gulo.
7. Maiwasan at masupil ng mga mag-aaral ang karahasan sa paaralan sa
pamamagitan ng
a. Pagsunod sa payo ng mga magulang
b. Paggalang sa awtoridad ng paaralan
c. Pag-aaral nang mabuti
d. Pagmamahal sa sarili at sa kapwa at paggalang sa buhay
8. Kailangan sa pagmamahal ang paggalang sa sarili sapagkat
a. Nakatutulong ito sa pagbuo ng malusog at mapanagutang pananaw sa
buhay.
b. Nakatutulong ito sa pag-unawa sa mga gumagawa ng karahasan sa
paaralan.
c. Nakatutulong ito sa paghanap ng paraan paano mapansin at mahalin ng iba.
d. Nakatutulong ito sa pagbuo ng mga pangarap sa buhay habang nag-aaral.
9. Ang sumusunod ay kailangan sa pagmamahal sa kapwa maliban sa
a. Pagtanggap sa kaniya anuman ang estado niya sa buhay
b. Pagbibigay sa kaniya sa lahat ng nais niya sa buhay
c. Paggalang sa kaniyang dignidad bilang tao
d. Pagmamahal sa kaniya na may kaakibat na katarungan

371
10. Ano ang pinakamaituturing na dahilan kung bakit dapat iwasan at supilin ang
mga karahasan sa paaralan?
a. Upang makatuon sa pag-aaral
b. Upang wala ng banta sa buhay sa loob ng paaralan
c. Upang mabawasan ang pagliban o paghinto sa pag-aral
d. Upang wala ng suliranin ang mga magulang at ang awtoridad ng paaralan
Gawain 1
1. Buuin ang mga puzzle na matatagpuan sa sumusunod na website. (Kopyahin
lamang ang mga url na nasa ibaba.)
http://three.flash-gear.com/npuz/puz.php?c=v&id=3882786&k=25591969
http://two.flash-gear.com/npuz/puz.php?c=v&id=3031409&k=66648408

372
2. Matapos mabuo ang lahat ng puzzle ay sagutan ang sumusunod na tanong:
a. Ano ang sinisimbolo ng mga larawang iyong nabuo sa puzzle? Tukuyin ito isa-isa.
b. Anong mga sitwasyon sa pang-araw-araw na buhay sa paaralan ang iyong
naalala nang makita mo ang mga larawan? Ibahagi.
Gawain 2
1. Panoorin ang video na may pamagat na “Bullying victim speaks out” sa youtube na
may url: http://www.youtube.com/watch?v=ziIfZx0XX5Ih at sa
http://www.youtube.com/watch?v=ToPwDFFt6Sk na may pamagat na Kapuso
Mo, Jessica Soho Bully learns his lesson upang matukoy ang isa sa mga pangunahing
dahilan ng karahasan sa paaralan.
2. Habang pinapanood ang mga video, itala ang hinihingi ng bawat kolum sa
ibaba:
3. Matapos magawa ang mga ito ay sagutin ang sumusunod na tanong:
a. Mayroon ka bang katulad na karanasan sa paaralan o di kaya ay nakasaksi
ng katulad na mga sitwasyon sa paaralan o sa pamayanan? Ibahagi.
b. Sa iyong palagay, bakit kaya may nambubulas (bully)? Bakit may binubulas?
Sanhi ng pagkakaroon ng
karahasan sa paaralan
Epekto ng pagkakaroon ng
karahasan sa paaralan

373
c. Bakit kaya lumalaganap ang ganitong sitwasyon sa paaralan maging sa ating
bansa? Ipaliwanag.
Gawain 3
1. Tunghayan mo ang kuwento ng isang lalaking nilisan ang kanilang tahanan sa
edad na 14. Ayon sa kaniya siya ay araw-araw na binubugbog ng kaniyang ina at
ama. Sabi niya maituturing na nasa “middle class” ang kanilang pamilya. Nasa
pribadong paaralan ang kaniyang mga kapatid, ang kaniyang mga magulang ay
nagpapatakbo ng kanilang sariling negosyo, siya mismo ay nasa ikalawang taon
na sa hayskul sa isang “Christian University.” Ngayon sa edad 19, namumuhay
sa kalye, nagnanakaw, at ayaw ng umuwi sa kaniyang sariling tahanan.
2. Makikita mo ang video sa website na ito:
www.youtube.com/watch?v=KnNWGZZXofs...
3. Habang pinapanood ang video ay itala ang mga mahahalagang mga pangyayari
sa napanood gamit ang katulad na pormat na nasa ibaba.
4. Matapos ang gawain ay sagutin ang sumusunod na tanong:
a. Ano ang pangunahing dahilan kung bakit mas pinili ng tauhan na iwan ang
kaniyang pamilya?
b. Ano ang naging epekto sa kaniya ng paglahok sa gang? Isa-isahin.
c. Ano-anong mga paniniwala ang maituturing mong mali kung ibabatay sa tamang
pamantayan?
d. Anong bahagi ng video ang nagpapakita ng sitwasyon kung saan
napagmumukhang mabuti ang isang bagay o gawa na masama? Patunayan.
e. Ano ang “gang” para sa iyo?
f. Ano ang maidudulot ng paglaganap ng ganitong uri ng samahan sa paaralan?
g. Ano ang magagawa ng isang kabataang katulad mo upang ito ay mapigilan at
masusugpo?
Sanhi ng paglahok
sa gang
Epekto ng paglahok sa
gang
Mga maling
paniniwala at
pagpapahalagang
nakita mula sa
palabas

374
Gawain 1
Panuto: Basahin mo ang kuwento sa ibaba.
Determinado ako na
kitlin ang aking
sariling buhay.
Ako ay 12 taong gulang, nasa ika pitong baitang
at ako ay nasa isang bitag – nakakulong sa isang
nakatatakot na paaralan na pinaghaharian ng
isang grupo ng mga kabataang lalaki, na
nasisiyahan sa panggigipit at pananakit na pisikal
at pasalita, sa bawat minuto ng aking buhay mula
pa nang ako ay tumuntong sa paaralan.
Kaya nga sa kainitan ng araw na iyon,
habang ako ay marahang naglalakad pauwi
ng aming bahay matapos tumunog ang
huling bell sa eskwelahan, napagpasiyahan
ko na tapusin na ang aking miserableng
buhay.
Yan ay may dalawamput apat
na taon nang nakalilipas.
Noong ako ay isa pang lampa,
buto’t balat sa kapayatan,
may makapal na salamin, may
braces sa ngipin, laman ng
aklatan at may
pagkamahinhin ang kilos.
Ang aking pagiging
bata ay parang
isang bangungot na
hindi matapos.
Wala silang pagod
sa pambubulas.
Ang mga batang lalaki sa
paaralan na higt na malalaki
at malalakas matapos
makita ang aking mga
kahinaan ay walang patid
akong pinarurusahan araw
araw dahil lamang sa ako ay
iba sa kanila.
Bago ko pa man lubos
na naunawaan ang
kahulugan nito ay
isinisigaw nila sa akin
ang mga bansag na
“bakla” at binabae.

375
Sa paaralan ako ay tila ba may
nakahahawang sakit. Nilalayuan ng
mga kapwa ko lalaki dahil sa hindi
pagkakaroon ng kumpiyansa sa
sarili at sapat na pagkalalaki upang
mapabilang sa kanilang hanay.
Parang lason sa aking puso ang
kanilang bawat sigaw. Payapa lamang
ako sa piling ng aking koleksyon ng
mga komiks at ang aking tanging
kasiyahan ay ang pagguhit habang
nasa harap ng telebisyon.
Kaiba ako sa mga
kamag-aral kong
lalaki sapagkat ako
ay tahimik at
kaibigan ng lahat ng
mga babae sa
paaralan.
Kumikilos at nagsasalita na wari ba’y babae rin.
Hindi ko maipagtapat sa iba ang ginagawang
pananakot at pananakit ng aking mga kamag-aral
na lalaki. Hindi ko ito masabi sa aking mga guro,
magulang, mga kapatid, at maging sa napakarami
at napakalapit kong mga kamag-anakan at
pininsan.
Ngayon ko naunawaan
kung paanong ang mga
biktima ng pambubulas
ay nagdurusa ng
tahimik.
Labis na nakahihiya ang maging biktima ng
pambubulas. Ako ay nahihiya sa aking sarili, kung
paanong hinahayaan kong saktan nila ako at
maramdamang ako’y walang kwenta. Nahihiya ako
na hindi ko sila kayang labanan. Ipinaramdam nila
sa akin na may mali sa aking pagkatao.
Nahihiya ako na
malaman ito ng
aking mga mahal sa
buhay. Nahihiya ako
na hindi ko sila
kayang labanan.
Ipinaramdam nila sa akin na may mali sa aking
pagkatao. Nahihiya ako na malaman ito ng aking
mga mahal sa buhay. Nahihiya ako na malaman
nila ang ibinabansag ng mga kapwa ko bata sa
akin. Nahihiya ako na malaman nila na ako ay isa
ngang binabae.

376
Natapos ang aking balak na
pagpapatiwakal noon din at
hinding hindi ko na muli ito
binigyan ng pagkakataong guluhin
ang aking isip.
Isang taong noon ko lamang nakita
at hindi na muli pang masisilayan,
ang nag-alala at nag-abala para sa
akin – isang binabae, bakla, walang
kwentang nilalang. Nagbigay sya ng
kaniyang panahon upang alamin
kung ako ay may dinaramdam.
Mahalaga ako; nagbago ang lahat
sa akin.
Habang naglalakad ako
papauwi nang araw na
iyon na itinalaga ko nang
syang magiging huling
araw ko, naalala ko nang
ako’y gulantangin ng isang
sasakyang dumaraan.
Kaya’t tulad ng iba
pang naging biktima
nito, pinasan kong
nag-iisa ang
kahihiyan ng
ginagawa nilang
pananakit sa akin.
“Hoy, bata!
Ayos ka
lang ba?”
Sabi ng mamang
noon ko lamang
nakita.
Naalala kong
ako’y nabubulol
pang tumugon
na mabuti ang
aking lagay.
Habang tuluyan na nyang inihinto
ang kaniyang sasakyan natatandaan
kong siya’y nakatingin sa akin na
puno ng pag-aalala.
“Sigurado ka ba? Baka may
maitutulong ako? Mukhang
malungkot ka.”
Muli ay sinabi
kong ako’y
maayos at
saka lamang
siya
nagmaneho
papalayo.
Habang
minamasdan ko
ang papalayong
sasakyan, bigla
kong
naramdaman
ang init nang
panahong iyon.
Noon ko lamang napansin ang
liwanag ng nakatirik na araw. Hindi
ko malilimot ang mga sandaling
iyon na tila ba napawi ng init ng
araw ang lahat ng aking
kalungkutan sa puso.
May taong
nagbigay
pansin sa
akin.

377
Mga Tanong:
1. Paano nakaapekto sa isang bata ang pambubulas? Ipaliwanag.
2. Bakit masama ang pambubulas? Pangatwiranan.
3. Paano malalampasan ng isang kabataan ang mga masamang epekto ng
pambubulas?
4. Paano ka matutulong sa kapwa mga kabataang biktima ng pambubulas?
5. Kung ikaw ay naging biktima na nang pambubulas, paano mo ito nalampasan?
Gawain 2
Matapos mabasa ang kuwento at mamulat sa mga makatotohanang epekto
ng pambubulas at karahasan sa paaralan, ituon naman natin ang iyong pansin sa
mga makatotohanang kuwento ng katulad na karanasan sa iyong sariling paaralan.
1. Magsagawa ng isang survey sa paaralan na tataya sa dalawang bagay:
a. Ikaw ba ay nambubulas?
b. Ikaw ba ay nabubulas?
2. Maaaring gamitin ang katulad na nilalaman o di kaya naman ay maaring
magsaliksik upang makagawa ng sariling survey sheet, tiyakin lamang na ito ay
ipakikita sa guro bago isagawa ang survey.
Makalipas ang dalawamput apat na taon
masasabi kong nagiging maayos ang lahat sa
paglipas ng panahon. Maaring hindi na ako
lampa at patpatin gaya ng dati, hindi na rin
nagsasalamin dahil sa Lasik Eye Surgery,
magaganda na rin at tuwid ang aking mga
ngipin, ako pa rin ang dating batang mahinhin
ang kilos na tulad sa isang babae. At hindi ko ito
ikinahihiya. Ito’y bahagi ng aking pagkatao.
Ako ay may halaga,
tulad din ng maraming
mga batang nagiging
biktima ng
pambubulas. Lahat ay
may karapatang
makita na bumubuti
rin ang lahat sa huli.

378
Ikaw ba ay Nabubulas?
1. Mayroon bang mga tao na sumisimangot sa iyo o nagpapakita
ng hindi magandang senyales ng kamay?
2. Mayroon bang nagkalat ng tsismis o nagsabi ng masasamang
salita tungkol sa iyo?
3. Madalas ka bang tinutukso ng ibang mga mag-aaral?
4. Madalas ka bang pinagbubulungan ng ibang mag-aaral?
5. Hindi ka ba isinasali sa mga laro o gawain o isinasabay sa
pagkain?
6. Iniiwan ka ba ng mga barkada o maraming barkada ang hindi ka
nais na isali?
7. Pinagkakatuwaan ka ba ng ibang mag-aaral dahil sa iyong
pananamit, buhok, salamin sa mata, o kulay ng balat?
8. Naranasan mo na bang dumaan sa isang “hazing” bago isali sa
isang pangkat o samahan?
9. May nagbabanta ba sa iyo na ikaw ay sasaktan?
10. Naranasan mo na ba ang maitulak, itaboy, o kaya ay saktan ng
ibang mag-aaral?
Kapag ang nakuhang marka sa survey na “Ikaw ba ay NABUBULAS?” ay:
1 hanggang 10 sagot na OO ito ay nangangahulugan na ang mag-aaral ay
nakaranas na ng pambubulas
Ngunit kung ang marka ay 6 pataas, agaran ang tulong na kailangan ng
mag-aaral upang malampasan ang kaniyang pinagdaraanan.

379
Ikaw ba ay nambubulas?
1. Natutuwa ka bang pagtuunan ng pansin ang mga taong
mas maliit sa iyo o maging sa mga hayop?
2. Gusto mo bang manukso o manghamak ng ibang tao?
3. Kapag nanunukso ka ng ibang tao, natutuwa ka bang
makita na sila ay napipikon o nagagalit?
4. Natutuwa ka ba sa pagkakamali ng ibang tao?
5. Gustong-gusto mo bang kumuha at sumira ng gawain ng
iba?
6. Gusto mo bang isipin ng ibang mag-aaral na ikaw ang
pinakamalakas at pinakamatapang sa buong paaralan?
7. Madalas ka bang magalit?
8. Matagal ba bago mapawi ang iyong galit?
9. Isinisisi mo ba sa ibang tao ang mga maling nangyayari sa
iyong buhay?
10. Gusto mo bang gumanti sa mga taong nakasakit sa iyo?
11. Kapag ikaw ay nasa isang laro, nais mo bang laging ikaw
ang panalo?
12. Kapag ikaw ay natatalo, lagi mo bang inaalala kung ano ang
sasabihin ng ibang tao tungkol sa iyo?
13. Ikaw ba ay nagseselos o naiinggit kapag nagtatagumpay
ang ibang tao?
Kapag ang nakuhang marka sa survey na “Ikaw ba ay NAMBUBULAS?” ay:
1 hanggang 2 - may potensyal na maging mambubulas sa hinaharap
Mahigit sa dalawa – isang mambubulas at nangangailangan ng tulong upang
maisaayos ang mga gawi

380
3. Makipag-ugnayan sa iba pang mga mag-aaral hanggang sa makabuo ng 5-10
kasapi ng pangkat.
4. Gumawa ng 50 kopya ng survey sheet para sa bawat isang survey. (50 – para sa
“Ikaw ba ay Nabubulas?” at 50 para sa “Ikaw ba ay Nambubulas?”)
5. Pumwesto sa isang bahagi ng paaralan kung saan marami ang mga dumadaan
na mga mag-aaral. Maglagay ng isang mesang magagamit ng mga mag-aaral sa
pagsagot ng survey.
6. Ipaliwanag sa kanila na ang layunin nito ay upang tayahin kung may umiiral na
karahasan sa paaralan.
7. Matapos isagawa ang survey ay isa-isahin ang mga survey sheet upang mataya
ang mga marka ng mga mag-aaral.
8. Gumawa ng pangkalahatang ulat para sa isinagawang survey.
9. Sumulat ng ulat o pagninilay tungkol sa natapos na gawain.
10.Matapos isagawa ang gawain ay sagutin ang sumusunod na tanong:
a. Ano ang pangkalahatang resulta ng isinagawang survey? Ano ang
mensaheng ipinahihiwatig nito?
b. Ano ang maaari mong magawa bilang mag-aaral upang masugpo ang
ganitong mga gawain?
c. Ano ang nararapat na gawin ng pamunuan ng paaralan upang masugpo ang
ganitong gawain?

381
D. PAGPAPALALIM
SPOT THE DIFFERENCE … Napansin mo ba ang pagkakaiba ng dalawang
larawan? Sa larawan sa kaliwa, mababakas mo ang kaniyang saya habang
naglalakad papunta sa paaralan. Imahe ng isang mag-aaral na naniniwalang may
naghihintay sa kaniyang bago at masasayang mga karanasan sa paaralan. Ang
nasa kanan naman, mababakas ang lungkot na wari ba ay kung bibigyan ng
pagkakataon, mas nanaisin na huwag na lang pumasok sa paaralan. Dalawang
napakahalagang indikasyon na maaaring magpakita ng isang palatandaan. Ikaw,
ano ang damdamin mo sa bawat umaga na alam mong papasok ka na sa paaralan?
Ano ba ang imahe ng paaralan para sa iyo? Ano kaya ang dahilan ng ilang mga
mag-aaral na hindi masaya sa paaralan? Ano kaya ang dahilan kung bakit ang ilan
ay nagpapasiyang huwag na lamang bumalik sa paaralan? Maraming sagot marahil
ang pumapasok sa iyong isipan ngayon. Sa araling ito, susuriin ang isa sa mga
posibleng sagot sa mga naunang katanungan. Handa ka na ba?
Karaniwang kaalaman sa lahat na ang paaralan ay isang institusyon para sa
pagtuturo sa mga mag-aaral sa ilalim ng paggabay ng isang guro. Ngunit mas
malalim pa rito mailalarawan ang paaralan bilang isa sa institusyon na humahasa sa
isang indibidwal sa pakikipagkapwa. Dito mas naging malawak ang mundong
ginagalawan ng isang bata labas sa kanilang tahanan at dito nagsisimulang
makitungo ang isang bata sa mga taong hindi niya kadugo o kamag-anak. Kaya nga
natalakay sa nagdaang mga aralin ang kahalagahan ng paghahanda ng pamilya sa
mga bata sa pakikipagkapwa. Kailangan ng isang bata ang kakayahang ito upang
Larawan ng isang teenager na
masayang papasok sa paaralan
Larawan ng isang teenager na
malungkot papasok sa paaralan

382
makayanan niya anuman ang hamon na kaniyang haharapin sa paaralan, lalo na sa
mas malawak na lipunan.
Ngunit marami nang binabago ang panahon at hindi nakaligtas dito ang
kalagayan ng mga paaralan sa ating bansa. Sa mga nagdaang panahon, maririnig
at mapanonood ang balita tungkol sa mga karahasan na nangyayari sa paaralan.
Nakalulungkot na ang lugar na dating sagrado
dahil dito dumadaloy ang karunungan at
katuwiran ay nababahiran na ng karahasan. Ano
nga ba ang dahilan nito? Bakit ito ay nagiging
malalang suliranin na hindi lamang sa bansa
ngunit maging sa mundo?
Sa isinagawang survey ng Plan Philippines noong 2008 sa 2,442 mga bata
sa 58 pampublikong paaralan sa bansa lumabas na karamihan sa mga karahasan
na nararanasan ng mga mag-aaral sa paaralan ay dulot ng kanilang kapwa
kabataan. Ano nga ba karahasan sa paaralan? Ayon sa National Criminal Justice
Reference Service ng Estados Unidos, ang karahasan sa paaralan ay anumang
kilos na lumalabag sa misyon at bisyon ng edukasyon, sa paggalang sa kapwa mag-
aaral o anumang kilos na humahadlang sa layunin ng paaralan na maging ligtas sa -
pagdarahas ng tao, pag-aari, droga, armas o kaguluhan.
Ano-ano nga ba ang mga karahasan na maaaring nagaganap sa paaralan?
Ang ilan sa mga pangunahing kategorya ng karahasan sa paaralan ay pambubulas
o bullying, labanan, pag-aaway o pagsasakitan sa loob man o sa labas ng paaralan,
pagdadala ng droga, sexual harassment, vandalism, pagnanakaw, pagdadala ng
mga nakasasakit na bagay at marami pang iba.
Sa araling ito ay itutuon ang pansin sa pagtalakay sa dalawang pangunahing
karahasan na laganap na sa paaralan sa kasalukuyan.
Ang Pambubulas o Bullying
Ang pambubulas o bullying ay isang sinasadya at madalas na malisyosong
pagtatangka ng isang tao o pangkat na saktan ang katawan o isipan ng isa o mahigit
pang biktima sa paaralan. Ito ay nagaganap dahil sa hindi pantay na kapangyarihan
o lakas sa pagitan ng mga tao. Ang mga batang nambubulas ay ginagamit ang
Nakalulungkot na ang lugar na
dating sagrado dahil dito
dumadaloy ang karunungan at
katuwiran ay nababahiran na ng
karahasan.

383
kaniyang kapangyarihan, na nakahihigit sa kaniyang binubulas – pisikal na lakas,
pagkakaroon ng kaalaman sa mga nakahihiyang impormasyon tungkol sa binubulas
o kaya naman ay popularidad – upang kontrolin o magdulot ng panganib sa kapwa.
Matatawag lamang na pambubulas kung ito ay isasagawa ng paulit-ulit o may
potensyal na maulit sa takdang panahon.
Ang pambubulas ay hindi palaging marahas. Sa katunayan, mas malalim
ang sugat na iniiwan ng pambubulas na hindi marahas. Upang mas maging
madaling unawain ito ay tatalakayin ang dalawang uri ng pambubulas.
Uri ng Pambubulas
1. Pasalitang Pambubulas. Pagsasalita o pagsusulat ng masasamang salita laban
sa isang tao. Kasama rito ang pangangantyaw, pangungutya, panunukso,
panlalait, pang-aasar, paninigaw, pagmumura, pang-iinsulto, pagpapahiya sa iyo
sa harap ng maraming tao, at iba pa.Sa nabanggit na pag-aaral ng PLAN
Philippines, ang pangungutya at panunukso ang pinakapangunahin sa
nararanasan ng mga mag-aaral sa paaralan. Kahit sa maagang yugto ng pag-
aaral ng mga bata sa paaralan ay nararanasan na nila ang kutyain at tuksuhin
bunga ng iba-ibang kadahilanan. 50% sa mga mag-aaral na nasa Una hanggang
Ikatlong Baitang, 67% sa Ikaapat hanggang Ika-anim na Baitang ang 65% sa
mga nasa high school ang mayroong ganitong karanasan. Hindi ito marahas
ngunit nakaalarma ang maaaring maidulot nito sa mga batang madalas na
nakararanas nito.
2. Sosyal o Relasyonal na Pambubulas. Ito ay may layuning sirain ang reputasyon
at ang pakikipag-ugnayan sa ibang tao. Kasama rito ang hindi pagtanggap sa
isang tao o sadyang pang-iiwan sa kaniya sa maraming pagkakataon,
panghihikayat sa ibang mag-aaral na huwag makipagkaibigan sa isang partikular
na indibidwal o pangkat, pagkakalat ng tsismis, pagpapahiya sa isang tao sa
gitna ng nakararami at iba pa.
3. Pisikal na Pambubulas. Ito ay ang pisikal na pananakit sa isang indibidwal o
pangkat at paninira ng kaniyang mga pag-aari. Kasama rito ang panununtok,
paninipa, pananampal, pangungurot, o ang biglang pag-alis ng upuan habang

384
nakatalikod upang matumba ang nakaupo. Kabilang din dito ang pagkuha at
pagsira sa gamit o pagpapakita ng hindi magagandang sensyas ng kamay.
Profile ng mga Karakter sa Pambubulas
Ang Nambubulas
Ayon sa isinagawang pag-aaral ni Karin E. Tusinski (2008) ang dahilan ng
pambubulas ng isang tao ay maaring maugat sa pamamaraan ng pagpapalaki ng
kaniyang mga magulang. Sabi niya sa kaniyang pag-aaral, ang isang bata na
nambubulas ay:
1. Mas malamang na napalaki ng isang pamilyang napabayaan na gawin ang lahat
ng kaniyang gustong gawin at hindi napaaalalahanan lalo na sa mga hindi
tamang nagagawa.
2. Hindi naramdaman sa kaniyang pamilya ang pagmamahal
3. Hindi napalago ang komunikasyon at ugnayan sa loob ng pamilya
4. Ginamitan ng pananakit bilang pagdisiplina
5. Nakita ang pagiging marahas ng magulang na magdudulot ng pagkakaroon ng
damdamin ng poot sa kapwa at malaon ay makaramdam ng kasiyahan sa
pananakit sa iba
Ito ang lumalabas na pasimula sa pagkakaroon ng kakayahan ng isang
mambubulas na makapanakit ng kanilang kapwa. Ang isang mambubulas ay may
pagkiling sa mga gawaing masama at nakasasakit ng kapwa at makikita ang
kanilang malabis na pagnanais na mangibabaw (dominance) sa lahat. Ginagamit nila
ang pangingibabaw na ito upang maisakatuparan ang kanilang mga ninanais,
napasusunod nila ang mga batang mas mahina sa kanila. Nakalulugod sa kanila ang
maramdaman ang kanilang kapangyarihan at kakayahang kontrolin ang ibang tao.
Kumikilos sila ng ganito dahil labis na mataas ang kanilang tiwala sa kanilang sarili
(Tusinski, 2008). Iniisip nila nararapat lamang para sa kanila ang sundin at katakutan
ng iba (entitlement) at kailangang kilalanin bilang pinakamakapangyarihan sa buong
paaralan.

385
Ang Binubulas
Ano naman ang madalas na sanhi kung bakit nabubulas ang isang tao?
Narito ang ilan lamang sa mga posibleng dahilan:
1. Kaibahang Pisikal(physically different). Ang mga halimbawa nito ay ang
maaaring pakakaroon ng kapansanan sa katawan, masyadong mataba o payat,
mahina o astigin, masyadong matangkad o bansot, at iba pa.
2. Kakaibang Istilo ng Pananamit(dresses up differently). Halimbawa, kung ikaw ay
babae,maaaring magiging target ka nila kung masyadong maiksi o bulgar ka sa
iyong pananamit, o di kaya masyado namang mahaba o balot ang katawan o
konserbatibo ka kung manamit.
3. Oryentasyong sekswal(sexual orientation). Lapitin ka ng mga mambubulas kung
nakikitaan ka nila ng pagiging mahina bilang isang lalaki o di kaya sa pagiging
astigin mo bilang isang babae.
4. Madaling mapikon (short-tempered). Matutuwa ang isang nambubulas kung
makikitang kagyat ang galit na ipakikita kapag tinutukso o kinukutya. Alam nilang
nakaaapekto ang kanilang ginagawa kung kaya matutuwa silang ito ay ulit-uliting
gawin.
5. Balisa at di panatag sa sarili (anxious and insecure). Ang kawalan ng seguridad
sa sarili ay isang palatandaan ng kahinaan. Madali itong nakikita ng mga
nambubulas.
6. Mababa ang tingin sa sarili (low self-esteem). Maging ang kawalan ng tiwala ay
isang napakagandang indikasyon na magiging madali para sa isang
mambubulas na maipakita ang kaniyang nakahihigit na kapangyarihan. Mas
tumataas ang tiwala nila sa kanilang sarili kung nakikita nilang walang
kakayahan ang kanilang binubulas na ipakita ang kaniyang kakayahan at
kalakasan.
7. Tahimik at lumalayo sa nakararami (quiet and withdrawn).
8. Wala kang kakayahang ipagtanggol ang sarili (inability to defend oneself) laban
sa kanila.

386
Mga Epekto ng Pambubulas
Ayon nga kay Michael Diamond, Direktor ng Plan Philippines,
“Nakababahala ang palaki nang palaking bilang ng mga nabibiktima ng pambubulas
dahil ang mga biktima nito ay mayroong posibilidad na makalinang ng pagiging
mailap at ng takot na makaaapekto sa pamamaraan ng kanilang pakikipag-ugnayan
sa kanilang kapwa, makahahadlang sa kanilang pakikilahok sa paaralan at
makapagpapababa ng kanilang marka sa pag-aaral”. Mas higit pa rito, maaari itong
magdulot ng takot sa pagharap ng mga bata sa lipunan. Magdudulot ito ng madalas
na pagliban sa klase na malaon ay magbubunga ng paghinto sa pag-aaral at pag-
ayaw na muli pang bumalik sa paaralan. Narito pa ang ilan sa mga pangunahing
epekto ng pambubulas:
1. May mga pag-aaral na
makapagpapatunay na ang
mga biktima ng pambubulas
ay may posibilidad na
magkaroon ng labis na
pagkabalisa, kalungkutan,
suliranin sa pagtulog (sleep
difficulties), mababang tiwala
sa sarili, maging sakit ng ulo
at tiyan at pangkalahatang
tensiyon kumpara sa mga
kabataan na hindi nagiging
biktima ng pambubulas. Ang pambubulas na ito ay magdudulot ng stress sa
biktima na malaon ay magdudulot ng mahinang pangangatawan laban sa sakit
at impeksyon kung kaya mas marami sa nakararanas ng ganito ay nagiging
sakitin.
2. Ang biktima ng pambubulas ay madalas na kakaunti ang kaibigan o maaaring
walang kaibigan. Dahil sa kanilang labis na pagiging balisa at sa kanilang
mababang pagtingin sa kanilang sarili, masyadong mahirap para sa kanila ang
humanap at magkaroon ng kaibigan. Maaari itong magdulot ng pag-iisa at
pagiging malayo sa nakararami at magkakaroon sila ng paniniwala na hindi sila
Maaalala ko habangbuhay at hindi kailanman
malilimutan
Lunes: Kinuha nila ang aking pera
Martes: Tinawag sa iba-ibang pangalan
Miyekules: Pinunit nila ang aking uniporme
Huwebes: Puno ng dugo ang aking katawan
Biyernes: Tapos na ang lahat
Sabado: Kalayaan
Isinalin mula sa tulang sinulat ng isang batang 13
taong gulang na biktima ng pambubulas sa
England. Winakasan niya ang kaniyang sariling
buhay dahil sa seryosong pambubulas ng
kaniyang kapwa mag-aaral.

387
karapat-dapat na magkaroon ng kaibigan. Bukod pa rito, ayaw ding
makipagkaibigan ng ibang mga mag-aral sa mga biktima ng pambubulas dahil
sa takot na maging sila ay maging biktima rin at hindi rin sila magustuhan ng
ibang mag-aaral kapag nakitang sila ay nakikihalubilo sa mga binubulas.
3. Isa pa sa posibleng epekto sa biktima ng pambubulas ay ang posibiliad na sila
mismo ay maging marahas, maaaring sa panahon ng pambubulas o sa
hinaharap. Ang karahasan na ito ay maaaring nilang gawin sa kanilang sarili, sa
paaralan o maaaring sa taong nambubulas sa kanila. Maaaring makagawa sila
ng mas marahas na bagay lalo pa at naging malabis ang sakit na kanilang
naranasan mula sa mga nambubulas. Sila ay napipilitang gumanti at
makapanakit.
Ito ay mga palatandaan na hindi nabibigyan ng tuon dahil sa pag-aakala ng
marami na ang pambubulas ay bahagi ng yugto ng pagdadalaga/pagbibinata. Sabi
nga ng ilan, “That’s part of growing up!” Mahalagang maunawaan ng lahat ng
kabataan na hindi normal na kasama sa paglago ang pagiging biktima ng pananakit
ng kapwa.
Kung inaakala ng marami na ang pambubulas ay tanging sa binubulas
lamang nakaapekto ito ay isang pagkakamali. Maging ang pambubulas ay mayroon
ding epekto sa taong gumagawa nito. Mayroong panandalian at pangmatagalang
epekto ang kanilang gawing pambubulas. Sila ay mas malamang na masangkot sa
mga mapanganib na gawain bilang bata at maging sa kanilang pagtanda. Sa
kanilang kabataan, mas mataas ang posibilidad na sila ay masangkot sa
pagnanakaw, magsimulang makasama sa mga pisikal na away, masaktan sa
pakikipag-away, lumiban sa klase, magdala ng mga armas upang magdulot ng takot
sa ibang mag-aaral, gumamit ng alcohol at droga at marami pang iba.
Maaaring silang magsimulang magkakaroon ng di kanais-nais na asal sa
pakikipag-ugnayan sa kapwa, di katanggap-tanggap na kakayahan sa
pakikipagkapwa, at maaaring masasangkot pa sa mas maraming gulo sa hinaharap.
Ang mga ganitong mga katangian ng isang nambubulas ay kailangang mabago dahil
kung hindi ay maaaring magdulot ng mas malaking suliranin sa hinaharap. Ang hindi
magandang imahe na nabubuo ng isang nambubulas sa lipunan ang magiging sanhi

388
upang hindi siya makatagpo ng tunay na kaibigan at hindi makatanggap ng tunay na
paggalang mula sa kaniyang kapwa kabataan.
Ano ang mangyayari kung hindi matutulungan ang isang mambubulas na
tumigil sa ganitong mga gawain? Lalala ang di kanais-nais na pakikipag-ugnayan sa
kapwa at maaaring humantong ito sa isang trahedya sa kanilang buhay, sa kanilang
pamilya, sa paaralan at sa lipunan. Halimbawa nito ay ang pangyayari sa isang
mag-aaral na nambubulas ng kapwa mag-aaral sa Colegio de San Agustin sa
Maynila. Umabot sa punto na kinampihan siya ng kaniyang ama at nanutok ito ng
baril sa kaniyang biktima. Naging magulo ang buhay ng kanilang pamilya nang dahil
sapangyayaring ito.
Hindi ito normal sa yugto ng pagdadalaga/pagbibinata. Hindi kailanman
maaaring hayaan ang patuloy na ganitong pangyayari dahil lamang inaakala ng
marami na bahagi ito ng kanilang pagbabago at paglago.
Paglahok sa Fraternity o Gang
Bilang panlipunang nilalang, likas sa atin ang pagnanais na mapabilang
(belongingness). Naghahanap tayo ng pangkat kung saan tayo mapabilang maliban
sa ating pamilya. Ang usapin na lamang ay kung anong uri ba ng pangkat ang iyong
ninanais na kabilang o sa kasalukuyan ay kinabibilangan.
Katulad ng lumalalang suliranin sa pambubulas ay ang paglago rin ng bilang
ng mga kabataan na kabilang sa fraternity at gang maging sa loob ng paaralan.
Noon ang imahe ng gang ay simpleng mga kalalakihan na walang malinaw na
layunin at direksyon ang buhay, gusto nilang makialam sa maraming bagay ngunit
hindi ito nangangahulugan na naghahanap sila o nagsisimula ng kaguluhan at
karahasan at maaaring nasasangkot sila sa karahasan ngunit hindi
nangangahulugan na kailangang magdala ng nakasasakit at nakamamatay na
armas. Sa kasalukuyan, ang gang ay mas bata, mas marahas, walang takot at higit
sa lahat mayroong ng mga kababaihan. Pabata na nang pabata ang hinihinging
edad at ang bilang ng babae at lalaki na nagkakaroon ng interes ay palaki nang
palaki. Lumipas na ang panahon na sapat na ang pare-parehong damit o panyo na
nasa ulo o balikat, sa ngayon ay kinakailangan na ng mas permanenteng mga
palatandaan katulad ng tattoo o kaya naman ay pagpaso sa nakatagong bahagi ng

389
katawan. Ganito na ang naging pagbabago ng imahe ng pagiging kasapi ng isang
fraternity o gang.
Makatutulong ang babasahin na ito upang imulat ang mata sa bumubulagang
katotohanan tungkol sa pag-iral at paglago ng mga fraternity at gang sa bansa. Sa
pamamagitan ng pagkakaroon ng kaalaman mas magiging malinaw kung bakit
mahalagang iwasan na maging kasapi ng ganitong samahan.
Ano nga ba ang gang? Ano nga ba ang fraternity? Magkapareho ba ito?
Walang unibersal na kahulugan ang gang. Ayon sa Kagawaran ng Katarungan ng
Estados Unidos ito ay:
1. Pagsasamahan ng tatlo o mahigit pang indibidwal;
2. Ang mga miyembro nito ay kolektibong kinikilala ang kanilang pangkat sa
pamamagitan ng paggamit ng pangkatang pagkakakilanlan (group identity) na
kanilang ginagamit upang makalikha ng takot o intimidation, madalas ay
ginagamit nila ang isa o mahigit pa sa sumusunod:
a. iisang pangalan o pagkakakilanlan
b. islogan
c. mapagkakakilanlan o palatandaan
d. simbolo
e. tattoo o iba pang marka sa katawan
f. kulay ng damit
g. ayos ng buhok
h. senyales ng kamay o graffiti
3. Ang tanging layunin ay makilahok o sumali sa masasamang gawain o mga
krimen at gumagamit ng karahasan o intimidation upang maisagawa ang mga
ito.
4. Ang mga kasapi ay sumasali sa masasamang gawain o krimen na kung ang
gagawa ay mga nakatatanda, ay mga krimen na may layuning mas palakasin
ang kapangyarihan ng pangkat, reputasyon at pinansyal na panustos sa kanilang
mga pangangailangan.

390
5. Ang samahan ay maaari ding magtaglay ng sumusunod na katangian:
a. Mayroon silang sinusunod na mga panuntunan para sa pagsama o
paglahok
b. Nagkikita ang lahat ng miyembro sa mga on a recurring basis
c. Nagbibigay ang mga kasapi nito ng proteksyong pisikal sa mga kapwa
kasapi nito lalo na mula sa mga kapwa gang
d. Mayroon silang itinuturing na partikular na lugar na tinatawag na
“teritoryo”
Ang fraternity naman sa kabilang dako ay isang panlipunan o akademikong
organisasyon o samahan na ginagamit ang alpabetong Griyego na batayan sa
kanilang mga pangalan. Ito ay isang pagkakapatiran (latin:frater na
nangangahulugang “brother) na pinag-isa ng layuning mapalago ang aspetong
intelektwal, pisikal at sosyal ng mga kasapi. Malaya ang lahat ng mga kasapi nito na
makilahok o makisama na hindi tinitingnan ang katayuan sa lipunan patungo sa
makabuluhang layunin. Ito ay binuo dahil sa maraming layunin, kasama rito ang
edukasyon lalo na sa mga pamantasan, kakayahan sa paggawa, etika, relihiyon,
pulitika, pagtulong sa kapwa, o maging paggawa ng krimen at marami pang iba.
Palaging ginagabayan ang mga kasapi nito ng kahalagahan ng pagbibigayan ng
suporta sa isa’t isa.
Mapapansin ang ilang mga pagkakaiba sa kanilang kahulugan at layunin
ngunit mapapansin na kapwa mayroong kapasidad ang fraternity at gang na
makagawa ng masama sa kapwa at makapagdulot sa kanila ng kapahamakan.
Dahil sa kasalukuyan, ang mga kasapi ng fraternity at gang ay pabata nang
pabata, nagkakaroon na rin ng malaking pagbabago sa layunin, pamamaraan at
gawain ng mga kasapi nito.
Sa kasalukuyan, narito ang mga pangunahing katangian ng mga gang
a. Itinuturong nangungunang dahilan sa pagdami ng karahasan o krimen sa
kasalukuyan, sa loob man o sa labas ng paaralan.
b. Upang maging kasapi ng isang gang, isang inisasyon ang kailangang
maipasa. Ito ay kadalasang naglalaman ng mga marahas na gawain
katulad ng pananakit na pisikal, pananamantala o pagpatay

391
c. Ang pagiging kalahok ng isang gang ay maaaring magdulot ng
kapahamakan, maaaring maging dahilan ng pagkakakulong o kaya
naman ay kamatayan
d. Ang paglahok sa isang gang ay halos palaging nangangahulugan ng
paggamit ng alcohol at droga
e. Inilalagay nito sa kapahamakan maging ang sariling pamilya na siyang
maaring pagbalingan ng mga kalabang gang bilang paghihiganti
f. Karamihan sa miyembro ng gang ay nadadala ang pagiging marahas
hanggang sa kanilang pagtanda, mas madalas na labas masok sa
kulungan kung humaba man ang kanilang buhay
g. Karamihan sa mga miyembro ng gang ay humihinto sa pag-aaral o di
kaya naman ay natatanggal sa paaralan
h. Ang mga miyembro ng gang ay mas madalas na nasa kalye at kung
minsan ay humahawak ng baril o iba pang mga armas na nakasasakit at
nakamamatay
Hindi marahil tama na isisi lamang natin ang paglaganap ng gang sa
musikang kanilang naririnig o sa mga pelikulang kanilang napanonood. Marami kasi
ang nagsasabi na ang midya ang pinakamalaking impluwensya para sa mga
kabataan. Ngunit lumalawak ang ganitong samahan dahil ang mga kasapi nito ay
naniniwalang “cool” ang maging kasapi nito – nais nilang maramdaman na sila ay
tinatanggap bilang tao sa ganitong uri ng samahan. Sa pananaw ng mga kabataang
sumasali sa fraternity o gang, nakalilikha ang kanilang pagiging kasapi ng kanilang
lugar o katayuan sa lipunan – na sila ay nagkakaroon ng impluwensya sa maraming
tao. Isa itong malakas na panghimok lalo na sa mga kabataan na malungkot o nag-
iisa. Nahihimok sila dahil sila ay pinangangakuan ng proteksyon at lakas o
impluwensya at pinaniniwalang ang kanilang pakikiisa ay para sa kanilang
kapakanan.
Mahalaga ang kaalaman na ito tungkol sa fraternity at gang upang mas
maging madali para sa iyo ang magpasiya sa pag-iwas na mapabilang sa ganitong
pangkat. Marami silang ipinangangako ngunit kailangan ay maging mulat ang lahat
sa pangmadalian at pangmatagalang epekto ng pagsapi rito.

392
Ang pagsali sa gang sa loob ng paaralan ay isa sa mga sagabal sa pag-aaral ng
mga kabataan. Ito ay nakagagambala sa pagpasok sa paaralan at naiiba ang tuon
ng mga sumasapi rito. Natututo ang mga kasapi nito ng mga masasamang gawain-
maaaring ang ilan ay napipilitang sumunod sa paggawa ng mga masasamang
gawain upang maiwasan ang katulad na parusang ibinibigay ng mga pinuno at
kasapi nito sa mga kabataang hindi nila kasapi o kasapi lalo na ng mga kalaban
nilang gang. Nakalilimutan na rin ng mga kasapi nito ang paggalang sa mga nasa
kapangyarihan dahil ang mas marami sa kanila ay naniniwalang walang sinuman
ang mas makapangyarihan sa kanila. Ito at marami pang ibang dahilan ang nagiging
sanhi upang mas lalong lumawak ang masamang gawain na maaari nilang gawin at
dumarami ang mga taong nagiging biktima ng kanilang gawain. Halimbawa nito ang
nangyaring pananaksak sa isang Mataas na Paaralan ng isang katorse anyos na
mag-aaral, na miyembro ng gang, sa kaniyang guro na siyang ikinamamatay nito.
May naiulat din na pamamaril ng isang miyembro ng gang sa kaniyang kapwa mag-
aaral sa paaralan sa isang Rehiyon na ikinasasawi rin ng huli. Nakapanlulumong
isipin na kakayanin itong gawin ng mga kabataan na dapat sana ay nagsisimulang
bumuo ng kanilang mga pangarap at nagpaplano para sa pagkamit ng kanilang mga
layunin sa buhay.
Malawak ang maaaring maging pinsala ng patuloy na pagdami ng mga
kasapi ng fraternity at gang. Kung kaya nararapat lamang na maging malawak din
ang pagkilos upang ito ay mapigilan o mas nararapat masugpo. Ano nga ba ang
nararapat na gawin? Mayroon pa bang pag-asang ito ay masugpo? Oo naman, ang
mahalaga lamang ay balikan ang pinakapangunahin at ang pinakamahalaga sa
lahat… ang pagmamahal.
Mga Pamamaraan Upang Maiwasan ang Karahasan sa Paaralan
Ang layunin ng iba’t ibang pamamaraan na nabuo bunga ng mga pag-aaral
sa ibang bansa pangunahin na ang Estados Unidos, ay pigilan ang pagkakaroon ng
karahasan sa paaralan. May apat na antas kung saan maaring pakilusin ang
programa laban sa karahasan sa paaralan: sa lipunan, sa paaralan, sa tahanan, at
sa indibidwal.

393
Ang mga pamamaraan sa antas na panlipunan ay nakatuon sa sosyal at
kultural na pagbabago dito upang mabawasan ang karahasan saan man ito
nagaganap. Halimbawa ay ang regulasyon ng media upang mabawasan ang
pagpapalabas at paglalathala ng karahasan dito, ang paghuhubog ng mga
pamantayang sosyal, pagbabago sa sistema ng edukasyon. Ang mga programa sa
antas na ito ay nangangailangan ng mahabang panahon at higit na mahirap
ipatupad kaysa sa alinmang antas.
Ang programa sa antas na pampaaralan ay nakadisenyo upang baguhin ang
mga kalagayan sa paaralan na kaugnay ng karahasan. Ito ay maisasagawa sa
pamamagitan ng pagsasaayos at pagkakaroon ng sistema sa loob ng klase,
cooperative learning at wasto at sapat na pamamatnubay ng mga guro sa mga mag-
aaral. Sa mga paaralang elementarya ang pamamaraan o istratehiyang tinawag na
Good Behavior Game ay nakatutulong upang mabawasan ang pagkaantala ng klase
at magkaroon ng mabuting interaksyon sa loob ng klase. Nakatutulong naman ang
Second Step Curriculum upang sanayin ang mga mag-aaral sa ikalawa at ikatlong
baitang na magkaroon ng pagpipigil sa sarili at empathy upang mabawasan ang
agresyon sa kanilang pagkilos at pakikitungo sa kapwa mag-aaral. Karamihan ng
mga programa sa paaralan upang mabawasan o mawala ang karahasan ay
nakatuon sa pagsugpo sa pambubulas sa loob ng paaralan. Gayun pa man
napatunayan pa rin na higit na mabisa ang mga programa na kaugnay ng
pagpapalakas ng ugnayan sa pamilya at mga programang nakapagpapataas ng
kasanayang sosyal at akademiko ng mga kabataang nanganganib bumagsak o
umalis sa paaralan. Samakatuwid ang mga estratehiya at programa sa antas na
pantahanan at indibidwal ay mas dapat na bigyan ng tuon.
Pagmamahal sa SARILI, KAPWA, at BUHAY: Mga Sandata laban sa Karahasan
sa Paaralan
Tama nga, ang lahat ay dapat na nag-uugat sa sarili. Ang pagmamahal sa
sarili ang isa sa pinakamahalagang sandata na magagamit ng isang kabataan upang
maiwasan na masangkot sa anumang karahasan sa paaralan.
Isapuso mo ang katotohanan na nag-iisa ka lamang sa mundo. Mahalaga ka,
isa kang hindi na mauulit na ekspresyon ng diwa ng Diyos. Ikaw lang ang mayroong

394
natatanging pagkakataon upang kilalanin nang malalim ang iyong sarili at tuklasin
ang landasin na para sa iyo.
Kaya mong mahalin ang iyong kapwa, mag-alala para sa kanila, bigyan sila
ng lakas ng loob, suportahan, makinig, ngunit lahat ng biyaya ng kasiyahan, pag-
unawa at pag-aaruga na iyong ibinibigay sa iyong kapwa ay nararapat din para sa
iyong sarili. Kailangan mo ng pagmamahal na ikaw lamang ang makapagbibigay.
Marami tayong rason upang hindi mahalin ang ating sarili. Maaaring mataba
ka o sobrang payat kaya, iyakin o hindi marunong umiyak, takot sa kabiguan o takot
sa tagumpay, hindi sapat ang iyong kakayahan, ganda, kapangyarihan, tangkad,
tapang, pagiging interesante. Madalas kinukumbinsi ng tao ang kaniyang sarili na
hindi siya nararapat sa buhay na kaniyang hinahangad para sa kaniyang sarili. Ito at
marami pang iba ang nagpapahina sa iyo, lalo na sa paningin ng ibang tao.
Dalawang bagay ang mahalaga upang maiwasan ang pagiging mapaghanap
at ang kawalang ng kapanatagan ng tao:
1. Kaalaman sa Sarili - Mahalagang kilalanin ang sarili. Ano ang iyong talento at
kakayahan? Ano ang iyong kalakasan at kahinaan? May kaalaman ka ba sa
iyong damdamin? Ano ang tunay na layunin mo sa buhay? Ano ang gusto mong
marating sa hinaharap? Ano ang tunay na makapagpapasaya sa iyo? Ito ay
mahahalagang tanong na nangangailangan ng sagot upang masabi mong
mayroon kang kaalaman sa iyong sarili. Mahalagang masagot ang mga tanong
na ito upang maging panatag ang iyong damdamin at ang iyong kabuuan. Sa
ganitong paraan mo lamang mauunawaan at matatanggap ang iyong sarili bilang
ikaw at hindi maghanap ng mga bagay na hindi naman talaga para sa iyo. Ang
pag-unawa at pagtanggap ay pangunahin patungo sa pagmamahal. Ganito
mapagtatagumpayan ang pag-iwas na masangkot sa anumang kaguluhan lalo
na sa paaralan.
2. Paggalang sa Sarili - Upang magkaroon ka ng paggalang sa kapwa, kailangan
mo munang magkaroon ng paggalang sa iyong sarili. Ibig sabihin nito ay ang
pagkakaroon ng pagpapahalaga sa sarili (self-esteem or self-worth). Sa
madaling salita, mayroon kang positibong pagtingin sa iyong sarili.

395
Gaano ba kahalaga ang paggalang sa sarili? Ang paggalang sa sarili ay
nakatutulong sa pagbuo ng malusog at mapanagutang pananaw sa buhay. Ito ay
dahil kung panatag ka sa iyong sarili mas madali sa iyo ang magkaroon ng pag-
unawa at simpatiya sa kalagayan ng iyong kapwa.
Kung panatag ka sa iyong sarili, hindi mo kailangang gumawa ng anumang
bagay para lamang mapansin at makuha ang atensyon ng iba tulad halimbawa sa
mga ginagawa ng mga nambubulas sa inyong paaralan. Ang iyong halaga (self-
worth) ay hindi nakabatay sa mga taong nakapaligid sa iyo. Sa halip, ito ay
nakabatay sa positibong pagtingin mo sa iyong sarili at kung paano mo ginagamit
ang iyong mga kakayahan para sa ikabubuti ng iyong sarili at ng iyong kapwa. Ang
paggalang sa sarili ay tutulong sa iyo na maging mapagkumbaba. Dahil dito
maiwasang mangibabaw ang iyong pagkamaka-ako.
Mas magiging madali na ang maglaan ng pagmamahal sa kapwa kung may
pagmamahal sa sarili. Likas sa tao ang makatanggap ng paggalang at pagmamahal
mula sa kaniyang kapwa dahil siya ay anak ng Diyos at dahil lahat ng tao ay
biniyayaan ng dignidad, lahat tayo ay karapat-dapat dito. Bakit mahalagang
matutuhan ng lahat na igalang at mahalin ang kaniyang kapwa?
1. Ang paggalang sa kapwa ay kailangan upang maging ganap ang pagmamahal
na inilalaan. Hindi ito hinihingi o binibili, bagkus inaani dahil sa itinanim na
paggalang sa kapwa. Palaging pagsikapang gawin kung ano ang makabubuti
para sa lahat at magkaroon ng positibong pagtingin sa lahat at nakatitiyak na
susuklian din ito ng higit sa iyong ibinigay. Ngunit hindi nangangahulugan na
palaging tayong maghihintay ng sukli mula sa ating ibinigay. Tandaan na ang
tunay na pagmamahal ay wala kundisyon at walang hinihintay na kapalit.
2. Ang pagmamahal sa kapwa ay nangangahulugan din ng pag-unawa sa kaniya.
Kapag mahal mo ang isang tao nakahanda kang tanggapin siya bilang siya.
Walang kundisyon at walang inaasahang kapalit. At higit sa lahat palaging
nakahandang dumamay sa tagumpay at lalo’t higit sa kabiguan.
3. Ang pagmamahal sa kapwa ay may kaakibat na katarungan. Ang katarungan,
katulad ng natalakay sa mga nagdaang aralin, ay pagbibigay sa kapwa ng
nararapat para sa kapwa, ang paggalang sa kaniyang dignidad bilang tao.

396
Ang karahasan sa paaralan o sa kahit na saang lugar ay bunga ng
pagtalikod ng taong gumagawa nito sa tunay at dalisay na kahulugan ng
pagmamahal. Kahit na sino ay sasang-ayon na kapag mananatili ang pagmamahal
sa gitna ng lahat ng ugnayan ay walang sinuman ang makaiisip na magdulot ng
sakit o panganib sa buhay ng kaniyang kapwa. Ngunit katulad naman ng anumang
halaman o puno ito ay kailangang ipunla, alagaan at palaguin dahil matututuhan
lamang ang magmahal kung ito ay naiparamdam o naiparanas.
Palagi mong gamiting gabay ang mga katagang ito: Mahalin mo ang
iyong sarili upang matutuhan mong mahalin ang iyong kapwa, pagmamahal na
pinagniningas ng halimbawa ng tunay na pagmamahal na ibinibigay ng Diyos.
Kapag ito ay naisapuso tiyak na hindi magtatagumpay ang karahasan sa anumang
paraan. Maaari ka bang tumulong sa paghahasik ng binhi?
TAYAHIN ANG IYONG PAG-UNAWA
1. Ano ang sanhi ng karahasan sa paaralan? Isa-isahin ang mga ito?
2. Ano ang dahilan kung bakit umiiral ang karahasan sa paaralan? Talakayin.
3. Ano ang epekto ng pagkakaroon ng karahasan sa paaralan?
4. Paano ganap na masusugpo ang mga karahasan sa paaralan? Ipaliwanag.
5. Bakit mahalagang iwasan ang anumang karahasan sa paaralan?
Ipaliwanag.
6. Paano mo mailalarawan ang isang paaralang ligtas sa anumang uri ng
karahasan?
Gamit ang graphic organizer sa pahina 397, sagutin ang mahalagang tanong:
Bakit mahalaga ang pag-iwas sa anumang uri ng karahasan sa paaralan at ang
aktibong pakikisangkot upang masupil ito?

397
Batayang Konsepto:
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
Pagganap
Matapos magkaroon ng kamalayan sa kasalukuyang kalagayan ng
paaralan sa usapin ng pagkakaroon ng karahasan dito sa anumang paraan,
mahalagang maibahagi sa lahat ang kaalaman na natutuhan mula sa aralin.
1. Magplano para sa pagsasagawa ng isang “panel discussion” o “symposium”
tungkol sa paksang “Karahasan sa Paaralan: Maiiwasan Kung May
Kaalaman”.
2. Makipag-ugnayan sa mga namamahala ng paaralan sa tulong ng gurong
tagapayo upang maisagawa ang gawain. Hingin ang kanilang pagpayag sa
isasagawang gawain sa pamamagitan ng paggawa ng isang liham.
Mahalagang isalaysay ang pangunahing layunin sa pagsasagawa ng gawain
at maikling pagsasaad ng magiging daloy ng gawain.
3. Tiyakin na bago isagawa ito ay naipakita sa tagapayo ang liham at lahat ng
mga kalakip nito.
4. Matapos makuha ang pagpayag ng mga namumuno sa paaralan ay
planuhin ang pagsasagawa ng proyekto.
Ang pag-iwas sa
anomang uri ng
karahasan sa
paaralan
Ang aktibong
pakikisangkot sa
pagsupil nito
ay patunay
ng
na may
kaakibat na
________
Pag-uugnay ng Batayang Konsepto sa Pag-unlad ko Bilang Tao
sa modyul na ito?

398
5. Mag-anyaya ng mga tagapagsalita sa “panel discussion” o “symposium”.
Makabubuti kung mag-aanyaya ng sinuman sa sumusunod:
a. Guidance counselor
b. Namumuno sa paaralan (hal. Punongguro, o mga puno ng Kagawaran)
c. Mga tauhan ng DSWD
d. Mga dating kasapi ng fraternity o gang na sa kasalukuyan ay nabago
ang buhay at may malalim na pagkatuto sa kanilang naging karanasan.
e. Mga biktima ng bullying na nalampasan ang kanilang mga pinagdaanan
f. At iba pa na may sapat na kaalaman tungkol sa paksa
6. Imbitahan ang ilang mga mag-aaral lalo na yaong naging bahagi ng
isinagawang survey na sa iyong palagay ay nangangailangan ng kaalaman
at paggabay.
7. Magtala ng mahahalagang pangyayari sa isasagawang gawain. Mas
makabubuti kung i-video ito upang maibahagi sa mas maraming tao sa
pamamagitan ng socal networking site.
Pagninilay
1. Lumikha ng isang newsletter na ang pangunahing paksa ay tungkol sa
karahasan sa paaralan.
2. Isalaysay dito ang sumusunod:
a. Mga mahahalagang kaalaman na nais na ibahagi sa maraming mga mag-
aaral sa paaralan
b. Mga tunay ng kuwento ng karahasan mula sa mga kapwa mag-aaral na
makatutulong upang mas maimulat ang mata ng lahat tungkol sa panganib
na dulot ng pambubulas at paglahok sa fraternity o gang.
c. Pagninilay tungkol sa naging karanasan sa kabuuan ng aralin
d. Mga mungkahing proyekto o gawain na makatutulong upang mapigilan ang
paglaganap ng karahasan sa paaralan
3. Tiyakin na magiging malikhain sa paggawa ng newsletter upang mahimok ang
marami na basahin ito.
4. Ipakita sa guro ang nilalaman nito upang matiyak na walang maling
impormasyon na mailalagay dito.
5. Matapos maipakita sa guro ay ibahagi ito sa social networking site katulad ng
facebook, twitter atbp.

399
Pagsasabuhay
1. Makipag-ugnayan sa guidance counselor ng paaralan upang magplano para sa
pagbubuo ng isang support group na aalalay sa mga mag-aaral na biktima ng
anumang uri ng karahasan sa paaralan. Bigyang-linaw sa kaniya ang
mahahalagang bagay na kailangang ihanda para sa pagsasakatuparan nito.
2. Matapos ang pakikipag-ugnayan ay magsagawa ng kampanya upang
makahikayat ng mga kapwa mag-aaral na nagnanais na maging bahagi ng
pangkat lalong-lalo na yaong mga mag-aaral na mayroon ng karanasan sa
karahasan sa paaralan. Mas magiging makabuluhan din ito kung gagawing
kabahagi sa pangkat ang iba pang mga kasapi ng pamayanan at pamunuan sa
paaralan. (Hal. mga magulang, kasapi ng pamunuan ng barangay, mga NGO sa
pamayanan at iba pa.)
3. Mahalagang maisagawa ang sumusunod na gawain ng support group.
a. Pagsasanay para sa lahat ng mga mag-aaral na magiging kabahagi sa
pangkat, ito ay magagawa sa pangunguna ng guidance counselor ng
paaralan o iba pang mga tao na may kasanayan sa mga gawain kaugnay
nito.
b. Isagawa ang ilang mga mungkahing gawain:
b.1. Mag-anyaya ng mga tagapagsalita na mas makapagpapalawak ng
kaalaman tungkol sa karahasan sa paaralan at kung paano ito
mapipigilan o masusugpo
b.2. Magkaroon ng pagkakataon ng pagbabahagi ng mga kakayahan at
talento ng mga kasaping mag-aaral
b.3. Positive action sessions. Pagkakataon na bibigyan ang lahat na
maibahagi sa pangkat ang kanilang mga positibong pasiya at kilos na
nagawa sa loob ng nagdaang araw.
b.4. Magtala ng mga paksa para sa talakayan at pagbabahaginan na
isasagawa sa takdang panahon na magkikita-kita at magsasama-sama
ang pangkat.
b.5. Magkaroon ng taunang potluck upang ipagdiwang ang lahat ng mga
magagandang gawain na naisagawa at mga pagbabagong naidulot sa
mga kasapi dahil sa mga gawain
b.6. Outreach program at marami pang iba.
c. Gumawa ng newsletter na ibabahagi sa lahat (online o print kung may
mapagkukunan ng pondo) upang maipaalam at maipakilala sa lahat ang
pangkat.

400
4. Gumawa ng komprehensibong ulat tungkol sa naging epekto ng gawain sa iyong
pagkatao.
Mga Kakailanganing Kagamitan (websites, software, mga aklat, worksheet)
 Sipi ng mga video clip
 Papel
 Marker
 Panulat
 Gunting
Mga Sanggunian
Types of school violence. Retrieved from http://www.nssc1.org/types-of-school-
violence.html on November 28, 2012
stop bullying.gov. bullying definition
http://www.stopbullying.gov/what-is-bullying/definition/index.html
Oracle ThinkQuest Education Foundation. Consequences of Bullying
http://library.thinkquest.org/07aug/00117/bullyingconsequences.html
Alarming facts about gangs that you need to know
http://www.nssc1.org/alarming-facts-about-gangs.html
http://www.girlshealth.gov/bullying/quizzes/quiz.bullied.cfm
http://www.pamf.org/preteen/growingup/school/bullyquiz.html
http://books.google.com.ph/books?id=xGQGyjoDWNMC&printsec=frontcover&dq=lo
ving+yourself&hl=en&sa=X&ei=7e-4UOjLDMaZiQfjtIDwDg&redir_esc=y
Kumusta na?

401
Modyul 15: AGWAT TEKNOLOHIKAL
“Techie” ka ba? Nasubukan mo na bang manood ng telebisyon nang walang
remote control? Nakagamit ka pa ba ng teleponong rotary? Nakagamit ka pa ba ng
camera na gumagamit ng film? Marahil nga hindi na. Ito ay dahil sa ipinanganak ka
sa tinatawag na digital age. Ikaw ang tinatawag ni Mark Prensky (2001) na digital
native. Napakabilis ng mga pagbabago sa teknolohiya ngayon. Ang mabilis na
pagbabagong ito ay may epekto sa pakikipag-ugnayan natin sa ating mga
magulang, guro, at sa ating pakikipagkapwa. Naiimpluwensyahan ng mga
pagbabagong ito ang pamilya at ang lipunang ating ginagalawan.
Sa modyul na ito pag-uusapan natin ang isyung may kaugnayan sa mabilis
na pagbabago sa teknolohiya – ang technological gap o agwat teknolohikal.
Sa huli’y inaasahang masasagot mo ang mahalagang tanong na: Bakit
mahalaga ang pag-unawa sa konsepto ng agwat teknolohikal?
a. Natutukoy ang kahulugan ng Agwat Teknolohikal
b. Nasusuri ang:
 pagkakaiba-iba ng mga henerasyon sa pananaw sa teknolohiya
 implikasyon ng pagkakaroon at di pagkakaroon ng access sa teknolohiya
c. Nahihinuha ang Batayang Konsepto ng aralin
d. Naisasagawa ng ang mga angkop na kilos upang makatugon sa hamon ng
Agwat Teknolohikal

402
1. Nakagawa ng plano ng gawain ayon sa
L - ayunin
P - aglilingkuran
S – itwasyon
2. Naglahad ng komprehensibong pangangatwiran (rationale) para sa isinagawang
Gawain
Paunang Pagtataya
Panuto: Kilala mo ba ang iba’t ibang henerasyon? Sa ibaba ay may limang
grupo ng mga salita na tumutukoy sa mga henerasyon at sa konseptong kaugnay
nito. Ayusin ang mga letra ng salita upang buuin ang tinutukoy sa pangungusap.
Isulat sa patlang ang iyong sagot.
1. LISTEN GONTARIENE = _____________________________
2. TEN RAGENETINO = ______________________________
2 SALITA
INGLES
UNANG
SALITA
2 PANTIG
IKALAWANG
SALITA
4 NA PANTIG
Ang henerasyong
ipinanganak at lumaking
walang makabagong
teknolohiya.
2 SALITA
INGLES
UNANG
SALITA
1 PANTIG
IKALAWANG
SALITA
4 NA PANTIG
Ang henerasyong
ipinanganak sa panahon ng
information overload. Sa
edad na tatlong taon ay
gumagamit na ng internet o
cellular phone.

403
3. TALIRAM AWL EBBISA = ____________________________
4.
5.
6.
7.
4. ABBY OOMBERS = ____________________________
5. NITOREANEG APG = _______________________________
6.
7.
8.
3 SALITA
INGLES
UNANG
SALITA
2 PANTIG
IKALAWANG
SALITA
1 PANTIG
Ang henerasyong ipinanganak sa
panahon ng Martial Law ni
Ferdinand Marcos. Tinatawag din
itong Generation X.
2 SALITA
INGLES
UNANG
SALITA
2 PANTIG
IKALAWANG
SALITA
2 PANTIG
Ang henerasyong ipinanganak at
nagkaisip sa mga taong 1946-64.
Sa ngayon sila ang mga
namumuno at mga politiko sa
bansa.
2 SALITA
INGLES
UNANG
SALITA
4 NA
PANTIG
IKALAWANG
SALITA
1 PANTIG
Ang agwat o pagkakaiba-iba sa
pananaw ayon sa edad. Kadalasan
itong pinag-uugatan ng di
pagkakaunawaan sa pagitan ng mga
magulang at mga anak.
IKATLONG
SALITA
2 PANTIG

404
Panuto para sa Bilang 6 hanggang 9: Connected ka ba?
Nangangailangan ng apat na kondisyon upang
magkaroon ng access sa impormasyon. Matutukoy mo ba kung
ano-ano ito? Isulat sa kahon ang mga kondisyon upang
magkaroon ng access sa impormasyon. Gamiting gabay ang
mga larawan sa tapat ng mga kahon.
6.
7.
8.
9.

405
Kung ang may access sa internet sa
Pilipinas ay 16% lang, ano ang
implikasyon nito kung:
10. Online ang pag-eenrol sa mga
pangunahing pamantasan sa
Pilipinas?
a. Nararapat na maging bahagi ng kurikulum sa sekundarya ang paggamit ng
computer
b. Ang mga may access lamang ang makapag-aaral sa mahuhusay na
pamantasan sa Pilipinas.
c. Isang paraan ng pagsasala ng mga mag-aaral ang online na pag-eenrol sa
mga pangunahing pamantasan sa Pilipinas
d. Obligasyon ng pamahalaan na bigyan ng computer ang lahat ng pamilya sa
bansa.
11. Online ang pagpapasa ng aplikasyon sa mga pangunahing kumpanya sa bansa?
a. Pangunahing pangangailangan na ngayon ang pagiging computer literate sa
pagpasok sa mga kumpanya
b. Maliit lamang ang pagkakataon na makapasok sa isang pangunahing
kumpanya sa bansa ang isang mahirap na tao
c. Hindi mahusay ang kumpanya kung hindi online ang pagpapasa ng
aplikasyon dito
d. Mahirap makapasok sa isanng pangunahing kumpanya sa Pilipinas
12. Online ang pagpapasa ng mga aplikasyon para sa mga mahahalagang
dokumentong personal tulad ng birth certificate?
a. Magiging mas mabilis ang pagkuha ng mga personal na mahahalagang
dokumento
b. Hindi kailangang pumila ng mahaba at maghintay ng matagal sa pagkuha ng
mahalagang dokumento
c. Mahihirapang kumuha ng mga mahahalagang personal na dokumento ang
taong walang access sa IT
d. Hindi na dapat obligahin ang isang mahirap na tao na kumuha ng mga
dokumentong ito

406
13. Online ang pagbabayad sa mga pangunahing serbisyo tulad ng kuryente at
tubig?
a. Hindi nito maapektuhan ang mga informal settlers dahil wala silang access sa
mga pangunahing serbisyong ito
b. Magiging madali na ang pagbabayad ng mga pangunahing serbisyo
c. Uunlad ang negosyong internet cafe
d. Pipila rin sa mga internet café ang mga Pilipinong nais magbayad ng mga
pangunahing serbisyo
14. Online ang pagkuha ng mga mahahalagang pagsusulit tulad ng Professional
Board Examination?
a. Mga mayayaman na lamang ang makakukuha ng mga mahahalagang
pagsusulit
b. Uunlad ang negosyong internet cafe
c. Hindi nito maapektuhan ang mga karaniwang mamamayan na high school
lang ang natapos
d. Hindi lahat ng mamamayan ay makakukuha ng mga mahahalagang
pagsusulit
15. Batay sa mga naging sagot mo sa bilang 1 hanggang 5, nalalabag ng agwat
teknolohikal ang batas moral dahil sa:
a. Nagiging dahilan ito upang manatiling mahirap ang mahihirap
b. Nakahahadlang ito sa pakikinabang sa mga pangunahing pangangailangan
ng tao sa pag-aangat ng kaniyang kalagayan sa buhay
c. Natatapakan ang mga karapatan ng tao sa pamamagitan ng paglilimita sa
kanilang maaaring gawin
d. Pinayayaman nito ang iilan tulad ng mga nagmamay-ari ng mga internet café
at mga may pagawaan ng makabagong teknolohiya at mga nagbebenta nito

407
Gawain 1
Panuto: Basahin ang mga comic strip sa ibaba.
Sagutin:
1. Maaari bang mangyari sa totoong buhay ang sitwasyon sa comic strip? Bakit?
2. Kung ikaw ang kausap ng matandang babae sa comic strip, ano ang magiging
reaksyon mo sa kaniyang mga sinabi? Ipaliwanag.
3. Kung tatay mo ang nasa ikalawang comic strip, ano kaya ang magiging reaksyon
niya kung sasagutin mo rin ng “basahin nyo na lang po sa blog ko?” Ipaliwanag.
4. Nakatutulong ba ang teknolohiya upang mapabuti ang komunikasyon sa pagitan
mo at ng iyong mga magulang at guro? Bakit?
5. Ano ang “technological generation gap” o agwat ng mga henerasyon sa
teknolohiya? Ipaliwanag.

408
Pagtataya:
Batay sa mga tugon mo sa mga naunang gawain, ano ang kahulugan ng agwat
teknolohikal?
_______________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________.
Gawain 2
Pag-isipan: Paano kaya kung mawala ang mga bagay na ito?
Panuto: Isulat sa iyong kuwaderno ang mga sagot sa sumusunod:
1. Paano ka maapektuhan ng pagkawala ng mga ito? Ipaliwanag.
2. Bakit mahalaga ang mga bagay na ito? Ipaliwanag.
3. Bakit mahalaga ang access sa impormasyon? Ipaliwanag.
4. Lahat ba nang tao ay may access sa mga ito? Bakit?

409
Sa mga naunang mga gawain ay nalaman mo ang kahulugan ng agwat
sa pagitan ng mga henerasyon at sa agwat teknolohikal. Sa mga susunod na
mga gawain ay susuriin pa natin ang mga konseptong ito upang maunawaan
kung bakit mahalagang malinawan ang isyung ito.
C. PAGLINANG NG KAALAMAN, KAKAYAHAN AT PAG-UNAWA
Gawain 1
Suriin ang larawan.
Kung ikaw ang bata sa naunang larawan, ano kaya ang mga bagay na iniisip mo?
Isulat ito sa mga speech bubble para sa bata.
Kung mga magulang mo naman ang nasa larawan, ano-ano naman kaya ang mga
sinasabi nila? Isulat ang mga ito sa speech bubble para sa nanay at tatay.

410
Pagsusuri:
Panuto: Isulat sa kuwaderno ang iyong sagot sa sumusunod:
1. Ipaliwanag ang sitwasyong ipinakikita sa larawan.
2. May pagkakaunawaan ba sa pagitan ng mag-anak na ito? Ipaliwanag.
3. Karaniwan ba ang ganitong tagpo sa iyong tahanan? Bakit?
4. Ano-ano ang karaniwang pinag-uugatan ng di pagkakaunawaan sa iyong
pamilya? Ipaliwanag ang mga ito.
5. Masasabi mo bang ang mga di pagkakaunawaang ito ay bunga ng agwat sa
pagitan ng mga henerasyon o generation gap? Ipaliwanag.
Gawain 2
Suriin ang tula at sagutin ang mga tanong sa ibaba nito.
Ano Ba Naman Itong Anak Ko?
Ni Lara Faye Milallos
Ano ba naman itong anak ko?
Kagagaling lang sa eskwela,
kasama ang mga barkada,
akala’ mo’y kaytagal na hindi nagkita,
cellphone ang hawak kausap ang kaeskwela,
may ka Skype sa computer nya,
naka Facebook pa!
kung may Twitter account kaya ako,
i-follow nya?
Iniwan ang gamit sa sala,
nagkalat ang mga textbook nya,
“Anak mag-aral ka na nang leksyon
at ang mga homework gawin mo na.”
Ilang sandali pa maririnig na,
ubod ng lakas na t.v. sa kuwarto nya,
di raw sya makapag-aral kapag walang t.v.?

411
Labis akong nag-aalala,
siya kaya’y nakaririnig pa,
Sa umaga sa almusal,
earpnones nakapasak na sa tenga,
Ipod nya ang kahunta,
ni ha ni ho, walang pagbati man lang,
sa nagluto ng almusal nya!
Ang anak ko kaya’y nakapagsasalita pa?
Namimiss ko na ang boses nya!
Mabuti’t nakaalalang humalik at magpaalam sa ina,
Ni hindi ko namalayang dumaan ang kaeskwela nya.
Kapag kasama nya ang barkada,
kalalakas ng boses nila,
Hindi ko nga lang matukoy kung alin ang sa kaniya,
Pano’y napakalas din ng
musika sa CD player nya,
Ano kayang pinag-uusapan nila?
Mga kuwento nila hindi
natatapos wari ko ba’y exciting talaga,
Ang anak ko ang saya-saya pag kasama ang barkada nya,
Minsan nga lang pag tinatanong ko sya
“Anak kumusta na ba ang eskwela?”
“Mabuti po.” Yun lang ang sagot niya,
Nitong huli nga’y kibit na lang ng balikat ang tugon nya,
Nag-aalala talaga ako sa kaniya!

412
Pagtataya: Techie Maze
Panuto: Subukin nating tayahin ang lawak ng agwat teknolohikal sa
pagitan mo at ng iyong mga magulang. Kailangang mahanap mo ang tamang
daan patungo sa pag-unawa sa iyong mga magulang. Sa bawat daan ay
mayroong isang instrumento, gadget, o gamit na maaring maging tulay o
maaaring maging pader na hahadlang sa pakikipag-ugnayan mo sa kanila.
Sagutin:
1. Ano-ano naman ang mga hinaing ng ina sa tulang “Ano Ba Naman Itong Anak
Ko?” Ipaliwanag
2. Tulad ka rin ba ng anak sa tulang ito? Ipaliwanag.
3. Sa iyong palagay, bakit kaya nag-aalala ang nanay sa kaniyang anak sa tula?
Ipaliwanag.
4. Kung ikaw ang kabataan sa tula, may magagawa ka ba upang maiayos ang
pakikipag-ugnayan mo sa iyong magulang? Paano? Ipaliwanag.
Sundan ang sumusunod na hakbang:
1. Gumawa ng profile ng iyong mga magulang ayon sa kanilang kakayahan sa
paggamit ng sumusunod na instrumento, gadget, o gamit.

413
Gamiting gabay ang halimbawang profile sa
kaliwa.
2. Mga Pamantayan sa Paggamit ng
Techie Maze
2.1 Bawat gadget na makikita sa
kahon sa loob ng maze ay
maaaring maging pantulong o
hadlang sa pakikipag-ugnayan sa
iyong mga magulang.
2.2 Sa pagpasok sa unang kahon na
may lamang gadget, punan ang
Pros and Cons Chart No. 1. Isulat
sa kanang bahagi ang mga
dahilan kung bakit ito maaaring
maging hadlang at sa kaliwa kung
paano ito maaaring makatulong.
Isaalang-alang ang profile ng
iyong magulang at ang sarili mong
kakayahan sa paggamit ng gadget
o instrumentong ito.
2.3 Bilangin ang mga naitala sa
kanang bahagi ng kahon at ang
mga nasa kaliwang bahagi.
2.4 Sa inyong Maze Block, kung ang nasa kanan ang mas marami, lagyan ng
tsek ()ang pader; Kung ang nasa kaliwa naman ang mas marami, lagyan
ng tsek ang tulay.
2.5 Kung pader ang iyong nalagyan ng tsek, tumungo sa kahon sa gitna ng
maze at gawin ang hinihingi dito.
2.6 Gawin ang hakbang 1.2 hanggang 1.5 sa mga susunod pang daraanang
kahon ng gadget hanggang makarating ka sa finish line.
Techie Profile ng Aking Mga Magulang
Ang aking nanay
-mahilig manood ng telenovela
-nakikinig ng balita sa radyo sa umaga
-may cellular phone na ginagamit sa
networking sa pagbebenta ng beauty
products at pangungumusta sa mga
anak sa eskwela
-may Facebook account na ginagamit
sa paghahanap ng potensyal na
kliyente
-may linya ng telepono sa bahay
Ang aking tatay
-mahilig manood ng basketball at
balita
-nakikinig ng balita sa radyo sa umaga
-may cellular phone na ginagamit sa
pakikipag-usap sa kliyente at sa
pangungumusta sa nanay
-mahusay sa computer dahil ginagamit
ito sa negosyong paggawa ng mga
tarpaulin banners, posters at iba pa
-may linya ng telepono sa shop

414
Balangkas ng Pros and Cons Chart No. ____ (Gumamit ng malinis na index card o
papel para dito)
Magiging hadlang ito dahil… Makakatulong ito dahil…
Kung nakarating ka sa finish line ng Techie Maze, ibig sabihin ay nakahanda
ka nang gawin ang iyong makakaya upang mapatibay ang pakikipag-ugnayan sa
iyong mga magulang na hindi nagiging hadlang ang makabagong teknolohiya;
sa halip ay nagagamit mo ito upang makatawid sa agwat ng henerasyon sa pagitan
mo at ng iyong mga magulang. Binabati Kita!

415
Gawain 3
Bigyang tuon naman natin ang higit na masalimuot na isyung bunsod ng mga
pagbabago sa teknolohiya, ang agwat teknolohikal na mas kilala sa tawag na Digital
Divide.
Panuto: Magsagawa ng isang telephone survey sa inyong barangay o sa iyong mga
kamag-aral. (Kung walang telepono ay maaaring pumunta sa mga bahay upang
gawin ang survey.)
Mga Tanong sa Survey:
1. Sa inyong tahanan, ano ang pangunahing pinanggagalingan ng
impormasyon tungkol sa sumusunod:
a. Balita o mga kaganapan sa bansa at ibang bansa
b. Presyo ng mga pangunahing bilihin
c. Kalagayan ng panahon
d. Nangyayari sa mga miyembro ng pamilya at kaibigan
e. Mga bagay na nasa uso o napapanahon
f. Mga inobasyon at impluwensya ng siyensya sa pamumuhay
g. Iba pa
2. Anong mga appliances, instrumento, o gadget ang sa inyong palagay ay
importante at hindi dapat mawala sa bahay?
3. Mayroon bang computer sa bahay? Kung mayroon, para saan ito madalas
gamitin?
4. May internet connection ba sa bahay? Kung mayroon, para saan ito
madalas gamitin?
5. May telepono ba sa bahay? Kung mayroon, para saan ito madalas gamitin?
6. May cellphone ba ang mga nakatira sa bahay? Kung mayroon, sino-sino
ang mayroon nito? Saan nila ito pangunahing ginagamit?
7. May telebisyon ba sa bahay? Kung mayroon, para saan ito madalas
gamitin?
8. May Am/FM na radyo ba sa bahay? Kung mayroon, para saan ito madalas
gamitin?
9. Kung wala ang alinman sa mga bagay mula sa bilang 3 hanggang 8, bakit
wala kayo ng mga ito?

416
Gumawa ng ulat tungkol sa nakalap na impormasyon.
Narito ang rubric para sa gawain:
Rubric sa Pagtataya ng Ginawang Ulat
Mga
Kraytirya
Mga Antas ng Pagganap Kabuuang
Marka
Angat sa
Pamantayan
(3 Puntos)
Nasa Pamantayan
(2 Puntos)
Patungo sa
Pamantayan
(1 Puntos)
Pagsasa-
ayos at
Pagbubuo
ng Ulat
Naipakita ang
nilalaman ng
malinaw at
maigsi ngunit
malaman; tama
ang mga
pangangatwiran
at lohikal ang
daloy ng mga
ideya.
Mabisa at angkop
ang ginamit na
pagsasaayos
upang mailahad
ang mga nakalap
na datos.
Naipakita ang
karamihan sa
nilalaman na may
lohikal na daloy ng
mga ideya at tama
ang pangangatwiran
Angkop ang ginamit
na pagsasaayos
upang mailahad ang
mga nakapal na
datos
Naipakita ang
nilalaman ngunit
nagkulang sa
tuon o focus;
hindi maayos at
lohikal ang daloy
ng mga ideya at
kulang ng mga
ebidensya at
pagpapaliwanag
Kinakailangang
mamili ng higit
na mabisang
pagsasaayos ng
mga nakalap na
datos upang
mailahad ang
mga natuklasan
sa pamamagitan
nito.

417
Paggamit ng
Instrumento
(Tools),
banghay o
balangkas
sa
pagbubuod
o
paglalagom
Nakalikha ang
mag-aaral ng
sariling
pagpapakahulu-
gan o
perspektibo sa
mga
impormasyon o
datos na nakalap
at nailarawan ito
sa pamamagitan
ng mga
paglalarawan,
instrumento o
diagram tulad ng
concept maps,
graphs, tsart at
iba pa.
Bahagyang nakalikha
ang mag-aaral ng
sariling
pagpapakahulugan o
perspektibo sa mga
impormasyon o mga
datos na nakalap at
may ilang
paglalarawan,
instrumento o
diagram na ginamit.
Hindi
nakapagbigay
ng sariling
pagpapakahulu-
gan ang mag-
aaral batay sa
mga
impormasyon o
datos na
kaniyang
nakalap
Paliwanag
sa
implikasyon
ng nabuong
ulat sa isyu
ng Agwat
Teknolohikal
sa Bansa
Naipakita ng
mag-aaral ang
kahulugan ng
mga datos na
nakalap at
naipaliwanag ng
malinaw ang
implikasyon nito
sa isyu ng Agwat
Teknolohikal
Naipakita ng mga
mag-aaral ang
kahulugan ng mga
datos na nakalap at
naiugnay ito sa isyu
ng Agwat
Teknolohikal,
bagamat may
pagkakataong hindi
malinaw ang
paliwanag dito
Nagtala lamang
ng mga datos at
impormasyon
ang mag-aaral
ngunit hindi ito
naiugnay sa
isyung pinag-
aaralan
Sagutin ang mga tanong sa iyong kuwaderno.
1. Batay sa ulat na iyong ginawa, masasabi mo bang salat sa impormasyon ang
mga kabarangay mo o mga kamag-aral? Bakit?
2. Ano ang implikasyon nito sa kanilang pamumuhay? Ipaliwanag.

418
3. Sa mga aralin mo noong unang taon ay napag-aralan mo ang tungkol sa likas na
batas moral at katarungan.
4. Batay sa iyong mga natutuhan tungkol sa mga paksang ito, masasabi mo bang
makatarungan o di makatarungan ang pagiging salat sa impormasyon?
Ipaliwanag.
5. Bilang isang kabataan, may magagawa ka bang tulong upang matugunan ang
kasalatan sa impormasyon sa iyong barangay o kapwa mag-aaral? Ilahad ito.
Pagtataya ng Gawain 3
Sagutin: Ano ang implikasyon ng mga pagbabago sa
teknolohiya na iyong napanood sa video sa
edukasyon at pamumuhay ng mga Pilipino?
Ipaliwanag._________________________
____________________________________
_____________________________________
________________________________________
__________________________________________
Panoorin ang video na “Did You
Know” sa Youtube o kaya’y sa CD
na kasama ng Module na ito.

419
Techie Trivia:
Ang Pilipinas na may populasyong halos
80 milyon ay mayroong 14 milyon
hanggang 16 milyon gumagamit ng
mobile phone na nagpapadala ng 150
milyon hanggang 200 milyon text
messages sa isang araw – isa sa
pinakamarami sa buong mundo.
Ang generation gap o agwat
sa pagitan ng mga
henerasyon, ay salitang
nagmula sa mga kanluraning
bansa noong 1960s;
nangangahulugan ito ng
pagkakaiba sa pagitan ng mga
nakababata at nakatatandang
henerasyon, lalo na sa pagitan
ng mga anak at mga
magulang.
http://en.wikipedia.org/wiki/
Generation_gap
D. PAGPAPALALIM
Basahin ang sumusunod na sanaysay.
Ang Agwat Teknolohikal
Nabubuhay tayo ngayon sa gitna ng mga kamangha-
manghang pagbabago sa teknolohiya! Kung noong naunang
mga henerasyon ay umaabot sa 12 taon bago makarating
sa mga karaniwang mamamayan ang bagong teknolohiya,
ngayon ay inaabot na lamang ito ng 3 hanggang 5 taon. Ang
radyo 38 taon bago nagkaroon ng tagapakinig na 50 milyon.
Ang telebisyon 13 taon sa katulad na dami ng manonood. Ang PC o personal
computer, 16 na taon lang nagkaroon na ng
50 milyong tagatangkilik. Ang Internet, 5
taon, ang IPod, 3 taon, at ang Facebook, 2
taon lang! Ayon kay Alvin Toffler sa
kaniyang aklat na The Third Wave (1980),
pagdating ng dekada sitenta ay nakaranas
na ang mundo ng tatlong bugso ng mga
pagbabago sa teknolohiya. Ang panahon ng
agrikultura ay umabot ng 3,000 taon. Ang panahong pang-industriya ay umabot ng
300 taon. Ang panahon ng Computer ay
pumailanglang at bumulusok sa loob lamang ng 30
taon. Ngunit ayon sa pagtutuwid ni Rosen (2004),
ang panahon ng Computer at Internet ay
maihahambing sa patuloy na pagtaas at pagbaba
ng alon sa dalampasigan. Sa pagbagsak at
paghampas ng alon, may isang pataas naman na
kasunod nito. Halimbawa, kalalabas lamang noong
isang taon ng Smart Phone ay inaabangan at
pinananabikan naman ngayon ang paglabas ng
mga bagong Internet Phone. Dalawang taon
lamang ang nakararaan nang ang notebook at

420
netbook ang pinagkakaguluhan, ngayon ay ang tablet at Ipad na. Nalimutan na rin
ang manual keyboard dahil mayroon na ring voice activated computers at touch
screen na rin ang lahat mula sa t.v. screen hanggang sa cellular phone.
Tunay ngang napakabilis ng pagbabago sa teknolohiya ngayon. Kung hindi
ka makasabay sa alon ay tiyak na malulunod ka. Para sa karamihan, sapat na ang
makasabay sa pagbabago sapagkat halos imposible ang manguna dito. Sa loob
lamang ng limang taon naging bahagi na ng pamumuhay ng mga Pilipino ang
cellular phone. Bago magdekada nobenta, ni wala sa hinagap natin na tatagurian
tayong “texting capital of the world” ngayon. (Manila Times.net; May 10, 2012)
Dalawang mahahalagang isyu ang kaugnay ng tinatawag na Agwat
Teknolohikal: Una dito ang Agwat Teknolohikal sa Pagitan ng mga Henerasyon o
ang agwat o pagkakaiba-iba sa pananaw at paggamit ng teknolohiya ayon sa edad.
Ang ikalawa ay higit na masalimuot – ang tinatawag na Digital Divide o ang agwat sa
paggamit ng teknolohiya bunga ng kalagayang pang-ekonomiya o sa madaling
salita, sa pagitan ng mayayaman at mahihirap.
Agwat Teknolohikal sa Pagitan ng Mga Henerasyon
Ang generation gap o agwat sa
pagitan ng mga henerasyon, ay salitang
nagmula sa mga kanluraning bansa noong
1960s; nangangahulugan ito ng pagkakaiba
sa pagitan ng mga nakababata at
nakatatandang henerasyon, lalo na sa
pagitan ng mga anak at mga magulang.
Dahil nga sa pag-unlad sa teknolohiya, lalo
pang lumawak ang agwat na ito.
Ang agwat teknolohikal sa pagitan ng mga henerasyon ay unang
nararanasan sa pamilya. Kung hindi ito matutugunan ay maaaring magdulot ito ng di
pagkakaunawaan sa loob ng pamilya. Ang pamilya ang una nating kapwa. Kung ano
ang natutuhan nating pakikipag-ugnayan sa kapwa ay siya rin nating dadalhin sa
labas ng pamilya. “Lahat ng miyembro ng pamilya ay may tungkuling pag-ibayuhin
ang ugnayan sa bawa’t taong nakakahalubilo nito sa araw-araw; sapagkat ang

421
pamilya ang paaralan ng mas malalim na pakikipagkapwa-tao.” (Familiaris
Consortio) Ang mga pagbabago sa teknolohiya, lalo na sa information technology, ay
dapat na matutuhan nating gamitin bilang daan upang mapabuti ang pakikipag-
ugnayan at pagsasama-sama ng mga miyembro ng pamilya.
Paano nga ba matutugunan ang agwat teknolohikal
sa pagitan ng mga henerasyon? Para sa isang kabataan,
ang susi dito ay ang paggalang at pagmamahal sa mga
magulang. Tingnan natin bilang halimbawa si Alissa; siya ay
panganay na anak sa tatlong magkakapatid. Nasa ibang
bansa ang kaniyang ama at ang kaniyang ina ang nag-
aalaga sa kanilang magkakapatid. Walang alam sa bagong
teknolohiya ang kaniyang ina kung kaya’t bagama’t 16 taon
gulang lamang, si Alyssa ang humahawak at kumukuha ng
padalang pera ng kaniyang ama sa ATM o automated teller
machine. Siya rin ang may hawak ng laptop computer at
cellular phone na siyang daan para makausap ang kanilang
ama. Mahal na mahal ni Alyssa ang kaniyang pamilya.
Bagama’t maraming gawain sa paaralan, binibigyan niya ng
panahon ang kaniyang ina at mga kapatid sa tuwing
kailangan nilang kausapin ang kanilang ama. Matiyaga rin niyang tinuturuan ang
kaniyang ina sa paggamit ng mga teknolohiyang ito. Kahit kailan ay hindi niya naisip
na bawasan ang perang ipinadadala ng kaniyang ama. Labis ang kaniyang
paggalang sa kaniyang magulang para gawin niya ito.
Sa loob ng pamilya, ang paggalang at pagmamahal na ito ay pinatitingkad pa
ng ating pagkalinga sa ating mga lolo at lola. Ang ating mga lolo at lola, o ang mga
matatanda sa pamilya ay wari bang may likas na talino na ayusin ang ugnayan sa
pagitan ng mga henerasyon bago pa man maging malalim ang agwat sa pagitan
nito. Ang mga bata ay nakakasumpong ng ganap na pag-unawa at pagmamahal sa
paningin, pananalita at masuyong yakap ng mga lolo at lola nila. Hindi nga ba sila
ang ating tagapagtanggol sa tuwing pagagalitan tayo ng ating mga nanay at tatay.
Maririnig mo sa kanila “Di ba’t ganyan ka rin noon!” ang madalas na paalala nila sa
nanay at tatay natin. Ayon nga sa Kawikaan 17:6: “Ang mga anak ng mga anak ay
Ang technological
gap o agwat
teknolohikal ay ang
pagkakaiba ng
mayroong computer
at high tech na mga
gamit at iyong mga
wala nito; ito ang
agwat sa pagitan ng
mga sagana sa
impormasyon at ang
salat dito dahil sa
pagkakaroon o
kawalan ng access
sa teknolohiya.
http://computer.yo
urdictionary.com/te
chnology-gap

422
putong ng mga matatandang tao; at ang kaluwalhatian ng mga anak ay ang kanilang
mga magulang.”
Sa labas ng pamilya, bilang mga digital natives dapat na ituring nating tulad
sa ating magulang at mga kapatid ang mga tinatawag na digital immigrants; dapat
natin silang pakitunguhan nang may pagmamalasakit at pagmamahal. Dahil sa
malaking agwat sa pagitan ng mga digital natives at mga digital immigrants kaugnay
ng paggamit ng teknolohiya, kadalasang nagkakaroon ng di pagkakaunawaan sa
pagitan nila. Dahil sa mabilis na pagbabago sa teknolohiya, nahihirapan ang mga
digital immigrants na makasabay sa mga pagbabagong ito. Kadalasan ang mga
digital immigrants ay ang mga taong higit na nakatatanda sa mga digital natives.
Kung ituturing silang tulad sa mga magulang, ate, kuya o lolo at lola, higit na
magiging maayos ang pakikitungo nila sa bawa’t isa.
Malaki rin ang maitutulong kung malalaman natin ang pagkakaiba ng mga
digital natives at mga digital immigrants. Ang mga digital immigrants ay ang mga
taong ipinanganak bago pa man naging laganap ang paggamit ng digital technology.
Maaari din itong tumukoy sa mga taong hindi nagkaroon ng pagkakataong gumamit
ng digital technology sa mas murang edad. Ang mga digital natives naman ay mga
taong ipinanganak at lumaki sa mundo ng digital technology. Ginagamit nila ang
teknolohiya sa pakikipag-ugnayan, pag-aaral at pagtuturo, at pag-unawa sa lipunan.
Ang mga digital natives ay tinatawag ding mga kabilang sa Generation Y at
Generation Z. Samantalang mga digital immigrants naman ang katumbas ng mga
kabilang sa Silent Generation, Baby Boomers at Gen X.
Ayon kay Rosen (2004), sa kasalukuyang panahon, apat na henerasyon ang
tagatangkilik ng “modernong teknolohiya”. Mahalagang maunawaan natin ang mga
pagkakaiba ng iba’t ibang henerasyon lalo na sa panananaw sa makabagong
teknolohiya. Ang kaalaman dito ay makatutulong upang makaiwas sa tinatawag na
Agwat Teknolohikal sa Pagitan ng Mga Henerasyon.
Una, ang tinatawag na Silent Generation o ang mga ipinanganak at lumaking
walang makabagong teknolohiya. Ang henerasyong ito ay nabuhay sa panahon ng
tinawag na Depression sa Estados Unidos at sa panahon ng Ikalawang Digmaang
Pandaigdig. Tinatawag din silang mga Builders at War Babies.

423
Noong 1946-64 ipinanganak at nagkaisip ang henerasyon ng tinatawag na
Baby Boomers. Sa panahon ng kanilang kabataan iginigiit nila ang kanilang mga
karapatan, at mga pagpapahalagang panlipunan at politikal sa lipunan. Sa ngayon
sila ang mga namumuno at mga pulitiko sa bansa. Sa pangkalahatan, ang mga
kabilang sa henerasyong ito ay may mataas na pagtingin sa sariling kakayahan.
Naniniwala sila sa gawa higit sa salita, walang takot nilang ipinahahayag ang
kanilang opinyon at damdamin, at kadalasan sila’y nagtatagumpay sa kanilang mga
sinimulang gawain. Minsan nga lamang marami sa kanila ang nag-aakalang alam
nila ang lahat ng bagay.
Sumunod dito ang tinatawag na Generation X.
Ipinanganak sila sa mga taong 1965 hanggang 1979.
Sa Pilipinas sila ang henerasyon na tinatawag ding
Martial Law Babies. Ipinanganak sila sa panahon ng
Martial Law ni Ferdinand Marcos. Iminulat sila sa
paniniwalang ang lahat ay maayos, payapa at mabuti
sa bansa, habang sa likod ng kanilang mga isip ay may munting tinig na
nagsasabing hindi maayos ang lahat. “Bakit maraming hindi puwedeng panoorin sa
telebisyon? Bakit ibinawal ipalabas ang mga huling kabanata sa Voltes V?” At higit
na marami pang tanong ang bumagabag sa kanila habang sila’y nagkakaisip;
Hanggang mangyari nga ang EDSA Revolution noong 1986. Karamihan ng iyong
mga guro ngayon ay nasa henerasyong ito.
Ang henerasyon na tinatawag na Y Generation ay ang mga nagdadalaga at
nagbibinatang kabataan sa ngayon. Sila ay ipinanganak sa pagitan ng 1980-1997.
Sila ang henerasyong ipinanganak sa panahon ng internet at mobile phones at
computer at telebisyon ang nagmistula nilang “yaya”.
Kaya nilang magsimula ng isang rave party na aabot ng libo-libong kabataan
sa pamamagitan lang ng text messages. Kaya din nilang magsimula ng tinatawag na
viral marketing sa loob ng ilang oras lamang. Ang kanilang kinikita ay karaniwang
ginugugol nila sa pagbili ng mga gadgets at gizmo. Sila ang mga ate at kuya mo.
Ang Generation Z ang mga kabataang ipinanganak sa taong 1998 pataas.
Ipinanganak sila sa panahon ng information overload. Dahil dito mas mahusay silang
magsala ng impormasyon kaya’t hindi madaling kunin ang kanilang atensyon. Iba rin

424
ang pakahulugan ng mga kabataang ito sa salitang pamilya. Marami sa kanila ay
ipinanganak sa pamilyang iisa ang magulang o hiwalay ang magulang. Lahat ay mabilisan
o instant. Lahat ng tao ay wari bang nagmamadali. Ito ang kanilang mundo.
Ang Generation Y at ang Generation Z ay kapuwa tinatawag na Net
Generations. Sa pangkalahatan, sa edad na tatlong taon ay gumagamit na ng
internet o cell phone ang mga kabataan sa Net Generation. Naipadala nila ang
kanilang unang Email bago pa man sila pumasok sa Kindergarten. Namumuhay sila
sa instant messaging, at nakikipag-usap nang sabay sabay sa tatlo o higit pang tao
sa IM habang nagtratrabaho gamit ang computer. Sanay silang mag multi-tasking at
labis silang mainipin.
Magkakaiba rin ang paraan ng pagkatuto ng iba’t
ibang henerasyon. Ang mga Baby Boomers ay mga
auditory at visual learners, samantalang ang mga nasa
henerasyong Gen X at Net Gen ay mga tactile learners.
Ang mga visual learners ay higit na natututo sa
pagbabasa, ang auditory learner naman ay higit na natututo sa pakikinig at ang
tactile ay mas natututo sa pamamagitan ng paggawa o sa karanasan. Kaya nga
kapag ang Baby Boomer ang bibili ng bagong gadget, ang una nilang ginagawa ay
basahin ang manual nito o kaya’y panoorin ang video instruction. Samantalang ang mga
Gen X at Net Gen ay magkakabit na ng mga wires at susubukin ang mga buton nito.
Ang mga nabanggit na pagkakaiba-ibang ito ng mga henerasyon ay ugat ng
generation gap. Sa halip na magdamdam ka dahil sa pakiramdam mo ay hindi ka
maunawaan ng mga magulang, mga guro at iba pang nakatatanda, sikapin mong
unawain ang kanilang pinanggagalingang pananaw ngayong alam mo na kung
gaano ka kaiba sa kanila.
Digital Divide o Agwat Teknolohikal
Ang isyung ito ay nagsimulang pag-
usapan mula pa nang maimbento ni Tim Bernes
Lee sa CERN (European Organization for

425
Habang nagiging mas
nakadepende tayo sa
teknolohiya upang makakuha
ng impormasyon sa lipunan,
dapat nating itanong kung
may nalalabag bang
karapatang moral dahil sa
tinatawag na Digital Divide.
Ang subsidiary moral right ay
isang espesyal na karapatang
moral. Binibigyang-
proteksyon nito ang mga
kundisyong kinakailangan
upang maisulong ang
karapatang moral.
Nuclear Research) ang World Wide Web noong 1984. Ang tanong noong una ay
kung mapalalaki ba o mababawasan ang agwat sa pagitan ng mga mayayaman at
mahihirap sa mundo sa pamamagitan ng internet?
Tulad ng iba pang mga pagbabago ang
pagkakaroon ng internet ay nangangahulugan ng
pagbabago sa kultura at bagong wika. Ang bagong
paraang ito ng pakikipag-ugnayan o pagkuha ng
impormasyon ay magbibigay ng malaking benepisyo
para sa mga tao at mga organisasyong may
kakayahang makinabang sa mga oportunidad na
ibinibigay ng internet. Sa kabilang banda, maaaring maging tila parusa naman ito sa
mga taong hindi makikinabang dito. Marami ang nagsasabi na lilikha ng bagong uri
ng kamangmangan at kasalatan ang internet.
Nangangailangan ng apat na kondisyon upang magkaroon ng access sa
impormasyon:
 Una ang kaalaman na mayroong makukuhang impormasyon o mayroong
serbisyong magbibigay ng impormasyon
 May pag-aari ka o mayroon kang magagamit na kasangkapan o
instrumentong kinakailangan upang makakuha ng impormasyon (hal.
computer, telebisyon, telepono, software, modem)
 Mayroon kang kakayahan na magbayad o di kaya’y may libreng serbisyong
nagbibigay ng impormasyon (hal. libreng cable o internet connection)
 May kasanayan ka sa paggamit ng mga kagamitan o instrumento at software
(hal. computer literate)
Ang kakulangan sa alinman dito ay
nangangahulugan ng kawalan ng access.
Samakatuwid, sinumang hindi makabili ng cellphone
o walang koneksyon ng telepono o hindi marunong
gumamit ng computer ay maaaring
nangangailangan o nagnanais ng impormasyon

426
ngunit hindi makakuha nito. Ang mga taong walang access ay kumakatawan sa
isang bahagi ng di pagkakapantay sa lipunan na pinalalala ng teknolohiya: ang
agwat sa pagitan ng mga salat sa impormasyon at sa mga sagana sa impormasyon.
Habang nagiging mas nakadepende tayo sa teknolohiya upang makakuha ng
impormasyon sa lipunan, dapat nating itanong kung may nalalabag bang karapatang
moral dahil sa tinatawag na Digital Divide.
Maraming uri ng karapatan. Ang karapatang legal ay ang mga karapatang
ginagarantiyahan sa saligang batas. Ang batas moral naman ay mga karapatan na
nakabatay sa mga pamantayang etikal sa halip na sa saligang batas. Ang mga
karapatang moral ay maaaring ang karapatang magkaroon ng seguridad, mga
kailangan sa pamumuhay (hal., sapat na pagkain, sapat na pananamit, at tirahan),
ang pagkakaroon ng sapat na pangangalaga sa kalusugan, at malinis na hangin at
tubig.
Ang subsidiary moral right ay isang espesyal na karapatang moral.
Binibigyang-proteksyon nito ang mga kundisyong kinakailangan upang maisulong
ang karapatang moral.
Ang karapatang makagamit ng telepono, halimbawa, ay isang subsidiary
moral right o pantulong na karapatang moral. Kailangan ito upang mapanatili ang
seguridad; halimbawa sa oras na may kagipitan tulad ng sunog o kalamidad o kaya’y
kung nanganganib ang buhay at nangangailangan ng tulong ng pulis o awtoridad.
Samakatuwid, ang pagkakaroon ng seguridad ay isang karapatang moral at ang
pagkakaroon ng kakayahang makagamit ng telepono ay isang subsidiary o
pantulong na karapatang moral.
Ang access sa impormasyon ay maaari nating ituring na isang subsidiary
moral right. Halimbawa na lang uso na ngayon ang tinatawag na online education o
e-learning. Ang pag-apply sa mga unibersidad, tulad ng Unibersidad ng Pilipinas,
Ateneo de Manila at De La Salle University at trabaho sa maraming malalaking
kumpanya, tulad halimbawa ng San Miguel Corporation, Meralco, PLDT at iba pa, ay
ginagawa na rin online. Kung hindi nabibigyan ng pagkakataon ang mga taong
nagnanais na makapasok sa mga kumpanya at paaralang ito dahil sa kawalan ng

427
access sa teknolohiya, maaaring nalalabag din ang kanilang karapatang moral sa
pantay na oportunidad na makapag-aral at makapagtrabaho.
Ano nga ba ang kalagayan ng IT o information technology sa ating bansa?
Pumapangalawa sa telebisyon ang texting o ang paggamit ng cellular phone
sa pinakapopular na paraan ng pagkuha at paghahatid ng impormasyon sa bansa.
Noong 2010, ang mga mobile network sa Pilipinas ay nagseserbisyo sa 99 na
porsyento ng populasyon dito. Walumpung posyento (80%) naman ang mayroong
sariling cell phone. Ayon sa artikulong isinulat ni Anna Roa para sa Philippine Daily
Inquirer (2012), kinilala ng World Bank ang paggamit ng Pilipinas ng cellular phone
upang palakasin ang pananagutan at pagiging bukas para sa publiko ng mga
serbisyo at proseso sa gobyerno.
Ayon sa ulat ng World Bank, higit na nakikinabang sa paggamit ng cell phone
ang mga magsasakang Pilipino. Mahalaga para sa kanila ang impormasyong
kaugnay ng presyo ng produkto at pag-uulat tungkol sa kanilang kinikita o tinutubo
na nakatutulong sa pagtaas ng kumpiyansa ng mga mangangalakal sa kanila. Sa
kabilang banda, 7% lamang ng mga pamilyang Pilipino ang mayroong personal
computer sa bahay noong 2003 (FLEMMS). Noong 2004, tumaas ito sa 17% kung
saan 7% ay nasa mga lungsod (4As Media Factbook). Noong 2006, mayroong 408
na Internet Service Providers sa Pilipinas na nagseserbisyo sa 2 milyong Internet
Subscribers lamang. (NTC) Noong 2007, tinatayang mayroon ng 14 na milyong
internet users ang Pilipinas o 16 porsyento lamang ng kabuuang populasyon sa
Pilipinas.
Sa kabila nito, sa isang survey na tinawag na “Survey on Internet Access by
Filipino Schoolchildren” na isinagawa ng Asian Institute of Journalism and
Communication para sa UNICEF, ang mga mag-aaral na Filipino raw ay computer
literate. Halos 74% ang may access sa internet. Gayunpaman, hindi pa rin sapat ito
upang itawid ang karamihan sa kanila sa tinatawag na Digital Divide. Bagama’t
maaaring gumamit ang mga mag-aaral ng internet sa mga nagkalat na Internet Café,
maaari pa ring hindi nila makayanang bayaran ang upa dito na umaabot ng 15
hanggang 25 piso kada oras. Ayon din sa survey na ito, di tulad ng mga kasing-edad
nila sa ibang bansa, ang ating mga kabataan ay mas matanda na nang makaranas
na gumamit ng computer.

428
Hindi maikakailang mayroon ngang kasalatan sa impormasyon ang
maraming mga Pilipino ngayon dahil sa kakulangan sa access sa teknolohiyang
naghahatid ng impormasyon at sa sapat na kasanayan sa paggamit nito. Lalo lang
pinalalaki nito ang agwat ng mga mayayaman at mahihirap sa bansa. Lalo lamang
nitong pinatitingkad ang di pagkakapantay ng mga Pilipino batay sa kalagayan sa
lipunan at sa ekonomiya. Ang di pagkakapantay na ito ay masasabi nating isang
isyung etikal kaugnay ng katarungang panlipunan o social justice. Saan ka man
nahahanay sa paghahating ito – salat ka man o sagana sa impormasyong hatid ng
cyberage, may pananagutan ka na matugunan ang isyung ito. Hindi lamang ang
kahirapan ng maraming Pilipino ang suliranin dito, suliranin din ang kasalatan sa
pagbabantay sa ating mga karapatan. Hindi ito dahil sa wala tayong kakayahan; may
kapangyarihan ang boto ng mga mahihirap sapagkat tayo ang nakararami. Gayon pa
man madalas, ipinagbibili lamang ang karapatang ito. Naiipon tuloy ang lahat ng
kapangyarihan sa iilan. Tunay na malaki ang tungkulin ng pamahalaan sa
pagtutuwid sa di-pagkakapantay na ito. Ngunit, sabi nga, paalala ang gamot sa mga
taong nakakalimot (o walang pakialam) – kailangan nating paulit-ulit na igiit ang ating
mga karapatan, lalo na ang ating mga moral na karapatan!
Hindi maipagkakailang isang malaking rebolusyon ang nangyayari ngayon sa
daigdig … isang rebolusyong teknolohikal. Ang tao sa kaniyang pagiging henyo sa
siyensya ay napaliit ang mundo at nagawa ang mga bansang wari’y kapitbahayan na
lamang. Gayon pa man, hindi pa rin niya matutuhang gawing kapatiran ang lahat ng
tao sa mundo. Nakalulungkot dahil ito lamang ang tanging solusyon sa hindi
pagkakapantay-pantay at kawalan ng katarungang panlipunan!
Tayain ang Iyong Pag-unawa
1. Paano nakaapekto ang teknolohiya sa agwat sa mga henerasyon(generation
gap) sa pakikipag-ugnayan mo sa iyong mga magulang, guro at iba pang
nakatatanda? Ipaliwanag.
2. Paano nakaapekto ang mabilis na pag-unlad sa teknolohiya, partikular na ang
tinatawag na IT sa mga mahihirap na Pilipino? Ipaliwanag.
3. Ano ang ibig sabihin ng subsidiary moral right o pantulong na karapatang moral?
Ipaliwanag.

429
4. Sa iyong palagay, nalalabag ba ang karapatang moral ng mga Pilipino dahil sa di
pagkakapantay sa access sa teknolohiya? Ipaliwanag.
5. May magagawa ba tayo upang matugunan ang isyung ito? Ipaliwanag.
Paghihinuha ng Batayang Kaisipan:
Gamit ang graphic organizer sa ibaba sagutin ang mahalagang tanong:
Bakit mahalagang pag-aralan at maunawaan ang isyu ng agwat teknolohikal?
Pangatwiranan.
Batayang Kaisipan:
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
______________________________.
Makabagong
Teknolohiya
Tugon sa Isyu ….
Isyu
sa modyul na ito?

430
Pagganap
Isa sa magagawa mo upang makatulong sa pagharap sa isyu ng agwat
teknolohikal ay ang pag-ibayuhin ang sarili mong kakayahan at kasanayan sa
larangan ng IT o Information Technology. Bilang isang kabataan ay nararapat na
hindi mo ipagwalang-bahala ang mga benepisyo ng paggamit ng teknolohiya sa
pagpapaunlad ng iyong sariling kabuhayan balang araw at pagpapaunlad ng bansa.
Kung tutuusin tungkulin mong makasabay sa agos ng mga pagbabago sa
teknolohiya na mayroon sa bansa at may oportunidad kang gamitin. Bukod pa rito
kailangan mo ring matutuhan at isagawa ang mapanagutang paggamit ng IT.
Halimbawa: Ginagawa mo ba ang mga paalala sa “Think before you click,” sa
paggamit mo ng internet?
Bilang pagganap, gumawa ka ng isang resolusyon tungkol sa paggamit ng
teknolohiya. Maaari mo itong isulat sa balangkas ng isang blog, at i-upload ito sa
iyong Facebook account o ano pa mang social networking account. Makatutulong
ang mga komento at pag-Like ng iyong mga kaibigan upang mapagbuti at matupad
mo ang iyong mga ipinangako sa resolusyon. Kung wala ka naman nito ay isulat na
lamang ang resolusyon sa iyong journal.
Ngayong lubos mo nang nauunawaan ang konsepto ng agwat
teknolohikal, handa ka nang ilapat ito sa pang-araw-araw mong buhay. Tunay
ngang kahit na ikaw ay isang kabataan ay may magagawa ka upang
makatugon sa hamon ng isyung ito. Sa bahaging ito ay maipakikita mo ang
iyong kakayahang makatugon sa hamon ng Agwat Teknolohikal.
Para sa Modyul na ito ang resolusyon ay sumisimbolo sa isang pasiya,
pangako o itinakdang gawain sa pagpapaunlad ng sarili na may
determinasyon at paninindigan tungo sa pagkatupad nito.

431
Pagninilay
Dati, kung nais mo ng mapagkakatiwalaang mga impormasyon, may nais
kang pag-aralan, naghahanap ka ng mga sagot sa mga mahahalagang katanungan,
ito ang una mong hinahanap – ang aklat. Lumipas na nga ba ang panahon ng
nakalimbag na aklat?
May paborito ka bang aklat? Sa iyong palagay, kung ang nilalaman ng aklat
na ito ay babasahin mo bilang e-book at hindi aklat na nakalimbag, may mababago
ba sa iyong pagkalugod at pagpapahalaga sa aklat na ito?
Isulat ang iyong mga opinyon tungkol dito sa iyong journal o sa iyong blog.
Pagsasabuhay
Balikan ang resulta ng ginawang telephone survey sa Gawain 3. Sa gawaing
ito ay natukoy mo kung ano ang mga kakulangan ng iyong mga kabarangay o ng
iyong mga kaklase kaugnay ng access sa teknolohiya. Batay sa iyong naging pag-
uulat dito, nagbigay ka ng ilang rekomendasyon ng mga maaari mong gawin upang
makatulong.
Sa bahaging ito ay isasagawa mo ang mga rekomendasyon mo. Gumawa ka
ng balangkas ng iyong mga gagawin batay sa sumusunod:
L - ayunin
P - aglilingkuran
S – itwasyon
Maaari kang makipagpangkat sa iyong mga kamag-aral para sa gawaing ito. Maaari
ka ring humingi ng gabay sa iyong guro sa EsP.

432
Mga Sanggunian
Murelli, E., (2002). Breaking the digital divide: Implications for developing countries.
Commonwealth Secretariat and SFI Publishing
Selwyn N., Gorard S. and Furlong J. (2006), Adult learning in the digital
age:Information technology and the learning society. CPI Antony Rowe.
Eastbournevan Dijk, Jan A.G.M. (2005). The deepening divide: Inequality in the
information society. Thousand Oaks, California: Sage Publications Inc.
Mossberg K. et. al. (2003), Virtual inequality beyond the digital divide. Washington
D.C.: Georgetown University Press.
Compaigne, B. (2001). The digital divide: Facing a crisis or creating a myth.
Masachusets: Masachusets Institute of Technology.
Salkowitz, R. (2008). Generation blend: Managing across the technology age gap.
New Jersey:John Wiley and Sons, Inc.
Monroe, B. (2004). Crossing the digital divide barrier. New York: Columbia
University.
Glaser, Mark (January 17, 2007) Your Guide to Digital Divide. Retrieved from
http://www.pbs.org/mediashift/2007/01/your-guide-to-the-digital-divide017.html
on September 17, 2012
Roa, A. (July 17, 2012) Philippines cited for mobile phone use, Philippine Daily
Inquirer. Retrieved, from http://technology.inquirer.net/14162/philippines-cited-
for-mobile-phone-use on September 17, 2012
Santos, M (January 31, 2012). More Filipinos now using Internet for news,
information–study, Inquirer.net. Retrieved, from
http://technology.inquirer.net/14162/philippines-cited-for-mobile-phone-use on
September 17, 2012
Kumusta na?

433
Modyul 16: EPEKTO NG MIGRASYON
SA PAMILYANG PILIPINO
Kapag narinig mo ang pahayag na ito, ano ang naiisip mo? Isa ka ba o ng
iyong pamilya sa mga lumalaking bilang ng mga Pilipinong nangangarap
magtrabaho sa ibang bansa? Magandang mangarap para sa pag-unlad ng
kabuhayan o ng katayuan sa buhay, di ba? Ngunit kung titingnan natin nang
mapanuri ang pangkalahatang epekto ng pangingibang bansa sa pamilyang Pilipino,
kaakit-akit pa rin kaya ang pangarap na ito?
Sa mga nakaraang modyul, naunawaan mo kung paano tumugon sa iba’t
ibang isyu ng pakikipagkapawa. Sa modyul na ito, pag-aaralan mo naman ang isa sa
mga lumalawak na isyu sa kasalukuyang panahon – ang mga epekto ng migrasyon
sa pamilyang Pilipino.
Bakit ba nangingibang bansa ang mga Pilipino? Ano-ano ang epekto ng
pangingibang bansa o migrasyon sa mga Pilipino? Paano mapapatatag ang
pagmamahalan ng pamilya para maging handa sa epekto ng migrasyon?
Inaasahang sa pamamagitan ng mga gawain at babasahin sa modyul na ito,
masasagot mo ang mahalagang tanong na: Paano mapagtatagumpayan ang
banta ng migrasyon sa pamilyang Pilipino?
a. Natutukoy ang mga epekto ng migrasyon sa pamilyang Pilipino
b. Nasusuri ang mga sanhi ng migrasyon sa pamilyang Pilipino
c. Nahihinuha ang batayang konsepto
d. Naisasagawa ang mga angkop at konkretong hakbang ng pagiging handa sa
mga epekto ng migrasyon sa pamilyang Pilipino

434
1. Nakagawa ng makatuwirang hakbang ukol sa gawain
2. Malawak at malinaw ang pagpapaliwanag sa gawain
3. Batay sa pamantayang moral ang mga paglalahad at paliwanag
4. Makabuluhan at madaling maintindihan ang mga konsepto
Paunang Pagtataya
Gawain 1
Panuto: Basahin at unawaing mabuti ang bawat tanong. Isulat sa inyong
kuwaderno ang titik ng tamang sagot.
1. Ano ang pangunahing dahilan kung bakit nangingibang bansa ang karamihan ng
mga Pilipino?
a. Makapaglibang c. Makapagtrabaho
b. Makapag-aral d. Makapagshopping
2. Ano ang iyong mararamdaman kapag ang iyong mga magulang ay kailangang
magtrabaho at mapalayo sa inyong pamilya?
a. Magagalak sa pag-aabroad dahil sila ay makapagpupundar ng mga ari-arian
at maiaangat ang pamumuhay
b. Ang pagkalungkot dahil sila ay mapapalayo sa mga anak at asawa, sa
kabila ng ito ay para sa kanilang ikauunlad
c. Kasiyahan dahil makakapamasyal sa mga magagandang lugar na
mapupuntahan dahil sa pagtatrabaho nila sa ibang bansa
d. Mag-aalala dahil sa gagastusing pera para makapagabroad
3. Ano ang pananaw mo ukol sa konsepto ng Migrasyon?
a. Ang migrasyon ay ang pamamasyal sa isang lugar para maglibang
b. Ang migrasyon ay ang paglakbay at pagtira sa ibang lugar o bansa, sa
kadahilanang gustong makapagtrabaho at makapanirahan sa ibang bansa.
c. Ang migrasyon ay ang paglipat-lipat o paglalakbay sa mga iba’t ibang bansa
upang bumisita sa mga kamag-anak.

435
d. Ang migrasyon ay ang pagtitipun-tipon at pamamasyal para mabisita ang
mga kamag-anak sa ibang bansa
4. Ano sa iyong pananaw ang tunay na dahilan ng migrasyon?
a. Kakulangan ng mapapasukang trabaho at mababang pasahod para sa mga
manggagawang Pilipino
b. Kagustuhang makapagpundar ng mga bahay at kagamitan
c. Kagustuhang makarating at makapamasyal sa mga iba’t ibang bansa
d. Upang mabayaran ang lahat ng mga pagkakautang
5. Alin ang positibong epekto ang naidudulot ng migrasyon sa pamilya?
a. Ang makapaglibang at makapamasyal sa mga magagandang lugar
b. Nakatutugon sa mga pangangailangang pangkabuhayan para maitaguyod
ang mas maginhawang pamumuhay ng pamilya
c. Ang pag-usbong ng makabago at mas mabilis na paraan ng komunikasyon
d. Ang pagkakaroon ng mga imported na kagamitan
6. Ano ang iyong pakahulugan sa transnasyunal na pamilya?
a. Ang ama ang siyang pangunahing naghahapbuhay para sa pangangailangan ng
pamilya
b. Ang ina ay naghahanapbuhay para maitaguyod ang mga pangangailangan ng
pamilya, katuwang ng asawa
c. Ang pagkakaroon ng kaunting anak dahil sa pagpaplano ng pamilya
d. Ang mga miyembro ng pamilya naninirahan sa Pilipinas, ang ina o ama ay nasa
ibang bansa para makapagtrabaho
7. Ano ang negatibong epekto ng migrasyon sa pamilyang Pilipino para sa iyo?
a. Ang posibilidad na maging dayuhan sa sariling bayan
b. Ang pagbabago ng tradisyunal na pamilya sa transnasyunal na pamilya
c. Ang pagtangkilik sa mga gawang dayuhan
d. Ang pagkakaroon ng hindi pakakaunawaan ng magkakapatid
8. Sa paanong paraan makaiiwas sa epekto ng migrasyon na pagbabago sa mga
pagpapahalaga at pamamaraan sa pamumuhay?
a. Huwag papansinin ang mga makabagong teknolohiya at pamamaraan sa
buhay.

436
b. Ang malalim na pagkakahubog ng mga magulang sa mga anak ukol sa mga
pagpapahalaga at kultura bilang isang tunay na Pilipino
c. Ang hindi pagtanggap sa mga pagbabagong dulot ng globalisasyon
d. Ang pagtangkilik sa sariling gawang Pilipino
9. Ano ang isang mabisang paraan para maiwasan at mapaghandaan ang isa sa
mga epekto ng migrasyon sa pamilyang Pilipino ukol sa paghihiwalay ng mag-
asawa?
a. Panatilihin ang bukas na komunikasyon sa isa’t isa
b. Pagkakaroon ng matatag na pagmamahalan, respeto at tiwala sa isa’t isa
c. Ang madalas na pag-uwi ng asawang nagtatrabaho sa ibang bansa
d. Ang pagkakaroon ng mga counselling centers
10. Sino ang pangunahing naaapektuhan ng mga banta ng migrasyon sa pamilyang
Pilipino?
a. Ang asawang naiiwan sa pamilya
b. Ang Pamilya
c. Ang mga anak
d. Ang asawang nagtatrabaho sa ibang bansa
Gawain 2
Panuto:
 Basahin at unawaing mabuti ang mga pahayag sa unang kolum.
2. Lagyan ng tsek ang kolum na nagpapahayag ng antas ng iyong pananaw.
Mga Pahayag
Lubosang
pagsang-
ayon
Sang-ayon
Hindi
gaanong
sang-ayon
Hindi
sang-ayon
1. Ang pangingibang bansa ay
karaniwan na sa mga Pilipino

2. May positibong epekto sa
katatagan ng pamilya ang
migrasyon

437
Mga Pahayag
Lubos
ang
pagsang
-ayon
Sang-
ayon
Hindi
gaanong
sang-
ayon
Hindi
sang-
ayon
3. Nakakaangat sa katayuan ng
pamilya ang migrasyon
4. Matatag ang komunikasyon ng
pamilya dahil sa migrasyon
5. Gumagaya ang anak sa
magulang na mangibang-bansa
6. Responsable ang anak na ang
magulang ay nasa abroad
7. Nararapat na makapagtrabaho
ang Pilipino sa ibang bansa
8. Lubos ang pagkakahubog ng
anak na nasa abroad ang
magulang
9. Naipagmamalaki ang kultura ng
Pilipino sa ibang bansa
10. Ang migrasyon ang tumutugon
sa pag-asenso sa Pilipino
Pagsusuri: Pag-isipan at talakayin. Isulat ang kasagutan sa iyong journal.
1. Ano ang nalaman mo ukol sa iyong personal na pananaw sa migrasyon o
pangingibang bansa ng mga Pilipino? Sang-ayon ka ba?
2. Ano ang iyong nararamdaman ukol sa nalaman mo sa iyong pananaw?
3. May kapayapaan ka ba ng kalooban sa iyong pinanghahawakang pananaw ukol
sa pangingibang bansa at sa mga epekto nito?

438
Gawain 1. Pagsusuri ng mga Larawan
Panuto:
 Batay sa mga larawan, sagutin ang sumusunod na mga gabay na
katanungan
 Bumuo ng triad at talakayin sa grupo ang inyong mga ideya ukol sa mga
gabay na katanungan at isulat ito sa manila paper
3. Pumili ng isa sa inyo na magbahagi sa klase para sa talakayan
4. Ano-ano ang positibong nagagawa ng migrasyon o pangingibang bansa ng mga
karamihang mga Pilipino?
a. Nakapagpupundar ng bahay at mga kagamitan_________________
b. _______________________________________________________
c. _______________________________________________________
d. _______________________________________________________

439
5. Ano-ano ang negatibong epekto ng migrasyon o pangingibang bansa sa
pamilyang Pilipino?
a. _______________________________________________________
b. _______________________________________________________
c. _______________________________________________________
d. _______________________________________________________
Gawain 2: Pagsusuri ng Comic Strip

440
Panuto:
1. Suriin at sumulat ng isang refleksyon ukol sa mga epekto ng migrasyon sa
pamilyang Pilipino ayon sa dalawang sitwasyong ipinapakita sa mga comic strip.
2. Ano-ano ang paraan at patnubay upang mapaghandaan mo ang mga ito at
matugunan ang hamon ng migrasyon? Ipaliwanag.
3. Paano mo maisasabuhay ang mga hakbang na iyong nabuo?
4. Isulat ang refleksyon sa isang bondpaper.
Gawain 1. Pagsusuri ng Komersyal
(Babalik ka rin - ni Gary V.)
http://wn.com/babalik_ka_rin/images, Oct. 2, 2012
Tuklasin mo ang iyong pagkakaunawa sa konsepto ng migrasyon sa
kasalukuyang panahon.
Panuto:
1. Panoorin ang komersyal video na “Babalik ka rin” ni Gary V.
2. Bumuo ng limang pangkat at magkaroon ng “Brainstorming” at sagutin
ang mga gabay na katanungan sa isang cartolina at maglalahad ang
tagapag-ulat ng kanilang mga nabuong ideya ukol sa mga gabay na
tanong na batay sa komersyal video

441
Gabay na tanong:
1. Ano ang tema ng komersyal na napanood mo? Ano ang iyong naisip o
may naalala ka ba na kaugnay sa napanood mo?
2. Sino-sino ang miyembro ng pamilya ang ipinakita sa komersyal? At ano
ang mga damdaming naipadama nila? Bakit?
3. Ano ang karaniwang dahilan ng pagpunta sa ibang bansa ng mga Pilipino
ang naipakita sa komersyal?
4. Ano ang tanging nag-uugnay sa mga miyembro ng pamilya na nagkalayo
at ano ang nagpapatatag sa kanilang ugnayan?
5. Ano ang mga sakripisyo ng bawat miyembro ang naipakita sa komersyal?
Gawain 2: Pagsusuri ng Pelikula
http://www.youtube.com/watch?v=ouh8AG0IgRE, Oct. 2, 2012
Naliwanagan ka na ba sa iyong napanood at naunawaan mo na ba
ang mga epektong maaaring makaimpluwensya sa ugnayang pamilya, dahil
sa pangingibang bansa ng karamihan sa mga Pilipino sa kagustuhang
umangat ang buhay?

442
Panuto: Magsulat ng isang sanaysay sa iyong journal batay sa film clip na Anak.
Gamitin ang mga gabay na katanungan sa iyong pagninilay.
D. PAGPAPALALIM
Ang Migrasyon at ang mga Epekto Nito sa
Pamilyang Pilipino
“Babalik Ka Rin.” Pamilyar ka ba sa awitin na
ito ni Gary Valenciano? Tungkol ito sa mga Pilipinong
Ang pangkabuhayang pangangailangan sa pamilya ang isa sa mga
pangunahing dahilan ng migrasyon. Ayon kay Dr. Manuel Dy Jr., “Ang
pamilya ang pinakaugat ng lipunan. Dito tayo unang natututong
makipagsalamuha sa ibang tao labas ng ating pamilya. Sa pamilya
nagsisimula ang mga pagpapahalaga at higit sa lahat ang pagmamahal.”
Kailangang mapagtibay ang mga birtud na ito, gayundin ang
pagkamakapamilya, pagkamakabansa at pakikipagkapwa upang mahubog ang
katatagan ng pagkatao. Ang mga ito ay makatutulong sa paghahanda sa mga
epekto ng migrasyon, na siyang dapat pagtuunan ng pansin upang
makaagapay sa hamon ng makabagong panahon.
Mga Tanong:
1. Ano ang iyong naging pang-unawa sa mga epekto ng migrasyon sa
pamilyang Pilipino ang naipakita at batay sa iyong napanood na film clip na
Anak? Palawakin.
2. Ano ang mga dahilan ng migrasyon na sanhi ng pagkakalayo ng mga
miyembro ng Pamilya, ang naipabatid sa film clip? Paano tutugunan ang
mga ito?
3. Ano ang iyong damdamin sa mga epekto ng migrasyon na iyong napanood
sa film clip? Paano mo mapapamahalaan ang iyong damdamin upang
maiwasan ang ganitong sitwasyon?
4. Kung ikaw si Claudine, ano ang mas makatuwirang kilos ang iyong gagawin
upang malabanan ang mga epekto ng migrasyon na nagpapahina sa
matatag na ugnayang pampamilya? Ipaliwanag.
5. Paano mo maisasabuhay ang mga konkretong hakbang sa pagharap mo sa
mga epekto ng migrasyon tungo sa kinakaharap na mga hamon ng
makabagong panahon?

443
nangibang-bansa at pagkalipas ng ilang taon ay nagbalik sa sinilangang lupa. Sa
makabagong panahon ito ay tinukoy na migrasyon.
Ano nga ba ang kahulugan ng migrasyon? Ano ang pinag-ugatan nito?
Anu–ano ang mga epekto nito sa pamilyang Pilipino? Ang migrasyon ay ang paglipat
ng isang tao patungo sa isang lugar para humanap ng mga kalakal. Ang migrasyon
ay ang pagiging dayuhan ng mga tao sa isang bansa. Ang mga pinag-ugatan nito
ay naayon sa mga pangangailangan ng bawat indibidwal at ng pamilyang
kinabibilangan. May mabuti at masamang epekto ang migrasyon sa kabuuan at sa
pamilyang Pilipino.
Ang Pag-usbong ng Migrasyon
Ang migrasyon sa Pilipinas ay makasaysayan, ang
pangangalakal ng Tsina sa ating bansa na pinamunuan ni
Zulu royalty Padua Bazaar, ang naitala na pinakaunang
migrasyon sa ating bansa, 1417 (Ang, See 2006). Noong
Hispanic period (1763), ang isa sa mga Pilipinong
mandaragat ay tumalon buhat sa isa sa mga Galleons
(katawagan sa mga sasakyang pangkaragatan noong panahon ng mga espanyol) na
patungo sa Manila-Acapulco at namuhay na sa Louisiana, isa sa mga siyudad ng
Hilagang America. (Bautista, 2002).
Ang migrasyon sa kulturang Pilipino ay nagsimula sa paglipat o pagdayo ng
mga mamamayang taga baryo patungong lungsod. Ang mga anak ay dumadayo sa
lungsod upang makapag-aral sa mas mataas na paaralan o maging sa mga
kolehiyo, hanggang sa doon na rin makapagtrabaho. Gayundin ang ilan sa mga
magulang na lalaki ay nangingibang-bayan upang makahanap ng trabaho na may
mas mataas na suweldo. Ang ganitong mga sitwasyon ay nagpatuloy at
nagpasaling-lahi. Sa pag-usad ng makabagong panahon, naging mas malawak ang
saklaw ng pagdayo at paglalakbay ng mga Pilipino sa iba’t ibang lugar at bansa.
Maging ang kanilang mga dahilan sa paglakbay ay lumawig din ang saklaw.
Ang migrasyon sa makabagong panahon ay nagkaroon ng bagong mukha,
na kung saan malimit noon ay mga anak ang nangingibang bayan upang makapag-
aral at makapagtrabaho, at ang mga magulang na lalaki ang karaniwang dumadayo

444
sa ibang lugar o pook upang makapaghanapbuhay para sa kanilang mga pamilya.
Sa kasalukuyan, karamihan ay mga magulang na ang dumadayo sa mas
malalayong lugar o bansa, gayundin ang mga kababaihang ina, na sila na ang
napapalayo sa piling ng mga anak at sa asawa na hindi likas sa kulturang Pilipino.
Ang mga di mabilang na ganitong sitwasyon ang nagiging daan sa unti-unting pag-
usbong ng bagong pananaw sa migrasyon sa ating bansa.
Ang Dahilan Ng Migrasyon
Ano nga ba ang dahilan ng paglawak ng
migrasyon sa Pilipinas? Ang mga aspekto na
nagtutulak sa kagustuhang makapagtrabaho sa ibang
bansa ng mga Pilipino ay may iba’t ibang dahilan,
ayon sa Overseas Workers Welfare Administration
(OWWA), 1991. Ang mga karaniwang dahilan ay
mataas na antas ng pamumuhay, kakulangan ng
oportunidad na makapagtrabaho, kagustuhang mapagtapos sa pag-aaral ang mga
anak. Ayon naman sa Soroptimist International (1994), isang pandaigdigang
pribadong organisasyon ang nagpahayag na ang pinakapangunahing dahilan ng
mga Overseas Contract Workers (OCWs) ay ang edukasyon ng mga anak (80.7%).
Ang mga iba pang kadahilanan ay may kinalaman sa panghanapbuhay na aspeto,
mas mataas na sahod (63.3%), makabili ng bahay at lupa (50.0%), pambayad ng
mga utang (31.3%), para sa pangkapital sa negosyo (29.3%), makabili at
makapagpundar ng mga ari-arian (17.3%) at iba pang pang-ekonomikal na
pangangailangan (22.0%). Ang mga kadahilanang ito ang patuloy na nagiging
matibay na dahilan upang ang migrasyon sa bansa ay lumawig at maging isang
panlipunang pangyayari o ganapin. Ito ang katotohanan sa lahat ng mga mahihirap
na bansa at papaunlad pa lang na mga bansa. Ang walang humpay na pagyabong
ng Filipino diaspora (Overseas Filipinos) sa buong mundo ay kapansin-pansin at
nagdudulot ng iba’t ibang epekto sa pamilyang Pilipino.
Mga Epekto ng Migrasyon sa Pamilyang Pilipino
Ang migrasyon ay may malaking impluwensya sa mga kabataan. Ang
linyang “Paglaki ko, Mag-aabroad ako!” ay nagsasaad ng masidhing pagkagusto at

445
Ang kuwento ni Claire, siya ay sampung taong gulang ng umalis ang kaniyang mga
magulang patungong Rome. “ako ay napakabata pa nang umalis ang aking mga
magulang,” kuwento pa niya. “Syempre naaalala ko sila palagi at nangungulila ako sa
kanilang pangangalaga at atensyon. Mas lalo ko silang naalala sa tuwing pinapapunta
ang aking buong pamilya sa paaralan. Mabuti na lang at nariyan palagi ang aking
tiyahin at lola para samahan ako. Minsan nalulungkot ako, kaya lang wala akong
magawa dahil sabi nila, para sa akin ang kanilang pagtatrabaho sa ibang bansa. Nasa
akin na lang na matugunan ko sa aking sarili ang mga pangangailangan na hindi
maibigay ng mga magulang ko tulad ng prisensya nila. Kailangan ko na lang mag-aral
nang mabuti at gawin ko silang inspirasyon.” Sa kasalukuyan si Claire ay kumukuha ng
kurso na nursing sa isa sa mga unibersidad sa Maynila. Tulad ni Claire, may mga anak
na nakakayanang labanan ang mga pagsubok ng kalungkutan at pangungulila sa mga
magulang na nagtatrabaho sa ibang bansa at pilit na pinagbubutihan ang pag-aaral
upang magkaroon ng magandang buhay at magkaroon ng malaking kabuluhan ang
pagsasakripisyo ng mga magulang sa ibang bansa. Hango sa totoong buhay, (The
Plight of Children of OFWs, Gina Melgar at Rene Borromeo, 2008).
pagnanais ng mga anak na mangibang bansa para makapagtrabaho tulad ng
kanilang mga magulang (Augustus T. Anonuevo at Joicel C. Sopena). Ano-ano nga
ba ang mga epekto ng migrasyon sa pamilyang Pilipino? May mga kabutihan at
kaaya-ayang resulta ang pagtatrabaho at pangingibang bansa sa pamumuhay, na
senyales ng pag-unlad ayon kay Jimenez, 1988. Ayon sa kaniya, ang sumusunod ay
ang mga naidudulot na kabutihan nito: pagpapagawa ng mga bagong bahay, ang
pagkakaroon ng kalidad na edukasyon ng mga anak, ang mga patunay ng
umaasensong negosyo na naipundar, at ang kakayahang matugunan ang mga
pangunahing pangangailangan ng pamilya.
Ang migrasyon ay patuloy na lumalawak dahil na rin sa mga positibo nitong
epekto, narito pa ang ilan sa mga naidudulot na kabutihan nito: Ang perang padala
ng mga OFWs sa kanilang mga pamilya ay nakatutulong nang malaki sa pag-aangat
ng kalagayang pangkabuhayan ng bansa, naipapamalas ang kulturang Pilipino sa
ibang lahi, nagagamit at tumitingkad ang mga talino at kagalingan ng mga Pilipino sa
ibang bansa. Ang mga epekto ng migrasyon ay masasalamin sa iba’t ibang kuwento
ng totoong buhay sa likod ng pangingibang-bansa ng ilang mga Pilipino.

446
Sa kabila ng mga nabanggit, hindi lingid sa ating kaalaman na hindi lahat ng
mga OFWs at ng kanilang pamilya ay naging matagumpay sa kanilang pangingibang
bansa at paglayo sa pamilya.
Hindi maikakaila ang mga nagiging epekto ng migrasyon sa katatagan at
pangkultural na pananaw natin sa pamilyang Pilipino. At ito ay dulot ng kahirapan,
mababang sweldo at kakulangan ng trabaho na siyang patuloy na dahilan upang
mangibang bansa ang mga Pilipino. Sa ating kultura, ang pamilya ang siyang
institusyon na naghuhubog sa mga mamamayan ng lipunan, ang dapat mangalaga
at magbigay ng proteksyon sa kaniyang mga miyembro. Ito ay pinagtibay ng The
New Family Code (Executive Order No. 209 as amended by Executive Order no.
227) “The Family, being the Foundation of the nation, is a basic social institution
which public policy cherishes and protect.” At ito ay dapat matugunan ng lipunan sa
bawat pamilyang Pilipino. Sa kasalukuyang makabagong panahon, unti-unting
nagbabago ang pananaw ng mga Pilipino sa ganitong konsepto ng pagpapamilya
dahil na rin sa mga ibang epekto na dulot ng migrasyon.
Narito ang mga epekto ng migrasyon na dapat harapin:
(Anonuevo, Augustus T., et al, 2008)
1. Ang pagbabago sa mga pagpapahalaga at
pamamaraan sa pamumuhay. Sa kabila ng
patuloy na pagtugon sa mga gastusing
pampamilya, ang mga anak na naiiwan ay
masyadong nahihikayat sa mga materyal na
Si Leonil, 20 anyos ay drop-out sa high school noong siya ay nag-aaral. Naghihintay
lang siya ng padalang pera ng kaniyang ina na nasa Italy. Ginagastos niya ang perang
padala sa sugal, alak at babae. Naging pabaya siya sa pag-aaral at sa buhay niya. Sa
kasalukuyan ay inaayos niya ang kaniyang buhay at nag-aaral sa isa sa unibersidad sa
Batangas. Subalit, nasayang na niya ang napakaraming lumipas na taon at perang
nilustay, nasayang sa kabila ng pagsasakripisyo ng kaniyang mga magulang. Hango sa
totoong buhay, (The Plight of Children of OFWs’, Gina Melgar at Rene Borromeo, 2008).

447
bagay dala ng mas maluwag na pagtatamasa sa mga naipapadala ng magulang.
Ang mga kabataan ay nagkakaroon ng masidhing pagtangkilik sa produktong
dayuhan kaya nakakaligtaan ang ating mga sariling produkto. At ang patuloy na
pagbabalik at paghahangad na makapagtrabaho sa ibang lugar ay dahilan at
hindi makapagserbisyo sa kapwa mamamayan at sa sariling bayan ang ilan sa
mga Pilipino. Ang mga ito ay ilan sa mga pagbabago ng kamalayan sa
pagpapahalaga at pamamaraan sa pamumuhay ng pamilyang Pilipino.
2. Ang mabagal na pag-unlad sa pangkaisipan at panlipunan na aspekto ng mga
anak. Isang kritikal na yugto ang panahon ng pagdadalaga at pagbibinata, ito
ang yugto na nahuhubog ang kanilang kabutihan, kaganapan ng kanilang sarili at
ang pagpapaunlad buhat sa kabataan tungo sa mas mapanagutang pagkatao
(Erikson, 1968). Mahalaga ang presensya at mabuting halimbawa ng magulang
sa mga anak sa panahong ito. Ang kawalan ng presensya at tuwirang pagkalinga
ng isa sa mga magulang ay may epekto sa moral na pagpapahalaga ng
kabataan. Maaaring maging dahilan ito ng mga maling pagpapasiya ng
kabataan, pagkakaroon ng maling kamalayan sa mga bagay-bagay at
sitwasyong kakaharapin niya sa pamayanan.
3. Maaaring maging dahilan ng paghihiwalay ng mag-asawa at panghihina ng
katatagan ng pamilya. Hindi natin maitatanggi na nagiging dahilan din ng
paghihiwalay ng ilang mag-asawa ang matagalang pagkalayo sa isa’t isa, na
nagiging daan sa pagkasira ng kanilang ugnayang mag-asawa. Isa ring
nakalulungkot na katotohanan ay ang pagkalayo ng loob ng mga anak sa
magulang na napalayo sa kanila sa matagal na panahon dahil sa migrasyon,
taliwas sa kung parehong nakalakihan ng anak ang mga magulang at
nakapaghubog ng matatag na pakikipag-ugnayan sa isa’t isa.
4. Ang nagbabagong konsepto ukol sa tradisyunal na pamilya sa transnasyunal na
pamilya. Sa kulturang Pilipino, ang ama ang pangunahing tumutugon sa mga
pangangailangang pampamilya. Ang ina ang nagtataguyod ng kaayusan at
pangangalaga sa mga anak, at nakadepende sa asawa sa mga
pangangailangang pinansyal. Ang ama naman ang pangunahing tagapagpasiya
sa pamilya. Dahil sa ganitong sistema, kumpleto ang pamilya.

448
Sa transnasyunal na pamilya, ang mga babae ay tumutulong na sa pagtustos ng
pangunahing gastusin, nagkakaroon ng pagkakataong magpasiya para sa
pamilya subalit nawawalan ng pagkakataong gabayan ang mga anak, dahil sa
malayo sila sa mga ito. Ito ang ilan lang sa mga pagbabago sa nakagisnang
sistema at kultura ng pamilyang Pilipino.
5. Ang pagkakaroon ng puwang at kakulangan ng makabuluhang komunikasyon at
atensyon ng magulang sa anak at ng anak sa magulang. Ang komunikasyon at
paglalaan ng atensyon sa pamilya ang nagpapatatag ng pagkakaugnay ng bawat
miyembro sa isa’t isa. Ang hamon ng globalisasyon ang dahilan ng mga
makabagong pamamaraan sa pakikipagtalastasan o ang tinatawag na virtual na
komunikasyon, na madalas nagagamit ng mga anak at magulang dahil na rin sa
makabagong panahon at ang tanging paraan para sa kanilang pakikipag-
ugnayan. Ang dating harapang pag-uusap na mas nakapagpapadama ng iba’t
ibang positibong damdamin at malayang pagpapahayag ng saloobin ay unti-
unting nagkaroon ng harang dahil sa mga sitwasyong tulad ng pagtatrabaho sa
ibang bansa.
Ang cellphone, computer, video calling at ang mga internet connection ang
tanging nag-uugnay sa mga miyembro ng pamilya. At madalas, pinansyal na
aspeto ang mga napag-uusapan lamang, dahil sa limitadong oras at panahon,
ayaw mabigyan ng alalahanin ang mga magulang na malayo sa kanilang piling,
ayaw maipaalam ng magulang ang tunay na sitwasyon sa ibang bansa. Dahil sa
mga ito, ang tunay na pagkakalapit at pagpapalitan ng mga saloobin ay hindi na
napaglalaanan ng atensyon.
Ilan lang ang mga ito sa mga pangunahing epekto ng migrasyon sa pamilyang
Pilipino. Sa kabila ng ganitong sitwasyon, hindi maiiwasan sa pamilyang Pilipino
ang harapin ang ganitong kalagayan, dahil na rin sa kahirapan. Sa ganitong mga
pagkakataon, dapat mangibabaw ang mga pagpapahalagang Pilipino tulad ng
“katatagan ng pamilya at pag-uugnayan”, na mga likas na katangian ng mga Pilipino
(Shahani, Leticia 1984). Ayon naman kay Esther J. Esteban (1989), “sa pamilya
nahuhubog ang mga magiging mapanagutang mamamayan ng lipunan,” kaya dapat
hubugin at patatagin ang pagmamahalan at ugnayan ng mga sumisibol na miyembro
sa pamilya. Dahil dito mahuhubog ang mga kabataan upang maging handa sa

449
anumang mga pagsubok na kanilang kakaharapin sa makabagong panahon ng
globalisasyon at migrasyon.
Pagharap sa Hamon ng Migrasyon
Ang pagharap sa mga epekto ng migrasyon sa pamilyang Pilipino ay
nangangailangan ng mga konkretong hakbang upang maging handa ang mga
anak at mga magulang at upang mapagtagumpayan ang mga negatibong epekto ng
pangingibang bansa.
Sa ganitong sitwasyon nagsisimula ang pagmamahalan ng mag-asawa. Ayon
kay St. Thomas Aquinas, “itinuturing na ang pagaasawa at ang buhay
pagpapamilya ay nauugnay sa kalikasan ng pagkatao.” Kaya nararapat ang
pagpapatatag ng pagmamahalan ng mag-asawa. Tulad ng natutuhan mo sa Modyul
1, ang pagmamahalan ng mag-asawa ang batayan ng katatagan ng pamilya. Sa
katatagang ito nahuhubog ang pagkatao ng bawat miyembro na handang humarap
sa mga hamon ng makabagong panahon.
Ang sumusunod ay mga hakbang upang maging handa sa mga epekto ng
migrasyon sa pamilyang Pilipino: (Marie E. Aganon, 1995)
1. Pag-oorganisa at pagbuo ng mga counseling centers
2. Patuloy na paghubog ng mga pagpapahalaga at birtud sa mga anak
3. Pag-oorganisa at pagbibigay ng mga programang pangkabuhayan
4. Pagbibigay ng mga programang pang OCWs tulad ng makabuluhang
pamumuhunan sa negosyo at pagsasakatuparan ng R.A. 8042
Narito pa ang mga karagdagang hakbang upang maging handa sa epekto ng
migrasyon:
1. Pagpapanatili at pagpapatatag ng bukas na komunikasyon sa pagitan ng mga
miyembro ng pamilya. Mahalaga na magkaroon ng mga pagkakataong makipag-
usap at makipag-ugnayan nang may pagmamahalan sa bawat miyembro ng
pamilya araw araw.
2. Ang pagkakaroon ng regular na pang-ispiritwal na counseling sa mag-asawa.
Ang regular na pagsasangguni ng mag-asawa sa ispiritwal na counseling ay

450
makapagpapatatag ng ugnayan at pagmamahalan ng magulang na mahuhubog
din nila sa kanilang mga anak.
3. Ang pagpapaunlad at pagpapatatag sa kultura ng pamilyang Pilipino. Ang
pagpapatatag at pagpapalalim sa positibong kamalayan ng kabataan ukol sa
kultura ay makapagpapayabong at makapagpapanaliti sa kahalagahan ng
kultura at ng mga pagpapahalagang Pilipino.
4. Mapanatili ang matatag na pagmamahalan, pagtitiwala at paggalang sa bawat
miyembro ng pamilya. Napakahalaga na mahubog nang may katatagan ang
iba’t ibang pagpapahalaga at pag-uugali ng kabataan upang mahubog ang
pagkatao at harapin ang hamon ng migrasyon.
5. Pagpapalawak sa kamalayan ng mga kabataan ukol sa pagiging mapanagutan
sa mga gampaning pampamilya. Ang pagggawa ng mga tungkuling pampamilya
ay hindi lamang nababatay sa kasarian ng bawat isa. Ito ay nababatay sa
pagiging mapanagutan sa pagganap ng tungkulin – babae man o lalaki upang
maging handa sa banta ng migrasyon at para sa katatagan ng ugnayan sa
pamilya at paghubog sa mabuting pagkatao ng bawat miyembro nito.
Ang migrasyon ay may malalim na pinag-ugatan.
Ang hamon nito ay ang pag-agapay ng mga pamilyang
Pilipino sa patuloy na pag-usad ng globalisasyon nang
may katatagan. Ayon kay Dr. Manuel Dy, “ang moral
na paghusga sa globalisasyon ay hindi madali, dahil
sa katotohanang ito ay kasalukuyan pa lang
nagaganap at patuloy na pinagdedebatihan.”
Mahirap buwagin ng isang ordinaryong pamilya ang ganitong sitwasyon.
Subalit, hindi dapat maging balakid ito sa patuloy na pagpapatatag ng pamilyang
Pilipino, sa paghubog sa pagkatao ng mga miyembro nito at ang pagpapanatili sa
ating kulturang pagkakakilanlan. Sa halip harapin ito at tugunan ng may katatagan.
Mahalaga na
maisabuhay ang mga
angkop at konkretong
paraan ng pagiging
handa sa mga epekto
ng migrasyon sa
pamilyang Pilipino.

451
Naunawaan mo ba ang iyong binasa? Makatutulong ang sumusunod na mga
tanong na ito upang masukat ang iyong pag-unawa sa natapos na babasahin. Isulat
ang inyong sagot sa mga katanungan sa iyong kuwaderno.
1. Ipaliwanag ang iyong pananaw ukol sa migrasyon sa Pilipinas.
2. Ano-ano ang pinag-ugatan o dahilan ng migrasyon sa Pilipinas?
3. Ano ang kahalagahan na malaman at masuri ang mga epekto ng migrasyon sa
pamilyang Pilipino?
4. Ano-ano ang epekto ng migrasyon sa pamilyang Pilipino?
5. Bakit mahalaga na maging handa sa mga epekto ng migrasyon sa pamilyang
Pilipino?
6. Ano-ano ang konkretong hakbang upang maging handa sa mga epekto ng
migrasyon? Ipaliwanag.
7. Paano mapatatatag ang pagmamahalan sa pamilya bilang isang hakbang sa
pagharap sa banta ng migrasyon sa pamilyang Pilipino?
Ano ang iyong naunawaang mahalagang konsepto sa babasahin?
Ano-ano ang hakbang na dapat isabuhay para sa pagiging handa sa
banta ng migrasyon sa katatagan ng pamilyang Pilipino?

452
Buuin sa kuwaderno ang Batayang Konsepto gamit ang Graphic Organizer sa
ibaba.
Batayang Konsepto:
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
Ang mga konkretong hakbang sa
paghanda sa hamon o banta
ng migrasyon
___________________________
______________
Ang pagsasabuhay
ko ng mga hakbang
sa
_________________
_________________
____________ Ang mga epekto ng
migrasyon
_________________
_____
Ano ang mga sanhi ng
migrasyon sa pamilyang
Pilipino_____________
_____________
Ang migrasyon ay
__________________
__________________
__________________
__________________
__________________
__________________
__________________
__________________
__________________
__________________
_____
sa modyul na ito?

453
Pagganap
Gawain 1: “Round Trip”
Panuto:
1. Ikaw ay magkakaroon ng paglalakbay. Mayroong
limang istasyon na iyong pagdaraanan at bawat
istasyon ay may nakasulat na gabay na katanungan
upang makabuo ka ng pag-unawa sa dapat mong
gampanan sa iyong paglakbay sa susunod na istasyon.
2. Ang iyong kasagutan ay isusulat sa mga nakalaang
bakanteng papel na nakadikit sa bawat katanungan,
isulat ang iyong pangalan sa bawat papel ng iyong
kasagutan. Sa bawat istasyon na iyong iiwanan ay may bubunutin ka ring
puntos, hanggang matapos mo ang iyong paglalakbay at makalikom ka ng lubos
na pag-unawa sa batayang konsepto at mga puntos sa iyong pag-uwi.
(Maaaring isagawa ito sa mas malaking lugar, maliban sa silid-aralan)
Ngayon ay ganap mo nang nauunawaan ang konsepto ng migrasyon hindi
lamang ang mga epekto nito kung hindi pati ang mga dahilan ng pangingibang bansa
ng mga Pilipino. Mahalaga ring maisapuso at maisabuhay mo ang mga angkop at
konkretong hakbang ng paghahanda mo sa hamon ng migrasyon.
Mga istasyon:
Unang istasyon: Ano ang pananaw mo ukol sa migrasyon? ( 5 puntos)
Ikalawang istasyon: Makatwiran ba ang mga dahilan ng pangingibang bansa
ng mga karamihan sa mga Pilipino? Ipaliwanag. (5 puntos)
Ikatlong istasyon: Anu-ano ang mga tungkulin na dapat mong gampanan sa
pagpapatatag ng inyong pamilya? (5 puntos)
Ikaapat na istasyon: Anu-ano ang mga angkop na paraan upang maging
handa ka sa mga epekto ng migrasyon? (5 puntos)
Ikalimang istasyon: Paano mo haharapin ang epekto ng migrasyon kaugnay
sa mga banta nito? (5 puntos)

454
Gawain 2
1. Pagtatala ng mga tungkulin o hakbang para sa pagpapatatag ng pamilya
2. Pagtatala ng tungkulin o hakbang sa pagpapanatili ng pagiging mapanagutan sa
pagharap para paghandaan ang epekto ng migrasyon
3. Pagsulat ng komento sa kolum at paraan kung paano maisasabuhay ang mga
tungkulin o hakbang sa paghahanda sa banta ng migrasyon.
Tungkulin o hakbang
sa pagharap sa epekto
ng migrasyon
Paano mapapatatag ang
pamilya bilang
paghahanda sa epekto ng
migrasyon
Paano maisasabuhay
ang mga hakbang
1. Pagpapatatag ng
komunikasyon sa
lahat ng miyembro
ng pamilya
Pagninilay
1. Sumulat ng isang pagninilay o repleksyon ukol sa kung paano mo pauunlarin ang
pagtupad ng iyong mga tungkulin bilang anak para sa pagpapatatag ng inyong
pamilya, upang makatulong sa pamayanan at magsilbing mga hakbang laban sa
mga banta ng migrasyon sa pamilyang Pilipino.
2. Isulat ito sa iyong journal upang matugunan ang pagsasabuhay ng mga ito sa
pang-araw-araw na gawain. Itala rito ang pagsasagawa ng iyong mga tungkulin o
hakbang na nabuo.

455
Pagsasabuhay
Gumawa ng Talahanayan ng Pagtupad ng mga Hakbang o Kilos
Panuto:
1. Bumuo ng mga sariling hakbang sa paghahanda sa mga banta ng migrasyon sa
pamilyang Pilipino ayon sa mga hakbang na nakasaad sa babasahin o aralin.
Gawin ito sa iyong journal para masubaybayan ang paggawa nito.
2. Isabuhay ang mga konkretong hakbang ng paghahanda sa mga epekto o banta
ng migrasyon at iyong patatagin upang mapaghandaan ang mga hamon ng
kasalukuyang panahon.
3. Subaybayan ang pagsasakilos mo sa iyong pang-araw-araw na pamumuhay sa
loob ng dalawang linggo. Bigyan ng komento ang pagsasabuhay mo sa mga
hakbang at itala sa talahanayan. Narito ang halimbawa ng gawain.
Ano ang aking repleksyon ukol
sa pagpapaunlad ko ng mga
hakbang upang mapaghandaan
ang mga banta ng migrasyon sa
pamilyang Pilipino?
Paano ko maisasabuhay ang
mga hakbang upang
mapaghandaan ang mga banta
ng migrasyon sa pamilyang
Pilipino at mahubog ko ang
aking pagkatao?

456
Talahanayan ng Pagtupad ng mga Hakbang o Kilos
Mga Hakbang Lunes Martes Miyerkules Huwebes Biyernes
1. Pagpapanatili at
pagpapatatag ng
bukas na
komunikasyon sa
pagitan ng mga
miyembro ng
pamilya
2. Mahubog at
mapatatag ang
pagmamahalan,
pagtitiwala at
paggalang sa
bawat miyembro
ng pamilya
3. Ang mapaunlad
at mapatatag ang
kultura ng
pamilyang Pilipino
4. Ang paggawa ng
mapanagutang
gampanin bilang
miyembro ng
pamilya sa kabila
ng kasarian
Lagyan ng tsek () ang bawat kolum ng araw kung ito ay nagawa at komento
kung paano napaunlad ito at naisasakatuparan sa araw-araw.

457
 Bondpaper
 Cartolina
 Manila Paper
 Pentelpen
Mga Sanggunian
Agapay, R. (1991). Ethics and the Filipino.
Aganon, M. (1995). Migrant labor and the Filipino family. Quezon City: Office of
Research Coordination, University of the Philippines
Anonuevo, A. et. al. (2008). Children’s response to the challenge of migration
(Trainors’ Training Manual on Capacity Building for Children of Overseas
Filipinos). Atikha Overseas Workers and Communities Initiative, Inc.
Anonuevo, A. et. al. (2008). Children’s response to the challenge of migration
(Reference Materials). Atikha Overseas Workers and Communities Initiative, Inc.
Dy, M. (1997). Budhi: A Journal of Ideas & Culture, Volume V Number 1, 2001
Esteban, E. (1989). Education in values: What, why and for whom.
Parrenas, R. (2006). Children of global migration. Quezon City: Ateneo De Manila
University Press
Parrenas, R. (2003). Servants of globalization. Quezon City: Ateneo De Manila
University Press
Timbreza, F. (2010). Pagpapahalaga ng pamilya. Society of The Divine Word.
Definition of Migration. Retrieved from www.ghs-
mh.de/migration/projects/.../define.h... on September 25, 2012
Definition of Migration. Retrieved from www.indepth-
network.org/.../Migrationdefinit...on September 25, 2012
Effects Of Migration On Filipino Families. Retrieved from
www.ofwngayon.com/.../effects-of-migration...on September 25, 2012
Kumusta na?

Gr8 es p learners manual

More Related Content

What's hot (20)

Viewers also liked (20)

Similar to Gr8 es p learners manual (20)

Recently uploaded (20)

Gr8 es p learners manual