Grade 8 Learning Module in Filipino - Complete
64 likes28,202 views
Ang dokumento ay isang modular na materyal para sa mga mag-aaral sa baitang 8 na nakatuon sa asignaturang Filipino, na sumasaklaw sa iba't ibang anyo ng panitikan tulad ng mga alamat at kuwentong bayan. Naglalaman ito ng mga modyul at aralin na naglalayong bigyang-diin ang kahalagahan ng panitikan sa kulturang Pilipino at ang mga kontribusyon ng mga kilalang manunulat. Layunin ng kagawaran ng edukasyon na mapalawak ang kaalaman ng mga mag-aaral at linangin ang kanilang pagkakakilanlan bilang mga mamamayang Pilipino.
Grade 8 Learning Module in Filipino - Complete
- 1. Compilation by Ben: r_borres@yahoo.com GRADE 8 Learning Module FILIPINO (Qtr 1 to 4)
- 2. PPan M niti odyu ika Fi ul pa Kagawa Repub ng ilipin ra sa ran ng Ed blika ng Pi Pi no a Mag dukasyon ilipinas lip g-aar 8 ino ral 8 o
- 3. Pan Filip Una ISB Pam akd pam pag ahe nga peli iyon upa taga Inila Kali Pan Dep (De Offi Tele E-m nitikang Pil pino – Mod ang Edisyo BN: 978-971 Paunaw mbansa Bila a ng Pama mahalaan o gkakakitaan ensiya o tan Ang mg alan ng pro kula atbp.) n. Pinagsika ang magam apaglathala . athala ng Ka ihim: Br. Arm ngalawang K partment of pEd-IMCS) ce Address efax: mail Address lipino – Ika dyul para s on, 2013 1-9990-85-7 wa hinggil ang 8293: H halaan ng P o tanggapan ang nasab ggapan ay ga akda / m odukto o br na ginamit apang maha mit ang mg a (publisher) agawaran n min A. Luist Kalihim: Yo f Education ) s: 2nd F Mer Phil (02) s: imc awalong Ba a Mag-aara 7 sa karapa Hindi maaar Pilipinas. G n kung saa bing akda. ang patawa materyales rand name sa aklat na anap at ma ga akdang ) at may-ak ng Edukasy tro FSC landa S. Qu n-Instructio Floor Dorm ralco Avenu lippines 160 ) 634-1054 setd@yaho aitang al atang-sipi. ring magkar ayon pa ma an ginawa Kabilang s an ng bayad (mga kuwe es, tatak o a ito ay sa n ahingi ang p ito. Hindi da ang kara on uijano, Ph.D onal Mater G, Philspo ue, Pasig C 00 o 634-1072 oo.com Isinasaad n roon ng kar an, kailanga ang isang a mga maa d na royalty ento, selek trademark nagtataglay pahintulot ng inaangkin apatang-ari D. rials Counc rts Complex ity 2 ng Seksiyon rapatang-sip an muna an akda upan aaring gaw y bilang kon ksiyon, tula, ks, palabas ng karapat g mga may ni kinakat ng iyon cil Secretar x n 176 ng B pi sa ano m ng pahintulo ng magami win ng nasa ndisyon. , awit, laraw sa telebis tang-ari ng y karapatang tawan ng riat Batas mang ot ng it sa abing wan, syon, mga g-ari mga
- 4. PAUNANG SALITA “Kasabay ng pag-unlad ng bayan ang pag-unlad ng kaniyang mamamayan sa lahat ng aspekto ng buhay.” Tugon sa pag-unlad at pagbabago sa bawat sulok ng mundo ang pagyakap at pakikipagsabayan sa agos na ito ng Panitikang Pilipino. Ang pagpapalit-anyo nito at pagbibihis mula sa makalumang panitikan hanggang sa kasalukuyan upang manapay maipabatid sa karamihan, lalo’t higit sa kabataan ang kayamanang angkin ng Panitikang natatangi, ang Panitikang Pilipino. Alinsunod sa pagbabago ng kurikulum, ang pagbuo ng mga kagamitang panturo at pampagkatuto upang makaagapay sa pagpapalawak ng kaalaman ng mga mag-aaral sa Asignaturang Filipino. Pinaglaanan ng mahuhusay at makabagong pamamaraan upang higit na maiangkop sa uri ng mag-aaral ang mga gawain sa yunit na ito. Naniniwala ang Kagawaran ng Edukasyon na ang mahusay at kalidad na edukasyon ay makakamtan ng bawat isang Pilipinong mag-aaral mula ngayon at sa mga susunod pang henerasyon.
- 5. PASASALAMAT Taos-pusong nagpapasalamat ang mga may-akda sa mga manunulatng mga akdang ginamit sa yunit na ito. Hindi matatawaran ang naging ambag ng kanilang mga akdang pampanitikan upang linangin ang pagpapahalaga sa kulturang Pilipino. Hindi rin mapasusubalian ang kabisaan na maidudulot ng mga akda upang higit na mapagtibay ang pagkakakilanlan ng mag-aaral sa kaniyang identidad bilang mamamayang Pilipino. Nais naming magpasalamat sa sumusunod na manunulat. Michael M. Coroza Mahahalagang Tala sa Katutubong Tugma at Sukat ng Tulang Tagalog Lamberto Antonio Kalungkutan sa Tag-ani Virgilio Almario Agahan Edgar Calabia Samar Panaginip Fray Francisco de San Jose Santa Cruz Gaspar Aquino de Belen Ang Mahal na Passion ni Jesu Christong Panginoon Natin Andres Bonifacio Pag-ibig sa Tinubuang Lupa Emilio Jacinto Pahayag Severino Reyes Walang Sugat Genoveva E. Matute Paglalayag sa Puso ng Isang Bata Jose Corazon de Jesus at Florentino Collantes Bulaklak ng Lahing Kalinis-linisan Jose Corazon de Jesus Bayan Ko Alejandro G. Abadilla Ako ang Daigdig Teodoro Gener Pag-ibig Alejandro G. Abadilla Erotika 4 Jose Corazon de Jesus Pag-ibig Narciso G. Reyes Lupang Tinubuan Gonzalo K. Flores Tahimik Dionisio Salazar Sinag sa Karimlan William Rodriguez II Tabloid: Isang Pagsusuri Carlo J. Caparas Mga Klase ng Komiks Jeystine Ellizbeth L. Francia Kislap ng Bituin Lualhati Bautista Bata, Bata ... Paano Ka Ginawa? Jet Oria Gellecanao Pintig, Ligalig, at Daigdig Howie Severino, Sine Totoo, At GMA Network Papag for Sale
- 6. Talaan ng Nilalaman PANITIKAN SA PANAHON NG KATUTUBO..................1 Pagbabalik-aral sa Alamat....................................................................1 “Kung Bakit Nasa Ilalim ng Lupa ang Ginto”..............................2 Pagbabalik-aral sa Kuwentong-Bayan ................................................4 “Naging Sultan si Pilandok” ......................................................4 “Mahahalagang Tala sa Katutubong Tugma at Sukat ng Tulang Tagalog” ni Michael M. Coroza.....................9 Mga Katutubong Salawikain ..............................................................14 Mga Katutubong Bugtong ..................................................................15 Tanaga at Dalit ...................................................................................17 Balangkas ng Katutubong Tula ..........................................................19 Ang Tanaga at Dalit sa Kontemporaryong Panahon.........................22 “Kalungkutan sa Tag-ani” ni Lamberto Antonio......................22 “Agahan” ni Rio Alma ..............................................................22 “Panaginip” ni Edgar Calabia Samar.......................................22 “Umulan man sa Bundok”........................................................23 Pang-abay na Pamanahon.................................................................24 Ang Epiko............................................................................................25 “Ang Hudhud ni Aliguyon”........................................................26 “Ang Paghahanap ni Matabagka sa Diyos ng Hangin”...........32 “Si Tuwaang at ang Dalaga ng Buhong na Langit”.............................34
- 7. 1 PANITIKAN SA PANAHON NG KATUTUBO Mga Aralin • Pagbabalik-aral sa Alamat oKung Bakit Nasa Ilalim ng Lupa ang Ginto • Pagbabalik-aral sa Kuwentong-Bayan oNaging Sultan si Pilandok • Mahahalagang Tala sa Katutubong Tugma at Sukat ni Michael Coroza • Ang Katutubong Salawikain • Ang Katutubong Bugtong • Ang Tanaga at Dalit • Balangkas ng Katutubong Tula • Ang Tanaga at Dalit sa Kontemporaryong Panahon oKalungkutan sa Tag-ani ni Lamberto Antonio oAgahan ni Rio Alma oPanaginip ni Edgar Calabia Samar • Umulan man sa Bundok - isang katutubong tula • Pang-abay na Pamanahon • Ang Epiko • Ang Hudhud ni Aliguyon – isang epiko ng mga Ifugao • Ang Paghahanap ni Matabagka sa Diyos ng Hangin - isang epiko mula sa Bukidnon • Si Tuwaang at ang Dalaga ng Buhong na Langit - isang epiko ng mga Bagobo Pagbabalik-aral sa Alamat Talasalitaan Sikaping hanapin sa diksiyonaryo o sa iba pang sanggunian ang kahulugan ng mga salitang nakasalungguhit sa sumusunod na pangungusap: 1. Taon-taon ay nagdaraos sila ng cañao bilang parangal sa kanilang mga anito. 2. Noong panahong iyon, ang mga Igorot ay naniniwala sa iba’t ibang anito . 3. Maibigin sila sa kapwa at may takot sila sa kanilang bathala . 4. Siya’y bumalik sa nayon at nakipagkita sa matatandang pantas . 5. Marahil, ang ibong iyon ay ang sugo ng ating bathala.
- 8. 2 Panitikan Kung Bakit Nasa Ilalim ng Lupa ang Ginto Isang Alamat mula sa Lungsod ng Baguio Sa isang nayon sa Baguio na kung tawagin ay Suyuk, naninirahan ang mga Igorot na pinamumunuan ni Kunto. Si Kunto ay bata pa ngunit siya angpinakamalakas at pinakamatapang sa kanilang nayon kaya’t siya ang ginawang puno ng matatandang pantas. Ang mga naninirahan sa nayong ito ay namumuhay nang tahimik. Maibigin sila sa kapwa at may takot sila sa kanilang bathala. Taon-taon ay nagdaraos sila ng cañao bilang parangal sa kanilang mga anito. Noong panahong iyon, ang mga Igorot ay naniniwala sa iba’t ibang anito. Kung nagdaraos sila ng cañao ay naghahanda sila linggo-linggo. Pumapatay sila ng baboy na iniaalay sa kanilang bathala. Nagsasayawan at nagkakantahan sila. Isang araw ay nagtungo si Kunto sa gubat upang mangaso. Hindi pa siya lubhang nakalalayo nang nakakita siya ng isang uwak. Nakatayo ito sa isang landas na kaniyang tinutunton. Karaniwang ang mga ibon sa gubat ay maiilap ngunit ang ibong ito ay kakaiba. Lumakad si Kunto palapit sa ibon ngunit hindi ito tuminag sa pagkakatayo sa gitna ng landas. Nang may iisang dipa na lamang siya mula sa ibon, bigla siyang napatigil. Tinitigan siyang mainam ng ibon at saka tumango nang tatlong ulit bago lumipad. Matagal na natigilan si Kunto. Bagamat siya’y malakas at matapang, sinagilahan siya ng takot. Hindi niya mawari kung ano ang ibig sabihin ng kaniyang nakita. Hindi na niya ipinagpatuloy ang kaniyang pangangaso. Siya’y bumalik sa nayon at nakipagkita sa matatandang pantas. Sabi ng isang matanda,“Marahil ang ibong iyon ay ang sugo ng ating bathala. Ipinaaalaala sa atin nadapat tayong magdaos ng cañao.” “Kung gayon, ngayon din ay magdaraos tayo ng cañao,” ang pasiya ni Kunto. Ipinagbigay-alam sa lahat ang cañao na gagawin. Lahat ng mamamayan ay kumilos upang ipagdiwang ito sa isang altar sa isang bundok-bundukan. Ang mga babae naman ay naghanda ng masasarap na pagkain. Nang ang lahat ay nakahanda na, ang mga lalaki ay humuli ng isang baboy. Ang baboy na ito ay siyang iaalay sa kanilang bathala upang mapawi ang galit, kung ito man ay nagagalit sa kanila.
- 9. 3 Inilagay ang baboy sa altar na ginawa nila sa itaas ng bundok-bundukan. Anong laking himala ang nangyari! Nakita nilang ang baboy ay napalitan ng isang pagkatanda-tandang lalaki! Ang mukha ay kulay-lupa na sa katandaan at halos hindi na siya makaupo sa kahinaan. Ang mga tao ay natigilan. Nanlaki angmga mata sa kanilang nakita. Natakot sila. Maya-maya’y nagsalita ang matanda at nagwika ng ganito: “Mga anak,magsilapit kayo. Huwag kayong matakot. Dahil sa kayo’y mabuti at may loobsa inyong bathala, gagantimpalaan ko ang inyong kabutihan. Lamang ay sundin ninyo ang lahat ng aking ipagbilin.” “Kumuha kayo ng isang tasang kanin at ilagay ninyo rito sa aking tabi.Pagkatapos sukluban ninyo ako ng isang malaking palayok. Ipagpatuloyninyo ang inyong cañao. Pagkalipas ng tatlong araw, bumalik kayo rito sapook na ito. Makikita ninyo ang isang punongkahoy, na kahit minsan sa buhay ninyo ay hindi pa ninyo nakikita o makikita magpakailanman. Ang bunga, dahon, at sanga ay maaari ninyong kunin ngunit ang katawan ay huwag ninyong gagalawin. Huwag na huwag ninyong tatagain ang katawan nito.” Tinupad naman ng mga tao ang ipinagbilin ng matanda. Ipinagpatuloy nilaang kanilang pista. Pagkaraan ng tatlong araw, bumalik sila sa pook napinag- iwanan sa matanda. Itinaas nila ang palayok at gaya ng sinabi ngmatanda, nakita nila ang isang punongkahoy na maliit. Kumikislap ito saliwanag ng araw—lantay na ginto mula sa ugat hanggang sa kaliit-liitangdahon. Nagsigawan ang mga tao sa laki ng galak. Si Kunto ang kauna- unahanglumapit sa punongkahoy at pumitas ng isang dahon. Pagkapitas sa dahon ay nagkaroon kaagad ng kapalit ito kayat nag-ibayo ang tuwa sa mga tao.Bawat isa ay pumitas ng dahon. Sa loob ng maikling panahon, yumaman ang mga taga-Suyuk. Ang datinilang matahimik na pamumuhay ay napalitan ng pag-iimbutan at inggitan.Ang punongkahoy naman ay patuloy sa pagtaas hanggang sa ang mga dulonito’y hindi na maabot ng tingin ng mga tao. Isang araw, sabi ng isang mamamayan, “Kay taas-taas na at hindi na natin maabot ang bunga o dahon ng punong-ginto. Mabuti pa ay pagputul-putulin na natin ang mga sanga at dahon nito. Ang puno ay paghahati-hatian natin.” Kinuha ng mga lalaki ang kanilang mga itak at palakol. Ang iba ay kumuha ng mga sibat. Tinaga nila nang tinaga ang puno at binungkal ang lupa upang lumuwag ang mga ugat. Nang malapit nang mabuwal ang punongkahoy ay kumidlat nang ubod-talim. Kumulog nang ubod-lakas at parang pinagsaklob ang lupa at langit.
- 10. 4 Nabuwal ang punongkahoy. Nayanig ang lupa at bumuka sa lugar nakinabagsakan ng puno. Isang tinig ang narinig ng mga tao. “Kayo ay binigyan ng gantimpala sa inyong kabutihan: ang punong-ginto, upang maging mariwasa ang inyong pamumuhay. Sa halip na kayo’y higit na mag-ibigan, kasakiman ang naghari sa inyong mga puso. Hindi ninyo sinunod ang aking ipinagbilin na huwag ninyong sasaktan ang puno. Sa tuwi-tuwina ay inyongnanaisin ang gintong iyan.” At pagkasabi ng mga katagang ito, sa harap ng mga tao sa Suyuk, ang puno ay nilulon na ng lupang kinabuwalan. Mula nga noon, nakukuha lamang ang ginto sa pamamagitan ng paghukay sa lupa. Pagpapayaman Talakayan Makipagtalakayan sa klase tungkol sa kuwento. Maaaring gamiting gabay ang sumusunod na tanong: 1. Isa-isahing ilarawan ang mga tauhan. Ano-ano kaya ang kanilang motibasyon sa kung bakit ganoon ang kanilang ikinilos? 2. Makatarungan ba ang naging parusa ng bathala sa inasal ng mga tao? Bakit o bakit hindi? 3. Sa iyong palagay, bakit masaklap o malungkot ang alamat na ito? Maaari kayang maging masaya ang isang alamat tungkol sa kung bakit nasa ilalim ng lupa ang ginto? 4. Ano kaya ang silbi ng alamat sa ating mga ninunong katutubo? Malikhaing Gawain Sa isang pirasong papel, gumawa ng isang diagram tungkol sa iba’t ibang kultura at tradisyon ng mga Igorot na ipinakita sa alamat. Pagbabalik-aral sa Kuwentong-Bayan Panitikan Naging Sultan si Pilandok Isang Kuwentong-bayan ng mga Maranaw Si Pilandok ay nahatulang ikulong ng isang masamang Sultan sa isang kulungang bakal at itapon sa dagat dahil sa paghihimagsik na kaniyang ginawa. Pagkalipas ng ilang araw, ang Sultan ay nanggilalas nang makita si Pilandok sa kaniyang harapan na nakasuot ng magarang kasuotan ng Sultan.Nakasukbit sa kaniyang baywang ang isang kumikislap na ginintuang tabak.
- 11. 5 "Hindi ba't itinapon ka na sa dagat?" nagtatakang tanong ng Sultan kay Pilandok. "Siya pong tunay, mahal na Sultan," ang magalang na tugon ni Pilandok. "Paanong nangyaring ikaw ay nasa harap ko at nakadamit nang magara? Dapat aypatay ka na ngayon," ang wika ng Sultan. "Hindi po ako namatay, mahal na Sultan, sapagkat nakita ko po ang aking mga ninuno sa ilalim ng dagat nang ako'y sumapit doon. Sila po angnagbigay sa akin ng kayamanan. Sino po ang magnanais na mamatay saisang kahariang masagana sa lahat ng bagay?" ang paliwanag ni Pilandok. "Marahil ay nasisiraan ka ng bait," ang sabi ng ayaw maniwalang Sultan. "Nalalaman ng lahat na walang kaharian sa ilalim ng dagat.” "Kasinungalingan po iyan! Bakit po naririto ako ngayon? Ako na ipinatapon ninyo sa gitna ng dagat. Ako na ikinulong pa ninyo sa hawla ay nariritongayon at kausap ninyo," ang paliwanag ni Pilandok. "May kaharian po sa ilalim ng dagat at ang tanging paraan sa pagtungo roon ay ang pagkulong sa hawla at itapon sa gitna ng dagat. Ako po'y aalis na at marahil ay hinihintay na ako ng aking mga kamag-anak." Umakmang aalis na si Pilandok. "Hintay," paghinto ng Sultan kay Pilandok. "Isama mo ako at nais kongmakita ang aking mga ninuno, ang Sultan ng mga Sultan at ang iba ko pang kamag-anak." Tatawagin na sana ng Sultan ang mga kawal ngunit pinigil siya ni Pilandok at pinagsabihang walang dapat makaalam ng bagay na iyon. Dapat daw ay mag-isang pupunta roon ang Sultan sa loob ng isang hawla. "Kung gayon ay ilagay mo ako sa loob ng hawla at itapon mo ako sa gitna ng dagat," ang sabi ng Sultan. "Sino po ang mamumuno sa kaharian sa inyong pag-alis?" ang tanong ni Pilandok. "Kapag nalaman po ng iba ang tungkol sa sinabi ko sa inyongkaharian sa ilalim ng dagat ay magnanais silang magtungo rin doon.” Sandaling nag-isip ang Sultan at nakangiting nagwika, "Gagawin kitang pansamantalang Sultan, Pilandok. Mag-iiwan ako ngayon din ng isangkautusang ikaw ang pansamantalang hahalili sa akin." "Hintay, mahal na Sultan," ang pigil ni Pilandok. "Hindi po ito dapat malaman ng inyong mga ministro." "Ano ang nararapat kong gawin?" ang usisa ng Sultan. "Ililihim po natin ang bagay na ito. Basta't ipagkaloob ninyo sa akin ang inyong korona, singsing,
- 12. 6 at espada. Pag nakita ang mga ito ng inyong kabig ay susundin nila ako,"ang tugon ni Pilandok. Pumayag naman ang Sultan. Ibinigay na lahat kay Pilandok ang hinihingi at isinakay sa isang bangka. Pagdating sa gitna ng dagat ay inihagis ang hawlang kinalululanan ng Sultan. Kaagad lumubog ang hawla at namatay ang Sultan. Mula noon si Pilandok na ang naging Sultan. Pagpapayaman Talakayan Makipagtalakayan sa klase tungkol sa binasang kuwento. Maaaring gamiting gabay ang sumusunod na tanong: 1. Ilarawan ang mga tauhan. Ano-ano ang naging motibasyon nila sa kanilang ikinilos? Makatarungan ba ang mga ikinilos nila? 2. Sa kasalukuyan, sino ang maituturing mong Pilandok? Bakit? 3. Paano sinalamin ng kuwentong-bayan ang kultura at tradisyon ng bayang pinagmulan nito? 4. Ano ang silbi ng mga kuwentong-bayan sa buhay ng ating mga ninuno? 5. Paghambingin ang alamat at kuwentong-bayan batay sa mga katangiang taglay ng mga ito bilang akdang pampanitikan. Panimulang Pagtataya Kumuha ng isang pirasong papel. Sagutin sa abot ng iyong makakaya ang sumusunod na tanong. Huwag mag-alala kung hindi mo alam ang sagot— ginagawa ang pagtatayang ito upang malaman ng iyong guro kung alin pang mga aralin ang kailangan mong balikan o pag-aralan. ANG RESULTA NITO AY HINDI ISASAMA SA PAGTATAYA NG IYONG GRADO. Kakayahang Kumilala ng Pantig 1. Isulat sa papel ang mga salitang nakalista sa ibaba. Sa tabi ng bawat salita, isulat kung ilang pantig ang mayroon ito. a. pangarap b. magnanakaw c. tinitimbang d. pinakapaborito e. kumpas 2. Narito ang ilang pangungusap na may mga kulang na salita. Punan ng mga salita (maaaring higit sa isa) ang puwang upang maging sampung (10) pantig ang bilang ng pantig sa bawat pangungusap. Kinakailangang mayroon pa ring saysay at naiintindihan pa rin ang mga pangungusap.
- 13. Kak 1. S Mal ang Tuk han mut har ang alap tala tung halo bato tuw sam mas kita sali saw pan tabo dak agiw dala mot a. Kum b. Nak c. ____ d. ____ e. Isa l f. Hayu g. ____ h. Kasi i. Hi ndi ko _ j. Gusto kayahang Sa iyong pa lumi, sa ika g Mabilis. kuyin ang t nay ng kan ta ri ghel paap ahib ggali o o wa mpu saya a ta wi ntalon o kila w aga tor makain kam ita ko ang ____ at tum ____ pape ang ang __ un ang mga ___ ang m imbilis ng _ _____ ang o mo ba an Kumilala apel, bumu alawa ang tudlik ng m iyang tudli mi sa _____ ______. makbo. el at lapis. _____. a _____. mga radyo. _____ si D g baon. ng mga __ ng Tudlik uo ng apat Maragsa, mga salitang ik. 7 __. Dan. ____? k o Diin t na hanay sa ikatlo a g nasa iba . Isulat sa ang Malum aba. Isulat a unang han may, at sa i ang salita nay ang kaapat sa
- 14. 8 2. Ang salitang paso ba ay malumi, maragsa, malumay, o mabilis ang tudlik? Pangatuwiranan ang sagot. Kaligirang Pangkasaysayan ng Panitikan sa Panahon ng Katutubo Bago pa man dumating ang mga una nating mananakop na dayuhan,mayroon nang mayamang kaban ng panitikan ang grupo ng mga pulong kalaunan ay tatawaging Pilipinas. Bawat pangkat-etniko at pangkat- linggwistiko sa katutubong panahon ay may kani-kaniyang anyo ng tula, alamat, epiko, at mga kuwentong-bayan. Gayunpaman, marami sa mga panitikang ito ang naglaho na at hindi na natin mababasa, dahil na rin sa pandarahas ng mga dayuhang mananakop hindi lamang sa ating mga lupain at yamang pisikal kundi pati na rin sa atingkaakuhan at kultura. Itinuring ng mga dayuhang mananakop na mababang uriang kultura nating mga Pilipino, kung kaya’t hindi karapat-dapat na sagipin. Naging mahirap din ang pagligtas sa mga naiwang piraso ng katutubong panitikan, pangunahin na dahil karamihan sa mga ito ay walang nakasulat na bersiyon. Karamihan sa panitikan na umiral noong panahon ng katutubo ay nakatali sa ating mayamang tradisyong pabigkas—hindi dahil sa wala tayong kakayahang magsulat (mayroon tayong sistema ng pagsusulat na ang tawag ay baybayin), kundi dahil mas episyente ang pagpapasa ng mga panitikang ito sa pamamagitan ng pagbigkas. Sa unang pagsusuri ng mga mananaliksik at akademiko, inakalang ang lahat ng naisulat noong panahon na iyon ay tungkol sa karaniwan o pambalanang buhay—halimbawa, kung ang pinagmulan ng panitikan ay isang pangkatetnikona nakatira malapit sa dagat, madalas ay tungkol sa pangingisda odagat ang laman ng mga panitikan nila, gaano man kakaraniwan okapantastiko ang pagkakalahad. Ngunit habang mas marami pa angnauungkat na mga lumang panitikan ng mga akademiko, mas nakikita nakatulad ng mga kontemporaryong akda, hindi maikukulong sa iilang paksa lamang ang mga katutubong panitikan. Patunay ito na bago pa man dumating sa atin ang mga Kanluraning paraan ng pag-iisip, mayroon na tayong napakahusay na orihinal na kultura.Samakatuwid, ang makikita mong mga panitikan sa yunit na ito ay patikimlamang, at paimbabaw lamang ng kung anong yaman ng ating sinaunangkultura. Katutubong Tugma at Sukat Panimulang Gawain Hahatiin ang inyong klase sa sampung grupo. Pipili ang bawat grupo ng isang tatayong mensahero. Ang layunin ng bawat mensahero ay kunin ang isang mahabang mensahe sa kaniyang guro, at ihatid ito sa kaniyang grupo. Ang problema: bibigyan lamang ng lima hanggang sampung minuto ang bawat mensahero upang pag-aralan ang nilalaman ng mensahe. Bawal nila itong
- 15. isul pag me mag Pag sum 1. A nan 2. P 3. B kan nata 4. K mga mag Ara Ma 1. D pan 2. P Nau Tan pag pina kun pon 3. P 3.1 3.2 4. M 4.1 sali pas at. Kailang gbigkas la nsahe sa gwawagi. gkatapos n musunod n Ano ang pa nalo at ng m Patas ba a Bakit kaya nilang mga along grup Kung haha a mensahe giging pina alin hahalagan TUGMA Depenisyo ng taludtod Prinsipyo uulit ang d ndaan: Tu gsasabi, m agtutugma ng ang mga nema. Pangkalah . Patinig (a . Katinig (b Mga Uri ng . Walang I tang nagta sara. gan nila ito mang. Pa pisara. A ng gawaing na gabay n agkakaiba mga hindi ng laban? higit na ma mensahe? po? yaan ang l e, ano kay akatumpak ng Tala sa on - Pagka d sa isang s - Pag-uulit ulong tuno nog o pon ga salita (s a. Magkatu a ito ay na hatang Kau a, e, i, o, u) b, c, d, f, g, g Tugman mpit - Mag atapos sa i ong matand agkatapos, Ang grupo g ito, makip a tanong: sa katang nanalo? Pangatuw adaling na ? Bakit ma lahat ng m a ang kahi k ang mens a Katutubo Mich akapare-pa saknong n t ang nama og ng pang nema ang sa dulo ng gma ang a gtatapos s urian ) , h, j, k, l, m g Patinig gkatugma a iisang patin 9 daan at iha isusulat ong pinaka pagtalakay ian ng men wiranan. akabisado n as mahirap mensahero ihinatnan n sahe? ong Tugm hael M. Co areho ng du g tula. amayaning ghuling sali inuulit, hi dalawa o anumang d sa iisa o ma m, n, ñ, ng, ang anuma nig na wala atid sa grup ng ibang atama ang yan sa klas nsahe ng m ng mga gru p ang mens na kopyah ng laro? Al ma at Suka oroza ulong tuno g prinsipyo ita ng sinu indi titik. S higit pang dalawa o h agkapamily , p, q, r, s, ang dalawa ang impit o po sa pam kasapi n g mensahe se gamit an mga grupo upong nan sahe ng mg hin sa pape ing grupo t ng Tulan og ng dalaw sa pagtutu ndang talu Sa mas pa taludtod) a igit pang s yang tunog t, v, w, x, y a o higit pa o glotal na mamagitan ng grupo e ang siy ng ong nalo ang ga el ang ang ng Tagalo wa o higit ugma. udtod. ayak na ang salita g o y, z) ang ng ang yang g
- 16. Tan nag ng mga pat 4.2 Tan nag ng mga pat 5. M * Ba Sa raja Tan at n ma dad ma 5.2 mag pon ndaan: Sa gtatapos sa mga ito. La a uri ng big inig na wa . May Impi salitang n pasara. ndaan: Sa gtatapos sa mga ito. La a uri ng big inig na ma Mga Uri ng 5.1. Mahin magk ponem agama’t hi Tagalog/F ah, bagama ndaan: Sa nagtatapos n o malum dalawa lam bilis at ma . Malakas gkatulad a nemang ka tradisyon, a iisang pa aging alala gkas na tin lang impit. t - Magkat nagtatapos tradisyon, a iisang pa aging alala gkas na tin ay impit. g Tugman na - Magka katulad ang mang katin ndi nagtata Filipino, wa a’t may h s tradisyon, s sa alinma may ang big mang ang u lumay. - Magkatu ang patinig atinig ay ali maaaring atinig mabi ahaning ma nataglay ng tugma ang s sa iisang maaaring atinig mara ahaning ma nataglay ng g Katinig atugma an g patinig ng nig ay alinm apos sa ow alang salita sa dulo, ay ang mga an sa mga gkas ng mg uri ngbigka gma ang a ng huling inman sa b 10 magtugm lis man o m abilis o ma g mga salit anumang patinig na magtugm agsa man o aragsa o m g mga salit g anuman g huling pa man sa l, m w/oy ang h ang nagtat y binibigkas salitang m katinig na ga ito. Alal as ng mga anumang d pantig at a b, k, d, g, p a ang mga malumay a alumay lam tang nagta dalawa o a may impit a ang mga o malumay malumi lam tang nagta g dalawa o antig at ang m, n, ng, r hello, ang b tapos sa tu s nang pag may iisang p mahina ay ahaning sa salitang na dalawa o h ang pinaka p, s, t. a salitang ang bigkas mang ang atapos sa higit pang t o glotal n a salitang y ang bigka mang ang atapos sa o higit pang g pinakadu r, w, y. bigkas nito unog na h ganito: /ra• patinig sa y nagtutug a pangkala agtatapos s igit pang s adulong a as g salitang ulong o ay /helow . Ang salit •ha/. huling pan ma mabilis ahatan, sa katinig— salitang w/. tang ntig s —
- 17. Hin Kau mal Dah atin pina mat mga sali 6. M 6.1 6.2 di man nag ugnay nito, liban sa ñ, hil mas ma ng pagpap agtutugma talik, bilibid a ito ang K tang Kleen Mga Antas . Payak o sinusuno sa itaas. ng salita, bigkas ng . Tudlikan Tutugma mabilis s mga halim antas na at dalaga ang dala pantalon na tudlika ay malum gtatapos s , lahat ng m ay maitutu aluwag tay pahayag, a a, hindi mg d, atbp. Da Kleenex da nex /kli•nek s ng Tugm karaniwan d lamang a Ang maha malumay g mga salit . Sa antas lamang an sa mabilis, mbawa sa payak. Ng a ay hindi m ga. Sa 5. at barumb an dahil an may. sa ok/uk, b mga bagon ugma sa m yo ngayon alalahanin ga titik. Ang ahil binibig ahil ang na ks/ ay katin maan n ang antas ang natala alaga lama man o ma ta. s na ito, is ng marags at ang m 4.1, kolum gunit kung magkakatu 1, kolum barong. Ng ng pantalo 11 binibigkas a ng katinig n mga katutu sa pagtan lamang la g Steve, h kas ito nan mamayani nig na mal s ng tugma akay nang ng ay ang abilis o mal sinasaalan sa sa mara malumay s m a, magk iaakyat sa ugma. Mab o-u, magk unit hindi m n ay mabi ang Taruc na nadagd bong katin ggap ng m agi na mga halimbawa, ng paganit ing dulong akas. aan kung s panuntuna pag-uulit n lumi man o ng-alang n agsa, ang sa maluma katugma an a antas n bilis ang m katugma s magkatugm lis samant nang paga dag sa ating nig na mala mga salitan a tunog o , ay katugm to: /stiv/. K tunog sa b simpleng an sa pagtu ng dulong- o maragsa na ang big malumi sa ay. Kung b ng masaya na tudlikan asaya, ma sa payak ma ang mg talang ang anito: /taru g alpabeto akas. ng banyaga o ponema ma ng tala Katugma rin bigkas ng utugma tunog ang gkas ng sa a malumi, babalikan a at dalaga n, ang mas alumay nam na antas ga ito sa an barumbar uk/. o, a sa ang ahib, n ng alita. ang ang a sa saya man ang ntas rong
- 18. 6.3 Pan pag pina Lah mag Sa ngu huli Sa ngu huli sa a 6.4 Dal pag pag sali Sa mut bag sa sali sali pan . ntigan. Sa gkakapareh agtutugma hat ng m gkakatugm 4.2, kolum unit hindi s ing KP ng 5.1, kolum unit hindi s ing PK ng alam ay am . isay. Sa gkakapareh gkakapareh ta. mga halim ta at batuta go ang hul antas na tang ito. S tang dulog ntig sa mga antas na ho ng dulo ang salita. mga halimb ma sa anta m o-u, ang sa antas tabo ay bo m a, ang sa antas n mga salita m. antas n ho ng du ho ng pati mbawa sa 6 a sa kolum ing pantig. dalisay. K Sa kolum g, luhog, a a salitang i ito, bukod ong patinig bawang i s na pantig siphayo a na pantiga o. kasal at a na pantiga ang ito. An na ito, b ulong PK inig bago 6.3, magka m a. Pansin . Ang palik Kapwa i a o-u, mag t untog. Pa ito. 12 d sa bigka g-katinig (P binigay n gan. at tabo ay an. Ang h alam ay m an. Hindi m g huling P bukod sa K o KP, ang huling atugma sa ning sa mg kpik at pitik ng patinig gkakatugm are-pareho as, isinasa PK) o kati a sa itaa magkatug uling KP magkatugm magkapare K ng kasa pagkaka isinasaala g pantig n antas na d ga salitang k sa kolum bago ang ma sa anta ong u ang aalang-alan inigpatinig as ay hin ma sa ant ng siphay ma sa anta ehongmag l ay al sam pareho n ang-alang ng mga pin dalisay ang ito, kapwa m e-i ay ma g huling p as na dali patinig ba ng na rin (KP) ng m ndi papas as na tudl yo ay yo, as na tudl kapareho mantalang ng bigkas na rin nagtutugm g mga salit a u ang pat agkatugma pantig sa m say ang m ago ang hu ang mga sang ikan ang ikan ang ang at ang mang tang tinig a rin mga mga uling
- 19. Mg Ang isan kata Pan SUKAT 1. Dep higit 2. Prin prins 3. Pan a Katutub g salawika ng maikli n angian. Na nitikan Nag Nag § Nat Kun penisyon - t pang talud nsipyo - Tu sipyo sa pa gkalahata 3.1. Gansa Buhay Paglu Katitib Sakal Ako’y Sa iyo 3.2. Pares Kung Di bub Bumb Kung Ang s Di da Ang a Galos bong Salaw ain, (na m ngunit mak aglalaman Ilang Halim gmamatan gmumuran tutuwa kun ng singili’y Pagkakap dtod sa isa ulad sa pag agsusukat ang Kauria al (5, 7) y alamang ukso: patay bay ka, tulo ing datnan mumuntin o’y pupulup s (4, 6, 8) di ukol, bukol. bong kung gabi ay da sugat ay ku ramdamin aayaw at d s lamang m wikain minsan ay abuluhang ito ng mga mbawa ng ndang kulit, ng kalumpit ng pasalop napopoot 13 pare-pareh ang saknon gtutugma, . Bilang ng an , (5) y. (5) os, (7) ng-agos, (7 ng lumot (7 pot. (7) liwanag, agat. ung tinangg ang antak i mayag, magnanakn y tinatawag g pahayag, a aral, karu Katutubon , t p ho ng bilang ng ng tula. pag-uulit a g pantig an 7) 7) gap, k; nak. g ding saw na karaniw unungan, o ng Salawik g ng pantig ang namam ng inuulit. wikain o k wang may o katotohan kain g ng dalaw mayaning kasabihan) y matulaing nan. wa o ) ay g
- 20. Pag Pag Sa nito Sa isul ikat ng Pag Kum Pag una han Pag Maa tano 1. A k § Kun Ang § Buh Pag § Ubo Buk § Ang Dam § Ang Di d Ang Gal gpapayam gsuri sa An kuwaderno o: unang han at kung i tlong hana pantig) nito gsuri sa Ni muha ng gkatapos, p ang hanay nay, iguhit gtalakay sa aaring mak ong bilang Ano ang na kinakailang ng tubig ay g ilog ay m hay-alama glukso, pat os-ubos biy kas nama’y g sakit ng k ma ng buo g sugat ay daramdam g aayaw, a los lamang man nyo ng Sal o o sa isan nay, kopya lan ang b y, tukuyin o. Sa ikaap ilalaman ng isang pira pumili ng is y, iguhit a ang sa ting a Anyo at N kipagtalaka g gabay: apansin nin gang mayro y magalaw mababaw ng tay yaya, y tunganga kalingkinga ong katawa kung tinan min ang ant at di mayag g magnana lawikain ng pirasong ahin ang m bilang ng ang sukat pat na han g Salawika asong bo sang salaw ang literal gin mong i Nilalaman ayan sa kla nyo sa any oon itong t 14 a. an an nggap ak, g aknak g papel, gu ga salawik taludtod o (kung gan ay, tukuyin ain nd paper. wikain mula na sinasa ba pa niton ase nang g yo ng salaw tugma at s umawa ng kain sa itaa o linya ng nsal o pare n ang tugm . Gumawa a sa mga n abi ng sa ng gustong ginagamit wikain? Ba ukat? isang tsar as. Sa ikala g bawat s s, at sabih ma. a ng dala nabasa mo alawikain. g sabihin. ang sumus akit kaya rt na katula awang han salawikain. hin ang bila awang han o sa itaas. Sa ikalaw sunod na ad nay, Sa ang nay. Sa wang
- 21. 2. A n g Mg Ang niny ara Pan Mul Tala na sika mo Pan Ilan Pag Pag Sa nito Sa Ano ang na nakapaloob gawin itong a Katutub g mga bug yong alam ling ito. nimulang ling tatalak a sa Katut ninyo ng p aping mag ng tula. nitikan ng Halimba May Wala § Di m Dara § Isda Nas § Kina Nab § Nan Doo § Nan Doo gpapayam gsuri sa An kuwaderno o: unang han apansin nin b sa sawik g matalingh bong Bugt gtong ay u in kung an Gawain kayin ng in tubong Tug pansin ang ing higit pa awa ng Kat y katawan w ang mata’y matingalang ak ang nak a ko sa Mar a loob ang ain na’t nau ubuo pang g walang b n nagpapa g magkag n na nga s man nyo ng Bug o o sa isan nay, kopya nyo sa par ain? Bakit haga? tong ri ng palais no ang tinu yong guro gma at Suk mga antas a sa payak tutubong B walang mu y lumuluha g bundok kakamot riveles g kaliskis ubos g lubos biring ginto alalo into-ginto sumuko gtong ng pirasong ahin ang m 15 raan ng pa kaya mah sipan na n tukoy ng m ang ilan p kat. Sa pun s ng tugma k ang antas Bugtong ukha, a o g papel, gu ga bugton glalahad n alaga sa m asa anyon mga katutu pang bahag ntong ito, d aan. Sa mg s ng tugma umawa ng g sa itaas. ng kaisipan mga ninuno ng patula. S ubong bugt gi ng Maha dapat ay pi ga susuno aan ng mga isang tsar Sa ikalaw ng o natin na Subukin tong sa ahalagang inagtutuun d na gawa a isusulat rt na katula wang hanay nan ain, ad y,
- 22. 16 isulat kung ilan ang bilang ng taludtod o linya ng bawat bugtong. Sa ikatlong hanay, tukuyin ang sukat (kung gansal o pares, at sabihin ang bilang ng pantig) nito. Sa ikaapat na hanay, tukuyin ang tugma. Pagsuri sa Nilalaman ng Bugtong Hahatiin ang inyong klase sa grupong kinabibilangan ng lima. Bawat grupo ay kukuha ng kartolina at iba pang panggawa ng poster. Bawat grupo ay pipili ng isang bugtong sa mga nabasa ninyo sa itaas. Pagkatapos, gagawa ang bawat grupo ng isang poster na nagpapakita ng anatomiya ng isang bugtong. Ang nilalaman ng poster ay ang sumusunod: Guhit o larawan na nagpapakita ng sagot sa bugtong Pagtukoy sa mga bahagi ng larawan na tinutukoy ng bawat bahagi ng bugtong. Representasyon sa kung paano itinago ng bugtong ang tamang sagot. Paglikha ng Sariling Bugtong Pabubunutin ng guro ang bawat mag-aaral ng tigalawang piraso ng maliliit na papel. Sa bawat papel, mayroong nakasulat na isang bagay o gawain. Kailangan mong makaisip ng isang bagong bugtong para sa bagay o gawain na iyon. Alalahanin: Kailangang mayroon itong wastong tugma at sukat. Sikaping gawing higit pa sa payak ang antas ng iyong tugmaan. Kailangan ay mayroong malinaw na larawang naipakikita ang iyong bugtong, na parehong nagpapalinaw at nagtatago sa pinahuhulaang bagay. Kailangan ay tiyak na natutukoy ng iyong bugtong ang pinapahulaang bagay. Ibig sabihin, hindi maaaring mayroon itong ibang bagay pang natutukoy. Subuking pahulaan ang mga ito sa inyong klase. Tandaan na hindi nasusukat ang husay ng bugtong sa hirap o dali ng pagpapahula rito. Ang tagumpay ng isang bugtong ay hindi lamang sa pagiging mahirap nito, kundi sa husay ng pagtatago—iyong halatang-halata kung ano ang sagot, pero hindi agad mahuhulaan. Tanaga at Dalit Sa araling ito, makikilala mo ang dalawang katutubong anyo ng tula ng mga Pilipino: ang tanaga at dalit. Sa ngayon, tutukuyin lang muna natin ang mga panlabas o paimbabaw na katangian ng mga anyong ito. Hihimayin natin ang kaisipan at nilalaman sa susunod na aralin.
- 23. 17 Panimulang Gawain Ipagpapatuloy ng iyong guro ang pagtalakay sa Mahahalagang Tala sa Katutubong Tugma at Sukat. Sa puntong ito, inaasahang pinipino na lamang ng iyong guro ang iyong kasanayan sa pagtutugma at paglalapat ng sukat. Muli, sa mga susunod na gawaing patula, sikaping gawing higit pa sa payak ang antas ng tugmaan sa iyong tula. Panitikan Basahin ang sumusunod na katutubong tula na nasa anyo ng tanaga at dalit. Marami-rami ang mga salitang maaaring hindi mo alam ang kahulugan. Sumangguni sa diksiyonaryo, o di kaya ay hingin sa iyong guro na gabayan kayo sa pagbabasa. Ilang Katutubong Tanaga Katitibay ka tulos Sakaling datnang agos Ako’y mumunting lumot Sa iyo’y pupulupot § Nang walang biring ginto Doon nagpapalalo Nang magkaginto-ginto Doon na nga sumuko § Matulog ka na, bunso Ang ina mo’y malayo Di ko naman masundo, May putik, may balaho. Ilang Katutubong Dalit Ang sugat ay kung tinanggap Di daramdamin ang antak, Ang aayaw, at di mayag Galos lamang magnanaknak § Isda akong gagasapsap Gagataliptip kalapad Kaya nakikipagpusag Ang kalaguyo’y apahap Huwag kang maglingong-likod Dito sa bayang marupok Parang palaso, at tunod Sa lupa rin mahuhulog
- 24. 18 Pagpapayaman Pagsuri sa Anyo ng Tanaga at Dalit Bumuo ng grupong kinabibilangan ng limang kasapi. Sa grupo, basahin ulit ang mga tanaga at dalit na nasa itaas. Talakayin sa loob ng grupo ang panlabas o paimbabaw na katangian ng tanaga at dalit. Pag-usapan ang sukat, tugma, at bilang ng taludtod. Tukuyin kung ano ang pinagkapareho at ang pinagkaiba ng dalawang anyo. Inaasahang sa dulo ng inyong talakayan, makapaglalahad kayo ng hinala sa kung ano ang anyo ng tanaga at ano ang anyo ng isang dalit. Pagsulat ng Sariling Tanaga at Dalit Sa puntong ito, inaasahang naipaliwanag na ng inyong guro kung ano ang wastong katangian ng tanaga at dalit. Sa iyong kuwaderno o sa isang pirasong papel, sumulat ng tatlong tanaga na ang tema ay ang sumusunod: Unang tanaga: Umaga Ikalawang tanaga: Tanghali Ikatlong tanaga: Gabi Gayundin, sumulat din ng tatlong dalit na ang tema ay ang sumusunod: Unang dalit: Galit Ikalawang dalit: Tuwa Ikatlong dalit: Pagod Sikaping gawing higit pa sa payak ang antas ng iyong tugmaan. Sa susunod na pagkikita ng inyong klase, maaaring ibahagi ninyo ang inyong mga gawa sa harap ng klase. Balangkas ng Katutubong Tula Aralin Bilang isang anyo ng pahayag, hindi isang koleksiyon lamang ang tula ng mga magkasintunog na titik at makahulugang salita. Dapat itong maging isang buong pangungusap; ang mga titik at salita’y dapat isaayos tungo sa isang makabuluhang balangkas ng pagpapabatid ng diwa, damdamin, pangyayari, larawan, o kakintalan.
- 25. 19 Kaya’t sa bawat saknong, kinakailangang maglatag ng sapat na estruktura para mapagsakyan ng ihahayag na damdamin o kaisipan at para maisakatuparan ang malikhain at makabuluhang layunin ng tula. Sa pagtataya ni Virgilio S. Almario sa kaniyang librong Taludtod atTalinghaga, mayroong tatlong balangkas ng saknong ang tulang katutubo. 1. Pasuhay Sa balangkas na pasuhay, ang tula ay magsisimula sa panukalang layunin o paksa, at ang sumusunod na taludtod ay magsisilbi lamang na suporta sa pangunahing paksa na ito. Tingnan halimbawa ang dalit na ito: Magdaralita ang niyog, Huwag magpapakalayog; Kung ang uwang ang umuk-ok, Mauubos pati ubod. Kung kukunin natin ang unang dalawang taludtod, makikita agad natin ang gustong sabihin ng tula: na anumang taas ng niyog ay hindi dapat ito magyabang. Sa unang taludtod pa lamang ay buo na ang ibig sabihin ng tula. Ang sumunod na mga taludtod (Kung ang uwang ang umuk-ok / Mauubos pati ubod) ay nagpapakita lamang ng dahilan sa kung bakit hindi dapat magyabang ang niyog gaano man ito katangkad: dahil ang isang insektong kasinliit ng uwang ay kaya itong patumbahin. 2. Patimbang Sa balangkas na patimbang, nahahati ang saknong sa dalawang timbang na pangkat ng taludtod na maaaring magkaayon o magkasalungat. Madalas, ang dalawang pangkat na ito ay may pagkakahawig sa paglalatag ng diwa. Tingnan ang halimbawang tanagang ito: Nang walang biring ginto, Doon nagpapalalo; Nang magkaginto-ginto, Doon na nga sumuko. Pansinin kung paanong ang unang dalawang taludtod ay eksaktong kabaligtad ng dalawang huling taludtod. Sa unang dalawang taludtod, ang tinutukoy ng tula ay walang dalang ginto ngunit nagmamayabang. Sa ikalawang taludtod, nagkaroon na ng ginto ang tinutukoy ng tula, ngunit naging mapagpakumbaba na ito. Samakatuwid, nagtitimbangan ang dalawang ideya.
- 26. 20 3. Pasuysoy Sa balangkas na pasuysoy, ang mga nauunang taludtod ay tumutulonglamang upang isulong ang pahayag patungo sa huling linya. Sa balangkas na ito, sa panghuling taludtod lamang magiging lubos na malinaw ang diwa ng tula. Tingnan ang halimbawang dalit na ito: Isda akong gagasapsap, Gagataliptip kalapad; Kaya nakikipagpusag, Ang kalaguyo’y apahap. Isa itong tula tungkol sa isang maliit na isda na kasinlaki lang ng sapsapat kasinglapad lang ng taliptip. Pero nagagawang makipagpusag ng isdangito— isang gawaing para sa mga malalaking isda—dahil mayroon siyangkasintahang mas malaking isda, ang apahap. Kung pag-iisipan pang mabuti, maaaring maging tungkol din ito sa ugali ng tao na magmayabang dahillamang mayroon silang kaibigan o kakilalang malakas, makapangyarihan, o mayaman. Sa balangkas na pasuysoy, hindi natin makukuha ang buong diwa ng tula hangga’t hindi natin natatapos ito. Hindi ito katulad sa balangkas na pasuhay, kung saan alam na natin sa unang dalawang taludtod pa lamang kung ano ang gustong sabihin ng tula. Pagpapayaman Pagtukoy sa Balangkas ng Tula Narito ang ilang mga tanaga at dalit. Tukuyin ang balangkas ng mga tulang ito, at ipaliwanag kung bakit. Huwag kang maglingong likod Sa bayang marupok; Parang palaso, at tunod Sa lupa rin mahuhulog § Ang sugat ay kung tinanggap, Di daramdamin ang antak; Ang aayaw, at di mayag, Galos lamang magnanaknak. Matulog ka na, bunso, Ang ina mo’y malayo, Di ko naman masundo, May putik, may balaho. § Ang tubig ma’y malalim, Malilirip kung libdin;
- 27. 21 Itong budhing magaling, Maliwag paghanapin. Ang Tanaga at Dalit sa Kontemporaryong Panahon Hanggang sa kasalukuyang panahon, nanatiling buhay ang anyo ng tanaga at dalit. Narito ang ilang halimbawa ng mga tanaga at dalit na naisulat nitong nakaraang limang dekada. Maganda kung tatalakayin ninyo sa klase: Anoang kaibahan ng mga tanaga at dalit na ito sa mga nilikha noong panahon ng katutubo? Panitikan Kalungkutan sa Tag-ani Lamberto Antonio Ang umaalong palay, Kakulay na ng sinag; Ang puso ko’y kakulay Ng abuhing pinitak. Agahan Rio Alma Isang pinggang sinangag, Isang lantang tinapa, Isang sarting salabat, Isang buntonghininga. Panaginip Edgar Calabia Samar Isang sipi sa magdamag: nginangatngat nitong ipis pitong pisi ng pangarap na nagsalabid sa isip. Pagpapayaman Muling Pagsulat ng Tanaga at Dalit Sa iyong kuwaderno o papel, sumulat muli ng tatlong tanaga o dalit (maaaring magkahalo, hal., isang tanaga at dalawang dalit). Maaaring kumuha ng kahit anong tema o paksa, ngunit kinakailangang magamit ang tatlong balangkas ng katutubong tula. Ibig sabihin, susulat ka ng isang tulang pasuhay, isang patimbang, at isang pasuysoy. Piliting maging higit sa payak ang antas ng tugmaan. Ihanda ang sarili sa pagbabahagi ng naisulat sa susunod na pagkikita ng klase.
- 28. 22 Isang Halimbawa ng Ibang Katutubong Tula Panimulang Gawain Naibigay dapat na takdang gawain ng inyong guro ang pagsusuot ng mga damit na sa inyong palagay ay naglalarawan sa isang Pilipinong makata. Sa isang buong period, magbabasa at magtatalakayan kayo nang suot-suot ang inyong makata costume. Sikaping magsalita nang may tugma, kung hindi man may sukat, ang inyong mga sinasabi. Sisimulan ang talakayan sa pamamagitan ng pag-uusap tungkol sa inyong konsepto ng “Pilipinong makata.” Maaaring gamitin ang sumusunod na tanong bilang gabay: 1. Ano ang napansin ninyong karaniwang suot ng mga mag-aaral sa inyong klase ngayong makata costume day? 2. Kung maaari, ipakita kung paano kumilos at magsalita ang makatang Pilipino sa iyong pananaw. 3. Bakit ito ang namumuong larawan ng makatang Pilipino sa inyong mga isip? Maghanda upang basahin ang katutubong tulang “Umulan man sa Bundok.” Panitikan Umulan man sa Bundok Umulan man sa bundok Huwag sa dakong laot. Aba, si Kasampalok, Nanaw nang di ko loob Wala ni baong kumot. Pagpapayaman Pagtalakay sa Tula Tatalakayin ng klase ang tulang “Umulan man sa Bundok.” Maaaring gamitin ang sumusunod na tanong bilang gabay: 1. Pansinin ang anyo ng tula. Ano ang pagkakatulad nito sa mga naunang anyong pinag-aralan natin? Ano ang pagkakaiba nito? 2. Sa iyong palagay, sino ang nagsasalita sa tula? Sino si Kasampalok? 3. Ano ang hinihiling ng nagsasalita sa tula? Bakit kaya niya ito hinihiling? 4. Ano ang ginawa ni Kasampalok? Sa iyong palagay, ano kaya ang ibigsabihinng ginawa niyang ito sa relasyon nila ng nagsasalita sa tula? 5. Paano ipinakita ng tula ang pagkabalisa ng nagsasalita? 6. Paano kaya naibahagi ng tula ang mga komplikadong damdamin at pangyayari nang hindi ito kumikiling sa labis na sentimentalidad o pagdadrama? 7. Pag-isipan: Ito kaya ang klase ng tula na nilikha ng inyong istiryotipikal na makata?
- 29. 23 Pagsulat ng Sariling Tula Ito na ang huling tulang isusulat mo para sa markahang ito. Dahil dito, bibigyan ka ng lubos na kalayaan sa paglikha. Kinakailangang may wastong tugma at sukat pa rin ang iyong tula, ngunit hindi ka na bibigyan ng bilang ng taludtod o saknong. Maaaring maging lubos na maigsi o lubos na mahaba ang tulang isusulat mo. Ang mahalaga ay ang kalidad ng tula. Sikaping gayahin ang kalidad ng “Umulan man sa Bundok” napakaraming sinasabing komplikadong damdamin at pangyayari, ngunit labis na mapagtimpi.At muli, sikaping gumamit ng antas ng tugmaan na higit pa sa payak. Pang-abay na Pamanahon Aralin Ang pang-abay na pamanahon ay nagsasaad kung kailan naganap o magaganap ang kilos na taglay ng pandiwa. Napapangkat ang ganitong uri ng pang-abay: (1) may pananda at (2) walang pananda. Gumagamit ng nang, sa, noong, kung, tuwing, buhat, mula, umpisa, at hanggang bilang mga pananda ang pang-abay na pamanahon. Mga halimbawa: 1. Kailangan ka bang pumasok nang araw-araw? 2. Inaasahan tayo roon sa gabi, hindi sa araw. 3. Noong Lunes siya nagsimula sa kaniyang bagong trabaho. 4. Kapag Mahal na Araw ay sinisikap niyang mag-ayuno. 5. Tuwing Pasko ay nagtitipon-tipon silang mag-anak. May mga pang-abay na pamanahon na walang pananda tulad ng kahapon, kanina, ngayon, mamaya, bukas, sandali, at iba pa. Mga Halimbawa: 1. Pitong pangunahing alagad ng sining ang tumanggap kahapon ng “National Artist Award” buhat sa Pangulo. 2. Manonood kami bukas ng pambansang pagtatanghal ng dulang Pilipino sa CCP. 3. Magsisimula pa maya-maya ang kumbensiyon tungkol sa pagpapabahay sa mahihirap. 4. Ipinagdiriwang ngayon ng Makati ang ika-262 anibersaryo ng kaarawan ni Gabriela Silang. 5. Panauhing pandangal mamaya ang bagong pangulo sa pagkakaloob ng Gantimpalang TOYM.
- 30. 24 Ang Epiko Aralin Ang epiko ay isang mahabang tulang nagsasalaysay ng pakikipagsapalaran o mga ginawa ng isa o higit pang bayani o maalamat na mga nilalang. Pinaniniwalaang bawat bayan at pangkat-etniko sa Pilipinas ay may natatanging epiko, ngunit hindi lahat ay nailigtas mula sa pagbura ng kultura dulot ng pananakop ng mga dayuhan. Halimbawa, may natatanging epiko ang mga Iloko, Ifugao, at Waray (na may salita para sa epiko: kandu), ngunit walang may alam kung ano ang epiko ng mga Tagalog—pinaghihinalaang nawala na ito nang tuluyan dahil sa malakas na impluwensiya ng mga mananakop na Kastila. Sa madaling salita, mayroon nang epiko ang mga lahi sa Pilipinas bago pa man makarating sa atin ang salitang “epiko.” Ang salitang epiko ay mula sa salitang Griyegong "epos" na nangangahulugang salawikain o awit. Kilala sa mga Iloko ang epikong Biag ni Lam-ang. Ito ay isinulat ng makatang si Pedro Bukaneg na sininop at pinag-aaralan pa rin hanggang sa kasalukuyan. Sa Bikol naman ay tanyag ang epikong Ibalon na ang orihinal na sipi sa wikang Bikol ay iningatan ni Padre Jose Castaño noong ika-19 dantaon. Gayundin ang epikong Handiong ng mga Bikolano na batay naman sa mga bagong pananaliksik ay likha ng isang paring Español at hindi sa bibig ng mga katutubo. Sa Visayas naman nagmula ang epikong Maragtas, at sa Mindanao ang pinakamahabang epiko sa Pilipinas na Darangan. Nakapaloob sa Darangan ang kilalang mga epikong Prinsipe Bantugan, Indarapatra at Sulayman, at Bidasari. Ang mga kapatid naman natin sa CAR (Cordillera Administrative Region) partikular sa Ifugao ay may ipinagmamalaki namang Hudhud at Alim. Mahalaga sa mga sinaunang pamayanan ang epikong-bayan. Bukod sa nagiging aliwan ang epiko, ito ay nagsisilbing pagkakakilanlang panrehiyon at pangkultura. Ginagamit ito sa mga ritwal at pagdiriwang upang maitanim at mapanatili sa isipan ng mga mamamayan ang mga kinagisnang ugali at paniniwala, gayundin ang mga tuntunin sa buhay na pamana ng ating mga ninuno. Ang Hudhud ni Aliguyon Panitikan Ang Hudhud ni Aliguyon Isang Buod na Halaw mula sa The Epics ni Damiana Eugenio Ipinanganak si Aliguyon sa bayan ng Hannanga. Si Amtalao ang kaniyang ama, at si Dumulao ang kaniyang ina. Nang maliit pa lang siyang bata, madalas siyang kuwentuhan ng kaniyang tatay ng mga pakikipagsapalaran niya sa digmaan.
- 31. 25 Tinuruan din siya ng kaniyang tatay na gumamit ng sibat at kalasag. Mabilis na natuto si Aliguyon. Ilang taon pa ang lumipas, at ginawan ni Amtalao si Aliguyon ng isang trumpo. Tinuruan niya si Aliguyon kung paano ito paikutin, at kung paano ito gamitin upang talunin at wasakin ang trumpo ng iba pa niyang kalaro. Tinuruan din niya si Aliguyon kung paanong lumikha ng mga sibat na gawa sa runo at kung paanong makipaglaban gamit ito. Habang tumatanda, madalas makinig si Aliguyon sa mga dasal pandigma ng tribu. Kalaunan, natutuhan din niyang usalin ang mga dasal at salitang makapangyarihan. Dahil sa mga angking galing ni Aliguyon, siya ang naging pinuno ng mga kabataan sa kanilang tribu. Nang naging binata na si Aliguyon, tinipon niya ang kaniyang mga kasama upang lusubin ang kalaban ng kaniyang tatay, si Pangaiwan ng bayang Daligdigan. Subalit nang makarating sila sa Daligdigan, ang nakaharap niya ay hindi si Pangaiwan, kundi ang anak nitong si Pumbakhayon. Kasintapang at kasinggaling ni Aliguyon si Pumbakhayon. Tumagal ang digmaan ng tatlong taon, nang hindi malinaw kung sino ang nanalo. Dahil sa haba ng digmaan, natutuhang irespeto ng dalawang bayani ang husay ng bawat isa. Dahil tila magkapantay sa galing sa pakikipagdigma, nagpasya silang tapusin ang digmaan. Sa harap ni Pangaiwan, nagkasundo silang pananatilihin ang kapayapaan sa pagitan ng kanilang mga pamilya. Nang matapos ang pagkakasundo, niligawan ni Aliguyon ang pinakabata at pinakamaganda sa mga kapatid na babae ni Pumbakhayon, si Bugan. Iniuwi ni Aliguyon si Bugan sa Hannanga, at lumaki siyang isang napakagandang dalaga. Dumalaw si Pumbakhayon sa Hannanga upang saksihan ang kasalan sa pagitan ni Aliguyon at ng kaniyang babaeng kapatid. Naging matapat at makatwirang pinuno ng tribu sina Aliguyon at Bugan, at minahal sila ng kanilang mga katribu. Dalawang Sipi mula sa Hudhud ni Aliguyon I. Ang Simula ng Epiko – Nang Bata pa si Aliguyon Isinama sa sipi na ito ang orihinal na bersiyon sa wika ng mga Ifugao. Subuking pansinin ang mga panlabas na katangian ng epikong ito. May sukat ba ito at tugma? Ano kaya ang dahilan ng maraming pag-uulit?
- 32. 26
- 33. 27
- 34. II. AAng Laban At sin “Aligu Dahil Masis At su Hindi Lalab Ay tu At sin Tinin “Tila Sinus Hindi Kung Hinaw Upan Gano Iniha Deret Mata Ni Pu Sinun Nakit Kung Iniha Mata Ni Ali Nakit Kung At sin an ni Aligu nabi ni Pum uyon, doon l ang palay sira ang am umagot si A i ako aalis banan kita umubo sa iy nukat ni Al gnan niya matipuno s subok niya i kaya wala g pantay la wi ni Aliguy ng makaus oon din si P gis ni Aligu tso kay Pu las ang pa umbakhayo ndan ng m ta niyang n g kaya’t pu gis ni Pum las, ang pa iguyon ang ta ni Pumb g kaya’t pu nabing, “Na uyon at Pu mbakhayon n tayo mag y namin ay ming palay Aliguyon, “A sa iyong p rito hangg yong palay iguyon si P ang mga p si Pumbak ang iderets ang silbi an ng kami ng yon ang m sad sa kapa Pumbakha uyon ang k umbakhayo ag-iisip, na on ang sib ga mata n nasalo ito n malatak siy mbakhayon ag-iisip, na g sibat ni P bakhayon a malatak siy apakahusa 28 mbakhayo n kay Aligu glaban sa d y halos gint y kapag dit Anong ma palayan, gang ang m yan.” Pumbakha paa nito at khayon? o ang kulo ng pakikidi g husay at mga palay atagan. ayon. kaniyang s on; salo at ni Aliguy i Aliguyon ni Pumbak ya sa inis. ang sibat asalo Pumbakhay ang husay ya sa inis ay ni Aliguy on uyon, dalampasig to na at hin to tayo nag sama roon mga kaway yon, sinabing, ot niyang m gma lakas?” ibat, yon. ang sibat. hayon kay Aliguy yon. ni Aliguyo yon, gan, nog; gdigma.” n? yan at mga mga daliri s yon. n punong a sa paa. limit
- 35. 29 Anak ni Amtalao!” At inihagis nila ang sibat sa isa’t isa, At nasalo nila ang sibat ng isa’t isa, At naglaban sila nang matindi sa palayan; Mula bukangliwayway hanggang tanghali, Nasisinagan ng kanilang mga sibat ang palayan, At sinasabayan ito ng kanilang mga sigaw pandigma. Ang mga dalagang nanonood kay Pumbakhayon Ay nagsisisigaw, “Laban, laban, Pumbakhayon! Patayin si Aliguyon! Ibigay sa amin ang kaniyang ulo, Nang maging sariwa na ang hangin sa aming mga kabahayan!” Tiningnan ni Pumbakhayon ang mga dalaga at sinabing, “Magsitahimik kayo, mga magagandang dilag, Dahil karapat-dapat na kalaban si Aliguyon; Magkasinghusay kami.” Nang marinig ni Dangunay at Pangaiwan ang tungkol sa kanilang anak, Umalis ang ina, puno ng kaba, Kasama ang kaniyang sanggol na si Bugan. Ibinalot niya ng kumot ang sanggol at itinali sa likod At lumabas siya ng bahay At tumawid siya sa bakuran, ng bayan, At lumakad siya hanggang sa marating ang pader ng bayan. Tinanaw niya ang palayan At nakita si Aliguyon at Pumbakhayon; Nakita niya ang dalawa at pinaghambing ang mga ito, Si Pumbakhayon at Aliguyon— At sinabi, “Walang mas mahusay, pantay sila sa lahat ng bagay.” Sumimangot siya sapagkat pareho silang magaling. Sumimangot sa nakitang palayang nauulapan ng alikabok ng digma. Itinaas ni Dangunay ang isang bolo, At nakuha nito ang pansin nina Pumbakhayon at Aliguyon. Sumigaw si Dangunay mula sa pader— “Kayong dalawa, ano ang nakukuha ninyo sa paglalaban sa palayan? Pantay lang ang inyong lakas! Ano pa ang silbi ng pakikidigma?” Pagpapayaman Talakayan Tatalakayin ng klase ang binasang epiko. Maaaring gamiting gabay sa talakayan ang sumusunod na tanong: 1. Ano-ano ang sinaunang paniniwalang ipinakita sa Hudhud ni Aliguyon? Ano ang halaga ng mga paniniwalang ito sa mga katutubong Ifugao? 2. Ilarawan si Aliguyon bilang bata. Bakit ganito ang napiling katangian ng bidang tauhan ng mga mananalaysay? 3. Balikan ang labanan sa pagitan ni Aliguyon at Pumbakhayon. Paano mo ilalarawan ang labanang ito? Paano ito natapos?
- 36. 30 4. Ano ang sinasabi ng epikong ito tungkol sa pagturing ng mga Ifugao sa digmaan? Sa iyong palagay, bakit tuwing anihan inaawit ang Hudhud ni Aliguyon? Malikhaing Gawain Lumikha ng isang 3-5 pahinang komiks na muling nagsasalaysay ng mga nabasa mong bahagi ng epiko ni Aliguyon. Ang Paghahanap ni Matabagka sa Diyos ng Hangin Panimulang Gawain Hahatiin ang klase sa dalawang grupo. Sa pisara, isusulat ng guro ang “Lalaking Superhero” sa isang bahagi, at “Babaeng Superhero” sa kabilang bahagi. Itatakda ng guro kung aling bahagi ang mapupunta sa aling grupo. Pagkatapos, bibigyan ng limang minuto ang bawat grupo upang maglista ng mga pangalan ng mga kilala nilang superhero ayon sa naitakdang kasarian sa kanila. Ang pinakamaraming mailista ang mananalong grupo. Pagkatapos ng gawain, magkakaroon ng talakayan ang klase. Maaaring gamiting gabay ang sumusunod na tanong: 1. Patas ba ang laro? Ipaliwanag ang sagot. 2. Bakit mas maraming nailista ang isang pangkat kaysa sa isa pang pangkat? 3. Alisin ang mga bersiyon ng superhero sa isa pang kasarian na lumitaw lamang kalaunan. Halimbawa, kung isinulat si Batgirl, ekisan ito dahil naunang lumitaw si Batman sa kaniya. May nagbago ba sa estado ng laro? Nagbago ba ang nanalo? 4. Sa iyong palagay, ano ang papel ng kasarian sa dami ng bayani/superhero na lumilitaw sa kasarian na iyon? Bakit ganoon ang dami ng mga lalaking superhero? Bakit ganoon ang dami ng mga babaeng superhero? Panitikan Ang Epiko ng Nalandangan: Ang Paghahanap ni Matabagka sa Diyos ng Hangin Isang Buod na Halaw mula sa The Epics ni Damiana Eugenio Pinilit ni Matabagka ang kaniyang kapatid na si Agyu na sabihin sa kaniya ang babalang ibinahagi ng tumanod (gabay na kaluluwa). Napansin kasi ni Matabagka na hindi mapakali ang kaniyang kapatid noong nakaraang mga araw dahil sa babalang ito. Ikinuwento ni Agyu na sinabi sa kaniya ng tumanod na naghahandang lusubin ni Imbununga ang Nalandangan, ang kaharian ni Agyu. Kapag nangyari ito, mawawasak ang Nalandangan at mamamatay ang lahat ng nakatira rito, dahil si Imbununga ang may hawak ng makapangyarihang taklubu, na kayang lumikha ng napakalakas na mga ipuipo, at ang baklaw, kung saan nakatira ang pinakamarahas na mga bagyo.
- 37. 31 Nang marinig ito, tumawa lang si Matabagka, at sinabi sa kapatid na wala siyang dapat ipag-alala. Iniwan ni Matabagka si Agyu, pumunta sa kaniyang silid, at naghanda upang umalis. Kinuha niya ang kaniyang libon - ang sisidlan ng mga nganga at kung ano- ano pa. Sumakay siya sa kaniyang sulinday, isang malaking salakot na nakalilipad. Tahimik na tahimik siyang lumipad palayo ng Nalandangan. Nang malaman ni Agyu ang pag-alis na ito ng kaniyang kapatid, nag-utos siya sa kaniyang mga kawal na hanapin ito. Nagpadala siya ng mga sundalo upang harangin si Matabagka at ibalik siya sa Nalandangan. Malayo ang nilipad ni Matabagka, ngunit narating niya ang bahay ni Imbununga. Bumaba siya sa gitna ng silid kung saan nakaupo si Imbununga, na nagulat sa biglang paglitaw ng isang napakagandang dalaga sa kaniyang harapan. Para kay Imbununga, parang isang sinag ng araw ang pagdating ni Matabagka. Nagkunwari si Matabagka na naligaw lamang papuntang Nalandangan, at nagtanong kung paano makapunta rito, sa pag-iisip na sasabihin ni Imbununga ang ilan sa mga plano niya sa paglusob sa Nalandangan. Hindi nagtagumpay ang plano ni Matabagka. Sinabi ni Imbununga na hindi siya magbibigay ng kahit anong impormasyon hangga’t hindi siya pinakakasalan ni Matabagka. Hindi rin makaaalis si Matabagka dahil pinipigil ni Imbununga ang paglipad ng sulinday gamit ang kaniyang kapangyarihan ng hangin. Napilitan si Matabagka na pakasalan si Imbununga. Samantala, hindi rin nagtagumpay ang paghahanap ng mga tauhan ni Agyu kay Matabagka. Naging mabuting asawa si Matabagka. Ngunit hindi niya nalilimutan ang kaniyang misyon. Nang makita niya kung saan itinatago ni Imbununga ang taklubu at baklaw, nag-isip siya agad ng isang plano. Binigyan ni Matabagka ng isang nganga na may halong pampatulog si Imbununga. Nang bumagsak ang diyos at nakatulog dahil sa nganga, agad na kinuha ni Matabagka ang taklubu at baklaw, at tumakas sakay ng kaniyang sulinday. Nang magising si Imbununga, napansin niya agad na nawawala si Matabagka. Napansin niya rin na nawawala ang kaniyang taklubu at baklaw. Inutusan niya ang kaniyang mga tauhan na habulin ang tumakas na si Matabagka. Gamit ang kaniyang kapangyarihan ng hangin, pinigil ni Imbununga ang paglipad ng sulinday. Bumagsak ito sa dalampasigan, sakay si Matabagka. Nahabol ng mga sundalo ni Imbununga si Matabagka. Subalit napakahusay makipaglaban ni Matabagka na napatay niya ang marami sa mga sundalo. Nahihirapan ang mga sundalong makipaglaban sa kaniya, lalo na dahil iniutos ni Imbununga sa kanilang huwag siyang sugatan. Tumagal ang labanan nang maraming araw. Nakarating ang ingay ng labanan sa mga sundalo ni Agyu, na napadaan sa dalampasigan. Sumugod ang mga sundalo at tinulungan nilang makatakas si Matabagka. Dumiretso siya sa Nalandangan.
- 38. 32 Natuwa si Agyu na makita si Matabagka. Sa pagkapagod, ni hindi makaakyat ang babaeng kapatid sa hagdan paakyat ng kanilang bahay. Agad siyang inalagaan ng mga manggagamot, at binigyan ng nganga na may kakayahang magbalik ng lakas ng sinumang ngumuya nito. Ikinuwento ni Matabagka kay Agyu ang lahat ng nangyari, lalong-lalo na ang pag-aalala sa kaniya ni Imbununga at ang utos ng diyos sa kaniyang mga sundalong huwag siyang sasaktan. Naisip ni Agyu na tapusin na ang laban, at makipag-usap kay Imbununga. Nagpunta siya sa dalampasigan, at hinarap niya nang mapayapa ang diyos ng hangin. Pumayag si Imbununga na wakasan na ang digmaan kung malalaman lang niya ang nagnakaw ng kaniyang taklubu at baklaw. Ikinuwento ni Agyu ang lahat, mula sa babalang natanggap niya hanggang sa ginawang pagnanakaw ni Matabagka. Ngumiti nang malaki si Imbununga, at nagpahayag ng paghanga sa katapangan ni Matabagka. Subalit napawi ang ngiting ito nang makita niya ang napakaraming namatay dahil sa digmaan. Sinabi ni Agyu na kayang ibalik ni Matabagka ang lahat ng pumanaw. Dahil dito, ipinatawag ang bayaning babae, at iniutos na bitbitin din ang taklubu at baklaw. Nang makarating sa dalampasigan, ibinalik ni Matabagka ang taklubu at baklaw sa diyos ng hangin. Iwinasiwas ni Imbununga ang taklubu, at umihip ang isang napakalakas na ipuipo sa mga naglalabang sundalo. Nanghina ang mga sundalo dahil sa malakas na hangin, kung kaya’t natigil silang lahat sa pakikidigma. Nang matapos ang digmaan, isa-isang nilapitan ni Matabagka ang katawan ng mga pumanaw. Sinubuan niya ng isang ngangang nakapagbibigay ng buhay ang bawat isa sa mga patay. Nawala ang mga sugat ng mga ito; at ilang saglit pa, muli silang nakahinga, at muli silang nabuhay. Pumunta ang lahat ng mga sundalo—kay Agyu at kay Imbununga—sa Nalandangan. Nagdaos sila ng pista upang ipagdiwang ang pagsasanib ng puwersa ng bayani ng Bukidnon at ng diyos ng hangin ... na hindi magiging posible kung hindi dahil sa katapangan ng babaeng bayaning si Matabagka. Pagpapayaman Talakayan Tatalakayin ng klase ang binasang epiko. Maaaring gamiting gabay sa talakayan ang sumusunod na tanong: 1. Ilarawan si Matabagka. Bukod sa kaniyang kasarian, paano siya naging iba sa naunang bayani ng epiko na nabasa mo, si Aliguyon? 2. May naging epekto kaya ang pagiging babae ni Matabagka sa
- 39. 33 kaniyang mga ikinilos, pati na sa naging daloy ng kuwento? 3. Ano ang kaibahan ni Matabagka sa ibang babaeng superhero na kilala mo? 4. Sa iyong palagay, paano nasasalamin ni Matabagka ang kalagayan ng kababaihan sa Bukidnon noong katutubong panahon? 5. Ano ang mapapansin mong pagkakapareho o pagkakaiba sa pagwawakas ng Hudhud ni Aliguyon at ng epiko ni Matabagka? Bakit kaya ito ang napiling wakas ng mga mananalaysay? Malikhaing Gawain Gamit si Matabagka bilang bida, mag-isip at sumulat ng isang kuwento na nagpapakita ng isang bago niyang pakikipagsapalaran. Tiyaking gagamitin ang mga mahiwagang mga gamit na ipinakita sa epikong iyong binasa. Panitikan Si Tuwaang at ang Dalaga ng Buhong na Langit Isang Buod ng Epiko ng mga Bagobo Sa Kaharian ng Kuaman, may isang lalaking nagngangalang Tuwaang. Tinawag niya ang kaniyang kapatid na si Bai. Lumapit si Bai, at ito ay nagdala ng nganga. Ang magkapatid ay ngumuya ng nganga. Sinabi ni Tuwaang na may dalang mensahe ang hangin na pinapapunta siya sa kaharian ni Batooy. May dalagang dumating sa kaharian ngunit hindi nakikipag-usap sa mga kalalakihan doon, kaya pinatawag ng isa sa mga kalalakihan ang hangin para ipatawag si Tuwaang. Hindi pumayag si Bai sa gagawing paglalakbay ni Tuwaang. Kinakabahan si Bai sa maaaring may mangyayaring masama kay Tuwaang. Pero hindi nakinig si Tuwaang sa sinabi ni Bai. Agad-agad na naghanda si Tuwaang at isinuot ang kaniyang mga sandata. Kinuha niya ang kaniyang sibat at kalasag at tinawag ang kidlat upang dalhin siya sa lugar ng Pinanggayungan. Pagkarating doon ay bumisita siya sa bahay ng Binata ng Pangavukad. Sinamahan siya ng binata ng Pangavukad sa kaniyang paglalakbay. Sila’y nakarating sa tahanan ni Batooy. Humiga si Tuwaang sa tabi ng dalagang nagbalita sa kaniya at kaagad na nakatulog. Bumunot ang dalaga ng isang buhok ni Tuwaang na nakalawit. Nagsalita ang dalaga at nakilala na nila ang isa’t isa. Ang dalaga ay ang Dalaga ng Buhong na Langit. Tumakas siya at nagtatago mula sa Binata ng Pangumanon, isang higante na may palamuti sa ulo na abot ang mga ulap. Gusto siyang pakasalan ng binata ngunit tinanggihan niya ang alok nito. Nagalit ang binata at sinunog ang bayan ng dalaga. Sinundan niya ang dalaga saan man siya mapadpad at sinunog niya ang mga bayan na
- 40. 34 pinagtataguan ng dalaga, kaya naghanap ang dalaga ng pagtataguan sa mundong ito. Pagkatapos magkuwento ang dalaga kay Tuwaang, dumating bigla ang Binata ng Pangumanon, balot ng apoy, at pinagpapatay niya ang mga tao sa kaharian ni Batooy. Naglaban si Tuwaang at ang Binata ng Pangumanon gamit ang kanilang mga sandata. Ngunit magkasinlakas silang dalawa, at nasira ang kanilang mga sandata. Tinawag ng Binata ng Pangumanon ang kaniyang patung, isang mahabang bakal. Ito’y kaniyang ibinato at pumulupot kay Tuwaang. Lumiyab ito ngunit itinaas ni Tuwaang ang kaniyang kanang bisig at namatay ang apoy. Tinawag ni Tuwaang ang kaniyang patung at ibinato sa binata. Lumiyab ito at namatay ang binata. Pagkatapos ng labanan ay binuhay niya ang mga namatay na tauhan gamit ng kaniyang laway. Dinala niya ang dalaga sa kaniyang bayan sakay ng kidlat. Ikinuwento ng Gungutan na nakita niya sa kaniyang panaginip na darating si Tuwaang sa Kawkawangan. Inalok naman ni Tuwaang ang Gungutan na sumama sa paglalakbay niya; tinanggap naman ito ng Gungutan. Tumuloy na sila sa paglalakbay. Nakarating si Tuwaang at ang Gungutan sa kasal. Dumating ang Binata ng Panayangan, na nakaupo sa gintong upuan. Dumating din ang Binata ng Liwanon, ang Binata ng Pagsikat ng Araw, at ang Binata ng Sakadna, ang ikakasal na lalaki, at kaniyang 100 pang tagasunod. Nakiusap ang Binata ng Sakadna na linisin ang mga kalat sa kasal (o mga hindi imbitado/kailangang bisita) ngunit sinagot naman siya ni Tuwaang na may pulang dahon (mga bayani) sa okasyon. Nagsimula ang mga unang seremonya ng kasal. Binayaran ng mga kamaganak ang mga savakan (mga bagay para sa babaeng ikakasal at mga nakabalot na pagkain na inaalay ng mga kamag-anak ng lalaking ikakasal) ng babaeng ikakasal, hanggang may naiwang dalawang hindi mabayaran. Umamin ang Binata ng Sakadna na hindi niya kayang bayaran ang dalawang bagay, pero tinulungan siya ni Tuwaang gamit ng paglikha ng isang sinaunang gong bilang kapalit sa unang bagay at gintong gitara at gintong bansi (o gintong plawta) sa pangalawang bagay. Lumabas ang Dalaga ng Monawon, ang dalagang ikakasal para magbigay ng nganga sa lahat ng bisita. Pagkatapos niyang bigyan ang lahat ng panauhin ng nganga, umupo siya sa tabi ni Tuwaang. Nagalit ang Binata ng Sakadna. Hinamon ng binata si Tuwaang sa labas ng bahay. Ang Gungutan, samantala ay nakapatay na ng mga kasama ng binata hanggang sa anim na lang ang natira. Nagkipaglaban ang dalawa sa anim na kalaban hanggang ang natira na lamang ay si Tuwaang at ang Binata ng Sakadna.
- 41. Bin nak sa m saa ng ng ma bina Inuw hab Pag 2. S t ato nang n kita niya an mundo ang an nakita ri binata, at p buhay ng pabilang s ata ay unti wi ni Tuw bambuhay. gpapayam 1. Isa sa mga kababa mo an kababa dayagr Suriin mon pangyayar tungkol sa napakalaka ng isa sa m g binata at n ang taga pagkalaba g binata. sa kampon -unting na waang ang . man mga kata pangy alaghang n g tanong: alaghan u ram sa iyon ng mabuti a ring nakap pangunah as ni Tuwa mga tagapa t itinapon n apagbantay s niya roon Dahil ma n ni Tuwa matay. g dalaga angiang ta ayaring m nakapaloo “Sa iyong pang mak ng pagsag ang pangu aloob sa e hing tauhan 35 aang ang b agbantay n naman si T y rito. Nala n, kinuha a as ginusto aang, sinira sa Kuam glay ng ep may kaba ob sa bina g palagay, kilala ang got. Gawin unahing tau epiko, bum n . binata at lu ng mundon Tuwaang sa aman ni Tu ang gintong o ng bina a ni Tuwa man kung piko ay an abalaghan. asang epik paano na mga tauh sa papel. uhan. Bata uo ng Cha mubog siy ng ilalim. B a mundong uwaang an g plawta na ta na ma aang ang p saan siy ng pagkak . Isa-isah ko. Pagkat akatulong han?” Gam Gayahin a ay sa mga d aracter Pro ya sa lupa a umalik aga g ilalim, ku g kahinaan a nagtatag amatay ka plawta at a ay nag karoon nito in ang m tapos, sag ang nasab mitin mo ang pormat detalye at ofile at ad ung n glay aysa ang ghari o ng mga gutin bing ang t
- 42. Nau ang kata Ang iyon 4. A e unawaan m g panguna angiang ta g susunod ng pag-una Ano ang m epiko ng m mo na ba hing tauha aglay ng pa na gawa awa sa kab ga pangya mga Bagobo kung bakit an sa epiko angunahing in ay mak bayanihan ayari na na o? Isa-isah 36 t itinuturing o? Katangg g tauhan u katutulong ng bawat agpapatuna hin ito. g na bayan gap-tangga upang kilal sa iyo up pangunah ay na ang ni sa kani- ap bang m anin siya b ang magin hing tauhan akdang bin kanilang p maituturing bilang baya ng ganap n sa epiko. nasa ay pook ang ani? ang .
- 43. 37 Pangwakas na Pagtataya Portfolio Balikan ang mga ginawa mong tula, drowing, at kuwento sa markahang ito. Maaari mong paghusayin pa at rebisahin ang mga nilikha mo. Pumili ng limang pinakamaganda mong nagawa, at tipunin ito sa isang folder o envelope. Ito ang magsisilbing portfolio mo para sa markahang ito. Isang Pagninilay na Papel Gumawa ng isang mahabang sanaysay na pinagkukumpara ang ating katutubong kultura at ang kulturang kinasanayan mo sa kasalukuyan. Maaaring gawing angkla para sa sanaysay na ito ang mga isyu katulad ng: Ang paniniwala na naging sibilisado lamang ang Pilipinas nang sakupin ng mga dayuhan. Ang pananaw na walang orihinal na mga ideya ang mga Pilipino at madalas lamang tayong manggaya dahil wala tayong kulturang hindi hiram. Hinihikayat kang gamitin ang mga napag-aralan mo sa markahang ito. Mainam kung tutukuyin mo ang ilang mga akda bilang halimbawa o patunay sa mga puntong isasama mo sa gagawin mong sanaysay.
- 44. PPan M niti odyu ika Fi ul pa Kagawa Repub ng ilipin ra sa ran ng Ed blika ng Pi Pi no a Mag dukasyon ilipinas lip g-aar 8 ino ral 8 o
- 45. Pan Filip Una ISB Pam akd pam pag ahe nga peli iyon upa taga Inila Kali Pan Dep (De Offi Tele E-m nitikang Pil pino – Mod ang Edisyo BN: 978-971 Paunaw mbansa Bila a ng Pama mahalaan o gkakakitaan ensiya o tan Ang mg alan ng pro kula atbp.) n. Pinagsika ang magam apaglathala . athala ng Ka ihim: Br. Arm ngalawang K partment of pEd-IMCS) ce Address efax: mail Address lipino – Ika dyul para s on, 2013 1-9990-85-7 wa hinggil ang 8293: H halaan ng P o tanggapan ang nasab ggapan ay ga akda / m odukto o br na ginamit apang maha mit ang mg a (publisher) agawaran n min A. Luist Kalihim: Yo f Education ) s: 2nd F Mer Phil (02) s: imc awalong Ba a Mag-aara 7 sa karapa Hindi maaar Pilipinas. G n kung saa bing akda. ang patawa materyales rand name sa aklat na anap at ma ga akdang ) at may-ak ng Edukasy tro FSC landa S. Qu n-Instructio Floor Dorm ralco Avenu lippines 160 ) 634-1054 setd@yaho aitang al atang-sipi. ring magkar ayon pa ma an ginawa Kabilang s an ng bayad (mga kuwe es, tatak o a ito ay sa n ahingi ang p ito. Hindi da ang kara on uijano, Ph.D onal Mater G, Philspo ue, Pasig C 00 o 634-1072 oo.com Isinasaad n roon ng kar an, kailanga ang isang a mga maa d na royalty ento, selek trademark nagtataglay pahintulot ng inaangkin apatang-ari D. rials Counc rts Complex ity 2 ng Seksiyon rapatang-sip an muna an akda upan aaring gaw y bilang kon ksiyon, tula, ks, palabas ng karapat g mga may ni kinakat ng iyon cil Secretar x n 176 ng B pi sa ano m ng pahintulo ng magami win ng nasa ndisyon. , awit, laraw sa telebis tang-ari ng y karapatang tawan ng riat Batas mang ot ng it sa abing wan, syon, mga g-ari mga
- 46. PAUNANG SALITA “Kasabay ng pag-unlad ng bayan ang pag-unlad ng kaniyang mamamayan sa lahat ng aspekto ng buhay.” Tugon sa pag-unlad at pagbabago sa bawat sulok ng mundo ang pagyakap at pakikipagsabayan sa agos na ito ng Panitikang Pilipino. Ang pagpapalit-anyo nito at pagbibihis mula sa makalumang panitikan hanggang sa kasalukuyan upang manapay maipabatid sa karamihan, lalo’t higit sa kabataan ang kayamanang angkin ng Panitikang natatangi, ang Panitikang Pilipino. Alinsunod sa pagbabago ng kurikulum, ang pagbuo ng mga kagamitang panturo at pampagkatuto upang makaagapay sa pagpapalawak ng kaalaman ng mga mag-aaral sa Asignaturang Filipino. Pinaglaanan ng mahuhusay at makabagong pamamaraan upang higit na maiangkop sa uri ng mag-aaral ang mga gawain sa yunit na ito. Naniniwala ang Kagawaran ng Edukasyon na ang mahusay at kalidad na edukasyon ay makakamtan ng bawat isang Pilipinong mag-aaral mula ngayon at sa mga susunod pang henerasyon.
- 47. PASASALAMAT Taos-pusong nagpapasalamat ang mga may-akda sa mga manunulatng mga akdang ginamit sa yunit na ito. Hindi matatawaran ang naging ambag ng kanilang mga akdang pampanitikan upang linangin ang pagpapahalaga sa kulturang Pilipino. Hindi rin mapasusubalian ang kabisaan na maidudulot ng mga akda upang higit na mapagtibay ang pagkakakilanlan ng mag-aaral sa kaniyang identidad bilang mamamayang Pilipino. Nais naming magpasalamat sa sumusunod na manunulat. Michael M. Coroza Mahahalagang Tala sa Katutubong Tugma at Sukat ng Tulang Tagalog Lamberto Antonio Kalungkutan sa Tag-ani Virgilio Almario Agahan Edgar Calabia Samar Panaginip Fray Francisco de San Jose Santa Cruz Gaspar Aquino de Belen Ang Mahal na Passion ni Jesu Christong Panginoon Natin Andres Bonifacio Pag-ibig sa Tinubuang Lupa Emilio Jacinto Pahayag Severino Reyes Walang Sugat Genoveva E. Matute Paglalayag sa Puso ng Isang Bata Jose Corazon de Jesus at Florentino Collantes Bulaklak ng Lahing Kalinis-linisan Jose Corazon de Jesus Bayan Ko Alejandro G. Abadilla Ako ang Daigdig Teodoro Gener Pag-ibig Alejandro G. Abadilla Erotika 4 Jose Corazon de Jesus Pag-ibig Narciso G. Reyes Lupang Tinubuan Gonzalo K. Flores Tahimik Dionisio Salazar Sinag sa Karimlan William Rodriguez II Tabloid: Isang Pagsusuri Carlo J. Caparas Mga Klase ng Komiks Jeystine Ellizbeth L. Francia Kislap ng Bituin Lualhati Bautista Bata, Bata ... Paano Ka Ginawa? Jet Oria Gellecanao Pintig, Ligalig, at Daigdig Howie Severino, Sine Totoo, At GMA Network Papag for Sale
- 48. Talaan ng Nilalaman PANITIKAN SA PANAHON NG ESPANYOL....................................... 40 Tula .........................................................................................................41 “Santa Cruz” ni Fray Francisco de San Jose ..........................................41 Ang Pasyon..............................................................................................42 Sipi mula sa “Ang Mahal na Passion ni Jesu Christong Panginoon Natin” ni Gaspar Aquino de Belen....................................... 42 Panitikang Rebolusyunaryo................................................................... 45 “Pag-ibig sa Tinubuang Lupa” ni Andres Bonifacio................................ 47 “Pahayag” ni Emilio Jacinto.................................................................... 50
- 49. PA Mg Pan Sim pam Kal Ang sa dam sa nap pan udy min NITIKAN S a Aralin Pan Tula Ang Pan nimulang mulan ang p mamagitan ligirang Pa g mahigit n ating ban mdaming m politika at palitan ng d nahong ito yok sa m nimithing ka SA PANAH nimulang P a o Santa C g Pasyon o Sipi mul Pangino nitikang Re o Pag-ibig o Pahayag Pagtataya pag-aaral s n ng KWHL angkasays na tatlong d nsa ang s makabayan t panitikan damdamin o ay pawa mga Pilipin alayaan. HON NG E Pagtataya Cruz ni Fray a sa Ang M oon Natin n ebolusyuna g sa Tinubu g ni Emilio a sa panitika L chart sayan daang taon sanhi ng n sa mga P n sa Pilipi g mapang ang pagtul no na ma 1 ESPANYO y Francisco Mahal na P ni Gaspar A aryo uang Lupa Jacinto an sa pana ng panana unti-unting Pilipino. Na inas. Ang himagsik. A ligsa sa p agising at L o de San J Passion ni Aquino de ni Andres ahon ng Es kop at pan g pagkaka agkaroon n dating di Ang nagin pamahalaa magkaisa Jose Jesu Chris Belen Bonifacio spanyol sa niniil ng mg abuo at pa ng mga bag wang mak g paksa ng an at simb a upang stong ga Espanyo aglaganap gong kilusa karelihiyon g panitikan bahan, at matamo ol p ng an n ay n sa pag ang
- 50. 2 Tula Isa sa mga pangunahing gawain ng mga misyonero noong panahon ng Espanyol ay ang likumin at itala ang mga panitikang bayan sa Pilipinas. Sa Nueva Gramatica Tagalog na isinulat ni Fray Joaquin de Coria noong 1872 ay nailista niya ang sumusunod na halimbawa ng tula: diona, oyayi, talingdao, dalit, at tanaga. Mahilig din ang mga Pilipino sa dalit at awit. Ginamit ng mga mananakop ang panitikang bayang ito bilang lunsaran ng mga ideyang relihiyoso. Isang halimbawa ay ang unang tulang nailimbag sa Pilipinas, ang Santa Cruz na isinulat ni Fray Francisco de San Jose. Panitikan Santa Cruz Fray Francisco de San Jose O Diyablong manunuboc ang dilang aral mo,y, buctot, houag cang sumumoc sumoc, cami’y hindi natatakot, At ang aming tinotongcod ang sandatang Santa Cruz, pinagpacoan cay Jesus, (na sa tauo, ay tumubos.) Pagpapayaman Talakayan a. Batay sa iyong natutuhan sa mga naunang aralin, ano ang tugma at sukat ng tula (dapat ay bigkasing “kurus” ang Cruz, dahil ganito ito binibigkas noong panahong iyon)? b. Bakit isinulat gamit ang malaking titik ang mga salitang “Diyablo,” “Santa Cruz,” at “Jesus”? c. Ano ang sinasagisag ng Santa Cruz? Alam Ba Ninyo? Sa karamihan ng mga akda noong panahon ng Espanyol ay may tunggalian sa pagitan ng Kasamaan at Kabutihan. Napakalat ang ideya na ang panahonbago dumating ang mga mananakop ay siyang panahon ng Kasamaan, at panahon ng Kabutihan naman ang kanilang pagdating. Ang Pasyon Sa pamamagitan ng panitikan napalaganap ng mga mananakop ang bokabularyong panrelihiyon. Tulad ng tula ni Fray Francisco de San Jose na Ang Pasyon ay isang naratibong tula tungkol sa buhay ni Kristo, mula kapanganakan, hanggang kamatayan, hanggang sa muli nitong pagkabuhay. Bawat saknong ng Pasyon ay may limang linya. Bawat linya ay may walong
- 51. 3 pantig. Inaawit ang Pasyon tuwing Mahal na Araw.Ang unang pasyong isinulat sa Tagalog ay pinamagatang Ang Mahal naPasión ni Jesu Christong Panginoon Natin na tula. Isinulat ito ni Padre Gaspar Aquino de Belen. Nasa ibaba ang isang sipi mula sa naturang Pasyon. Panitikan Sipi mula sa Ang Mahal na Passion ni Jesu Christong Panginoon Natin Padre Gaspar Aquino de Belen I 1 Dito, quita minamahal, 2 nang sariling palalayao, 3 icao an ibig cong tunay, 4 di co pinagsasauaan 5 nang sinta cong ualan tahan. II 1 Dito, quita pinipita 2 nang boong palalasinta, 3 yaring monti cong anyaya 4 tangap din magdalita ca,t, 5 paeundanganan ang Ina. III 1 Dito, quita quinocosa 2 nang anyaya cong daquila, 3 tapat na pagcacalinga, 4 cun icao bongso,y, mauala 5 sa aba co, ayang aba. IV 1 Di na aco magbalata 2 at icao na ang bahala 3 ay Inang caauaaua,y, 4 sa lalaot manding guitna 5 binabagyong ualan tila. V 1 Dito quita nililiyag 2 nang sisnta cong ualan licat, 3 aco mandi nababagbag 4 dilan casam-an nang palad, 5 longmagmac sa aquing lahat. VI 1 Dito, quita quinacasi 2 nang budhing di masasabi, 3 di co maobos an dili, 4 niring lumbay cong malaqui 5 pagsira nang iyong puri. VII 1 Dito, quita binabati 2 nang yoco,t, malaquing bunyi 3 yaring hapis co,y, maioli 4 ang Anac quita man ngani 5 Dios cari,t, Poong Hari.
- 52. 4 VIII 1 Dito, quita iniibig 2 nang sinta kong ualan patid, 3 yaring aquing pananangis 4 icao ang linao nang langit 5 baguin ngayo,y, pauang dongis. IX 1 Dito, quita guinigiliu 2 nang di daya cundi galing, 3 na aco,y, iyong alipin 4 cun tauagin mong Inahin, 5 camatayan co mang dinguin. X 1 Dito aco napaa aco, 2 napatatauag Ina mo, 3 bongso aco,y, paaano? 4 saan aco magtototo, 5 un maolila sa iyo? XI 1 Dito, quita sinosoyo 2 pinacaaamoamo, 3 icao ma,y, di nalililo, 4 tonghi ang luha cong lalo 5 dogong nagmola sa poso. XII 1 Dito, quita iniirog 2 nang panininta,t, pagsonod, 3 magpasobali cang loob 4 mabalino ca,t, pasahot, 5 sa sosong iyong inot-ot. XIII 1 o lagda nang manga Santos 2 Anac co,t, Anac nang Dios, 3 icao bagay aling boctot 4 aling salaring poyapos 5 ipapaco ca sa Cruz? XIV 1 Dito, quita iguinagalang 2 ang malaquing pagdarangal, 3 di co na bongso dagdagan 4 sucat na ang iyong ngalan 5 turan co,t, ipanambitan. XV 1 Yaring aquing munting habag, 2 sa bolinya na narapat 3 ay di nga bongso salam at, 4 cun tinatangap mong lahat 5 na loob mo,y, sinosucat.
- 53. 5 Pagpapayaman Talakayan 1. Nagpapahayag ng matinding pag-ibig si Maria para sa kaniyang anak ang siping ito. Aling mga salita ang nagpapahayag ng lubos-lubos na damdamin? 2. Ano ang epekto ng pag-uulit ng “dito” sa simula ng karamihan sa mga saknong? 3. Ayon kay Almario (2006), katangian ng panitikan noong panahong ito ang pagsulong ng “labis na pamimighati at kirot ng kawalang pag-asa.” Batay sa pag-aaral ninyo sa panahon ng mga Espanyol, bakit kaya ito ang damdamin ng mga akda noon? Gawain: Pagsusuri sa Tradisyon ng Pasyon Bumuo ng mga pangkat ng 5 hanggang 8 miyembro. Bawat pangkat ay maghahanap ng kopya ng Pasyon na inaawit sa inyong bayan tuwing Mahal na Araw. Ikompara ito sa Pasyon ni Gaspar Aquino de Belen. Ano ang nagbago sa tradisyon ng Pasyon mula noong panahon ng Espanyol hanggang sa kasalukuyan? May nagbago ba sa teksto o paraan ng pag-awit nito? Ano ang dahilan ng mga pagbabagong ito? Pinahahalagahan pa ba ng mga Pilipino ang tradisyong ito? Mag-uulat ang bawat grupo tungkol sa mga sagot ninyo sa mga tanong na ito. Panitikang Rebolusyunaryo Hindi lang relihiyoso ang naging paksa ng panitikan sa panahong ito. Dahil sa pang-aapi ng mga Espanyol sa mga Pilipino, di nagtagal ay nagpahayag ng pagtuligsa ang mga manunulat. Pangunahin dito ang mga bayani tulad nina Andres Bonifacio, Marcelo del Pilar, at Emilio Jacinto. Sa akda ng mga katipunero ay mababatid ang pagnanasa ng ating mga ninuno na matamo ng tinubuang bayan ang tunay na kalayaan. Sa akda rin nila malalaman ang uri ng lipunan noong panahon ng pananakop: pagmamalabis, pang-aalipin, at pagyurak sa pagkatao ng mga Pilipino. Kaya naman karaniwan sa anumang panitikang rebolusyunaryo na may pagpapahayag ng kasawian, pati na rin ng pagnanais na lumayang muli. Panimulang Gawain: Bayanitikan Ang mga nasa larawan ay ilan lamang sa mga bayaning Pilipino na nagpahayag ng damdamin sa kani-kanilang panulat. Basahin at unawain ang bawat saknong. Isulat sa sagutang papel ang letra na tutugon sa angkop na akda ng nakalarawang manunulat.
- 54. 6
- 55. Ang Isa pag buh kara Tal Upa ma ito s Pag may pap Pan g Pag-Ibig si Andres g-ibig para hay ng S anasan an asalitaan ang higit hihirap na sa loob ng gkatapos a y kaugnay pel. nitikan Aling p sa pag Gaya n Aling p Ulit-ulit At isa-i Ang sa Ng san Banal n Sa tapa Imbi’t t Nagigin g ni Andre Bonifacio a sa baya Supremo? ng damdam mong m salitang gi kahon, at ay gamitin yan sa tula, pag-ibig pa kadalisay ng pag-ibig pag-ibig pa tin mang b isahing tala alita’t buhay ngkatauhan na pag-ibig at na puso taong-guba ng dakila a es Bonifac sa mga ba n sa pam Paanong min ng akda aunawaan inamit ng m isulat sa s ang mga , pagkatap Pag-ibig s And ang hihigi at pagkada g sa tinub’a ? Wala na asahin ng astasang p y na limba n ito’y nam g! Pag ikaw o ng sino’t a at, maralita at iginagala 7 cio ayaning ipi mamagitan g naimplu ang ito? n ang tula may akda. sagutang p a salitang pos mong m sa Tinubu dres Bonifa it kaya akila ang lupa? a nga, wala isip pilit ag at titik mamasid. w ay nukal alinman, a’t mangma ang. nahayag a ng panul uwensiyaha a, bigyang Hanapin a papel ang l ito sa pag magbasa. G uang Lupa acio a. ang, ang kaniya at. Anong an ng ka g-kahuluga ang kahulu etra ng wa gbuo ng is Gawin sa i a ng masidh alam mo aniyang m an ang il ugan ng mg astong sag sang talata sang buon hing o sa mga lang ga ot. a na ng
- 56. 8 Pagpupuring lubos ang palaging hangad Sa bayan ng taong may dangal na ingat; Umawit, tumula, kumatha’t sumulat, Kalakhan din niya'y isinisiwalat. Walang mahalagang hindi inihandog ng may pusong mahal sa Bayang nagkupkop; Dugo, yaman, dunong, katiisa't pagod, Buhay ma'y abuting magkalagut-lagot. Bakit? Alin ito na sakdal laki, na hinahandugan ng buong pagkasi, Na sa lalong mahal nakapangyayari, At ginugugulan ng buhay na iwi? Ay! Ito'y ang Inang Bayang tinubuan, Siya'y ina't tangi sa kinamulatan Ng kawili-wiling liwanag ng araw Na nagbigay-init sa lunong katawan. Sa kaniya’y utang ang unang pagtanggap Ng simoy ng hanging nagbibigay lunas Sa inis ng puso na sisinghap-singhap Sa balong malalim ng siphayo’t hirap. Kalakip din nito'y pag-ibig sa Bayan, Ang lahat ng lalong sa gunita'y mahal Mula sa masaya't gasong kasanggulan Hanggang sa katawa'y mapasalibingan. Ang nangakaraang panahon ng aliw, Ang inaasahang araw na darating ng pagkatimawa ng mga alipin Liban pa sa Bayan saan tatanghalin? At ang balang kahoy at ang balang sanga Ng parang n’ya’t gubat na kaaya-aya, Sukat ang makita’t sasaalaala Ang ina’t ang giliw, lumipas na saya. Tubig n’yang malinaw an anaki’y bubog, Bukal sa batisang nagkalat sa bundok, Malambot na huni ng matuling agos, Na nakaaaliw sa pusong may lungkot. Sa aba ng abang mawalay sa Bayan! Gunita ma'y laging sakbibi ng lumbay, Walang alaala't inaasam-asam Kundi ang makita'y lupang tinubuan. Pati ng magdusa't sampung kamatayan Wari ay masarap kung dahil sa bayan At lalong mahirap. Oh, himalang bagay! Lalong pag-irog pa ang sa kanya'y alay.
- 57. 9 Kung ang bayang ito'y masasapanganib At siya ay dapat na ipagtangkilik, Ang anak, asawa, magulang, kapatid; Isang tawag niya'y tatalikdang pilit. Dapwat kung ang bayan ng Katagalugan Ay linapastangan at niyuyurakan Katuwiran, puri niya’t kamahalan Ng sama ng lilong taga-ibang bayan Di gaano kaya ang paghihinagpis Ng pusong Tagalog sa puring nilait Aling kalooban na lalong tahimik Ang di pupukawin sa paghihimagsik? Saan magbubuhat ang paghinay-hinay Sa paghihiganti't gumugol ng buhay Kung wala ding iba na kasasadlakan Kundi ang lugami sa kaalipinan? Kung ang pagkabaon n'ya't pagkabusabos Sa lusak ng daya't tunay na pag-ayop, Supil ng panghampas, tanikalang gapos At luha na lamang ang pinaaagos? Sa kaniyang anyo'y sino ang tutunghay Na di aakayin sa gawang magdamdam? Pusong naglilipak sa pagkasukaban Ang hindi gumugol ng dugo at buhay. Mangyayari kaya na ito'y malangap Ng mga Tagalog at hindi lumingap Sa naghihingalong inang nasa yapak Na kasuklam-suklam sa Kastilang hamak? Nasaan ang dangal ng mga Tagalog? Nasaan ang dugong dapat na ibuhos? Baya'y inaapi, bakit di kumilos At natitilihang ito'y mapanood? Hayo na nga kayo, kayong nangabuhay Sa pag-asang lubos na kaginhawahan At walang tinamo kundi kapaitan Hayo na't ibigin ang naabang Bayan. Kayong natuyan na sa kapapasakit Ng dakilang hangad sa batis ng dibdib, MuIing pabalungi't tunay na pag-ibig Kusang ibulalas sa Bayang piniit.
- 58. 10 Kayong nalagasan ng bunga't bulaklak, Kahoy n'yaring buhay na nilanta't sukat Ng bala-balaki't makapal na hirap, MuIing manariwa't sa Baya'y lumiyag. Kayong mga pusong kusang niyurakan Ng daya at bagsik ng ganid na asal, Ngayon ay magbango't Baya'y itangkakal, Agawin sa kuko ng mga sukaban. Kayong mga dukhang walang tanging palad Kundi ang mabuhay sa dalita't hirap, Ampunin ang Bayan kung nasa ay lunas Pagkat ang ginhawa niya ay sa lahat. Ipaghandog-handog ang buong pag-ibig, Hanggang sa may dugo'y ubusing itigis, Kung sa pagtatanggol, buhay ay mapatid Ito'y kapalaran at tunay na langit. Pagpapayaman Talakayan 1. Paano inilarawan ni Bonifacio ang pag-ibig niya sa bayan? 2. Saan maaaring ihambing ang pag-ibig na nadarama ng may-akda para sa kaniyang bayan? Ipaliwanag. Iguhit din ang maaaring sumagisag sa pagibig na ito. 3. Maghanap ng isang tula sa kasalukuyang panahon na pag-ibig sa bayan ang paksa. Sipiin mo ito at ihambing sa tulang isinulat ni Bonifacio. Gawain: Pananaliksik Magsaliksik tungkol sa iba pang panitikang rebolusyunaryo. Ano ang mga pinangarap ng mga Katipunero para sa ating tinubuang lupa? May pinagkaiba ba ang halagahan ng Katipunan sa halagahan ng mga Kristiyano? Panitikan Pahayag Emilio Jacinto Isa iyong gabing madilim. Wala isa mang bituing nakatanglaw sa madilim na langit ng kagimbalgimbal na gabing iyon. Ang tahanang katatagpuan sa naturang kabataan ay natatanglawan ng isang tinghoy, na kukurap-kurap at ang liwanag ay nanganganib nang kusang panawan ng búhay.
- 59. 11 Sa yugtong halos isuko na ng kabataan ang sarili sa matinding poot at sa pag-iisip na kahila-hilakbot at palagiang gumigiyagis sa kaniyang puso, na waring nakabaón sa kaibuturan ngunit sapilitan nang ibinubulalas ng dibdib, sa yugtong ito niya naramdaman ang isang mabining haplos sa isa niyang balikat at naulinigan ang isang mahinàng tinig, matamis at malungkot, na nag- uusisa: "Bakit ka lumuluha? Anong kirot o dalita ang dumudurog sa iyong puso at yumuyurak at humahamak sa iyong kabataan at lakas?" Nag-angat siya ng ulo at natigib sa panggigilalas: may kapíling siyá at halos apat na hakbang ang lapit, at nabanaagan niya ang isang anino nawaring nababálot ng maputîng ulap ang kabuuan. "Ay, mahabaging anino! Ang mga pighati ko'y walang lunas, walangkatighawan. Maaaring kung isiwalat ko sa iyo ay sabihin mo o isipin mong walanganumang halaga. Bakit kailangan mong lumitaw ngayon upang antalahin angaking paghibik?" "Hanggang kailan," sagot ng anino, "ang kamangmangan at angkatunggakan ay magiging sanhi ng mga hirap at pasakit ng mga tao at ngmga bayan?” "Hanggang kailan kayó makasusunod magbangon pabalikwas mula sakabulagan ng pag-unawa tungo sa tugatog ng katwiran at adhika? Hanggang kailan ninyo ako hindi makikilála at hanggang kailan kayo magtitiwalangumasa na kahit wala sa aking píling ay maaaring matamo ang tunay at wagas na ligaya tungo sa kapayapaan ng sangkalupaan?" "Sino ka samakatwid na nagmamay-ari ng kagila-gilalas nakapangyarihan at kahanga-hangang lumitaw at nag-aalay?" "Ay, sa abá ko! Diyata't hindi mo pa ako nakikilala hanggang ngayon?Ngunit hindi ako magtataka, sapagkat mahigit nang tatlong daang taonmagmula nang dalawin ko ang tinatahanan mong lupain at kusain ng iyongmga kababayan na sumampalataya sa mga huwad na idolo ng relihiyon at ngmga tao, ng mga kapuwa mo nilikha, at kung kaya naglahò sa inyong mgagunita ang pagkakilala sa akin ...” "Nais mo bang malaman kung sino ako? Kung gayo'y makinig: Ako ayang simula ng mga bagay na higit na dakila, higit na maganda at higit nakapuri- puri, marangal at iniingatan, na maaaring matamo ng sangkatauhan.Nang dahil sa akin ay nalaglag ang mga ulong may korona; nang dahil saakin ay nawasak ang mga trono at napalitan at nadurog ang mga koronangginto; nang dahil sa aking adhikain ay nabigo at namatay ang sigâ ng SantaIngkisisyon na ginamit ng mga fraile para busabusin ang libo at libongmamamayan; nang dahil sa adhikain ko'y napagkakaisa ang mga tao atkinalilimutan ng bawat isa ang pansariling pakinabang at walang nakikíta
- 60. 12 kundi ang higit na kabutihan ng lahat; nang dahil sa akin ay natimawa ang mga alipin at nahango mula sa lusak ng pagkalugami at kalapastanganan; at napugto ang kayabangan at kayamuan ng kanilang mababangis na panginoon; kailangan ako sa bawat naisin at lasapin ng mga bayan at sa ilalim ng aking kalinga ay may ginhawa at biyaya at kasaganaan ang lahat, katulad ng idinulot ko sa Hapon, Amerika, at ibang pook; nang dahil sa akin ay umiimbulog ang diwa upang siyasatin at tuklasin ang mga hiwaga ng siyensiya, saanmang pinaghaharian ko ay napaparam ang mga pighati at nakasisinghap nang daglian ang dibdib na nalulunod sa pang-aalipin at kabangisan. Ang pangalan ko ay KALAYAAN." Nagulilat at naumid ang kabataan pagkarinig nitó at pagkaraan ng ilang saglit ay saka nakapangusap: "Sapagkat ang mga kabutihan at biyaya mo ay walang kapantay, o kataas- taasang Kalayaan! Papawiin ko ang pighati na nagpapabalong ng labis-labis na luha sa aking mga mata, na ang sanhi ay hindi naiiba sa mga pagdaralita ng aking lupang sinilangan. Kung mapagmamasdan mo ang mga alipusta, mga pangangailangan, mga kautusang dapat tiisin at pagdusahan ng aking bayan ay matitiyak na tutubuan ka ng awa at muling kakalingain sa iyong magiliw at di-mapag-imbot ngunit kinakailangang pangangalaga. Ay, ihihibik ng aking mga kapatid!” “‘Ako,’ sabi nila, ‘ay nagugutom’, at siyang nagturo sa akin na pakainin ang nagugutom ay tumugon: ‘Kainin ang mga labi at mga mumo sa aming masaganang mga piging, sa aming mariwasang hapag:’” “Sabi ng aking mga kapatid: ‘Ako'y nauuhaw,’ at siyang nagturo sa akin na painumin ang nauuhaw ay tumugon: ‘Lagukin ang inyong mga luha at ang pawis, sapagkat dudulutan namin kayo ng sapat na kalinga nita:” "Hibik ng aking mga kapatid: 'Wala akong damit, ganap na akong hubad', at siyang nag-utos sa amin na damitan ang hubad ay tumugon: ‘Ngayon di'y babalutin ko ang buong katawan ng patong-patong na mga tanikala:’” "Sabi ng aking mga kapatid: 'Nahalay ang aking puri ng isang kura, ng isang Kastila, ng isang mariwasa,' at ang hukom na matibay na haligi ng hustisya ay tumutugon: 'Ang taong iyan ay tulisan, isang bandido at isang masamang tao: ikulong sa piitan!'” "Sasabihin ng aking mga kapatid: 'Kaunting awa at kaunting lingap,' at mabilisang tutugon ang mga maykapangyarihan at pinunong makatwiran at mabuting loob kung mamahala: 'Ang taong iyan ay filibustero, isang kaaway ng Diyos at ng Inang Espanya: Dalhin sa Iligan!'” "Pansinin at pagmasdang mabuti, KALAYAAN; pagmasdan at pansinin kung dapat magdamdam ang aking puso at kung may sanhi ang pagluha ...”
- 61. 13 "Dapat magdamdam at lumuha," tugon ni KALAYAAN sa himig na nangungutya at ginagagad ang mapaghimutok na paraan ng pagsasalita."Lumuha! Lumuha ay dapat kung ang may sugat ay walang dugong maitigis, kung ang mga sukab ay wala nang buhay na maaaring putulin, kung tinatanggap nang ang kawalanghiyaan at katampalasanan sa pagbitay kina Padre Burgos, Gomez, at Zamora, sa pagpapatapon kay Rizal, ay hindi nangangailangan ng makatwiran at maagap na paghihiganti, na maaaring mabuhay sa píling ng mga kaaway, at na may mga pagmamalabis na dapat pang ipagmakaawa ng katubusan. Lumuha sa sariling tahanan, sa katahimikan at kadiliman ng gabi, ay hindi ko maunawaan. Hindi ito ang nararapat para sa isang kabataan ... hindi ito ang nararapat." "Ano ang nais, kung gayon, ano ang dapat gawin? Kaming mga Tagalog ay naugali na sa ganoon. Sapol pa sa sinapupunan ng aming ina ay naturuan na kaming magdusa at magtiis sa lahat ng uri ng mga gawain, upasala, at pagkadusta. Ano ang higit na nararapat naming gawin bukod sa lumuha? Wala na kundi ito ang naugalian ng aming pagkukusa." "Hindi lahat ng naugalian ay mabuti," paliwanag ni KALAYAAN, "may masasamang kahiligan at ang mga ito'y dapat iwaksi lagi ng mga tao." Ibig sanang tumutol ng kabataan, ngunit hindi pa niya matiyak ang sasabihin at walang maapuhap na ipangungusap. Sa gayon ay nagpatuloy si KALAYAAN sa pagpapaliwanag. "Ang ipinahayag ko sa iyo ay ang katotohanan. Walang kautusan na maaaring magpabagsak dito, sapagkat hindi maaaring ang wasto at tuwid ay maging kalaban ng wasto at tuwid, maliban kung ito ay binaluktot. Samakatwid, makinig ka. Noong unang panahon, noong ang karuwagan at pagkaalipin ay hindi pa pumapalit sa magagandang naugalian ng iyong mga ninuno, nasa lilim ko ang bayang Tagalog at nasa ilalim ng aking pangangalaga, at siya ay maligaya at sinisimsim ang simoy na nagdudulot sa kaniya ng buhay at lakas ng katawan; tinatanglawan ng aking liwanag ang kaniyang pag-iisip at iginagalang siya ng mga kalapit bayan. Ngunit isang araw, na dapat ikarimarim at isumpa, dumating ang Pang-aalipin at nagpakilalang siya ang kagalingan, ang katwiran, at ang karampatan, at nangako ng luwalhati sa lahat ng sasampalataya sa kaniya.” "Dumating man siyang nakabihis ng balatkayo ng kagandahan atkabutihan, at mapayapa at magiliw sa kaniyang mga paggalaw at pagkilos, aynakilala ko kung sino siya. Nabatid kong ang kaligayahan ng bayan aynagwakas na; na ganap nang napako sa kaniya ang kapuspalad na bayan ...at inalayan siya ng mga kapatid ng papuri at halos pagsamba ... at ako aynakalimutan at halos itakwil nang may pagkamuhi at ... Umabot sa akin angiyong mga hinagpis at natigib ako sa labis-labis na dalamhati at iyon angdahilan ng aking pagparito. Ngayo'y dapat na akong umalis kaya't paalamna."
- 62. 14 "Huwag muna, Kalayaan," pakiusap ng kabataan nang makita siyang tumalikod at nakahandang lumisan. "Pagbigyan mo muna ako ng kaunting panahon. Naipaliwanag mo ang mga pagmamalabis na pinagdusahan at tiniis ng aking bayan. Hindi mo ba sila maaaring kahabagan at ibalik sa iyong pangangalaga?" "Unawain akong mabuti. Bagama’t hindi mo nababanggit, walangibang naririnig ang aking tainga at walang ibang nakikita ang aking mga mata,sapagkat iisa ang pinagbubuhusan at dinaramdam ng aking puso at kungkaya maagap akong dumadamay at humahanap sa mga naaapi at tuwingmay naririnig na dumaraing. Ngunit walang tao na karapat-dapat sa akingpangangalaga at kalinga kung hindi siya pumipintuho sa akin at umiibig sa akin, at kung wala siyang kakayahang mamatay para sa aking adhika. Maaari mo itong ipahayag sa iyong mga kababayan o katinubuang lupa." Halos katatapos wikain ito, noon lumamlam ang sinag ng tinghoy, na pakurap-kurap ang ningas dahil sa kawalan ng langis ... Kinaumagahan, nang pawiin ng kaliwanagan ng araw ang mga lagim at karimlan ng gabi, may bagay na kumikislap sa mga mata ng kabataan na mistulang isang nagbabagang adhika. Pagpapayaman Talakayan 1. Balikan ang sariling karanasan, kailan ka nakaramdam ng isang malalim at tunay na ligaya? Totoo ba ang sinasabi ng tauhan sa kuwento? Ipaliwanag. 2. Ano ang simbolo ng manunulat sa sumusunod na pahayag? Ipaliwanag. a. Sabi ng aking mga kapatid: “Ako’y nauuhaw,” at siyang nagturo sa akin na … “Lagukin ang inyong mga luha at pawis …” b. Hibik ng aking mga kapatid: “Wala akong damit, ganap na akong hubad” at siyang nag-utos sa amin na damitan ang hubad ay tumugon: “Ngayon di’y babalutin ko ang buong katawan ng patongpatong na mga tanikala.” 3. Ano raw ang magagawa ng pag-iyak at pagdadalamhati? Ano ang maaaring gawin nito para sa isang tao? 4. Mula sa pananaw ni Kalayaan, bakit palaging tiyak ang pagiging wasto at tuwid? 5. Ayon kay Kalayaan, sino ang mga karapat-dapat sa kaniyang pagkalinga? Ipaliwanag at gumamit ng mga kongkretong halimbawa.
- 63. 15 Iba Pang Anyo ng Panitikan sa Panahon ng Espanyol Naging popular na babasahin sa ikalawang kuwarter ng ika-19 siglo ang korido at awit. May sukat na wawaluhin ang korido habang lalabindalawahin naman ang awit. Awit ang tanyag na Florante at Laura ni Francisco Balagtas. Buhay din ang dula noong panahong ito. Dala ng mga Espanyol ang zarzuela (dulang may kantahan at sayawan) pati na rin ang komedya. Ang komedya ay patalatang dula. Nagmamartsa papasok at palabas ang mga tauhan sa dula. May itinatampok itong batalla o labanan na may koreograpiya at mahika. Pangwakas na Pagtataya 1. Balikan natin ang KWHL chart na ginawa ninyo sa simula ng pag-aaral ng panahon ng Espanyol. Talakayin ninyo sa klase ang mga sagot ninyo sa KWHL chart. Paanong nagbago ang inyong mga pananaw at naunawaan tungkol sa panahong ito ng ating kasaysayan? Paanong nasalamin ng mga akda noong panahong ito ang kalagayang panlipunan? 2. Magsaliksik tungkol sa iba pang anyo ng panitikan na lumaganap noong Panahon ng mga Espanyol. Ibahagi sa klase ang mga nasaliksik. Anong mga tema at damdamin ng mga akdang nasaliksik ninyo?
- 64. PPan M niti odyu ika Fi ul pa Mo Kagawa Repub ng ilipin ra sa odyu ran ng Ed blika ng Pi Pi no a Mag l 3 dukasyon ilipinas lip g-aar 8 ino ral 8 o
- 65. Pan Filip Una ISB Pam akd pam pag ahe nga peli iyon upa taga Inila Kali P an Dep (De Offi Tele E-m nitikang Pil pino – Mod ang Edisyo BN: 978-971 Paunaw mbansa Bila a ng Pama mahalaan o gkakakitaan ensiya o tan Ang mg alan ng pro kula atbp.) n. Pinagsika ang magam apaglathala . athala ng Ka ihim: Br. Arm ngalawang partment of pEd-IMCS) ce Address efax: mail Address lipino – Ika dyul para s on, 2013 1-9990-85-7 wa hinggil ang 8293: H halaan ng P o tanggapan ang nasab ggapan ay ga akda / m odukto o br na ginamit apang maha mit ang mg a (publisher) agawaran n min A. Luist Kalihim: Yo f Education ) s: 2nd F Mer Phil (02) s: imc awalong Ba a Mag-aara 7 sa karapa Hindi maaar Pilipinas. G n kung saa bing akda. ang patawa materyales rand name sa aklat na anap at ma ga akdang ) at may-ak ng Edukasy tro FSC olanda S. Q n-Instructio Floor Dorm ralco Avenu lippines 160 ) 634-1054 setd@yaho aitang al atang-sipi. ring magkar ayon pa ma an ginawa Kabilang s an ng bayad (mga kuwe es, tatak o a ito ay sa n ahingi ang p ito. Hindi da ang kara on Quijano, Ph. onal Mater G, Philspo ue, Pasig C 00 o 634-1072 oo.com Isinasaad n roon ng kar an, kailanga ang isang a mga maa d na royalty ento, selek trademark nagtataglay pahintulot ng inaangkin apatang-ari D. rials Counc rts Complex ity 2 ng Seksiyon rapatang-sip an muna an akda upan aaring gaw y bilang kon ksiyon, tula, ks, palabas ng karapat g mga may ni kinakat ng iyon cil Secretar x n 176 ng B pi sa ano m ng pahintulo ng magami win ng nasa ndisyon. , awit, laraw sa telebis tang-ari ng y karapatang tawan ng riat Batas mang ot ng it sa abing wan, syon, mga g-ari mga
- 66. PAUNANG SALITA “Kasabay ng pag-unlad ng bayan ang pag-unlad ng kaniyang mamamayan sa lahat ng aspekto ng buhay.” Tugon sa pag-unlad at pagbabago sa bawat sulok ng mundo ang pagyakap at pakikipagsabayan sa agos na ito ng Panitikang Pilipino. Ang pagpapalit-anyo nito at pagbibihis mula sa makalumang panitikan hanggang sa kasalukuyan upang manapay maipabatid sa karamihan, lalo’t higit sa kabataan ang kayamanang angkin ng Panitikang natatangi, ang Panitikang Pilipino. Alinsunod sa pagbabago ng kurikulum, ang pagbuo ng mga kagamitang panturo at pampagkatuto upang makaagapay sa pagpapalawak ng kaalaman ng mga mag-aaral sa Asignaturang Filipino. Pinaglaanan ng mahuhusay at makabagong pamamaraan upang higit na maiangkop sa uri ng mag-aaral ang mga gawain sa yunit na ito. Naniniwala ang Kagawaran ng Edukasyon na ang mahusay at kalidad na edukasyon ay makakamtan ng bawat isang Pilipinong mag-aaral mula ngayon at sa mga susunod pang henerasyon.
- 67. PASASALAMAT Taos-pusong nagpapasalamat ang mga may-akda sa mga manunulatng mga akdang ginamit sa yunit na ito. Hindi matatawaran ang naging ambag ng kanilang mga akdang pampanitikan upang linangin ang pagpapahalaga sa kulturang Pilipino. Hindi rin mapasusubalian ang kabisaan na maidudulot ng mga akda upang higit na mapagtibay ang pagkakakilanlan ng mag-aaral sa kaniyang identidad bilang mamamayang Pilipino. Nais naming magpasalamat sa sumusunod na manunulat. Michael M. Coroza Mahahalagang Tala sa Katutubong Tugma at Sukat ng Tulang Tagalog Lamberto Antonio Kalungkutan sa Tag-ani Virgilio Almario Agahan Edgar Calabia Samar Panaginip Fray Francisco de San Jose Santa Cruz Gaspar Aquino de Belen Ang Mahal na Passion ni Jesu Christong Panginoon Natin Andres Bonifacio Pag-ibig sa Tinubuang Lupa Emilio Jacinto Pahayag Severino Reyes Walang Sugat Genoveva E. Matute Paglalayag sa Puso ng Isang Bata Jose Corazon de Jesus at Florentino Collantes Bulaklak ng Lahing Kalinis-linisan Jose Corazon de Jesus Bayan Ko Alejandro G. Abadilla Ako ang Daigdig Teodoro Gener Pag-ibig Alejandro G. Abadilla Erotika 4 Jose Corazon de Jesus Pag-ibig Narciso G. Reyes Lupang Tinubuan Gonzalo K. Flores Tahimik Dionisio Salazar Sinag sa Karimlan William Rodriguez II Tabloid: Isang Pagsusuri Carlo J. Caparas Mga Klase ng Komiks Jeystine Ellizbeth L. Francia Kislap ng Bituin Lualhati Bautista Bata, Bata ... Paano Ka Ginawa? Jet Oria Gellecanao Pintig, Ligalig, at Daigdig Howie Severino, Sine Totoo, At GMA Network Papag for Sale
- 68. Talaan ng Nilalaman ANG PANITIKAN SA PANAHON NG AMERIKANO................................. 56 Ang Dula sa Panahon ng Amerikano.......................................................... 57 “Walang Sugat” ni Severino Reyes.................................................. 57 Maikling Kuwento........................................................................................ 62 “Paglalayag sa Puso ng Isang Bata” ni Genoveva Edroza Matute................................................. 63 Balagtasan 66 “Bulaklak ng Lahing Kalinis-linisan” nina Jose Corazon de Jesus at Florentino Collantes.................................................................... 68 Tulang Tradisyonal.................................................................................... 76 “Bayan Ko” ni Jose Corazon de Jesus........................................... 77 Tulang Modernista.................................................................................... 78 “Ako ang Daigdig” ni Alejandro G. Abadilla................................... 78 “Pag-ibig” ni Teodoro Gener.......................................................... 80 “Erotika 4” ni Alejandro G. Abadilla................................................ 81 “Pag-ibig” ni Jose Corazon de Jesus............................................. 82
- 69. 56 ANG PANITIKAN SA PANAHON NG AMERIKANO Mga Aralin Dula o Walang Sugat ni Severino Reyes Maikling Kuwento o Paglalayag sa Puso ng Isang Bata ni Genoveva Edroza Matute Balagtasan o Bulaklak ng Lahing Kalinis-linisan ni Jose Corazon de Jesus at Florentino Collantes Tulang Tradisyonal o Bayan Ko ni Jose Corazon de Jesus Tulang Modernista o Ako ang Daigdig ni Alejandro G. Abadilla Kaligirang Pangkasaysayan Napunta sa kamay ng mga Amerikano ang Pilipinas noong 1898. Dahil sa kanila nakarinig ang mga Pilipino ng balita sa radyo, nakasakay sa tranvia, at nakakain ng cotton candy. Natuto tayo ng Ingles, nag-isip ng demokrasya, at nalaman na ang “A” ay unang titik ng apple. Tinawag tayong little brown brother ng Amerika, na sabay nagpapakita ng pagmamahal at pagmamaliit. Pinadala ang mga Igorot sa 1904 St. Louis World Fair at itinanghal bilang mga kawawang nakabahag at kumakain ng aso kaya kailangang turuang maging sibilisado. Bahagi ito ng paniniwala ng mga Amerika na itinadhana silang maghari. Tinawag nilang Benevolent Assimilation o Mapagkalingang Pag-angkin ang ginagawa nila. Ngunit alam ng mga Pilipino na hindi sila ganap na malaya. Kaya ipinagpatuloy nila ang laban sa larangan ng politika, sa pamamagitan ng armas, at sa tulong ng mga dula, tula, at kuwento noong panahong iyon. Pagbabago sa Paksa Natural na pumasok sa panitikan noong panahong iyon ang kulturang Amerikano. Naging moderno ang mga paksa—tungkol sa mga indibidwal sa gitna ng malalaking gusali at mga makinang mabilis ang takbo sa mga sementadong kalsada. Kasabay nito, naging mahalagang paksa rin ang buhay-probinsiya at mga taong nagbubuklod upang maging isang bayan.
- 70. 57 Pagbabago sa Anyo Iba rin ang nausong porma ng panitikan pagdating ng mga Amerikano. Ang mga dulang komedya at senakulo ay pinalitan ng sarsuwela at dulang pantanghalan. Ang patulang larong katulad ng duplo ay naging balagtasan. At ang mga tulang nagtataglay pa rin ng katutubong tugma at sukat ay sinabayan ng mga tulang nasa malayang taludturan. Ang Dula sa Panahon ng Amerikano Bahaging-bahagi ng rebelyon ang mga manunulat ng mga panahong ito. Pinamagatang Tanikalang Ginto ang isang dula ni Juan Abad. Pamagat pa lang, alam na natin ang tinutukoy. Rebolusyonaryo rin ang Kahapon, Ngayon, at Bukas ni Aurelio Tolentino. May eksena rito kung saan kailangang kunin ng tauhang si Tagailog ang bandilang Amerikano at apakan sa entablado. Dahil natakot ang artistang gawin ito, si Tolentino mismo ang gumawa (Pineda 1979, 349). Dahil dito, ikinulong siya katulad ni Abad at ng iba pang may bolpen na nagtatae sa papel ng pamahalaan. Ang dulang susunod ay tungkol sa giyera, pagkukunwari, at kung paanong nagwawagi ang tunay na pag-ibig. Sinulat ito ni Severino Reyes na siya ring nagsulat ng Mga Kuwento ni Lola Basyang. Kinikilala siya bilang Ama ng Sarsuwelang Tagalog. Gabay sa Pagbabasa: 1. Ano-anong detalye tungkol sa Pilipinas ang makikita sa dula? 2. Ano-ano naman ang problema nina Teñong at Julia? Panitikan Walang Sugat Severino Reyes (1898) buod batay sa Pineda (1979) Unang Yugto 1 Nagbuburda ng mga panyolito si Julia. Darating si Teñong. Magkakayayaang magpakasal ang dalawa. 2 Darating si Lucas at ibabalitang dinakip ang ama ng binata. Magpapaalam ang binata para sundan ang ama. Sasama si Julia at ang inang nitong si Juana. 3 Maraming dumadalaw sa mga dinakip. Inaalipusta sila ng mga kura. Tinatawag silang filibustero at mason. May hindi na makakain sa dinanas na hirap. May namatay na. 4 Naroon si Kapitana Puten, ang ina ni Teñong, na ibig makita ang asawang Kapitan Inggo bugbog na sa palo.
- 71. 58 5 Darating si Teñong. Hindi siya hahalik sa kamay ng kura. Kagagalitan ito ng ina. Sinabi ng binatang “ang mga kamay na pumapatay sa kapwa ay hindi dapat hagkan.” 6 Isusumpa ni Teñong na papatay siya ng mga kura kapag namatay si Kap. Inggo. Mamamatay nga ang matanda. Magyayaya si Teñong ng mga kasama na magsikuha ng baril at gulok. Makikiusap si Julia na huwag ituloy ni Teñong ang balak dahil nag-iisa na ang ina ng binata. Sasalakayin pa rin nina Teñong ang mga kura. Ikalawang Yugto 7 May manliligaw si Julia na Miguel ang pangalan. Mayaman. Bugtong na anak. 8 Nag-usap na ang ina ni Julia at ang ama ni Miguel tungkol sa pagpapakasal ng dalawa. Hindi alam ni Juana ang tungkol kay Julia at Teñong. Magpapadala ang dalaga ng liham kay Teñong sa tulong ni Lucas. 9 Si Teñong ay kapitan ng mga maghihimagsik. Walang takot sa labanan. Matatagpuan din ni Lucas ang kuta nina Teñong. Ibibigay ang sulat ng dalaga. Isinasaad doon ang araw ng kasal nila ni Miguel. 10 Sasagutin sana ni Teñong ang sulat ngunit nagkaroon ng labanan. Maghahandang lumaban ang mga Katipunero. Ikatlong Yugto 11 Sinabi ni Lucas kay Julia kung bakit hindi natugunan ni Teñong ang kaniyang liham. Nagbilin lamang ito na uuwi sa araw ng kasal. 12 Habang nanliligaw si Miguel kay Julia, si Teñong pa rin ang nasa isip ng dalaga. Ayaw niyang makipag-usap sa manliligaw kahit kagalitan siya ng ina. 13 Si Tadeo na ama ni Miguel ay nanliligaw naman kay Juana. 14 Kinabukasa’y ikakasal na si Julia kay Miguel. Nagpapatulong si Julia kay Lucas na tumakas upang pumunta kay Teñong. Ngunit di alam ni Lucas kung nasaan na sina Teñong kaya walang nalalabi kay Julia kundi ang magpakasal o magpatiwakal. 15 Pinayuhan ni Lucas si Julia na kapag itatanong na ng pari kung iniibig nito si Miguel ay buong lakas nitong isigaw ang “Hindi po!” Ngunit tumutol ang dalaga dahil mamamatay naman sa sama ng loob ang kanyang ina.
- 72. 59 16 Sa simbahan, ikakasal na si Julia kay Miguel nang dumating si Teñong na sugatan, nasa punto ng kamatayan. Ipinatawag ng Heneral ng mga Katipunero ang pari para makapangumpisal si Teñong. 17 Pinakinggan ng kura ang kumpisal ni Teñong. May huling kahilingan ang binata—na sila ni Julia ay makasal bago siya mamatay. Galit man si Juana ay pumayag ito. Pumayag din si Tadeo dahil sandali na lamang at puwede na uling ikasal si Julia at ang kaniyang anak. Gayundin si Miguel. 18 Ikinasal sina Julia at Teñong. Babangon si Teñong mula sa pagkakahiga at ... “Walang sugat!” sigaw ni Miguel. At gayundin ang isisigaw ng lahat. Gawa-gawa lamang ng Heneral at ni Teñong ang buong eksena. Wakas Pagpapayaman Talakayan 1. Sa anong panahon at saan naganap ang kuwento? 2. Ilarawan sina Teñong at Julia at ang kanilang relasyon. 3. Anong dalawang pag-ibig ni Teñong ang humihila sa kaniya sa magkabilang direksiyon? 4. Ano naman ang dalawang tunggalian sa kuwento tungkol sa mga pag-ibig na ito? 5. Paanong maaaring maging talinghagang rebelde ang kuwento nina Teñong at Julia? 6. Noong Panahon ng Amerikano, ano ang nakitang kahulugan ng mga tao sa dulang ito? 7. Sa kasalukuyan, ano ang sinasabi ng dula? 8. Makatarungan ba ang panlilinlang na ginawa nina Teñong para maikasal sila ni Julia? Bakit o bakit hindi? Susunod naman ang isang sipi mula sa Ikalawang Tagpo ng Unang Yugto. Para malasap mo rin ang mga aktuwal na tunog ng dula. Gabay sa Pagbabasa: 1. Panyo lamang ang pinag-uusapan nina Teñong at Julia. Pero ano-ano pa ang ibang usaping lumalabas sa diyalogo? 2. Paano naging tila isang laro/biruan ang pagliligawan nila? 3. Mas malalasap ang wika at laro ng dula kung bibigkasin. Bakit hindi subukin?
- 73. 60 Panitikan Walang Sugat - Unang Yugto, Ikalawang Tagpo Severino Reyes (1898) 1 TEÑONG: Julia, tingnan ko ang binuburdahan1 mo … 2 JULIA: Huwag na Teñong, huwag mo nang tingnan, masama ang pagkakayari, nakakahiya. 3 TEÑONG: Isang silip lamang, hindi ko na hihipuin, ganoon lang? … ay … 4 JULIA: Sa ibang araw, pagka tapos na, oo, ipakikita ko sa iyo. 5 TEÑONG: (Tangan si Julia sa kamay) Ang daliri bang ito na hubog kandila, na anaki’y nilalik2 na maputing garing3, ay may yayariin kayang hindi mainam? Hala na, tingnan ko lamang. 6 JULIA: Huwag mo na akong tuyain, pangit nga ang mga daliri ko. 7 TEÑONG: (Nagtatampo) Ay! … 8 JULIA: Bakit Teñong, napagod ka ba? (Hindi sasagot). Masama ka palang mapagod. 9 TEÑONG: Masakit sa iyo! 10 JULIA: (Sarili) Nagalit tuloy! Teñong, Teñong … (sarili) Nalulunod pala ito sa isang tabong tubig! 11 TEÑONG: Ay! 12 JULIA: (Sarili) Anong lalim ng buntonghininga! (Biglang ihahagis ni Julia ang bastidor). (Sarili) Lalo ko pang pagagalitin. 13 TEÑONG: (Pupulutin ang bastidor at dála4). Julia, Julia ko. (Luluhod) Patawarin mo ako; hindi na ako nagagalit… 14 JULIA: Masakit sa aking magalit ka at hindi. Laking bagay! ______________________________________________________________ 1 burda—disenyong sinulid na itinatahi sa tela 2 lalik—makinang ginagamit sa pag‐ukit 3 garing—ivory 4 bastidor at dala—mga kagamitan sa pagbuburda
- 74. 61 15 TEÑONG: Lumalaganap sa dibdib ko ang masaganang tuwa, narito at nakikita ko na minarapat mong ilimbag sa panyong ito ang pangalan ko. 16 JULIA: Hindi a, nagkakamali ka, hindi ukol sa iyo ang panyong iyan … 17 TEÑONG: Sinungaling! At kaninong pangalan ito? A. Antonio; N. Narciso; at F. ay Flores. 18 JULIA: Namamali ka, hindi mo pangalan iyan. 19 TEÑONG: Hindi pala akin at kanino nga? 20 JULIA: Sa among!5 Iya’y iaalay ko sa kanya ngayong kaarawan ng pasko. 21 TEÑONG: Kung sa among man o sa demonyo, bakit ang letra’y A, N, at F? 22 JULIA: Oo nga sapagkat ang A, ay Among, ang N, Natin at ang F ay Frayle. Nakaganti na ako! (Dudukutin ni Teñong sa kanyang bulsa ang posporo at magkikiskis ng maraming butil at nag-aalab na magsasalita). 23 TEÑONG: Julia, magsabi ka ng katotohanan, para sa kura nga ba? Kapag hindi ko sinilaban, ay … sinungaling ako … mangusap ka. Susulsulan ko na? (Anyo nang sisilaban) Musika No. 2 24 JULIA: Huwag mong silaban ang tunay mong pangalan. 25 TEÑONG: Sa pagkakasabi mong sa kurang sukaban nagising ang galit at ‘di mapigilan. 26 JULIA: Hindi maghahandog sa lahi ni Satan, ang panyong iyan ay talagang iyo, sampu ng nagburdang si Juliang iniirog mo. 27 TEÑONG: Salamat, salamat, Juliang poon ko. 28 JULIA: O, Teñong ng puso, O, Teñong ng buhay ko. 29 TEÑONG: Pag-iibigan ta’y kahimanawari lumawig na tunay at di mapawi paglingap mo sa akin kusang mamalagi huwag malimutan sa tuwi- tuwi … Julia ko’y tuparin adhikain natin. 30 JULIA: Tayo’y dumulog sa paa ng altar. _____________________________________________________________________________________________________________________________ 5 among—bulgar na tawag sa pari
- 75. 62 31 TEÑONG: Asahan mo. 32 SABAY: Di mumunting tuwa dito’y dumadalaw, ano pa’t wari ‘di na mamamatay sa piling mo oh! (Teñong) niyaring buhay (Julia) maalaalang may kabilang buhay … Pagpapayaman Talakayan 1. Ano ang ginagawa ni Teñong sa talata 5? 2. Ano naman ang damdamin ni Julia sa talata 6? 3. Ano naman ang ibig sabihin ni Julia sa talata 10 sa pagsabi niyang nalulunod si Teñong sa isang tabong tubig? 4. Anong isyu ang nagsimulang lumabas sa talata 21? 5. Ano kaya ang damdamin ng musika 2 pagkatapos ng talata 23? 6. Paano tayo naihanda ng talata 32 sa mga susunod na mangyayari? 7. Ano ang paborito mong linya at bakit? Bigkasin ito. 8. Ano ang pagkakaiba at pagkakapareho ng ligawan sa dula at ligawan sa kasalukuyang panahon? Alin ang mas ibig mo? MAIKLING KUWENTO Matagal nang nagkukuwentuhan ang mga Pilipino. May mga alamat at epiko ang mga katutubo. Mayroon ding naisulat na mga kuwento ang mga rebolusyonaryo at mga ilustrado noong panahon ng Espanyol. Ngunit tinawag lang na “maikling kuwento” o “maikling katha” ang mga ito nang dumating ang mga Amerikano, na napag-alab dahil sa pag-usbong at paglaganap ng teknolohiya ng imprenta. Ang mga kuwento noong panahon bago dumating ang mga Hapon ay karaniwang (Almario sa Matute 1992): 1. gumagamit ng Unang Panauhan o first person; 2. tumatalakay sa buhay-lungsod; 3. may katimpian sa pagpapahayag ng damdamin at paglalarawan; 4. may kalabuan ng pangyayari dahil may pagtatangkang hindi maging lantad; 5. may paghahangad na pagandahin ang anyo; 6. malinis at tumpak ang pananagalog; at 7. nabibilang sa iba’t ibang uri tulad ng pangkatutubong kulay (story of local color), makabanghay (story of plot), makakaisipan (story of ideas), makakapaligiran (story of atmosphere), at makatauhan (story of character).
- 76. 63 Ang susunod na maikling kuwento ay gawa ng isa sa mga pinakakilalang pangalan sa genre na ito. Taong 1936 pa nang nalathala ang kaniyang mga kuwento. At 1939 pa kinilala ang kaniyang kuwentong Walong Taong Gulang bilang huwarang katha ng kaniyang panahon. Hindi man kapanahon ay kaestilo ang susunod na kuwento ng pinakamahuhusay na kuwento ni Aling Bebang. Gabay sa Pagbabasa: 1. Pansinin kung paanong nagbabago at nananatiling pareho ang pagkatao ng bata sa kuwento. 2. Pansinin din kung paano naaapektuhan ng guro at ng estudyante ang isa’t isa. Panitikan Paglalayag sa Puso ng Isang Bata Genoveva Edroza Matute (1947) 1 Binata na siya marahil ngayon. O baka ama na ng isang mag-anak. Ito ay kung nakaligtas siya sa nakaraang digmaan … ngunit ayaw kong isiping baka hindi. Sa akin, siya'y hindi magiging isang binatang dikilala, isang ama, o isang alaala kaya ng Bataan. Sa akin, siya'y mananatiling isang batang lalaking may-kaliitan, may kaitiman, at may walong taong gulang. 2 Pagkaraan ng daan-daang tinuruan, mga sumipot, nanatiling saglit, at lumisan pagkatapos, pagkaraan ng mga taong ang ila'y nagdumali, ang ila'y nagmabagal at ang ila'y nakintal sa gunita, buhay na buhay pa sa aking isipan ang kanyang mukha at ang kanyang pangalan. Ngunit ang buhay sa lahat ay ang isang bagay na itinuro niya sa akin isang araw nang siya ang aking maging guro at ako ang kanyang tinuturuan. 3 Isa siya sa pinakamaliit sa klase. At isa rin siya sa pinakapangit. Ang bilog at pipis niyang ilong ay lubhang kapansin-pansin at tingnan lamang iyo'y mahahabag na sa kanya ang tumitingin. Kahit ang paraan niya ng pagsasalita ay laban din sa kanya. Mayroon siyang kakatuwang "punto" na nagpapakilalang siya'y taga-ibang pook. 4 Ngunit may isang bagay na kaibig-ibig sa munti't pangit na batang ito, kahit sa simula pa lamang. Nagpapaiwan siya tuwing hapon kahit na hindi siya hilingan ng gayon. Siya rin ang pinakahuling umaalis: vnaglilibot muna sa buong silid upang pulutin ang mga naiiwang panlinis. Lihim ko siyang pinagmamasdan habang inaayos niya ang mga ito sa lalagyan, ipinipinid, at pagkatapos ay magtutungo sa likod ng bawat hanay ng upuan upang tingnan kung tuwid ang bawat isa. At sa pintuan, lagi siyang lumilingon sa pagsasabi ng "Goodbye, Teacher!"
- 77. 64 5 Sa simula, pinagtakhan ko ang kanyang pagiging mahiyain. Nakikita ko siyang gumagawa nang tahimik at nag-iisa -- umiiwas sa iba. Paminsan-minsa'y nahuhuli ko siyang sumusulyap sa akin upang bawiin lamang ang kanyang paningin. Habang tinatanaw ko sa tuwing hapon, pinakahuli sa kanyang mga kasamahan, ay naiisip kong alam na alam niya ang kanyang kapangitan, ang nakatutuwang paraan ng kanyang pagsasalita. 6 Unti-unti kong napagdugtong-dugtong ang mga katotohanan tungkol sa kanyang buhay. Payak ang mga katotohanan: siya'y isang munting ulilang galing sa lalawigan, lumuwas sa malaking lungsod bilang utusan. At kalahating araw siyang pumapasok sa paaralan upang may makasama sa pagpasok at pag-uwi ang anak ng kanyang panginoon. 7 Nadama ko ang kakaibang kalungkutan: Nais kong makita siyang nakikipaghabulan sa mga kapwa-bata, umaakyat sa mga pook na ipinagbabawal, napapasuot sa kaguluhang bahagi ng buhay ng bawat bata. Kahit na hindi siya marunong, maging kanya lamang sana ang halakhak at kaligayahan ng buhay-bata. 8 Tinatawag ko siya nang madalas sa klase. Pinagawa ko siya ng marami't mumunting bagay para sa akin. Pinakuha ko sa kanya ang mga tsinelas ko sa pinakahuling upuan sa silid. Naging ugali niya ang pagkuha sa mga iyon, ang paghihiwalay sa mga iyon upang itapat sa aking paa. Ang pagbili ng aking minindal sa katapat na tindahan, hanggang sa hindi ko na kailangang sabihin sa kanya kung ano ang bibilhin - alam na niya kung alin ang ibig ko, kung alin ang hindi ko totoong ibig. 9 Isang tahimik na pakikipagkaibigan ang nag-ugnay sa munti't pangit na batang ito at sa akin. Sa tuwi akong mangangailangan ng ano man, naroon na siya agad. Sa tuwing may mga bagay na gagawin, naroon na siya upang gumawa. At unti-unti kong nadamang siya'y lumiligaya - sa paggawa ng maliliit na bagay para sa akin, sa pagkaalam na may pagmamalasakit ako sa kanya at may pagtingin sa kanya. Nahuhuli ko na siyang nagpapadulas sa pagitan ng mga hanay ng upuan hanggang sa magkahiga-higa sa likuran ng silid. Nakikita ko na siyang nakikipaghabulan, umaakyat sa mga pook na ipinagbabawal. Nagkakandirit hanggang sa tindahang bilihan ng aking minindal. At minsan o makalawa ko siyang nahuling nagpapalipat-lipat sa pagtapak sa mga upuan. 10 At kung ang lahat ay wala na, kinakausap ko siya at sumasagot siya nang pagaril sa Tagalog. At sa mga ganoong pagkakatao'y nagmumukha siyang maligaya at ang kanyang, "Goodbye, Teacher," sa may-pintuan ay tumataginting. Sa mga ganoong pagkakatao'y naiiwan sa akin ang katiyakang siya'y hindi na totoong napag-iisa at hindi na totoong nalulumbay.
- 78. 65 11 Isang mabagal na paraan ang pag-akit na iyon sa kanya at ang pagtiyak na siya'y mahalaga at sa kanya'y may nagmamahal. 12 Napasuot na siya sa mga kaguluhang bahagi ng buhay ng bawa't bata. Nanukso na siya sa mga batang babae. Lalo siyang naging malapit sa akin. Lalo siyang naging maalala at mapagmahal. Maligaya na siya. 13 Isang araw, nangyari ang hindi inaasahan. Sa paglingon ko sa mga taong nagdaa'y naamin ko sa sariling ang lahat ng iyo'y aking kasalanan. Mainit noon ang aking ulo, umagang-umaga pa. At ang hindi ko dapat gawin ay aking ginawa -- napatangay ako sa bugso ng damdamin. Hindi ko na magunita ngayon kung ano ang ginawa ng batang iyon na aking ikinagalit. Ang nagugunita ko lamang ngayon ay ang matindi kong galit sa kanya, ang pagsasalita ko sa kanyang ipinanliit niya sa kanyang upuan. Nalimutan ko ang kanyang pag-iisa, ang kanyang kalumbayan, ang mabagal na paraan ng pag-akit at pagtiyak sa kanyang siya'y mahalaga at minamahal. 14 Nang hapong iyo'y hindi siya nagpadulas sa pagitan ng mga hanay ng upuan. Ngunit siya'y nagtungo sa huling upuan upang kunin ang aking tsinelas, upang paghiwalayin ang mga iyon at itapat sa aking mga paa. Nagtungo siya sa tindahang katapat upang bilhin ang aking minindal at nagpaiwan siya upang likumin ang mga kagamitan sa paglilinis at upang ayusin ang mga iyon sa lalagyan sa sulok. Pinagpantay-pantay din niya ang mga upuan sa bawat hanay, gaya ng kanyang kinamihasnan. Ngunit hindi siya tumingin sa akin minsan man lamang nang hapong iyon. 15 Naisip ko: napopoot siya sa akin. Sa munti niyang puso'y kinapopootan niya ako ng pagkapoot na kasintibay ng pagmamahal na iniukol niya sa akin nitong mga huling buwan. Ang isa mang batang namulat sa pag- iisa at sa kalumbayan ng pag-iisa't kawalan ng pagmamahal ay makaaalam din sa kawalan ng katarungan. Ngayo'y paalis na siya, ang naisip ko, nang may kapaitan sa puso. 16 Tumagal siya sa pagpapantay sa mga upuan. Na tila may binubuong kapasiyahan sa kanyang loob. 17 Nagtungo siya sa pintuan at ang kanyang mga yabag ay mabibigat na tila sa isang matandang pagod. Sa loob ng maraming buwan, ngayon lamang siya hindi lumingon upang magsabi ng, "Goodbye, Teacher." Lumabas siya nang tahimik at ang kanyang mabibigat na yabag ay lumayo nang lumayo. 18 Ano ang ginawa kong ito? Ano ang ginawa kong ito? Ito ang itinanong ko nang paulit-ulit sa aking sarili. Napopoot siya sa akin. At ito'y sinabi ko rin nang paulit-ulit sa aking sarili. 19 Bukas ... Marahil, kung pagpipilitan ko bukas …
- 79. 66 20 Biglang-bigla, ang maitim at pipis na mukha ng bata'y nakita ko sa pintuan. Ang mga mata niyang nakipagsalubungan sa aki'y may nagugulumihanang tingin. "Goodbye, Teacher," ang sabi niya. Pagkatapos ay umalis na siya. 21 Nagbalik siya upang sabihin iyon sa akin. 22 Kung gaano katagal ako noon sa pagkakaupo, ay hindi ko na magunita ngayon. Ang tangi kong nagugunita'y ang pagpapakumbaba ko sa kalakhan ng puso ng munting batang yaon, sa nakatitinag na kariktan ng kanyang kaluluwa. Nang sandaling yaon, siya ang aking naging guro. Pagpapayaman Talakayan 1. Ano ang mga detalye mula sa Ikalawang Digmaang Pandaigdig na lumabas sa talata 1? 2. Ilarawan ang batang pinag-uusapan sa kuwento. Bakit siya dehado? Bakit natutuwa ang guro sa kaniya? Ano ang kalagayan niya sa buhay? 3. Paano naging malapit ang guro at bata sa isa’t isa? Ano ang naganap na pagbabago sa bata dahil dito? 4. Ano ang nagawa ng guro? Ano ang nagbago sa kilos ng bata? Ano ang hula ng guro na damdamin ng bata? 5. Ano kaya ang pinag-iisipan ng bata sa talata 16? 6. Ano ang naituro ng bata sa kaniyang guro sa araw na iyon? 7. Sino ang nagturo sa iyo ng ganoon ding leksyon? 8. Alin sa mga pamantayan ng maikling kuwento sa itaas ang natupad ng akdang ito? Bakit mo nasabing ganoon? 9. Anong uri ito ng maikling kuwento? 10. Ipaliwanag ang pamagat. BALAGTASAN Parang paghinga na sa mga Pilipino ang pagtula, dala na rin ng malakas nating tradisyong pabigkas sa panitikan. Mula pa sa mga bugtong, msalawikain, at epiko ng mga katutubo hanggang sa mga awit, korido, at pasyon ng Panahong Kastila.
- 80. 67 Sa Panahon ng Amerikano, lalo pang tumindi ang tradisyonal na tula. Rumaragasang baha ang kulturang Amerikano. Dahil dito naghanap ng kakapitan ang mga makatang Pilipino, isang punong malalim ang ugat at hindi basta-basta mabubunot. Nahanap nila ito kay Balagtas at sa Florante at Laura. Matagal nang ipinagmamalaki ng mga Pilipino ang kagalingan ni Balagtas. Kabilang sa mga ito si Jose Rizal na paulit-ulit binanggit si Balagtas sa kaniyang Noli at nagsalita pa tungkol sa Florante at Laura sa isang panayam sa Alemanya. Matagal na ring kinikilala ang Florante at Laura bilang akdang maka-Pilipino at kontra-dayuhan. Kaya nang maghanap ng sandata laban sa bagong mananakop ang mga makata noong simula ng siglo 1900, pinili nila ang porma ng tulang ginamit ni Balagtas—ang Awit. Sumusunod ang pamantayan ng pormang Awit: 1. may apat na linya; 2. bawat linya ay may 12 pantig; 3. may bahagyang hinto o sesura pagkatapos ng ika-6 na pantig ng bawat linya; 4. kailangang magkakatugma ang apat na linya; 5. kailangang hindi katugma ng ika-anim na pantig ang ika-labindalawa; at 6. madalas na magkaroon ng mga tayutay at talinghaga. Isa sa naging bunga ng pagmamahal sa Awit ang tinatawag na Balagtasan. Hindi si Balagtas ang nagsimula nito kundi ang mga umiidolo sa kaniya— kabilang sina Florentino Collantes at Jose Corazon de Jesus, ang tinaguriang “Hari ng Balagtasan.” Sila ang nagsulat ng susunod mong mababasa. Ito ang unang balagtasang itinanghal sa bansa, una sa napakaraming debateng pinanood ng libo-libong Pilipino noong panahong ito. Gabay sa Pagbabasa: 1. Mga Tauhan sa Balagtasan: LAKANDIWA—ang tagapagpadaloy ng Balagtasan PARUPARO at BUBUYOG—ang nagdedebate KAMPUPOT6 o BULAKLAK—ang pinag-aagawan 2. Tingnan kung paanong sabay magkalaban at nasa parehong sitwasyon ang Bubuyog at Paruparo? 3. Kung ikaw ang Kampupot, sino ang pipiliin mo? _____________________________________________________________ 6 kampupot—halamang kapamilya ng sampaguita, mabango rin at maputi ang bulaklak ngunit mas makapal ang talulot
- 81. 68 Panitikan Bulaklak ng Lahing Kalinis-linisan Jose Corazon de Jesus at Florentino Collantes (1924) 1 LAKANDIWA: Yamang ako’y siyang Haring inihalal Binubuksan ko na itong Balagtasan, Lahat ng makata’y inaanyayahang Sa gawang pagtula ay makipaglaban. 2 Ang makasasali’y batikang7 makata At ang bibigkasi’y magagandang tula, Magandang kumilos, may gata sa dila At kung hindi ay mapapahiya. 3 Itong Balagtasa'y galing kay Balagtas Na Hari ng mga Manunulang lahat, Ito’y dating Duplong tinatawag-tawag Balagtasan ngayon ang ipinamagat. 4 At sa gabing ito’y sa harap ng bayan Binubuksan ko na itong Balagtasan Saka ang ibig kong dito’y pag-usapan: BULAKLAK NG LAHING KALINIS-LINISAN. 5 Tinatawagan ko ang mga makata, Ang lalong kilabot sa gawang pagtula, Lumitaw na kayo’t dito’y pumagitna At magbalagtasan sa sariling wika. 6 PARUPARO: Magandang gabi sa kanilang lahat Mga nalilimping kawal8 ni Balagtas, Ako’y paruparong may itim na pakpak At nagbabalita ng masamang oras. 7 Nananawagan po, bunying Lakandiwa, Ang uod na dating ngayo’y nagmakata, Naging paruparo sa gitna ng tula At isang bulaklak ang pinipitháya9. 8 Sa ulilang harding pinanggalingan ko Laon nang panahong nagtampo ang bango, Nguni’t aywan baga’t sa sandaling ito Ay may kabanguhang binubuhay ako. ________________________________________________________________________________________________________________________________ 7 batikan—sanay, subok, mahusay 8 nalilimping kawal—natitipong sundalo 9 pithaya—hangad, ibig, nais
- 82. 69 9 May ilang taon nang nagtampo sa akin Ang bango ng mga bulaklak sa hardin, Luksang Paruparo kung ako’y tawagin, mata ko’y luhaan, ang pakpak ko’y itim. 10 Bunying Lakandiwa, dakilang Gatpayo, Yaring kasawia’y pagpayuhan ninyo, At si Lakan-ilaw ang gagamitin ko Upang matalunton ang naglahong bango. 11 LAKANDIWA: Sa kapangyarihan na taglay ko na rin Ikinagagalak na kayo’y tanggapin, Magtuloy po kayo at dito sa hardin, Tingnan sa kanila kung sino at alin. 12 PARUPARO: Sa aking paglanghap ay laon nang patay Ang bango ng mga bulaklak sa párang10, Nguni’t ang puso ko’y may napanagimpang11 Bulaklak ng lahing kalinis-linisan. 13 Ang bulaklak ko pong pinakaiirog Ubod na ng ganda’t puti ang talúlot12, Bulaklak po ito ng lupang Tagalog, Kapatak na luhang pangala’y kampupot. 14 Kung kaya po naman di ko masansala Ang taghoy ng dibdib na kanyang dinaya, Matapos na siya’y diligan ng luha Nang siya’y umunlad, nagtago…nawala! 15 Isang dapit-hapong palubog ang araw Sa loob ng hardin, kami’y nagtaguan, Paruparo, an’ya kita’y tatalian, Ako’y hanapin mo’t kung makita’y hagkán13. 16 Isang panyong puting may dagta ng lason Ang sa aking mata’y itinakip noon, At ang Bulaklak ko’y bumaba sa dahon, Nagtago pa mandin at aking hinabol. 17 Hinabol-habol ko ang bango at samyo Hanggang makarating ako sa malayo, At nang alisin na ang takip na panyo Wala si Kampupot, wala yaring puso. ______________________________________________________________ 10 parang—malawak na kapatagan 11 napanagimpan‐‐napanaginipan 12 talulot—bawat hati ng bulaklak na parang dahong nakapalibot; petal sa Ingles 13 hagkan—halikan
- 83. 70 18 Ang taguang biro’y naging totohanan Hanggang tunay na ngang mawala sa tanaw, At ang hinagpis ko noong ako’y iwan, Baliw na mistula sa pagsisintahan. 19 Sa lahat ng sulok at lahat ng panig Ay siya ang laging laman niring isip, Matulog man ako’y napapanaginip, Mistulang nalimbag sa sugatang dibdib. 20 Sa apat na sulok ng mundong payapa Ang aking anino’y tulang nabandila, Paruparo akong sa mata’y may luha, Ang mga pakpak ko’y may patak na luksa. 21 Ang sakdal kong ito, Lakandiwang mahal, Ibalik sa akin, puso kong ninakaw, At kung si Kampupot ay ayaw po naman, Ay ang puso niya sa aki’y ibigay. 22 BUBUYOG: Hindi mangyayari at ang puso niya’y Karugtong ng aking pusong nagdurusa, Puso ni Bulaklak pag iyong kinuha Ang lalagutin mo’y dalawang hininga. 23 Pusong pinagtali ng isang pag-ibig Pag pinaghiwalay kapanga-panganib, Dagat ma’t hatiin ang agos ng tubig, Sa ngalan ng Diyos ay maghihimagsik. 24 Ang dalawang ibon na magkasintahan, Papaglayuin mo’t kapwa mamamatay, Kambal na pag-ibig pag pinaghiwalay, Bangkay ang umalis, patay ang nilisan. 25 Paruparong sawing may pakpak na itim Waring ang mata mo’y nagtatakipsilim, At sa dahil sa diwang baliw sa paggiliw Di man Kampupot mo’y iyong inaangkin. 26 Dinaramdam ko rin ang dinaranas mo At sa kasawia’y magkauri tayo, Ako ma’y mayroong nawawalang bango Ng isang bulaklak kaya naparito. 27 Buhat pa kanginang ikaw’y nangungusap Bawat salita mo’y matulis na sibat, Saka ang hanap mong mabangong bulaklak, Luksang paruparo, siya ko ring hanap.
- 84. 71 28 Ipahintulot mo, Paruparong luksa, Dalitin ko yaring matinding dalita. Itulot mo rin po, Hukom na dakila, Bubuyog sa sawi’y makapagsalita. 29 PARUPARO: ‘Di ko pinipigil ang pagsasalaysay Lalo’t magniningning ang isang katwiran, Nguni’ tantuin mo na sa daigdigan Ang bawa’t maganda’y pinag-aagawan. 30 LAKANDIWA: Magsalita kayo at ipaliwanag Ang ubod ng lungkot na inyong dinanas, Paano at saan ninyo napagmalas Na ito ang siya ninyong hinahanap? 31 BUBUYOG: Sa isang malungkot at ulilang hardin Ang binhi ng isang halama’y sumupling, Sa butas ng bakod na tahanan namin Ay kasabay akong isinisilang din. 32 Nang iyang halama’y lumaki, umunlad, Lumaki ako’t tumibay ang pakpak, At nang sa butas ko ako’y makalipad Ang unang hinagka’y katabing bulaklak. 33 Sa kanyang talulot unang isinangla Ang tamis ng aking halik na sariwa, At sa aking bulong na matalinghaga Napamukadkad ko ang kanyang sanghaya. 34 Nang mamukadkad na ang aking kampupot Sa araw at gabi ako’y nagtatanod, Langgam at tutubing dumapo sa ubod Sa panibugho ko’y aking tinatapos. 35 Ngayon, tanda ko ngang kayo’y nagtaguan Habang ako’y kanlong sa isang halaman, Luksang paruparo nang ikaw’y maligaw Ang aking halakhak ay nakabulahaw. 36 Ang inyong taguan, akala ko’y biro, Kaya ang tawa ko’y abot sa malayo, Ngani’t nang ang saya’y tumagos sa puso Sa akin man pala ay nakapagtago. 37 Lumubog ang araw hanggang sa dumilim Giliw kong bulaklak di dumarating, Nang kinabukasa’t muling nangulimlim Ay hinanap ko na ang nawalang giliw.
- 85. 72 38 Nilipad ko halos ang taas ng langit At tinalunton ko ang bakas ng ibig, Ang kawikaan ko sa aking pag-alis Kung di makita’y di na magbabalik. 39 Sa malaong araw na nilipad-lipad Dito ko natunton ang aking bulaklak, Bukong sa halik ko kaya namukadkad ‘Di ko papayagang mapaibang palad. 40 Luksang Paruparo, kampupot na iyan, Iyan ang langit ko, pag-asa at buhay, Ang unang halik kong katamis-tamisan Sa talulot niya ay nakalarawan. 41 PARUPARO: Hindi mangyayaring sa isang bulaklak Kapwa mapaloob ang dalawang palad. Kung ikaw at ako’y kanyang tinatanggap Nagkasagi sana ang kanitang pakpak. 42 Ikaw ay Bubuyog, sa unang sumilang Nang makalabas ka’y saka mo hinagkan: Ako ay lumabas sa kanya ring tangkay, Sino ang malapit sa pagliligawan? 43 Una muna akong nag-uod sa sanga Na balot ng sapot ng pagkaulila, Nang buksan ng Diyos yaring mga mata Bulo’t dahon namin ay magkasama na. 44 Sa ugoy ng hangin sa madaling-araw Nagduruyan kaming dalawa sa tangkay, At kung bumabagyo’t malakas ang ulan, Ang kanya ring dahon ang aking balabal. 45 Sa kanyang talulot kung may dumadaloy Na patak ng hamog, aking iniinom; Sa dahon ding iyon ako nagkakanlong Sa init ng araw sa buong maghapon. 46 Paano ngang siya ay pagkakamalan Na kami’y lumaki sa iisang tangkay, Kaya nga kung ako’y sa kanya nabuhay Ibig ko rin namang sa kanya mamatay. 47 BUBUYOG: Huwag kang matuwa sapagka’t kaniig Niyaring bulaklak na inaaring langit, Pagka’t tantuin mo sa ngalang pag-ibig Malayo ma’t ibig, daig ang malapit.
- 86. 73 48 Saka ang sabi mong sa mutyang kampupot Nakikiinom ka ng patak ng hamog, Kaunting biyaya na bigay ng Diyos, Tapang ng hiya mong ikaw ang lumagok. 49 Ikaw’y isang uod, may bulo kang taglay; Sa isang bulaklak laso’t kamatayan, At akong bubuyog ang dala ko’y buhay Bulong ng hiningang katamis-tamisan. 50 PARUPARO: Akong malapit na’y napipintasan mo, Ikaw na malayo naman kaya’y pa’no? Dalaw ka nang dalaw, di mo naiino, Ay ubos na pala ang tamis sa bao. 51 Bubuyog na laging may ungol at bulong Ay nakayayamot saan man pumaroon, At ang katawan mo’y mayroong karayom Pa’no kang lalapit, di naduro tuloy? 52 Di ka humahalik sa mga bulaklak, Talbos ng kamote ang siya mong liyag, Ang mga bintana’y iyong binubutas, Doon ang bahay mo, bubuyog na sukab. 53 Ikaw ay bubuyog, ako’y paruparo, Iyong mga bulong ay naririnig ko; Kung dinig ng lahat ang panambitan mo Hiya ni Kampupot, ayaw na sa iyo. 54 BUBUYOG: Kundi iniibig ang nakikiusap Lalo na ang tahimik na tatapat-tapat, Kung ang magsalita’y di-magtamong-palad Lalo na ang dungong di makapangusap. 55 Lilipad-lipad ka na payao’t dito Pasagilang-bingit, at patanaw-tao, Pag ligaw-matanda sa panahong ito Pagtatawanan ka ng liligawan mo. 56 Ikaw’y paruparo, ako ay bubuyog Nilang ka sa tangkay, ako ay sa bakod, Nguni’t saang panig nitong sansinukob Nakakatuwaan ang paris mong uod? 57 Saka, Paruparo, dapat mong malamang Sa mula’t mula pa’y ‘di ka minamahal, Ang panyong panali nang ikaw ay takpan Ikaw ang may sabing may lason pang taglay.
- 87. 74 58 PARUPARO: Ganyan ang hinalang namugad sa dibdib, Pagka’t napaligaw ang aking pangmasid, Hindi pala laso’t dagta ng pag-ibig Ang sa aking panyo’y kanyang idinilig. 59 BUBUYOG: Dadayain ka nga’t taksil kang talaga At sa mga daho’y nagtatago ka pa. 60 PARUPARO: Kung ako’y dinaya’t ikaw ang tatawa Sa taglay kong bulo nilason na kita. 61 BUBUYOG: Pagka’t ikaw’y taksil, akin si Kampupot. Siya’y bulaklak ko sa tabi ng bakod. 62 PARUPARO: Bulaklak nga siya’t ako’y kanyang uod. 63 LAKANDIWA: Tigil na Bubuyog, tigil Paruparo, Inyo nang wakasan iyang pagtatalo; Yamang di-malaman ang may-ari nito, Kampupot na iya’y paghatian ninyo. 64 BUBUYOG: Kapag hahatiin ang aking bulaklak Sa kay Paruparo’y ibigay nang lahat; Ibig ko pang ako’y magtiis ng hirap Kaya ang talulot niya ang malagas. 65 PARUPARO: Kung hahatiin po’y ayoko rin naman Pagka’t pati ako’y kusang mamamatay; Kab’yak na kampupot, aanhin ko iyan buo o wala nguni’t akin lamang. 66 LAKANDIWA: Maging si Solomong kilabot sa dunong Dito’y masisira sa gawang paghatol; Kapwa nagnanasa, kapwa naghahabol, Nguni’t kung hatii’y kapwa tumututol. 67 Ipahintulot pong sa mutyang narito Na siyang kampupot sabihin kung sino Kung sino ang kanyang binigyan ng oo, O kung si Bubuyog, o kung si Paruparo. 68 KAMPUPOT: Ang kasintahan ko’y ang luha ng langit, Ang Araw, ang Buwan sa gabing tahimik, At si Bubuyog po’t Paruparong bukid, Ay kapwa hindi ko sila iniibig. 69 PARUPARO: Matanong nga kita, sinta kong bulaklak, Limot mo na baga ang aking pagliyag? Limot mo na bagang sa buong magdamag Pinapayungan ka ng dalawang pakpak?
- 88. 75 70 KAMPUPOT: Tila nga, tila nga sa aki’y mayroong Sa hamog ng gabi ay may nagkakanlong, Ngunit akala ko’y dahon lang ng kahoy At di inakala na sinuman yaon. 71 BUBUYOG: At ako ba, Mutya, hindi mo na batid Ang mga bulong ko’t daing ng pag-ibig, Ang akin bang samo at mga paghibik Na bulong sa iyo’y ‘di mo ba narinig? 72 KAMPUPOT: Tila nga, tila nga ako’y may napansing Daing at panaghoy na kung saan galing, Ngunit akala ko’y paspas lang ng hangin At di inakala na sinuma’t alin. 73 BUBUYOG: Sa minsang ligaya’y tali ang kasunod, Makapitong lumbay o hanggang matapos. 74 PARUPARO: Dito napatunayan yaong kawikaan Na ang paglililo’y nasa kagandahan. 75 BUBUYOG at PARUPARO: Ang isang sanglang naiwan sa akin Ay di mananakaw magpahanggang libing. 76 LAKANDIWA: Ang hatol ko’y ito sa dalawang hibang Nabaliw nang hindi kinababaliwan: Yamang ang panahon ay inyong sinayang Kaya’t nararapat na maparusahan. 77 Ikaw ay tumula ngayon, Paruparo Ang iyong tulain ay “Pagbabalik” mo, At ang “Pasalubong” sa babaing lilo, Bubuyog, tulain, ito ang hatol ko. (Pagkatapos tumula ni Paruparo) 78 LAKANDIWA: Sang-ayon sa aking inilagdang hatol, Ay ikaw Bubuyog ang tumula ngayon; Ang iyong tulain ay ang “Pasalubong” Ng kabuhayan mong tigib ng linggatong. (Pagkatapos tumula ni Bubuyog) 79 Minamahal nami’t sinisintang bayan, Sa ngayo’y tapos na itong Balagtasan; At kung ibig ninyong sila ay hatulan, Hatulan na ninyo pagdating ng bahay.
- 89. 76 Pagpapayaman Talakayan 1. Ano-ano ang malalaman natin tungkol sa kasaysayan ng Balagtasan sa talata 3? Bakit ito kailangang ipaliwanag? 2. Ano ang mga katangian ng paruparo at ano ang kaniyang problema? 3. Lagumin ang kuwento kung paano nawala si Bulaklak kay Paruparo? 4. Ano ang hinihingi ni Paruparo sa talata 21? 5. Bakit daw hindi maaari ang hiling ni Paruparo? 6. Madalas makatagpo ng mga ginintuang parirala (quotable quotes) sa mga awit at tula. Anong karunungan ang makikita sa talata 29? Sang-ayon ka ba rito o hindi? Bakit? 7. Ano naman ang kuwento ng pag-ibig ni Bubuyog? 8. Ano ang ginagawa ni Bubuyog sa talata 34? 9. Paano nagkrus/nagkita ang daloy ng kuwento nina Paruparo at Bubuyog sa talata 35 at 36? 10. Ano ang mga dahilang ibinigay ng Paruparo kung bakit siya ang karapat-dapat kay Bulaklak? Ano naman ang kay Bubuyog? 11. Ano ang solusyong ibinigay ni Lakandiwa sa talata 63? At ano ang reaksiyon ng dalawa rito? 12. Bakit nabanggit si Solomon sa talata 66? Anong kuwento tungkol sa Haring ito ang katulad ng pinag-uusapan? 13. Sino raw ang gusto ni Kampupot sa talata 68? 14. Sa talata 73-75, bumibigkas ang Bubuyog at Paruparo ng mga ginintuang butil mula sa Florante at Laura ni Balagtas. Ano-ano ito at gaano ito katotoo para sa iyo? 15. Sa huli, sino ang maghuhusga kung sino ang nanalo sa Balagtasan? 16. Ano ang paborito mong linya/bahagi at bakit? 17. Paano nakatulong ang mga linya at mismong porma nitong Balagtasan sa pagpapanatili ng kulturang Pilipino? TULANG TRADISYONAL May mga naniniwalang kailangan nating manatiling nakaugat sa tradisyong Pilipino para hindi matangay ng agos ng rumaragasang kulturang dayuhan. At bahaging-bahagi raw nito ang tula. Dapat tungkol sa pag-ibig at buhaynayon. Dapat may makabayang tunguhin. Dapat panatilihin ang mga dating anyo ng tula—lalo na ang mga katutubong anyo tulad ng dalit at tanaga, at ang anyong awit na ginamit ni Balagtas at makikita sa mga berso ng balagtasan. Ang susunod na tula ay isa sa pinakakilalang tulang Pilipino. Lalo pa itong sumikat nang awitin ni Freddie Aguilar at gamitin sa mga kilos-protesta. Isa ito sa mga kinanta sa EDSA 1986 at patuloy pa ring bumubuhay sa ating diwang makabayan.
- 90. 77 Gabay sa Pagbabasa: 1. Anong kalagayan ng bansa ang inilalarawan sa tula? 2. Anong larawan ang ginamit upang lalo pang palakasin ang mensahe? 3. Alam mo ba ang kantang ito? Pakinggan at awitin. Panitikan BAYAN KO Jose Corazon de Jesus (1929) 1 Ang bayan kong Pilipinas, Lupain ng ginto't bulaklák. Pag-ibig ang sa kaniyang palad Nag-alay ng ganda't dilág.14 2 At sa kaniyang yumi at ganda, Dayuhan ay nahalina. Bayan ko, binihag ka, Nasadlak sa dusa. 3 Ibon mang may layang lumipad, Kulungin mo at umiiyak! Bayan pa kayáng sakdál15 dilág, Ang 'dì magnasang makaalpás? 4 Pilipinas kong minumutya Pugad ng luhà ko't dalita Aking adhika: Makita kang sakdál laya! Pagpapayaman Talakayan 1. Tukuyin ang tugma at sukat ng tula. 2. Sino ang nagsasalita sa tula at sino-sino ang kausap? 3. Ano ang larawang binubuo sa saknong 3 at 4 ng tula? Anong mga salita ang bumubuo sa larawang ito? 4. Ano ang sinasabi ng talinghagang ito tungkol sa kalagayan ng Pilipinas? 5. Totoo pa rin ba ito tungkol sa Pilipinas ngayon? Paano o paanong hindi? 6. Ano ang pinakanagustuhan mong salita o linya? Bakit? ______________________________________________________________ 14 dilag—gandang may ningning; dikit/rikit 15 sakdal—napaka, ubod
- 91. 78 TULANG MODERNISTA Ngunit may mga nagreklamo na masyado naman daw ang pagkapit ng ibang makata sa tinatawag nilang “makalumang” gawi at paksa. Dahil daw gustong gawing perpekto ang sukat at tugma, nakalimutan na raw ang diwa. At dahil puro bayan ang iniisip at itinutula, nakalimutan na raw ng makata ang kaniyang sarili. Ganito ang sinasabi nina Alejandro G. Abadilla (o AGA) at ng kaniyang mga tagasunod. Sila ang maaaring sabihing nagsimula ng Modernong Tula. Mga tula itong madalas ay hindi na nakakulong sa sukat at tugma, at iniisip na ang sarili. Hindi na nakatuon sa ideyal kundi sa totoong karanasan ng nagsusulat. Ang susunod na tula ay ang tinatawag na manipesto ni Abadilla. Kung magulat ka at maguluhan sa tulang ito, huwag kang mag-alala. Isipin mo na lang ang galit at gulo at paghangang idinulot ng tulang ito noong Panahong Amerikano. Gabay sa Pagbabasa: 1. Ano-ano ang sinasabi ng tula tungkol sa tula at sa makata? 2. Ano-ano ang kaibahan ng tulang ito sa mga tradisyonal na tula? Panitikan Ako ang Daigdig Alejandro G. Abadilla (1940) i ako ang daigdig ako ang tula ako ang daigdig ang tula ako ang daigdig ng tula ang tula ng daigdig ako ang walang maliw na ako ang walang kamatayang ako ang tula ng daigdig
- 92. 79 ii ako ang daigdig ng tula ako ang tula ng daigdig ako ang malayang ako matapat sa sarili sa aking daigdig ng tula ako ang tula sa daigdig ako ang daigdig ng tula ako iii ako ang damdaming malaya ako ang larawang buhay ako ang buhay na walang hanggan ako ang damdamin ang larawan ang buhay damdamin larawan buhay tula ako iv ako ang daigdig sa tula
- 93. 80 ako ang daigdig ng tula ako ang daigdig ako ang tula daigdig tula ako Pagpapayaman Talakayan 1. Sino ang nagsasalita at sino ang kinakausap sa tula? 2. Ano-ano ang sinasabing relasyon ng tula at makata? 3. Ano-anong tradisyon o batas ang binalewala sa tula? 4. Bakit kaya binalewala ang mga ito? 5. Ngayong wala na ang lahat ng batas at tradisyon, ano na lang ang naiwan sa tula? 6. Basahin ang huling tatlong salita ng tula. Sa ilang paraan mo ito maaaring basahin? Ano ang nagbabago sa kahulugan depende sa pagkakabasa/pagkakadugtong sa mga salita? 7. Ano ang paborito mong bahagi? Bakit? 8. Nakikita mo rin ba ang parehong pagnanais na lumaya sa tradisyon sa iyong komunidad at sa iyong sarili? Paano? Paghahambing ng Panitikan Ihambing pa ang dalawang tulang susunod. Pag-ibig Teodoro Gener 1 Umiibig ako, at ang iniibig ay hindi ang dilag na kaakit-akit pagkat kung talagang ganda lang ang nais, hindi ba’t nariyan ang nanungong langit? 2 Lumiliyag ako, at ang nililiyag ay hindi ang yamang pagkarilag-rilag pagkat kung totoong perlas lang ang hangad ... di ba’t masisisid sa pusod ng dagat?
- 94. 81 3 Umiibig ako’t sumisintang tunay, di sa ganda’t hindi sa ginto at yaman ... Ako’y umiibig, sapagkat may buhay na di nagtitikim ng kaligayahan ... 4 Ang kaligayahan ay wala sa langit wala rin sa dagat ng hiwa(ga)ng tubig ... ang kaligayaha’y nasa iyong dibdib na inaawitan ng aking pag-ibig ... Erotika 4 Alejandro G. Abadilla (1965) 1 Ang salitang ganda’y di para sa iyo, Beybi Peys mong iya’y mahahalikan ko. 2 Lagi kang may ngiti: ang ibig ko sana Kahit sasandali ay maangkin kita. 3 Ngiti sa mata mo ay muslak na ngiti, Ang musmos mong tawa ay lilindi-lindi. 4 Bakit ka ba ganyan, O, mutyang Musa ko, Talaga bang ako’y iyong tinutukso? 5 Sa guniguni ko’y kekendeng-kendeng ka, O, aking Beybi Peys: mahal kaya kita? 6 Manika kang tila ma’ring kalaruin, Kaya itong puso ay bumabata rin. 7 Kaysarap-sarap mong pagkaing masarap, Ibig kitang kani’y di kita malasap. 8 Ang salitang ganda’y di para sa iyo, Beybi Peys mong iya’y mahahalikan ko. Talakayan 1. Alin ang tradisyonal? Alin ang modernista? 2. Ano ang pagkakaiba sa pagtrato nila sa parehong paksa? 3. Sino ang nagsasalita at kausap sa bawat tula? 4. Ano ang pagkakaiba sa porma, sukat, at tugma? Ano naman ang pagkakapareho? 5. Ano ang pagkakaiba sa mismong sinasabi? 6. Ano naman ang bawal na ginawa/sinabi ng pangalawang tula? 7. Aling tula ang ipagmamalaki mo kung ikaw ang nagsulat? Bakit?
- 95. 82 Gabay sa Pagbabasa: 1. Pag-ibig na naman ang paksa. Anong klaseng pag-ibig ng tao sa tao ang inilalarawan? 2. Anong klaseng pag-ibig naman ng mamamayan sa kaniyang bansa? PAG-IBIG Jose Corazon de Jesus (1926) 1 Isang aklat na maputi, ang isinulat: Luha! Kaya wala kang mabasa kahit isa mang talata; Kinabisa at inisip mulang ating pagkabata; Tumanda ka't nagkauban, hindi mo pa maunawa. 2 Ang Pag-ibig, isipin mo, pag inisip, nasa-puso! Pag pinuso, nasa-isip, kaya't hindi mo makuro. Lapitan mo nang matagal ang pagsuyo'y naglalaho; Layuan mo at kay-lungkot, nananaghoy ang pagsuyo! 3 Ang Pag-ibig na dakila'y aayaw nang matagalan, Parang lintik16 kung gumuhit sa pisngi ng kadiliman. Ang halik na ubos-tindi, minsan lamang na halikan, At ang ilog kung bumaha, tandaan mo't minsan lamang. 4 Ang Pag-ibig kapag duwag ay payapa't walang agos, Walang talon17, walang baha, walang luha, walang lúnos18! Ang Pag-ibig na matapang ay puso ang inaanod19, Pati dangal, yama't dunong nalulunod sa pag-irog! 5 Ang Pag-ibig na buko20 pa'y nakikinig pa sa aral, Tandang di pa umiibig, nakikita pa ang ilaw, Ngunit kapag nag-alab na pati mundo'y nalimutan --- Iyan, ganyan ang Pag-ibig, damdamin mo't puso lamang! 6 Kapag ikaw'y umuurong sa sakuna't sa panganib Ay talagang maliwanag at buo ang iyong isip: Takot pa ang pag-ibig mo, hindi ka pa umiibig: Pag umibig, pati hukay aariin mong langit! 7 Ang Pag-ibig ay may mata, ang Pag-ibig ay di bulag; Ang marunong umibig, bawat sugat ay bulaklak: Ang pag-ibig ay masakim at aayaw ng kabiyak; O wala na kahit ano, o ibigay mo ang lahat! ________________________________________________________________________________________________________________________________ 16 lintik—kidlat 17 talon—paglundag; agos ng tubig buhat sa itaas 18 lunos—pagkabagabag ng damdamin dahil sa lungkot o panghihinayang 19 anod—pagsama sa agos ng tubig 20 buko—bulaklak na hindi pa bumubuka; bunga ng niyog na hindi pa matigas ang laman
- 96. 83 8 "Ako'y hindi makasulat at ang Nanay ay nakabantay!" Asahan mo, katoto21 ko, hindi ka pa minamahal! Ngunit kapag sumulat na sa ibabaw man ng hukay, Minamahal ka na niya nang higit sa kanyang buhay! 9 Kayong mga kabataang pag-ibig ang ninanais, Kayong mga paruparong sa ilawan lumiligid, Kapag kayo'y umiibig na, hahanapin ang panganib, At pakpak ninyo'y masusunog sa pag-ibig! Pagpapayaman Talakayan 1. Tukuyin ang sukat at tugma ng tula. 2. Ano ang larawan at mensahe ng bawat saknong? 3. Anong klaseng pag-ibig ng tao sa tao ang inilalarawan sa tula? 4. Ganito ba ang tunay na pag-ibig? Bakit o bakit hindi? Gamitin ang teksto bilang patunay. 5. Dinig na dinig sa tula ang mensaheng makabayan. Ano-anong salita o larawan ang bumuo nito? 6. Sa isang pangungusap, ano ang mensahe ng tula sa mga Pilipino tungkol sa pag-ibig nila sa bayan? 7. Mahalaga pa ba ang mensaheng ito sa kasalukuyan? Bakit o bakit hindi? 8. Ano ang paborito mong salita/linya/larawan/bahagi? Bakit? ______________________________________________________________ 21 katoto—kaibigan
- 97. 84
- 98. PPan M niti odyu ika Fi ul pa Kagawa Repub ng ilipin ra sa ran ng Ed blika ng Pi Pi no a Mag dukasyon ilipinas lip g-aar 8 ino ral 8 o
- 99. Pan Filip Una ISB Pam akd pam pag ahe nga peli iyon upa taga Inila Kali Pan Dep (De Offi Tele E-m nitikang Pil pino – Mod ang Edisyo BN: 978-971 Paunaw mbansa Bila a ng Pama mahalaan o gkakakitaan ensiya o tan Ang mg alan ng pro kula atbp.) n. Pinagsika ang magam apaglathala . athala ng Ka ihim: Br. Arm ngalawang K partment of pEd-IMCS) ce Address efax: mail Address lipino – Ika dyul para s on, 2013 1-9990-85-7 wa hinggil ang 8293: H halaan ng P o tanggapan ang nasab ggapan ay ga akda / m odukto o br na ginamit apang maha mit ang mg a (publisher) agawaran n min A. Luist Kalihim: Yo f Education ) s: 2nd F Mer Phil (02) s: imc awalong Ba a Mag-aara 7 sa karapa Hindi maaar Pilipinas. G n kung saa bing akda. ang patawa materyales rand name sa aklat na anap at ma ga akdang ) at may-ak ng Edukasy tro FSC landa S. Qu n-Instructio Floor Dorm ralco Avenu lippines 160 ) 634-1054 setd@yaho aitang al atang-sipi. ring magkar ayon pa ma an ginawa Kabilang s an ng bayad (mga kuwe es, tatak o a ito ay sa n ahingi ang p ito. Hindi da ang kara on uijano, Ph.D onal Mater G, Philspo ue, Pasig C 00 o 634-1072 oo.com Isinasaad n roon ng kar an, kailanga ang isang a mga maa d na royalty ento, selek trademark nagtataglay pahintulot ng inaangkin apatang-ari D. rials Counc rts Complex ity 2 ng Seksiyon rapatang-sip an muna an akda upan aaring gaw y bilang kon ksiyon, tula, ks, palabas ng karapat g mga may ni kinakat ng iyon cil Secretar x n 176 ng B pi sa ano m ng pahintulo ng magami win ng nasa ndisyon. , awit, laraw sa telebis tang-ari ng y karapatang tawan ng riat Batas mang ot ng it sa abing wan, syon, mga g-ari mga
- 100. PAUNANG SALITA “Kasabay ng pag-unlad ng bayan ang pag-unlad ng kaniyang mamamayan sa lahat ng aspekto ng buhay.” Tugon sa pag-unlad at pagbabago sa bawat sulok ng mundo ang pagyakap at pakikipagsabayan sa agos na ito ng Panitikang Pilipino. Ang pagpapalit-anyo nito at pagbibihis mula sa makalumang panitikan hanggang sa kasalukuyan upang manapay maipabatid sa karamihan, lalo’t higit sa kabataan ang kayamanang angkin ng Panitikang natatangi, ang Panitikang Pilipino. Alinsunod sa pagbabago ng kurikulum, ang pagbuo ng mga kagamitang panturo at pampagkatuto upang makaagapay sa pagpapalawak ng kaalaman ng mga mag-aaral sa Asignaturang Filipino. Pinaglaanan ng mahuhusay at makabagong pamamaraan upang higit na maiangkop sa uri ng mag-aaral ang mga gawain sa yunit na ito. Naniniwala ang Kagawaran ng Edukasyon na ang mahusay at kalidad na edukasyon ay makakamtan ng bawat isang Pilipinong mag-aaral mula ngayon at sa mga susunod pang henerasyon.
- 101. PASASALAMAT Taos-pusong nagpapasalamat ang mga may-akda sa mga manunulatng mga akdang ginamit sa yunit na ito. Hindi matatawaran ang naging ambag ng kanilang mga akdang pampanitikan upang linangin ang pagpapahalaga sa kulturang Pilipino. Hindi rin mapasusubalian ang kabisaan na maidudulot ng mga akda upang higit na mapagtibay ang pagkakakilanlan ng mag-aaral sa kaniyang identidad bilang mamamayang Pilipino. Nais naming magpasalamat sa sumusunod na manunulat. Michael M. Coroza Mahahalagang Tala sa Katutubong Tugma at Sukat ng Tulang Tagalog Lamberto Antonio Kalungkutan sa Tag-ani Virgilio Almario Agahan Edgar Calabia Samar Panaginip Fray Francisco de San Jose Santa Cruz Gaspar Aquino de Belen Ang Mahal na Passion ni Jesu Christong Panginoon Natin Andres Bonifacio Pag-ibig sa Tinubuang Lupa Emilio Jacinto Pahayag Severino Reyes Walang Sugat Genoveva E. Matute Paglalayag sa Puso ng Isang Bata Jose Corazon de Jesus at Florentino Collantes Bulaklak ng Lahing Kalinis-linisan Jose Corazon de Jesus Bayan Ko Alejandro G. Abadilla Ako ang Daigdig Teodoro Gener Pag-ibig Alejandro G. Abadilla Erotika 4 Jose Corazon de Jesus Pag-ibig Narciso G. Reyes Lupang Tinubuan Gonzalo K. Flores Tahimik Dionisio Salazar Sinag sa Karimlan William Rodriguez II Tabloid: Isang Pagsusuri Carlo J. Caparas Mga Klase ng Komiks Jeystine Ellizbeth L. Francia Kislap ng Bituin Lualhati Bautista Bata, Bata ... Paano Ka Ginawa? Jet Oria Gellecanao Pintig, Ligalig, at Daigdig Howie Severino, Sine Totoo, At GMA Network Papag for Sale
- 102. Talaan ng Nilalaman ANG PANITIKAN SA PANAHON NG HAPON............................................. 84 Tungkol sa Kuwento...................................................................................... 84 “Lupang Tinubuan” ni Narciso G. Reyes............................................ 85 Tula................................................................................................................ 92 “Tahimik” ni Gonzalo K. Flores........................................................... 92 Ilang Halimbawa ng Haiku.................................................................. 93
- 103. 56 ANG PANITIKAN SA PANAHON NG HAPON Mga Aralin Maikling Kuwento o Lupang Tinubuan ni Narciso G. Reyes Tula o Tahimik ni Gonzalo K. Flores o Ilang Halimbawa ng Haiku Kaligirang Pangkasaysayan Noong Disyembre 8, 1941, apat na oras pagkatapos bombahin ang Pearl Harbor sa Hawaii, pinasabog din ng mga eroplanong Hapon ang Davao. Sumunod ang Tuguegarao, Baguio, Iba, Tarlac, at Clark Field. Ganoon nagsimula ang marahas na pagpasok ng mga Hapon sa ating bansa upang itatag ang kanilang Greater East Asia Co-prosperity Sphere (Zaide 1956, 338). Sinusugatan ng mga babae ang kanilang mga mukha para hindi maging kaakit-akit sa mga sundalong Hapon (Fernandez 2013). Bayong-bayong na pera ang kailangan para bumili sa palengke dahil sa baba ng halaga ng Mickey Mouse Money. Pagtatanim ng kangkong sa mapuputik na lugar ang nagligtas sa buhay ng libo-libong Pilipino dahil sa hirap ng buhay at kakulangan ng pagkain (Agoncillo 1977, 460). Kaligirang Pampanitikan Ipinalaganap ang kultura at wikang Hapon sa pamamagitan ng mga paaralan at media. At upang mabura ang mga bakas ng Kanluran, sinuportahan din nang husto ang panitikang Tagalog. Iisa na lang ang naiwang pahayagan sa wikang Ingles—ang Tribune. Namayagpag naman ang diyaryong Taliba at ang magasing Liwayway sa tulong ni Kin-ichi Ishikawa, ang pinamahala sa mga palimbagan nito (Pineda et al. 1979, 371). Nabayaran nang maayos ang mga manunulat at kumalat ang kanilang mga akda sa pamamagitan ng Liwayway. Dito lumabas ang mga maikling kuwento at tulang Tagalog na kaestilo ng mga haiku ng Hapon (Agoncillo 1977). May mga kumikilala sa panahong ito bilang Gintong Panahon ng Maikling Kathang Tagalog. Tungkol sa Kuwento Ang susunod na kuwento ay nagkamit ng Unang Gantimpala sa patimpalak sa maikling kuwento ng Liwayway at inilathala sa kalipunang Ang 25Pinakamabuting Katha ng 1943. Muli itong inilathala nina Abadilla, FB Sebastian, at ADG Mariano sa kalipunang Maikling Kathang Tagalog noong 1954.
- 104. 57 Gabay sa Pagbabasa Pansinin mo ang pamagat - Lupang Tinubuan. Sa kuwento, dalawa ang tinutukoy nito: 1. Ang Pilipinas. Pinaaalala rin ng pamagat ang pakikipaglaban ng mga bayani para sa bayan. 2. Ang mas tiyak na lugar kung saan lumaki ang isang tao o kung saan nanggaling ang kaniyang pamilya. Habang nagbabasa ka, pansinin mo kung ano-anong detalye sa kuwento ang tungkol sa Pilipinas, at kung ano-ano ang para sa lugar ng pamilya. Gabay Tungo sa Mensahe ng Kuwento Ikaw, saan ka lumaki? Ano ang probinsiya ng nanay mo? Ng tatay mo? Mahalaga ba sa iyo ang mga lugar na ito? Bakit? Ano naman ang kasaysayan ng mga lugar na tinukoy mo? Naging lugar ba sila ng labanan laban sa mang-aapi? Alin-alin? Pinagmulan ba sila ng mga taong namatay nang dahil sa bayan? Sino-sino? Lupang Tinubuan Narciso G. Reyes (1943) 1 Ang tren ay tumulak22 sa gitna ng sali-salimuot na mga ingay. Sigawan ang mga batang nagtitinda ng mga babasahin, Tribune23, mama, Tribune, Taliba? Ubos na po. Liwayway, bagong labas. 2 Alingawngaw ng mga habilinan at pagpapaalam. Huwag mong kalilimutan, Sindo, ang baba mo ay sa Sta. Isabel, tingnan mo ang istasyon. Temiong, huwag mong mabitiw-bitiwan ang supot na iyan. Nagkalat ang mga magnanakaw, mag-ingat ka! Kamusta na lang sa Ka Uweng. Sela, sabihin mong sa Mahal na Araw na kami uuwi. Ang pases24 mo Kiko, baka mawaglit. Maligayang Paglalakbay, Gng. Enriquez. Ngumiti ka naman, Ben, hindi naman ako magtatagal doon at susulat ako araw-araw. Kamusta na lamang. Paalam. Paalam. Hanggang sa muli. Ang tren ay nabuhay at dahan-dahang kumilos. Hs- s-ss.Tsug, tsug, tsug. 3 Naiwan sa likuran nina Danding ang takipsilim ng Tutuban, at sila’y napagitna sa malayang hangin at sa liwanag ng umaga. ______________________________________________________________ 22 tulak—pag‐alis ng barko o tren patungo sa pupuntahan 23 Tribune (diyaryong Ingles), Taliba (diyaryong Tagalog), at Liwayway (magasing pampanitikan)—mga babasahin noong Panahong Hapon. 24 pases—Tagalog na ispeling ng passes
- 105. 58 4 Huminga nang maluwag ang kanyang Tiya Juana at ang sabi,“Salamat at tayo’y nakatulak na rin. Kay init doon sa istasyon.” Angkanyang Tiyo Goryo ay nakadungaw at nagmamasid sa mga bahay athalaman sa dinaraanan. 5 Ang galaw ng makina ngayon ay mabilis na at tugma-tugma, tila pintigng isang pusong wala nang alinlangan. Napawing tila ulap sa isip niDanding ang gulo at ingay ng pag-alis, at gumitaw ang pakay ngkanilang pag-uwi sa Malawig. Nagsasalita na naman ang kanyang TiyaJuana, “Ang namatay ay ang Tata Inong mo, pamangkin ng iyong LolaAsyang at pinsan namin ng iyong ama. Mabait siyang tao noong siya’ynabubuhay pa.” 6 Si Danding ay sinagian ng lungkot, bagama’t hindi niya nakitakailanman ang namatay na kamag-anak. Ang pagkabanggit sakanyang ama ang tumimo sa ilang bahagi ng kanyang puso, atnaglapit sa kanyang damdamin ang hindi kilalang patay. Naalala niyana sa Malawig ipinanganak, lumaki at nagkaisip ang kanyang ama.Bumaling siya sa kanyang Tiya Juana at itinanong kung ano ang anyong nayong iyon, kung mayaman o dukha, kung liblib o malapit sabayan. At samantalang nag-aapuhap sa alaala ang kanyang butihingale ay nabubuo naman sa isip ni Danding ang isang kaaya- ayanglarawan, at umusbong sa kanyang puso ang pambihirang pananabik. 7 Sa unang malas, ang Malawig25 ay walang pagkakaiba sa alinmangnayon sa Kalagitnaang Luzon. Isang daang makitid, paliku- liko,natatalukapan ng makapal at manilaw-nilaw na alikabok. Mga puno ngkawayan, mangga, niyog at akasya. Mga bahay na pawid, luma na angkaramihan at sunog sa araw ang mga dingding at bubong. Pasalit- salit,isang tindahang hindi mapagwari kung tititigan sa malapit. Doon atdito, nasisilip sa kabila ang madalang na hanay ng mga bahay.At sa ibabaw ng lahat, nakangiti at puno ng ningning ng umaga, angbughaw, maaliwalas at walang ulap na langit. 8 “Walang maganda rito kundi ang langit,” ang sabing pabiro ng kutserong karitelang sinasakyan nila. Pinaglalabanan ni Danding ang sulak ngpagkabigo sa kanyang dibdib. “Hindi po naman,” ang marahan niyangtugon. Naisaloob niyang sa mga nayong tulad nito isinilang at nagsilakisina del Pilar, at iba pang bayani ng lahi, at sa gayong mga bukidnagtining ang diwa ng kabayanihan ng himagsikan laban sa mgaKastila. Ang alaalang iyon ay nakaaaliw sa kanya, nagbigay ng bagonganyo sa lahat ng bagay sa paligid-ligid. 9 Kayrami pala niyang kamag-anak doon. Hindi mapatid-patid angpagpapakilala ng kanyang Tiya Juana. Sila ang iyong Lolo Tasyo, atsila ang iyong Lola Ines. Ang mga pinsan mong Juan, Seling, Marya at ______________________________________________________________
- 106. 59 25 lawig—tagal o haba ng panahon rito, halik ng kamay roon. Mga kamag-anak na malapit at malayo, tunay at hawa lamang, matatanda at mga bata. Ang lahat yata ng tao sa bahay, buhat sa mga nangasapuno ng hagdan hanggang sa nangasaloob ay pawang kamag-anak ni Danding. “Mabuti na lamang at likas na sarat ang ilong ko,” ang naisaloob niya. “Kung hindi ay pulpol na marahil ngayon.” 10 Sapagkat sila lamang ang nagsipanggaling sa Maynila, sa pagtitipong iyon ay napako kina Danding ang pansin ng lahat. Umugong ang kamustahan. Ang balana ay nagtanong kay Danding ng kung ano ang lagay ng kanyang amang may sakit at ng kanyang inang siya na lamang ngayong bumubuhay sa kanilang mag-anak. Sinulyapan ng kanyang Tiya Juana si Danding at sinikap na saluhin ang mga tanong. Bantád na26 siya sa pagkamaramdamin ng kaniyang pamangkin at alam niyang ang kasawian ng ama nito ay talúsalíng27 na sugat sa puso nito. Ngunit hindi niya maunahan ng pagtugon si Danding na tila magaan ngayon ang bibig at palagay na ang loob sa piling ng mga kamag-anak na ngayon lamang nakilala. 11 Isang manipis na dinding ng sawali ang tanging nakapagitan sa bulwagan at sa pinakaloob ng bahay, na siyang kinabuburulan ng patay. At sa bukas ng lagusan, na napapalamutihan sa magkabilang panig ng mga puting kurtinang salo ng pinagbuhol na mga lasong itim, ay walang tigil ang pagyayao’t dito ng mga taong nakikiramay sa mga namatayan at nagmamasid sa bangkay. Ngunit pagpasok na pagpasok ni Danding ay nag-iba ang kanyang pakiramdam. Napawi sa kanyang pandinig ang alingawngaw sa labas, at dumampi sa kanyang puso ang katahimikan ng kamatayan. Dahan-dahan siyang lumapit sa kabaong, at pinagmasdan ang mukha ng bangkay. Maputi, kaaya-aya ang bukas, isang mukhang nagbabandila sa katapatan at kagitingan. Nabakas ni Danding ang lapad ng noo, sa mga matang hindi ganap ang pagkakapikit, at sa hugis ng ilong, ang bahagyang pagkakahawig sa kanyang ama. Bigla siyang nakaramdam ng awa at lungkot. 12 "Hindi mo pa nababati ang Nana Marya mo,” ang marahang paalala ng kanyang Tita Juana. “At ang pinsan mong si Bining,” ang pabulong pang habol. Humalik ng kamay si Danding sa asawa ng yumao, at naupo sa tabi ni Bining, ngunit wala siyang nasabing anuman. Puno ang kanyang puso. Pagkaraan ng ilang sandali ay umabot siya ngisang album sa mesang kalapit, binuksan iyon, at pinagmuni-muni ang mahiwaga at makapangyarihang kaugnayan ng dugo na nagbubuklod ng mga tao. ______________________________________________________________ 26 bantad na—sanay na, sawâ na
- 107. 60 27 talusaling o talosaling—labis na maramdamin; balat‐sibuyas; sensitibo 13 Pagkakain ng tanghalian ay nanaog si Danding at nagtungo sa bukid sa may likuran ng bahay. Nakaraan na ang panahon ng paggapas, at naimandala na ang ani. Malinis ang hubad na lupa, na naglalatang sa init ng araw. Naupo si Danding sa ilalim ng isang pulutong ng mga punong kawayan, at nagmasid sa paligid-ligid. 14 Hindi kalayuan, sa gawing kaliwa niya, ay naroon ang kanyang Lolo Tasyo na nagkakayas ng kawayan. Ang talim ng matanda ay tila hiyas na kumikislap sa araw. Tumindig si Danding at lumapit sa matanda. Si Lolo Tasyo ang unang nagsalita. 15 “Kaparis ka ng iyong ama,” ang wika niya. 16 “Bakit po?” 17 “Balisa ka sa gitna ng karamihan; ibig mo pa ang nag-iisa.” 18 “May mga sandali pong kailangan ng tao ang mapag-isa.” 19 “Ganyan din siya kung magsalita, bata pa’y magulang na ang isip.” 20 “Nasaksihan po ba ninyo ang kanyang kabataan?” 21 “Nasaksihan!” Napahalakhak si Lolo Tasyo. “Ang batang ito! Ako ang nagbaon ng inunan ng ama mo. Ako ang gumawa ng mga una niyang laruan. Naulila agad siya sa ama.” 22 Tumayong bigla si Lolo Tasyo at itinuro ng itak ang hangganan ng bukid. “Doon siya malimit magpalipad ng saranggola noong bata pa siyang munti. Sa kabilang pitak28 siya nahulog sa kalabaw, nang minsang sumama siya sa akin sa pag-araro. Nasaktan siya noon, ang akala ko’y hindi siya titigil sa kaiiyak.” 23 Lumingon ang matanda at tiningala ang punong mangga sa kanilang likuran. “Sa itaas ng punong ito pinaakyat ko at pinagtago ang ama mo isang hapon, noong kainitan ng himagsikan, nang mabalitaang may mga huramentadong29 Kastila na paparito. At doon, sa kinauupuan mo kanina, doon niya isinulat ang kauna-unahan niyang tula—isang maikling papuri sa kagandahan ng isa sa mga dalagang nakilala niya sa bayan. May tagong kapilyuhan ang ama mo.” 24 Napangiti si Danding. “Ang dalaga po bang iyan ang naging sanhi ng pagkakaluwas niya sa Maynila?” 25 “Oo,” natigilan si Lolo Tasyo na tila nalalasap sa alaala ang mga nangyari. “Nahuli sila sa tabi ng isang mandala30 ng palay.” 26 “Nahuli po?” ______________________________________________________________ 28 pitak—bawat hating lupang naliligid ng pilapil; bawat hati ng tubigan 29 huramentado—sinumang nadidiliman ang isip at gusto lang pumatay nang pumatay 30 mandala—malaki at mataas na bunton ng gapas na katawan ng palay na may uhay pa
- 108. 61 27 “Oo – sa liwanag ng ilang aandap-andap na bituin.” 28 Marami pang ibig itanong si Danding, ngunit naalala niya ang patay at ang mga tao sa bahay; baka hinahanap na siya. Unti-unting pinutol niya ang pag-uusap nila ni Lolo Tasyo, at iniwan ang matanda sa mga alaala nito. 29 “ Ano ang pinanood mo sa bukid?” ang usisang biro ng isa sa mga bagong tuklas niyang pinsan. 30 “Ang araw,” ang tugon ni Danding, sabay pikit ng mga mata niyang naninibago at hindi halos makakita sa agaw-dilim na tila nakalambong sa bahay. 31 Ang libingan ay nasa gilid ng simbahan, bagay na nagpapagunita kay Danding ng sumpa ng Diyos kay Adan sa mga anak nito, at ng malungkot at batbat-sakit31 na pagkakawalay nila, na kamatayan lamang ang lubusang magwawakas. Nagunita niya na sa maliit na bakurang ito ng mga patay na nakahimlay ang alabok ng kanyang ninuno, ang abang labi ng Katipunan, ng mga pag-asa, pag- ibig, lumbay at ligaya, ng palalong mga pangarap at mga pagkabigo na siyang pamana sa kanya ng kanyang angkan. Magaan ang pagyapak ni Danding sa malambot na lupa, at sinikap niyang huwag masaling maging ang pinakamaliit na halaman. 32 Handa na ang hukay. Wala nang nalalabi kundi ang paghulog at pagtatabon sa kabaong. Ngunit ng huling sandali ay binuksang muli ang takip sa tapat ng mukha ng bangkay, upang ito’y minsan pang masulyapan ng mga naulila. Nabasag ang katahimikan at naghari ang impit na mga hikbi at ang mga piping panangis na higit na makadurogpuso kaysa maingay. Nabasag ang katahimikan at naghari ang impit na mga hikbi at ang mga pag-iyak. Pinagtiim32 ni Danding ang kanyang mga bagang, ngunit sa kabila ng kanyang pagtitimpi ay naramdaman niyang nangingilid ang luha sa kanyang mga mata. 33 Sandaling nag-ulap ang lahat ng kanyang paningin. Nilunod ang kanyang puso ng matinding dalamhati at ng malabong pakiramdam na siya man ay dumaranas ng isang uri ng kamatayan. Balisa at nagsisikip ang dibdib ng damdaming ito, si Danding ay dahan-dahang lumayo at nagpaunang bumalik sa bahay. 34 Ibig niyang mapag-isa kaya’t nang makita niyang may taong naiwan sa bahay ay patalilis siyang nagtungo sa bukid. Lumulubog na ang araw, at nagsisimula nang lumamig ang hangin. Ang abuhing kamay ng takipsilim ay nakaamba na sa himpapawid. Tumigil si Danding sa tabi ng pulutong ng mga kawayan at pinahid ang pawis sa kanyang mukha at liig. ______________________________________________________________ 31 batbat‐sakit—puno ng sakit
- 109. 62 32 tiim—pagtutuong mariin ng ngiping itaas at ibaba sa pagtitimpi ng galit o sama ng loob 35 Ang kapayapaan ng bukid ay tila kamay ng isang inang humahaplos sa nag-iinit na noo ni Danding. Huminga siya nang malalim, umupo sa lupa, at ipinikit ang mga mata. Dahan-dahang inunat niya ang kanyang mga paa, itinukod sa lupa ang mga palad; tumingala at binayaang maglaro sa ligalíg33 niyang mukha ang banayad na hangin. 36 Kay lamig at kay bango ng hanging iyon. Unti-unti siyang pinanawan ng lumbay at agam-agam, at natiwasay ang pagod niyang katawan. Sa kapirasong lupang ito, na siyang sinilangan ng ama niya, ay napanatag ang kanyang puso. 37 Palakas nang palakas ang hangin, na nagtataglay ng amoy ng lupa at kay bango ng nakamandalang palay! Naalala ni Danding ang mga kuwento ni Lolo Tasyo tungkol sa kanyang ama, at siya’y napangiti nang lihim. Ang pagsasaranggola sa bukid, ang pagkahulog sa kalabaw, dalaga sa bunton ng palay, ang lahat ay nananariwa sa kanyang gunita. Tumawa nang marahan si Danding at pinag-igi pang lalo ang pagkakasalampak niya sa lupa. Tila isang punong kababaon doon ang mga ugat, siya’y nakaramdam ng pagkakaugnay sa bukid na minsa’y nadilig ng mga luha at umalingawngaw sa mga halakhak ng kanyang ama. 38 Sa sandaling iyon ay tila hawak ni Danding sa palad ang lihim ng tinatawag na pag-ibig sa lupang tinubuan. Nauunawaan niya kung bakit ang pagkakatapon sa ibang bansa ay napakabigat na parusa, at kung bakit ang mga nawawalay na anak ay sumasalunga sa bagyo at baha mauwi lamang sa Ina ng Bayan. Kung bakit walang atubiling naghain ng dugo sina Rizal at Bonifacio. 39 Sa kabila ng mga magigiting na pangungusap ng pambihirang mga pagmamalasakit, at ng kamatayan ng mga bayani ay nasulyapan ni Danding ang kapirasong lupa, na kinatitirikan ng kanilang mga tahanan, kinabubuhayan ng kanilang mga kamag-anak, kasalo sa kanilang mga lihim at nagtatago na pamana ng kanilang mga angkan. Muli siyang napangiti. 40 Sa dako ng bahay ay nakarinig siya ng mga tinig, at nauulinigan niyang tinatawag ang kanyang pangalan. Dahan-dahan siyang tumayo. Gabi na, kagat na ang dilim sa lahat ng dako. Walang buwan at may kadiliman ang langit. Ngunit nababanaagan pa niya ang dulo ng mga kawayang nakapanood ng paglikha ng unang tula ng kanyang ama, at ang ilang aandap-andap na bituing saksi ng unang pag-ibig nito. ______________________________________________________________ 33 ligalig—di‐mapakali; naguguluhan
- 110. 63 Pagpapayaman Talakayan 1. Saan mula at saan patungo ang tren sa simula ng kuwento? 2. Ilarawan si Danding—ilang taon na siya? Anong klase siyang tao? Ano ang importante sa kaniya? Magbigay ng mga patunay mula sa kuwento. 3. Alin ang mga detalyeng tungkol sa Lupang Tinubuan bilang pinagugatan ng pamilya ni Danding? 4. Alin ang mga detalyeng tungkol sa Lupang Tinubuan bilang bayang ipinaglaban ng mga bayani? 5. Paano nagkaisa ang dalawang kahulugang ito ng Lupang Tinubuan? Pansinin ang talata 31. 6. Ano ang sinasabi ng kuwento tungkol sa pagmamahal sa bayan? Kompletuhin ang pangungusap na ito: “Ayon sa kuwento, mahalaga ang Lupang Tinubuan dahil...” 7. “Mabuti na lamang at likas na sarat ang ilong ko.” (talata 9) Ano pa ang kahulugan ng hirit na ito kung titingnan ang mensahe ng kuwento? 8. “Tila isang punong kababaon doon ang mga ugat, siya’y nakaramdam ng pagkakaugnay sa bukid na minsa’y nadilig ng mga luha at umalingawngaw sa mga halakhak ng kaniyang ama.” (talata 37) Bakit makasining ang pangungusap na ito? Anong larawan ang binubuo at ano ang ipinakikita nito tungkol sa relasyon ni Danding sa Lupang Tinubuan ng kaniyang ama? 9. Basahing muli ang talata 29-30. Bakit “araw” raw ang tinitingnan ni Danding? Ano ang ibig sabihin nito? May kaugnayan ba ito sa mga “bituin” sa talata 27? 10. Basahin nang malakas ang talata 15-27. Paano dapat bigkasin ang “Nasaksihan!” sa talata 21—sigurado? sarkastiko? nakukulangan sa salita? 11. Inilarawan ang tunog ng tren bilang “pintig ng pusong wala nang alinlangan” (talata 5). Angkop ba ang paglalarawang ito sa mensahe ng kuwento? Bakit? 12. Balikan ang talata 35. Bakit angkop ang paglalarawan sa kapayapaan ng bukid dito? 13. Ano ang paborito mong bahagi at bakit? 14. May karanasan ka bang katulad ng kay Danding? Ano ang naiisip mo ngayon tungkol sa Pilipinas at sa sarili mong pinag-ugatan dahil sa kuwento?
- 111. 64 Tula Nagpatuloy noong Panahon ng Hapon ang tulang: 1. matalinghaga; 2. makabayan; at 3. sumusunod sa tradisyonal at modernong anyo. Ang sumusunod ay tulang lumabas sa Liwayway noong 22 Enero 1944. Isinulat ito ng isa sa grupo ng mga manunulat na nagpauso ng malayang taludturan (free verse) sa Pilipinas. Nailalathala rin ang kaniyang mga maikling kuwento sa mga kalipunan na Mga Piling Katha (1948) at MaiiklingKatha ng 20 Pangunahing Awtor (1962). Gabay sa Pagbabasa: 1. Maikli lang ang tula, kaya mahalaga ang bawat salita. Namnamin ang mga ito. 2. May kakaiba rin sa porma nito. 3. Ano ang damdamin/mensaheng binubuo ng mga salita at ng porma? Panitikan Tahimik Gonzalo K. Flores (1944) tinitigan ng palabàng34 buwan ang kuwago sa kalansay na kamay ng punong kapok35 Pagnamnam sa Akda: 1. Ano ang larawang nililikha ng tula? Idrowing. 2. Ano ang pakiramdam na nililikha ng tula? Anong mga salita ang lumikha nito? 3. Ano ang kapansin-pansin sa porma ng tula? Ano ang naidagdag nito sa mensahe at pakiramdam ng tula? 4. Bakit gabi ang nakalarawan sa tula? Bakit masasabing “gabi” rin sa Pilipinas noong panahong iyon? ______________________________________________________________ 34 palábà—mabilog na liwanag na nasa paligid ng buwan 35 kapok—bulak
- 112. 65 5. Ano ang literal na inilalarawan ng “kalansay na kamay?” Bakit angkop din ang salitang “kalansay” para sa Panahon ng Hapon? 6. Anong klaseng buwan ang tinutukoy ng salitang “palaba?” Ano ang sinisimbolo ng ganitong klaseng buwan? 7. Puwede ring isipin na ang salitang-ugat ng “palabang” ay “palaban.” Sinadya kaya ito ng may-akda? Nakatutulong ba sa tula ang posibleng dalawang kahulugan ng salitang ito? 8. Noong Panahon ng Amerikano, isa sa pinakakilalang tawag sa mgan mananakop ang “aves de rapiña” o ibong mandaragit (Agoncillo 1977, 298). May kaugnayan kaya ito sa tula? Ipaliwanag ang simbolismong ito kung Panahong Hapon ang pinag-uusapan. 9. Nagutom ang mga Pilipino noong panahon ng Hapon. Isa sa mga dahilan ay bulak ang tinanim sa mga dating palayan. Mas kailangan daw ito ng mga Hapong nakikipaggiyera (Agoncillo 1977, 459). May kaugnayan kaya ito sa tula? 10. Buwan ang nakatitig sa kuwago, hindi ang mga hayop na dinadagit ng ibon. Paanong masasabi na panahon ang humahatol sa sitwasyon ng Pilipinas noong Panahong Hapon? Paano naging pagbabadya ng mangyayari noong 1945 ang tulang ito na isinulat isang taon bago noon? 11. Sa kasalukuyan, sino ang kuwago, saan ito nakaupo, at ano ang buwan? Ilang Halimbawa ng Haiku Noong panahong ito, itinakdang ituro at dakilain ang kultura at wikang Hapon sa Pilipinas. Bilang epekto nito, nauso rin ang pagsusulat ng haiku—isang tradisyonal na pormang tula sa bansang Hapon. Ang haiku ay isang uri ng tulang Hapon na (sa simpleng pakahulugan ay): 1. may 3 linya; 2. 5 pantig ang una at ikatlong linya, samantalang 7 pantig naman ang pangalawa; at 3. may larawang mula sa kalikasan. Isa sa mga pinakakilalang halimbawa ay mula kay Matsuo Basho (1686): furu ike ya kawazu tobikomu mizu no oto old pond . . . a frog leaps in water’s sound (salin ni Higginson 2003)
- 113. 66 Matandang batis: may palakang tumalon-- tunog ng tubig. Pansinin naman ang mga halimbawa mula kay Gonzalo K. Flores mula sa edisyong Hunyo 1943 ng Liwayway: Anyaya Ulilang damo sa tahimik na ilog. Halika, sinta. Talakayan 1. Ano ang sukat ng tula? 2. May tugma ba? 3. Sino ang nagsasalita at sino ang kinakausap? 4. Ano ang kaibahan nito sa berso ni Basho? 5. Ano ang damdamin ng tula? Anong mga salita ang nagpakita nito sa iyo? 6. Kailangan ba ang pamagat o hindi? Bakit? Tutubi Hila mo’y tabak ... ang bulaklak nanginig sa paglapit mo. Talakayan 1. Nasunod ba ang sukat ng haiku? 2. Sino ang nagsasalita at sino ang kinakausap? 3. Ano ang damdamin ng tula? Anong mga salita ang nagpakita nito sa iyo? 4. Kailangan ba ang pamagat o hindi? Bakit? 5. Bukod sa insekto, may iba pa kayang posibleng paksa ang tula? Ano? At ano ang bagong kahulugang nabubuo dahil sa bagong interpretasyon? 6. Ano ang epekto ng haiku dahil sa ikli nito kung ihahambing sa mas mahahabang tula?
- 114. 67 PANGWAKAS NA PAGTATAYA Proyekto at Awtentikong Pagtataya sa Panitikan sa Panahon ng Amerikano 1. Mag-isip ka ng mga kuwento/sitwasyon/larawan ng pag-ibig. Alin sa mga ito ang posibleng may sinasabi tungkol sa bayan? Hal. Natalo ko na ang karibal ko sa iyo. Akala ko akin ka na. Iyon pala gusto mo lang akong gamitin para sa sarili mong hangarin. 2. Puwede rin ang kabaliktaran. Mag-isip ka ng sitwasyon ng bayan. Paano ito katulad ng isang kuwento ng pag-ibig? Hal. Ipinaglaban ng mga Pilipino na magkaroon sila ng sariling gobyerno. Naging malaya na tayong mamahala sa sarili. Pero ang gobyernong Pilipino mismo ang nanloloko sa taumbayan. 3. Gumawa ng maikling tula tungkol dito. Malaya kang gumamit ng anumang porma. Maaaring may sukat at tugma tulad ng tradisyonal na tula at awit. Maaari ding malayang taludturan tulad ng modernistang tula. Halimbawang tradisyonal: Mga kamay ko, marumi’t duguan, Anong tagal kitang ipinaglalaban, Ngunit nang akalang ika’y akin lamang, Hangad mo lang pala’y aking kayamanan. Halimbawang Modernista: Noong nasa Malate ka pa, inagaw kita sa kanila. Hindi ka na babalik, nangako ka, ako lang ang lagi mong kasama. Pero bakit halik mo, katumbas ng pera? Sa regalo ka lang lumiligaya? Hanggang ngayon ba isa ka pa ring kalapating mababa ang lipad? 4. Puwedeng bigkasin sa klase ang naisulat. Puwede ring ilagay sa isang blog. Puwede ring idaan sa maraming pagpapakinis—sa tulong ng kaklase, sa tulong ng guro, sa tulong ng grupo ng mga editor.
- 115. Pro Par Nak pag Mag pro Pilip oyekto at A rehong tun kita mo rin glalarawan g-isip ng is binsiya ng pinas at ila Awtentiko gkol sa ka kung paan na may ib sang laraw pamilya m agay ito sa ong Pagtat alikasan an nong may bang kahul wan mula sa mo, isang la pormang 68 taya sa Pa ng mga hai simpleng p ugan. a kalikasan arawang m haiku. anitikan sa iku at ang paglalaraw n sa paligid may sinasa a Panahon kuwentong wan at may d mo o isa abi tungkol n ng Hapo g binasa m yroon ding ang eksena sa bayang on mo. a sa g
- 116. Puw Hal 1 Sa sa g tum 2 Ala mul biga 3 Cel Wa Pus Ano Ano Puw Maa niny Maa Maa sa F wedeng ma imbawa: Katipunan gilid ng ba mubong dam y kong ros la pa sa ha ay ni nana llphone—n alang signa so’y tumibo o ang laraw o ang posib wede mong aaring kole yong Liway aari ding s aari rin nam Facebook, ay pamaga ngketa— mo. sas... alamang y. nahulog. al sa bundo ok. wan sa mg bleng sina g gamitin a ektahin sa yway). samahan p mang gaw o sa Insta at, pero ma ok. ga halimbaw sabi ng mg ang gabay isang kalip pa ng drow wing poster agram. 69 as magalin wa? ga ito tung na ito: punan ang ing o letrat r at ilagay s ng ang wal kol sa ban g mga tula to. sa paligid n a at buo pa nsa? ng klase (p ng klase, s a rin. parang sar sa paaralan rili n,
- 117. 70
- 118. PPan M niti odyu ika Fi ul pa Kagawa Repub ng ilipin ra sa ran ng Ed blika ng Pi Pi no a Mag dukasyon ilipinas lip g-aar 8 ino ral 8 o
- 119. Pan Filip Una ISB Pam akd pam pag ahe nga peli iyon upa taga Inila Kali Pan Dep (De Offi Tele E-m nitikang Pil pino – Mod ang Edisyo BN: 978-971 Paunaw mbansa Bila a ng Pama mahalaan o gkakakitaan ensiya o tan Ang mg alan ng pro kula atbp.) n. Pinagsika ang magam apaglathala . athala ng Ka ihim: Br. Arm ngalawang K partment of pEd-IMCS) ce Address efax: mail Address lipino – Ika dyul para s on, 2013 1-9990-85-7 wa hinggil ang 8293: H halaan ng P o tanggapan ang nasab ggapan ay ga akda / m odukto o br na ginamit apang maha mit ang mg a (publisher) agawaran n min A. Luist Kalihim: Yo f Education ) s: 2nd F Mer Phil (02) s: imc awalong Ba a Mag-aara 7 sa karapa Hindi maaar Pilipinas. G n kung saa bing akda. ang patawa materyales rand name sa aklat na anap at ma ga akdang ) at may-ak ng Edukasy tro FSC landa S. Qu n-Instructio Floor Dorm ralco Avenu lippines 160 ) 634-1054 setd@yaho aitang al atang-sipi. ring magkar ayon pa ma an ginawa Kabilang s an ng bayad (mga kuwe es, tatak o a ito ay sa n ahingi ang p ito. Hindi da ang kara on uijano, Ph.D onal Mater G, Philspo ue, Pasig C 00 o 634-1072 oo.com Isinasaad n roon ng kar an, kailanga ang isang a mga maa d na royalty ento, selek trademark nagtataglay pahintulot ng inaangkin apatang-ari D. rials Counc rts Complex ity 2 ng Seksiyon rapatang-sip an muna an akda upan aaring gaw y bilang kon ksiyon, tula, ks, palabas ng karapat g mga may ni kinakat ng iyon cil Secretar x n 176 ng B pi sa ano m ng pahintulo ng magami win ng nasa ndisyon. , awit, laraw sa telebis tang-ari ng y karapatang tawan ng riat Batas mang ot ng it sa abing wan, syon, mga g-ari mga
- 120. PAUNANG SALITA “Kasabay ng pag-unlad ng bayan ang pag-unlad ng kaniyang mamamayan sa lahat ng aspekto ng buhay.” Tugon sa pag-unlad at pagbabago sa bawat sulok ng mundo ang pagyakap at pakikipagsabayan sa agos na ito ng Panitikang Pilipino. Ang pagpapalit-anyo nito at pagbibihis mula sa makalumang panitikan hanggang sa kasalukuyan upang manapay maipabatid sa karamihan, lalo’t higit sa kabataan ang kayamanang angkin ng Panitikang natatangi, ang Panitikang Pilipino. Alinsunod sa pagbabago ng kurikulum, ang pagbuo ng mga kagamitang panturo at pampagkatuto upang makaagapay sa pagpapalawak ng kaalaman ng mga mag-aaral sa Asignaturang Filipino. Pinaglaanan ng mahuhusay at makabagong pamamaraan upang higit na maiangkop sa uri ng mag-aaral ang mga gawain sa yunit na ito. Naniniwala ang Kagawaran ng Edukasyon na ang mahusay at kalidad na edukasyon ay makakamtan ng bawat isang Pilipinong mag-aaral mula ngayon at sa mga susunod pang henerasyon.
- 121. PASASALAMAT Taos-pusong nagpapasalamat ang mga may-akda sa mga manunulatng mga akdang ginamit sa yunit na ito. Hindi matatawaran ang naging ambag ng kanilang mga akdang pampanitikan upang linangin ang pagpapahalaga sa kulturang Pilipino. Hindi rin mapasusubalian ang kabisaan na maidudulot ng mga akda upang higit na mapagtibay ang pagkakakilanlan ng mag-aaral sa kaniyang identidad bilang mamamayang Pilipino. Nais naming magpasalamat sa sumusunod na manunulat. Michael M. Coroza Mahahalagang Tala sa Katutubong Tugma at Sukat ng Tulang Tagalog Lamberto Antonio Kalungkutan sa Tag-ani Virgilio Almario Agahan Edgar Calabia Samar Panaginip Fray Francisco de San Jose Santa Cruz Gaspar Aquino de Belen Ang Mahal na Passion ni Jesu Christong Panginoon Natin Andres Bonifacio Pag-ibig sa Tinubuang Lupa Emilio Jacinto Pahayag Severino Reyes Walang Sugat Genoveva E. Matute Paglalayag sa Puso ng Isang Bata Jose Corazon de Jesus at Florentino Collantes Bulaklak ng Lahing Kalinis-linisan Jose Corazon de Jesus Bayan Ko Alejandro G. Abadilla Ako ang Daigdig Teodoro Gener Pag-ibig Alejandro G. Abadilla Erotika 4 Jose Corazon de Jesus Pag-ibig Narciso G. Reyes Lupang Tinubuan Gonzalo K. Flores Tahimik Dionisio Salazar Sinag sa Karimlan William Rodriguez II Tabloid: Isang Pagsusuri Carlo J. Caparas Mga Klase ng Komiks Jeystine Ellizbeth L. Francia Kislap ng Bituin Lualhati Bautista Bata, Bata ... Paano Ka Ginawa? Jet Oria Gellecanao Pintig, Ligalig, at Daigdig Howie Severino, Sine Totoo, At GMA Network Papag for Sale
- 122. Talaan ng Nilalaman PANITIKAN SA PANAHON NG KASARINLAN......................................... 99 Dula: “Sinag sa Karimlan” ni Dionisio Salazar ............................................100 Mga Aspekto ng Pandiwa.......................................................................... 121 Mga Pahayag ng Pagsang-ayon at Pagsalungat ...........................123
- 123. PA Mg Tula sa pan sa Pilip pam diw Upa sa Pan sa 139 ang sa t NITIKAN S a Aralin Dul Mga Mga ad ng sa ib buhay ng nahong ito pagtatata pinong ma mamagitan wang maka ang mauna mga man nanakop ng tulong ng 9. Kilalanin g kanilang timeline. G Panaho Amerik SA PANAH a: Sinag s a Aspekto a Pahayag ba pang pa g mga Pi sa mga ta g ng Ika anunulat na n ng mga bansa. awaan ang unulat at g Amerika isang time mo at pilii akda na is Gawin sa sa on ng kano HON NG K sa Karimlan ng Pandiw g ng Pagsa anahon, m lipino sa on pagkata atlong Rep a maipahay pasalita a g konteksto akdang pa no, Komon eline. Ting in sa hana sinulat at ila agutang pa 99 KASARINL n ni Dionis wa ang-ayon a alaki ang p Panahon apos ng Ik publika ng yag ang sa at pasulat o ng panah ampanitika nwelt hang gnan ang y A ang m agay ito sa apel. Panahon n Komonwe LAN io Salazar at Pagsalun papel na g ng Kasa kalawang D g Pilipinas ariling dam na akda hong ito, m an na umu ggang sa P mga laraw ga manun a angkop n ng elt ngat inampanan arinlan. Tu Digmaang s. Narana mdamin at s na nagbu magbabalik- usbong sa Panahon ng wan ng ma ulat at han na panahon Pan Kas n ng paniti umutukoy Pandaigdig asan ng m saloobin sa ukas sa is -tanaw tay a Panahon g Kasarinla anunulat s nay B nama n na hinihin nahon ng sarinlan kan ang g at mga a sang yo n ng an a p. an ngi
- 124. Dul Isa “Sin kaa Dio 1. I (rol pam gina paa la: “Sinag sa mga a nag sa Ka alaman tun onisio Salaz larawan an le play) o mamagitan awa o lina aralan. g sa Karim akdang pa arimlan” ni ngkol sa a zar. Gawin ng mga ka o larong a n ng dayag ahukang d mlan” ni Di ampanitikan Dionisio S akda, kila n din ang s ilangan, ka akting-akti gram sa ib ula-dulaan 100 onisio Sa ng nakilala Salazar. U lanin mun sumusunod atangian, a ngan. Ayu baba. Mag n o akting- lazar a sa pana pang mab na natin a d: at hakbang usin ang bigay din aktingan s hong ito a bigyan tayo ang anyo g ng isang inyong m ng isang sa loob o ay ang dul o ng sapa ng dula a dula-dulaa mga sagot halimbawa labas man lang t na at si an t sa a ng n ng
- 125. 2. pag ang pap Ang Isan ang na naip ma sap Mal sa i dula sa nag kath pag buk Sa tulong gkakatulad g ginawa s pel. g Dula ng tuluyan g paraan ng naging p pagpatuloy bisang k paggising n liban sa sa iyo sa nau a. Ang dula tanghalan ghahayag ha, ang d gbabago. H kod sa nari g ng Ven ng maikli sa panimu ang dula n g pamumu pagkakakil y ng mg kasangkapa ng damdam arsuwela n unang arali a ay isang n. Ito ay ng kapana ula ay na Higit na na rinig ang m nn Diagra ng kuwent lang pagta na kababa uhay noon lanlan ng a manun an sa p min, at sa p na isa sa m n (Panaho akdang it naglalaraw a-panabik aglilibang, akapagpap mga salita, 101 am, ipakita to at dula. ataya sa a akasan ng hanggang g ating la ulat ang pagbibigay pagpapakil mga uri ng on ng Ame inatanghal wan ng is na bahag pumupuka pakilos ang nakikita p a at ilaha Maaaring araling ito. kulturang P g sa pag-un ahi. Sa P paggamit y ng ka los ng sam dulang pa erikano), m l sa pamam sang kawi i ng buhay aw ng dam g dula kay pa ang kilos ad ang p g gamitin b Gawin ito Pilipino. Ip nlad nito sa Panahon t ng dula amalayang mbayanan. ntanghalan may iba pan magitan ng il ng mga y ng tao.G mdamin,at ysa ibanga sat galaw s pagkakaiba bilang bata o sa sagut inakikita rit akasalukuy ngKasarin a bilangis panlipun n naipinak ngmga uri gkilos at ga apangyaya Gaya ng ib humihing akda sapag sa tanghal a at ayan tang to yan, nlan, sang nan, kilala ang alaw aring bang i ng gkat an.
- 126. 102 Ang anumang uri ng dula ay binubuo ng sumusunod na sangkap: a) tanghalan – kung saan nagaganap ang mga pangyayari sa isang pagtatanghal b) iskrip – itinuturing na pinakakaluluwa ng isang dula; lahat ng pangyayaring isinasaalang-alang o nagaganap sa isang pagtatanghal ay naaayon sa iskrip c) aktor – gumaganap at nagbibigay-buhay sa dula; sila ang nagpapahayag ng mga diyalogo, nagsasagawa ng mga aksiyon at nagpapakita ng mga emosyon sa mga manonood d) direktor – nagbibigay ng interpretasyon at nagpapakahulugan sa isang iskrip e) manonood – mga saksi o nakapanood ng isang pagtatanghal f) eksena – ang paglabas-masok sa tanghalan ng mga tauhan samantalang ang tagpo ang nagpapalit ng mga pangyayari sa dula. Nakatulong nang malaki ang dula sa pagpapasigla at pagpapaunlad ng panitikan sa Panahon ng Kasarinlan. Naging daan ito upang malinaw na mailarawan nang buo ang kulturang Pilipino at kanilang pangkasalukuyang kalagayang panlipunan. Naipakilala nila ang dula na isang mabisang kasangkapan sa pagbibigay ng kamalayang panlipunan, sa paggising ng damdamin at sa pagpapakilos. Si Dionisio Salazar Tubong-Nueva Ecija na ipinanganak noong Pebrero 8, 1919 si Dionisio Santiago Salazar. Nagtapos ng kolehiyo sa Unibersidad ng Pilipinas (kursong AB) at Unibersidad ng Sto. Tomas (para sa kaniyang MA). Hindi matatawaran ang kaniyang husay at galing, patunay na rito ang siyam (9) na nobelang kaniyang isinulat at nailathala. Nagtamo siya ng iba’t ibang parangal gaya ng Carlos Palanca Award, National Balagtas Award, Dangal ng Lahi sa Dula, Manila Cultural Heritage Award, at TOFIL Awardee for Drama and Literature. “Sinag sa Karimlan” Bago basahin ang dulang “Sinag sa Karimlan,” gawin ang sumusunod: 1. Isulat ang iyong hinuha o palagay kung ano ang ibig sabihin ng pamagat ng akda.
- 127. 103
- 128. 104 SINAG SA KARIMLAN Dionisio S. Salazar MGA TAUHAN : Tony, binatang bilanggo Luis, ang ama ni Tony Erman, Doming, at Bok, mga kapuwa bilanggo ni Tony Padre Abena, pari ng Bilibid Miss Reyes, nars Isang Tanod PANAHON: Kasalukuyan TAGPUAN: Isang panig ng pagamutan ng Pambansang Bilangguan sa Muntinlupa. ORAS: Umaga PROLOGO: Pambansang Bilangguan sa Muntinlupa: Wakas at Simula … Moog ng katarungan … Sagisag ng Demokrasya … Salaming pambudhi … Palihan ng puso’t diwa … waterloo ng kasamaan … Hamon sa pagbabagong buhay … May mga maikling gayong dapat hubdan ng maskara at sa sinapupunan nito kailangang iwasto ay hayu’t talinghagang mamamayagpag at umiiring sa batas. Sa isang dako’y may mga walang malay na dahil sa kasamaang-palad, kahinaan, o likas na mapagsapalaran ay dito humahantong; dito rin sinisikatan o nilulubugan ng Katotohanan at Katarungan … Marami nang lubha ang mga pumasok at lumabas dito. Walang makapagsasabi kung gaano pa karami ang tatanggap ng kanyang tatak … May sala o wala, ang bawat pumasok dito ay kabuuan ng isang marikit at makulay na kasaysayan Doming : (Bibiling sa higaan, iangat ang ulo, at tatanungin si Bok) Tipaningmayap, lakas namang mag-ilik ni Bok. Ernan : (Mangingiti) Pasensiya ka na Doming. Doming : Kelan pa kaya lalabas dito ‘yan, a Mang Ernan? Traga malas hang. BABAYING. Ba, sino ‘yan? … (Ingunguso si Tony.) Ernan : Ewan, hatinggabi kagabi nang ipasok ‘yan dito. Kawawa naman. Dugu-duguan siya. Doming : OXO seguro ‘yan. O kaya Sigue-Sigue. Nagbakbakan naman seguro. (Mamasdang mabuti si Tony.) Mukhang bata pa. Ernan : At may hitsura, ang sabihin mo. (Mapapalakas ang hilik ni Bok.) Doming : Tipaning – parang kombo! (Matatawa si Mang Ernan.) Bok : (Biglang mag-aalis ng kulubong; pasigaw) Saylens! Magapatulog man kayo! Yawa … Ernan : Si Bok naman. Konting lamig, ‘bigan. Doming : Hisi lang, Tsokaran.
- 129. 105 Bok: Tuluyan nang babangon: (matapos mag-inat at maghikab aysusulyapan ang katabi) Nagapuyat ako kagab-i. Galakingsugat n’ya. (Titingnan si Tony.) (Kikilos sa pagkakahiga atmapapahalinghing si Tony.) Doming : Kilala mo siya, Bok? Bok : (Sabay iling) De-hin. Kung ibig n’yo gigisingin ko … Doming : Ba, ‘wag! (Makikitang kikilos si Tony.) O, ayan, gising na. Tony :(Matapos huminga ng paimpit na waring ayaw ipahalata angnararamdamang sakit) M-ma—gandang umaga senyo … Ernan :Gayundin sa ‘yo. Este, ano nga’ng - ? Tony : (Mauupo; mahahalatang nagpipigil pa rin sa sakit) Tony ho’ng pangalan ko. Tekayo! Kayo si Ginoong Ernani Alba, diho ba? Ernan : Ako nga. Tony : Nababasa ko’ng inyong mga akda. Hanga ako senyo! Ernan : Salamat, Tony. Bok : (May pagmamalaki) ako gid, de-hin mo kilala? Di wan en only Bok –alyas Thompson Junior. Big bos ng Batsi Gang. Marai padrino. Yeba! … (Mangingiting makahulugan ang lahat.) Tony :(Haharapin si Doming; malumanay) Kayo? Doming : Doming hang palayaw ko. Walang h-alyas . Bok : (Kay Tony) OXO? … Sigue – Sigue? … Bahala na? … (Pawang iling ang itutugon ni Tony.) Beri-gud Ginsama ka a‘ming Batsi Gang, ha? Tony : Salamat, Bok. Pero sawa na ‘ko sa mga gang, sa mga barkada. Dahil sa barkada’y – heto, magdadalawang taon na‘ko dito sa Big House. Ernan : Mukhang makulay ang … Puwede ba Toning kahit pahapyaw ay ibida mo sa ‘min ang iyong buhay? Bok :(Bago makapangusap si Tony) Holdi’t, Tony boy! … Ba’t nagalaslas ang imong tiyan, ber? At … teribol yang blakay mo. Yawa. Doming : (Mapapansin ang pangangasim ng mukha ni Tony) Makakaya mo ba,Tony? Tony: (Tatango muna bago umayos ng upo) Pumuga sina Silver Boy kagabi. Nang hindi ako sumama’y sinuntok ako. Mabutikanyo’t nailagan ko’ng saksak dito (sabay turo sa kaliwangdibdib), kundi’y … nasirang Tony na ‘ko ngayon. Pero ang dinailaga’y yung sakyod ni Pingas … Nagpatay- patayan langako kaya … Aruy! Ernan : Sa narinig kong usapan ng nars at tanod kagabi ay tatlo angnapatay. Tila lima ang patawirin. Ang iba’y nahuli. (Sa sarili A, kalayaan, sa ngalan mo’y kay raming humahamak sakamatayan! (Kay Tony) mabuti’t tumanggi ka, Tony, kundi’y… ‘tay kung masakit ‘yan ay saka na.
- 130. 106 Tony : Huwag kayong mag-alala, kaya ko ito … (Hihinga muna nang mahaba.) Mula nang madala ko rito, e nag-iba na’ng takbong … Naisip kong walang ibubungang mabuti ang kasamaan … Malaki’ng utang na loob ko ke Padre Abena …sa aking pagbabago … Totoo nga naman, walang utang na hindi pinagbabayaran … Me parusa sa bawat kasalanan! Ernan : (May paghanga) May sinasabi ka, Tony! Bo : (Ngingiti-ngiti habang nakikinig sa pahayag ni Tony; sa himig nagmamagaling) No dais, Tony, kun sila malalaki naganakaw milyun-milyun, ba. Sigi lang, ‘adre. Basta mi lagay. Basta mi padrino! Tony : Me relihiyon ka ba, Bok? Bok : (Tatawa habang sumasagot; pauyam) Reliyun? Wala kwenta ‘yan. Hm, dami, dami nagasimba, pero ginluluko sa kapwa. Dami gadasal, pero gin-nakaw, gin-ismagel, yawa. Doming : Mabuti pay ‘way na tayo maghusap tungkol sa relihiyon. Ernan : May katwiran si Doming. Ang paksang relihiyon ay masyadong kontrobersiyal. Paris ng iba’t ibang ismo, kaya … di dapat pagtalunan. Tony : Pero, Mang Ernan, ba’t tayo matatakot magtalo? Kung walang pagtatalo, walang pagkakaunawaan. Kung walang pagkakaunawaan, walang pagkakaisa. Ang mga taong di nagkakaisa’y pirming nag- aaway. Ernan : Tama ‘yan. Ngunit ang pagtatalo’y dapat lamang sa taong malaki ang puso; hindi sa mga maliit ang pinagkukunan. Pero … pinahahanga mo ako, Tony! Nag-aaral ka ba ng batas? Ba, may kakaibang tilamsik ang iyong diwa. Tony : Elementarya lamang ho ang natapos ko. Doming : Kasi nga naman hasa mo habugado ka kung magsalita. Bok : Ber, ber, mga pare! ‘Yung istorya ni Tony! Tony : Iimbitahin kita, Bok, isang araw, sa klase namin nila Padre Abena. Marami kang mapupulot doon. At pakikinabangan. Tiyak. Bok : No ken du! Kun naytklab pa, olditaym! Tony : (Matapos makitang handa na ang lahat sa pakikinig sa kanya) Buweno … Ako’y buhay sa ‘sang karaniwang pamilya sa Tundo. Empleyado si Tatay. Guwapo siya. Pero malakas uminom ng tuba. At mahilig sa karera. Napakabait ng Nanay ko. Kahit kulang ang iniintregang sahod ni Tatay e di siya nagagalit, paris ng iba. ‘Sang araw e nadiskubre ni Nanay ang lihim ng Tatay ko; meron siyang kerida. Natural, nag-away sila … Umalis si Tatay. Iniwan kami. Awa naman ng Diyos e natapos ko rin ang elementarya. Balediktoryan ako …
- 131. 107
- 132. 108
- 133. 109
- 134. 110
- 135. 111
- 136. 112
- 137. 113
- 138. 114
- 139. 115
- 140. 116
- 141. 117
- 142. 118
- 143. Upa sum 1. S 2. I ta ang magin musunod: Sagutin ang - May k - Sa iy mga ba - Kung kaniya - Anon pagka - Maka kapuw - Sa iyo manun damda larawan m auhan sa d g mayama g sumusun katuwiran b yong palag agay na la ikaw si To ang mga p g kalagaya akatulad o atuwiran ba wa ang ma ong palaga nulat sa pa amin, saloo mo ang pag dulang iyon an ang pag nod na tan ba si Tony gay, bakit bag sa bat ony, paano pagkukulan ang panlip pagkakaib a o di-maka asaklap na ay, naging nahong ito obin, opiny kilos, pana ng binasa. 119 g-unawa sa ong ayon y na itakwil maraming tas? o mo hahar ng sa inyon unan ang m ba ba ito sa atuwiran n nangyari s mabisang o ang dula on, at kara analita, sal Gawing b a akdang b sa akdang ang kaniy tao ang rapin ang i ng pamilya masasalam a ngayon? a isisi ng is sa kaniyan g kasangka sa paghah anasan? loobin, at p batayan an binasa, gaw g binasa. yang ama? napipilitang yong ama a? min sa dula sang tao s ng buhay? apan ba ng hayag ng k paniniwala g kasunod win ang Ipaliwana g gumawa sa likod n a? May sa kaniyang Bakit? g mga kanilang ng mga d na tsart. g. a ng g g
- 144. 3. Is sa Mg Bal nak P. A sa-isahin a a katangia a Aspekto ikan natin kasalunggu Abena ang mga b n ng isang o ng Pand ang pinaka uhit na sali : (Makahu … (Hindi katahimika sina Mang na yaon. S sa kanyan dahan siya Padre Ab butihing p mabigyan kakaiba ng ahagi ng d g dula. iwa ahuling ba ta. ulugan) Ana tutugon an . Walan g Ernan sa Sa pagtaas ng pisngi. M ang lalapit bena. Mag ari ang ulo ng ganap g sinag sa 120 dulang Sina ahagi ng du ak, tamo s si Tony. ng kakurap a pagmama s ng mukh Mabubuha sa bunson aling sa s o ni Tony a p na kalay mukha ni ag sa Karim ula. Tingna si Miss Rey Mapapat p-kurap, a asid sa na ha ni Tony ayan ng loo ng ngayo’y sikolohiya, at siya’y u yaan ang m Tony. mlan na na an ang mga yes, nakap tango siya at halos hin angyayarin ay makikit ob si Mang y nakayupy , marahan nti-unting mag-ama. agpapakita a pagpapataw a. Ganap ndi humihi g dula sa tang may l g Luis. Dah yop sa bis ng iaangat uurong up Ngayo’y m a wad na inga silid luha han- ig ni t ng pang may
- 145. Ang nag nag May pa o ip asp na nag kas nag kat o na Upa sum 1. B m 2. M ay n pag gag 3. S abo ma pak ngm mga g mga naka gsasabi ng gtutulak ng y mga asp nagaganap pinagpapa pektong pe nasimula gpapahaya salukuyan glalarawan atapos ku aganap an ang pagya musunod. Balikan ang mga aspekt Magsalaysa nangyayar gsasalaysa gawing pag Sinasabi na ogado, at hahalagan ksang ito, mga guro. aeksena o May kakai labi. At sa Masuyo, Katulad ng bakal na nang mara ama, titing asalunggu kilos. Mah pag-usad pekto ang m p ang kilos atuloy pa a erpektibo an na a ag ng kilo pang ng kilos n ng nagsas ng kilos. manin ang g dula at ih to nila. ay ng ilang ri pa rin sa ay. Gamitin gsasalaysa a kung wa t inhinye ng papel n gumawa Tiyakin o pangyaya iba ring ng isang kisa madamda g dalawa, pusong s ahan. Pag gala ng bah uhit na salit halaga ang ng salays mga pandiw s, at kung n ang pagga kung ito a at natapo os na na ipinagpapa a hindi pa saad ito ng g kaalaman hanay ang g pangyaya ngayon. Is n at salun ay. lang guro, ro. Kaya ng kaguru ng isang na ito’y a ari; at c) ma 121 giting dumu ap-mata’y amin, mah mapapaluh i Bok ay gdaraupin n hagya at p ta ay mga g pagsasaa say. wa na nag nasimulan anap. May ay nagsasa os na; a asimulan atuloy; a nasisimula g kilos na k n sa mga a mga pand ari sa iyon saalang-al ngguhitan a walang ib a naman an sa pa maikling a) malikha ay wastong urungaw s mayayapo haba ang ha rin ang mapapaka naman ni angiting bu pandiwa. A ad ng kilos sasaad ku na at kung y apat na aad o nagp aspektong na nguni aspektong an; at aspe katatapos la aspekto ng diwang nak g buhay no ang ang s ang mga a pang pro dapat ghubog ng dula na ain; b) na g gamit ng a kanyang os siya ng kanilang lahat . Ma agat-labi’t Padre Abe ubulong.) Ang mga p s sa dula da ung nagana g natapos aspekto papahayag g imperp t di pa g kontem ektong pe amang bag g pandiwa, kapaloob d oon na sa imula, gitn aspekto n opesyon tu lamang k g lipunan. nagpapak gkakaugna g aspekto n g mapuputl kanyang a pagyayak aging ang m mapapatu ena ang m pandiwa ay ahil ito ang ap na o hin nang gana ang pand na ang kil pektibo k natatapos mplatibo erpektibon go nagsim gawin ang dito ayon sa iyong pala a at wakas g pandiwa ulad ng dok kilalanin . Kaugnay ita sa hal ay-ugnay ng pandiwa lang ama. kap. may ungo mag- y g ndi apin iwa: los kung s at ay ng ula g a agay s ng a sa ktor, ang y ng laga ang a.
- 146. 122 Mga Pahayag ng Pagsang-ayon at Pagsalungat Mahalagang aspekto ng dula ang mga manonood. Dahil itinatanghal ito, nalalaman ng mga nagtatanghal (at mga taong nasa likod nito) ang reaksiyon ng mga nanonood. May mga dula pa ngang interaktibong nakikibahagi ang mga manonood sa pagtatanghal. Kahalintulad sa dula, nakapagbibigay din sa ibang anyong pampanitikan ang mga tao ng kanilang naranasan, nakita, napanood, narinig, at nabasa ngunit hindi nga lamang ito direktang nakikita ng mga manlilikha. Ang mga reaksiyon naman ay kadalasang pagsang-ayon o pagsalungat. Isang paraan ang pagsang-ayon o pagsalungat upang maging kapakipakinabang ang pakikilahok sa anumang usapan o pagbibigay ng mga palapalagay, opinyon, ideya o kaisipan. Sa paraang ito, mahalagang malaman natin ang mga pananalitang dapat gamitin sa pagpapahayag ng pagsangayon at pagsalungat. Sa pagpapahayag ng pagsang-ayon at pagsalungat ay makabubuting pag-aralan o pag-isipan munang mabuti at magkaroon ng malawak na kaalaman tungkol sa isyu. Iwasang gumawa ng desisyong hindi pinag-iisipan at maaaring dala ng desisyong itinutulak ng nakararami. Mga Halimbawa: * Pahayag na karaniwang nagsasaad ng pagsang-ayon Sang-ayon ako. Tama. Iyan ang nararapat. Pareho tayo ng iniisip. Ganyan din ang palagay ko. * Pahayag na nagsasaad ng pagsalungat Hindi ako sang-ayon. Mabuti sana ngunit… Ikinalulungkot ko ngunit… Nauunawaan kita subalit. Ayaw.
- 147. Upa pag 1. Is 2. P d 3. S s ip ang pagya gsalungat, sulat ang r a. Pana b. Pag c. Hind d. Nag Pumili ng is dito. - Dapa dula. - Dapa indib - Dapa Suriing ma sa mga ito? pahayag a manin ang gawin ang reaksiyon n anaw ni M babago ng di naibigan ing tugon n sa sa sumu at basahin a at magkaro idwal na n at magkaro buti ang m ? Lagyan n ang iyong p g kaalaman g sumusun ng mga tau ang Ernan g kaisipan ni Bok ang ni Padre A usunod na at pag-ara on ng tam akukulong on ng pan mga pahaya ng tsek ( ) pangangatw 123 n sa mga p od: uhan sa pa n sa buhay ni Tony sa g ginawan Abena sa g a paksa at i lan sa klas ang batas g. tay na kara ag. Sumas ang bilog wiran sa p pahayag ng angyayari m y a kaniyang g pagsamp inawa nina ilahad ang se ang mai para sa m apatan ang sang-ayon katapat ng atlang. g pagsang mula sa du ama pal ng ama a Tony at M opinyon m ikling kuwe mga inosen g babae at o sumasal g iyong sag g-ayon at ula. a ni Tony Mang Luis mo hinggil ento at teng t lalaki. lungat ka b got at saka ba a
- 148. 124
- 149. 125
- 150. 126 3. Bilang presidente ng Samahan ng Mandudula sa inyong paaralan, ikaw ay naimbitahang dumalo sa gaganaping seminar-workshop tungkol sa “Dula at Dulang Tagalog sa Modernong Panahon.” Isa sa bahagi ng naturang seminar ang pagpapanood ng isang video clip tungkol sa buhay ng isang artistang nagwagi bilang pinakamahusay na aktres o artistang babae sa larangan ng indie film. Batay sa napanood, gagawa ka ng orihinal na iskrip na naglalarawan ng ilang pangyayari sa buhay ng naturang aktres at pagkatapos itatanghal ito sa gitna ng mga manonood bilang awput. Tatayain ito batay sa sumusunod na pamantayan: a) kaangkupan, b) makatotohanan, c) masining, d) orihinal, e) kaakmaan ng tunog/props/costume, f) taglay ang mga bahagi ng dula, g) kahusayan sa pag-arte, at h) nagagamit ang pahayag ng pagsang- ayon at pagsalungat. 4. Ang layunin sa bahaging ito ay ilipat at isabuhay ang iyong natutuhan sa pamamagitan ng pakikibahagi sa pagbuo at pagtatanghal ng isang video presentation na nagpapakita ng kulturang Pilipino na nananatili pa sakasalukuyan, nagbago at nawala na. Unawain mong mabuti angsitwasyon upang maisagawa mo nang buong husay ang gawain. Isa sa nakatutulong upang mapasigla ang ekonomiya ng bansa ay ang pagpasok ng dolyar sa pamamagitan ng turismo. Marami ang nabibigyan ng trabaho. Kaya naman patuloy sa pagbuo ng iba’t ibang programa ang Departamento ng Turismo upang higit na maipagmalaki ang kulturang Pilipino sa buong mundo. Naglalayon na hikayatin ang mga turista na balik-balikan ang Pilipinas dahil sa kagandahang taglay nito. Bilang tagapangulo ng departamento ng lokal na turismo sa iyong probinsiya, layunin mo na hikayatin ang mga turista na balik-balikan ang Pilipinas dahil sa ating pamanang kultural. Kaya ikaw ay naatasan na bumuo at itanghal ang isang video presentation na nagpapakita ng kulturang Pilipinas na nagpapatunay na “It’s More Fun in the Philippines.” Sa nasabing presentasyon ay makikita ang kulturang Pilipinas na nananatili, nabago at nawala na sa inyong probinsiya. Ang presentasyon ay batay sa sumusunod na pamantayan: a) batay sa pananaliksik; b) makatotohanan; c)orihinal; d)malikhain; e) may kaugnayan sa paksa; f) napapanahon; g) taglay ang elemento ng pagbuo ng isang video presentation.
- 151. PPan M niti odyu ika Fi ul pa Kagawa Repub ng ilipin ra sa ran ng Ed blika ng Pi Pi no a Mag dukasyon ilipinas lip g-aar 8 ino ral 8 o
- 152. Pan Filip Una ISB Pam akd pam pag ahe nga peli iyon upa taga Inila Kali Pan Dep (De Offi Tele E-m nitikang Pil pino – Mod ang Edisyo BN: 978-971 Paunaw mbansa Bila a ng Pama mahalaan o gkakakitaan ensiya o tan Ang mg alan ng pro kula atbp.) n. Pinagsika ang magam apaglathala . athala ng Ka ihim: Br. Arm ngalawang K partment of pEd-IMCS) ce Address efax: mail Address lipino – Ika dyul para s on, 2013 1-9990-85-7 wa hinggil ang 8293: H halaan ng P o tanggapan ang nasab ggapan ay ga akda / m odukto o br na ginamit apang maha mit ang mg a (publisher) agawaran n min A. Luist Kalihim: Yo f Education ) s: 2nd F Mer Phil (02) s: imc awalong Ba a Mag-aara 7 sa karapa Hindi maaar Pilipinas. G n kung saa bing akda. ang patawa materyales rand name sa aklat na anap at ma ga akdang ) at may-ak ng Edukasy tro FSC landa S. Qu n-Instructio Floor Dorm ralco Avenu lippines 160 ) 634-1054 setd@yaho aitang al atang-sipi. ring magkar ayon pa ma an ginawa Kabilang s an ng bayad (mga kuwe es, tatak o a ito ay sa n ahingi ang p ito. Hindi da ang kara on uijano, Ph.D onal Mater G, Philspo ue, Pasig C 00 o 634-1072 oo.com Isinasaad n roon ng kar an, kailanga ang isang a mga maa d na royalty ento, selek trademark nagtataglay pahintulot ng inaangkin apatang-ari D. rials Counc rts Complex ity 2 ng Seksiyon rapatang-sip an muna an akda upan aaring gaw y bilang kon ksiyon, tula, ks, palabas ng karapat g mga may ni kinakat ng iyon cil Secretar x n 176 ng B pi sa ano m ng pahintulo ng magami win ng nasa ndisyon. , awit, laraw sa telebis tang-ari ng y karapatang tawan ng riat Batas mang ot ng it sa abing wan, syon, mga g-ari mga
- 153. PAUNANG SALITA “Kasabay ng pag-unlad ng bayan ang pag-unlad ng kaniyang mamamayan sa lahat ng aspekto ng buhay.” Tugon sa pag-unlad at pagbabago sa bawat sulok ng mundo ang pagyakap at pakikipagsabayan sa agos na ito ng Panitikang Pilipino. Ang pagpapalit-anyo nito at pagbibihis mula sa makalumang panitikan hanggang sa kasalukuyan upang manapay maipabatid sa karamihan, lalo’t higit sa kabataan ang kayamanang angkin ng Panitikang natatangi, ang Panitikang Pilipino. Alinsunod sa pagbabago ng kurikulum, ang pagbuo ng mga kagamitang panturo at pampagkatuto upang makaagapay sa pagpapalawak ng kaalaman ng mga mag-aaral sa Asignaturang Filipino. Pinaglaanan ng mahuhusay at makabagong pamamaraan upang higit na maiangkop sa uri ng mag-aaral ang mga gawain sa yunit na ito. Naniniwala ang Kagawaran ng Edukasyon na ang mahusay at kalidad na edukasyon ay makakamtan ng bawat isang Pilipinong mag-aaral mula ngayon at sa mga susunod pang henerasyon.
- 154. PASASALAMAT Taos-pusong nagpapasalamat ang mga may-akda sa mga manunulatng mga akdang ginamit sa yunit na ito. Hindi matatawaran ang naging ambag ng kanilang mga akdang pampanitikan upang linangin ang pagpapahalaga sa kulturang Pilipino. Hindi rin mapasusubalian ang kabisaan na maidudulot ng mga akda upang higit na mapagtibay ang pagkakakilanlan ng mag-aaral sa kaniyang identidad bilang mamamayang Pilipino. Nais naming magpasalamat sa sumusunod na manunulat. Michael M. Coroza Mahahalagang Tala sa Katutubong Tugma at Sukat ng Tulang Tagalog Lamberto Antonio Kalungkutan sa Tag-ani Virgilio Almario Agahan Edgar Calabia Samar Panaginip Fray Francisco de San Jose Santa Cruz Gaspar Aquino de Belen Ang Mahal na Passion ni Jesu Christong Panginoon Natin Andres Bonifacio Pag-ibig sa Tinubuang Lupa Emilio Jacinto Pahayag Severino Reyes Walang Sugat Genoveva E. Matute Paglalayag sa Puso ng Isang Bata Jose Corazon de Jesus at Florentino Collantes Bulaklak ng Lahing Kalinis-linisan Jose Corazon de Jesus Bayan Ko Alejandro G. Abadilla Ako ang Daigdig Teodoro Gener Pag-ibig Alejandro G. Abadilla Erotika 4 Jose Corazon de Jesus Pag-ibig Narciso G. Reyes Lupang Tinubuan Gonzalo K. Flores Tahimik Dionisio Salazar Sinag sa Karimlan William Rodriguez II Tabloid: Isang Pagsusuri Carlo J. Caparas Mga Klase ng Komiks Jeystine Ellizbeth L. Francia Kislap ng Bituin Lualhati Bautista Bata, Bata ... Paano Ka Ginawa? Jet Oria Gellecanao Pintig, Ligalig, at Daigdig Howie Severino, Sine Totoo, At GMA Network Papag for Sale
- 155. Talaan ng Nilalaman MGA ANYO NG KONTEMPORARYONG PANITIKAN............................ 128 Mga Anyo ng Kontemporaryong Panitikan................................................ 130 Pahayagan (Tabloid)................................................................................. 130 “Tabloid: Isang Pagsusuri” ni William Rodriguez II.................................... 130 Magasin.................................................................................................... 132 Komiks....................................................................................................... 133 Mga Antas ng Wika.................................................................................. 136
- 156. MG Mg Mas mag iban pag You pag ng nito kas pan pag sum 1. T Gab 2. T a p GA ANYO N a Aralin Mga Ant sasabing m ging sa a ng social gkahumalin uTube, ay gkahilig ng panitikan a o. Paano ng salukuyan? nitikang Pi gkilala sa musunod. Tukuyin an ibaba. bay 1. Kuw 2. Paha 3. Mak Tukuyin an ang mga tit uzzle. NG KONT a Anyo ng - Pa - M - Ko tas ng Wik malaki na a ting bansa media ne ng ng ka nagdulot marami, la ang nag-ud ga ba naiib ? Bakit na lipino tung a ilang a g mga sali wentong isin ayagan ng kulay na ba g inilalaraw tik ng iyong EMPORAR Kontempo ahayagan agasin omiks a ang naging a. Ang pa etwork gay bataan sa ng malak alo na ng k dyok sa pa ba ang trad agkaroon n go sa pani anyo ng ita sa cros nalarawan g masa abasahin n wan ng mg g sagot sa 128 RYONG P oraryong P (Tabloid) g pag-unla aglaganap ya ng Fac a pagtang king pagba kabataan, s agbabagon disyonal na ng transpo itikan sa k kontempo ssword puz ng mga d a hitik sa i ga bugtong mga kaho ANITIKAN Panitikan d ng tekno ng interne cebook at gkilik sa abago sa sa mga ko ng bihis ng a uri ng pa ormasyon kasalukuya oraryong zzle sa tulo ibuhista ba’t ibang g sa ibaba. on upang m N olohiya sa b et, pag-us Twitter, mga web kulturang ontemporar tradisyona anitikan sa mula sa t an? Upang panitikan, ong ng mga impormas . Pagkatap mabuo ang buong mun sbong ng gayundin site gaya Pilipino. ryong anyo al na anyo panitikan s tradisyona g simulan gawin a gabay sa syon pos, isulat m g crossword ndo iba’t ang ng Ang o sa l na ang ang a mo rd
- 157. 129
- 158. 130 Mga Anyo ng Kontemporaryong Panitikan Masasabing nagpatuloy ang tradisyon sa panitikan sa kabila ng modernisasyon sa pamamagitan ng pagpasok ng teknolohiya. Marahil, nagkaroon lamang ito ng bagong mukha. Kapansin-pansin sa kasalukuyan na ang kinawiwilihan ng kabataan na mga babasahin gaya ng komiks at magasin ay nauulit lamang ang paksa at tema sa mga akda sa tradisyonal na uri ng panitikan. Kung susuriin, nagkakaiba lamang sa estilo, pamamaraan, at kaalamang teknikal ang kontemporaryong panitikan. Tabloid Mula noon hanggang ngayon, malaki ang ginagampanang papel ng mga balita sa pang-araw-araw nating pamumuhay. Magmula sa pagbalikwas sa higaan hanggang bago matulog ay nakatutok tayong mga Pilipino sa nangyayari sa ating paligid. Isa na ang pahayagan bilang isang uri ng print media ang kailanma’y hindi mamamatay at bahagi na ng ating kultura. Pansinin ang pagsusuring isinagawa ni William Rodriguez mula sa kaniyang blog sa “Sanib-Isip” (http://williamrodriguez11.blogspot) tungkol sa tabloid. Tabloid: Isang Pagsusuri William Rodriguez II Buhay na buhay pa rin ang industriya ng diyaryo sa bansa dahil sa abot-kaya lang ang presyo. Ang katibayan nito ay ang dami ng mga tabloid na makikita sa mga bangketa. Bumebenta pa rin, kahit ang mga balita ay unang lumalabas sa telebisyon at naiulat na rin sa radyo. May sariling hatak ang nasa print media dahil lahat ay di naman naibabalita sa TV at radyo. Isa pa, hangga't naitatabi ang diyaryo ay may epekto pa rin sa mambabasa ang mga nilalaman nito. Iba't iba ang dahilan ng mga tao kung bakit nagbabasa ng diyaryo. Mayroong hanap talaga ay balita, magbasa ng tsismis, sports, literatura, o di kaya'y magsagot ng palaisipan. Pinagsama-sama na yata ang lahat sa diyaryo para magustuhan ng mga tao. Mainam itong pampalipas-oras kapag walang ginagawa. Sinasabing ang tabloid ay pangmasa dahil sa Tagalog ito nakasulat bagama't ilan dito ay ingles ang midyum. Hindi katulad sa broadsheet na ang target readers ay Class A at B. "Yun nga lang sa tabloid ay masyadong binibigyang-diin ang tungkol sa sex at karahasan kaya't tinagurian itong sensationalized journalism. Bihira lamang maibalita ang magagandang kaganapan sa ating bansa. Ito kaya ay dahil sa itinuturo ng aklat ng dyornalismo, na ang katangian ng magandang balita ay nasa masamang balita?
- 159. 131 Sa kasalukuyan ay mayroong 21 na national daily tabloid at apat lang naman sa weekly tabloid na nagsi-circulate sa bansa. Huwag ng isama ang mga diyaryo na wala sa merkado na kaya lang nakakapagpatuloy ay dahil sa pagpi-PR sa mga politiko. Ang ilang tabloid ay konektado rin sa broadsheet at mayroon ding mga publishing na dalawa o tatlo pa ang hawak na diyaryo. Mapapansing marami sa mga tabloid na ibinebenta ay pawang nagtatampok ng mga istoryang tungkol sa sex at nagpapakita ng mga larawang hubad ng kababaihan; pangiliti lang daw. Ngunit ang totoo ay pinupuntirya nila ang libido ng tao para lang makabenta. Tuloy, mababa ang tingin ng iba sa mga tabloid dahil sa ganitong kalakaran. Pumasok din sa eksena ang mga smut tabloid na sagad sa kalaswaan! Mahalaga pa naman ang ginagampanan ng media sa paghubog ng kaisipan ng mamamayan. Kaya nitong bumuo at magwasak ng isang indibidwal o kahit institusyon. Mabuti na lamang at may matitino pa ring tabloid. Siyempre, kabilang na rito ang PINAS na nagtataguyod ng alternatibong pamamahayag. Upang pagyamanin ang kaalaman sa tabloid, gawin ang sumusunod: 1. Sagutin ang sumusunod na tanong: a. Sa iyong palagay, bakit higit na binabasa ng mga tao ang tabloid kaysa broadsheet? b. Sa kabila ng pagpasok ng teknolohiya, lalo na ang malaganap na ` internet, bakit marami pa rin ang tumatangkilik at nagbabasa ng mga pahayagan? 2. Kumuha ng isang kopya ng tabloid. Ilista, ilarawan, at suriin ang mga bahagi o pahina nito. Sa pagsusuri, magiging pangunahing bagay kung bakit inilagay ang bahaging iyon at kung ano ang inaasahan nitong mambabasa. Pangalan ng Tabloid: Petsa ng Pagkakalathala: 3. Kumapanayam ng hindi bababa sa tatlong tao na palagiang nagbabasa ng tabloid. Suriin kung ang ilang pahayag na inilatag sa pagsusuri ni William Rodriguez II ay tumutugma o sumasalungat sa sagot ng kinapanayam mo, lalo na sa mga dahilan ng pagbabasa nila ng tabloid.
- 160. 132 Magasin Hindi mawawala ang Liwayway kung pag-uusapan ang magasin sa Pilipinas. Naglalaman ito ng mga maikling kuwento at sunod-sunod na mga nobela. Dahil dito, naging paraan ito para mapalago ang kamalayan ng mga Pilipino. Dinala nito ang panitikan sa mga kabahayan ng pamilyang Pilipino. Bago pa man ang Digmaang Pasipiko, ang araw ng pagrarasyon ng magasin na ito ay talaga namang inaabangan ng mga miyembro ng pamilya at nagiging dahilan din ng kanilang pagtitipon upang mabasa lamang lalo na ang mga nobela. Bunsod nang mabilis na pagbabago ng panahon, unti-unting humina ang produksiyon ng Liwayway. Nag-iba ang panlasa ng mga Pilipino mula nang magpasukan ang iba’t ibang magasin mula sa ibang bansa. Sa kasalukuyan, naririto ang nangungunang mga magasin na tinatangkilik sa bansa. 1. FHM (For Him Magazine) - Ang magasing ito ay tumatayo bilang mapagkakatiwalaan at puno ng mga impormasyon na nagiging instrumento upang mapag-usapan ng kalalakihan ang maraming bagay tulad ng buhay, pag-ibig, at iba pa nang walang pag-aalinlangan. 2. Cosmopolitan – Magasing pangkababaihan. Ang mga artikulo rito ay nagsisilbing gabay upang maliwanagan ang kababaihan tungkol sa mga pinakamainit na isyu sa kalusugan, kagandahan, kultura, at aliwan. 3. Good Housekeeping - Isang magasin para sa mga abalang ina. Ang mga artikulong nakasulat dito ay tumutulong sa kanila upang gawin ang kanilang mga responsibilidad at maging mabuting maybahay. 4. Yes! - Ang magasin tungkol sa balitang showbiz. Ang nilalaman nito ay palaging bago, puno ng mga nakaw-atensiyon na larawan at malalaman na detalye tungkol sa mga pinakasikat na artista sa bansa. 5. Metro - Magasin tungkol sa fashion, mga pangyayari, shopping, at mga isyu hinggil sa kagandahan ang nilalaman ng Metro. 6. Candy - Binibigyan ng pansin ang mga kagustuhan at suliranin ng kabataan. Ito ay gawa ng mga batang manunulat na mas nakauunawa sa sitwasyon ng mga mambabasa. 7. Men’s Health – Magasin na nakatutulong sa kalalakihan tungkol sa mga isyu ng kalusugan. Mga pamamaraan sa pag-ehersisyo, pagbabawas ng timbang, mga pagsusuri sa pisikal at mental na 133 kalusugan ang nilalaman nito, kung kaya ito ay naging paborito ng maraming kalalakihan. 8. T3 - Isang magasin para lamang sa mga gadget. Ipinakikita rito ang mga pinakahuling pagbabago sa teknolohiya at kagamitan nito. Ito rin ay may mga napapanahong balita at gabay tungkol sa pagaalaga ng mga gadget. 9. Entrepreneur – Magasin para sa mga taong may negosyo o nais magtayo ng negosyo
- 161. Upa pan mag bala Kom Ang gina ang lara upa kata sini mga ang pagy nanaliksik gasin ang angkas na miks g komiks a agamit upa g komiks awan, na m ang higit n atawanan ng na ito n a artistang yamanin a sa mga binabasa nasa ibab ay isang g ang ihatid a ng diyalog maaaring m na makaap ang komik na kinabibi g tuklasin a ang kaala guro sa nila. Gam ba. grapikong ang isang go sapagk maglarawan pekto nan ks, sa kasa langan ng ang kanilan 133 aman sa inyong pa iting gabay midyum n salaysay o kat binubu n o magha g may lal aysayan, lu lahat ng m ng sariling mga mag aaralan ku y sa panan na ang mg o kuwento. uo ito ng ambing ng im. Bagam umawak na mga uri (ge ekspresyo gasin, ma ung anong naliksik an ga salita a . Maaaring isa o hig pagkakaib ma’t palag a ang sako enre), hinah on. agsagawa g popular ng kasunod at larawan g maglama git pang m ba ng tekst giang paks op ng anyo hayaan an ng r na d na n ay n mga o sang ng g
- 162. Sin bab at n ma Ang sa Lum kab ultim pan Mar ngm Mar pina asabing a basahin na nagsulong nunulat at g pagiging mga baga mikha sila bit ang m mong tuldo ng mundo, raming ba mga supe ramingpina aibig. ang komiks a nagbigay- ng kultura dibuhista n malikhain ay na wa ng mga b mga eleme ok sa kala at may iba ata ang lu er karakt aligaya an s ay inilar -aliw sa m ang Pilipino na napaka ng mga m lang buha bagay mul ento. At k wakan, ipi a pa palang umaki kasa er na lu ng komiks, 134 rawan bila ambabasa o. Ang kult alawak ng i manlilikha n ay. Ipinaki a sa wala kahit wala inakita na g uri ng mg abay ng k umalaban maraming ang isang a, nagturo n tura ng kom imahinasyo ng komiks ta nila an . Gumawa ang telesk bukod sa ga nilalang komiks at sa mga g binigyan makulay a ng iba't iba miks ay bin on. ang nagpa ng hindi n a ng mahi kopyo ay ating mun g. baon nila a hamon ng pag-a at popular ang kaalam nubuo ng m agalawmag nakikita ng ka.Pinagka ginalugad ndo ay may a ang tap ng buh asa, maram r na man, mga ging giba. abit- dnila yiba pang hay. ming
- 163. 135 Makulay ang pinagdaanan ng komiks sa Pilipinas magmula nang lumabas itosa mga magasin bilang page filler sa entertainment section nito noong 1920.Magmula rito, nagsulputan na ang mga regular na serye ng Halakhak Komiksnoong 1946, Pilipino Komiks, Tagalog Klasiks noong 1949, at SilanganKomiks noong 1950. Sinasabing sa pagpasok ng dekada otsenta unti-unting humina ang benta ngkomiks dahil sa ipinatanggal ang ilan sa nilalaman at ipinag-utos angpaggamit ng murang papel. Naapektuhan nito ang kalidad at hitsura ngkomiks. Nagresulta ito nang pag-alis ng mga dibuhista ng komiks sa Pilipinaspara magtrabaho sa Amerika sa parehong industriya. Kabilang dito sinaAlfredo Alcala, Mar Amongo, Alex Niño, at iba pa.Pagkatapos ng Batas Militar muling namuhunan ang industriya ng komiks. Sapanahong ito sumikat ang manunulat na sina Pablo S. Gomez, Elena Patron,at Nerissa Cabral. Ang pagbabalik ng interes ng mambabasa sa komiks aytumagal lamang hanggang simula ng 1990 dahil nahumaling na ang mga taosa iba’t ibang anyo ng paglilibang. Sa kasalukuyan, marami pa rin ang nagnanais na muling buhayin angindustriya sa bansa. Isa na rito ay ang kilalang direktor na si Carlo J.Caparas. Noong taong 2007 tinangka niyang buhayin at pasiglahin angtradisyonal na komiks sa sirkulasyon sa pamamagitan ng mga ginawa nilangkomiks caravan sa iba’t ibang bahagi ng Pilipinas. Hindi lamang sa Pilipinas nakilala ang galing at husay ng mga manlilikha ngkomiks kundi maging sa ibang bansa. Ayon sa blog ni Fermin Salvador,world-class ang kakayahan ng mga Pilipino sa paglikha ng komiks. Kinilalaang galing at husay ng mga Pinoy sa larangan ng sining at malikhaingpagsulat sa lokal man at internasyonal na komunidad. Kabilang sa mgakomikerong Pilipino na kilala sa labas ng Pilipinas sina Gerry Alanguilan,Whilce Portacio, Philip Tan, Alfredo Alcantara, at marami pang iba. Tunay na hanggang sa ngayon ay popular na babasahin pa rin ang komiks. Ayon nga kay Prof. Joey Baquiran ng UP, sa PASKO SA KOMIKS. “Hindimamamatay ang komiks dahil may kakanyahan ito. Ang katangiang biswal atteksto. Isang kakanyahang hinding-hindi mamamatay sa kulturang Pilipinohangga't ang mga Pilipino ay may mga mata para makakita at bibig paramakabasa -- magpapatuloy ang eksistensiya ng komiks.” Upang pagyamanin ang kaalaman sa komiks, gawin ang sumusunod. 1. Sagutin ang sumusunod na tanong. a. Bakit patuloy na kinagigiliwang basahin ang komiks? b. Mabisa bang midyum ang komiks upang mailarawan ang kultura, tradisyon, at ang kasalukuyang kalagayan ng isang lipunan? 2. Lagyan ng angkop na salitaan ang mga larawang guhit sa bawat kuwadro ng comic strip upang makabuo ng isang kuwento.
- 164. 136 Mga Antas ng Wika Ang mga nabanggit na anyo ng kontemporaryong panitikan ay gumagamit ng iba’t ibang antas ng wika. Nahahati ang antas ng wika sa dalawa: Pormal at Di‐ pormal at sa loob ng bawat isa ay may iba pang antas. Sa Pormal, nariyan ang pambansa, pampanitikan, at Teknikal. Samantala ang mga Di‐pormal naman ay lalawiganin, kolokyal, at balbal. Sa araling ito, nagbigay tuon ang sumusunod: Ang pormal, di‐pormal, at ang balbal 1. Pormal– Wikang ginagamit sa mga seryosong publikasyon, tulad ng mga aklat, mga panulat na akademiko o teknikal, at mga sanaysay sa mga paaralan. Ito ay impersonal, obhetibo, eksakto, at tiyak. Ito ay gumagamit ng bokabularyong mas komplikado kaysa sa ginagamit sa pang‐arawaraw na usapan. Gumagamit din ito ng mga pangungusap na binubuo ayon sa mga panuntunang gramatikal. 2. Di-Pormal– Wikang ginagamit ng karamihang tao araw‐araw. Simple lang ang bokabularyo nito at ang mga pangungusap nito ay maiigsi lamang. Tinatanggap dito ang tonong kumberseysyonal at ang paggamit ng mga panghalip na “ako” at “mo.” Hindi ito mahigpit sa tamang paggamit ng din‐rin, daw‐raw, kaunti‐konti, atbp. Ang mga artikulo at kolum sa mga diyaryo na parang nakikipag‐usap lamang sa mambabasa ay kadalasang gumagamit ng mga wikang di‐pormal. Ito rin ang mga wikang ginagamit sa pagsulat sa mga kaibigan. Halimbawa nito ay ang salitang balbal tumutukoy sa kataga o pariralang likha o hiram sa ibang wika na karaniwang ginagamit ng mga mababa ang katayuan sa
- 165. 137 buhay. Kung ito’y hiram, binabago ang anyo nito upang maiakma sa paggamit. Upang pagyamanin ang kaalaman sa mga antas ng wika, gawin ang sumusunod: 1. Sumuri ng tig‐iisang tabloid, magasin, at komiks. Tingnan ang antas ng wikang ginagamit ng mga ito at kung bakit ganoon ang mga ginagamit nilang antas ng wika. 2. Kumapanayam ng tatlong tao na may iba’t ibang uri ng trabaho (tulad ng guro, kaibigan, at magulang). Ilarawan ang antas ng wika nila. Paghambingin ang mga antas ng wikang ginagamit nila. PANGWAKAS NA PAGTATAYA Batay sa mga natutuhan mong mga araling pampanitikan at pangwika, bumuo ng isang literary folio ng klase na sumasalamin sa kasalukuyang kalagayan ng isang barangay. Narito ang mga dapat isaalang‐alang sa paggawa ng folio. 1. Magkaisa ang buong klase kung ano ang magiging pamagat ng inyong literary folio. Kasama na rito ang napagkasunduang logo, konsepto ng pabalat ng aklat, at kinakailangang mga larawan. Sumulat ng Panimula, Pasasalamat, at Paghahandog sa unahang bahagi ng inyong literary folio. Pangalan Antas ng Wika Bakit ganito ang Antas ng Wika? Magasin Tabloid Komiks Mataas na Paaralang Neptali A. Gonzales Lungsod ng Mandaluyong KALSADA‐PASADA ( Mga Akdang Napulot sa Kalsada) Literary Folio 2012
- 166. 138 1. Kinakailangang makita rin ang Talaan ng Nilalaman bago ang koleksiyon ng mga akdang pampanitikan na isinulat ng bawat isa. Sikaping mauri ang bawat isa sa bahaging ito upang madaling makita ng mambabasa kung tula, maikling kuwento, dula, at iba pang akdang pampanitikan. 2. At ang pinakatampok sa literary folio ay ang koleksiyon ng iba’t ibang akdang pampanitikan na orihinal na isinulat ng bawat isa sa inyong klase na dumaan sa proseso ng pag‐eedit. Ang sumusunod naman ay ang pamantayan sa pagsuri sa gagawin ninyong literary folio. Mga Pamantayan 5 4 3 2 1 A. Malikhain B. Kaisahan (pagkakaugnay‐ugnay ng mga pangungusap) C. Makatotohanan (Sumasalamin sa lipunang ginagalawan) D. Pormal at responsable ang gamit ng wika E. Kawastuhan (Wasto ang gamit ng mga salita at bantas) LEYENDA 20 –25………………………………………………... Napakahusay 15 –20 ………………………………………………. Mahusay 10 –15 ………………………………………………. Katamtamang Husay
- 167. PPan M niti odyu ika Fi ul pa Kagawa Repub ng ilipin ra sa ran ng Ed blika ng Pi Pi no a Mag dukasyon ilipinas lip g-aar 8 ino ral 8 o
- 168. Pan Filip Una ISB Pam akd pam pag ahe nga peli iyon upa taga Inila Kali Pan Dep (De Offi Tele E-m nitikang Pil pino – Mod ang Edisyo BN: 978-971 Paunaw mbansa Bila a ng Pama mahalaan o gkakakitaan ensiya o tan Ang mg alan ng pro kula atbp.) n. Pinagsika ang magam apaglathala . athala ng Ka ihim: Br. Arm ngalawang K partment of pEd-IMCS) ce Address efax: mail Address lipino – Ika dyul para s on, 2013 1-9990-85-7 wa hinggil ang 8293: H halaan ng P o tanggapan ang nasab ggapan ay ga akda / m odukto o br na ginamit apang maha mit ang mg a (publisher) agawaran n min A. Luist Kalihim: Yo f Education ) s: 2nd F Mer Phil (02) s: imc awalong Ba a Mag-aara 7 sa karapa Hindi maaar Pilipinas. G n kung saa bing akda. ang patawa materyales rand name sa aklat na anap at ma ga akdang ) at may-ak ng Edukasy tro FSC landa S. Qu n-Instructio Floor Dorm ralco Avenu lippines 160 ) 634-1054 setd@yaho aitang al atang-sipi. ring magkar ayon pa ma an ginawa Kabilang s an ng bayad (mga kuwe es, tatak o a ito ay sa n ahingi ang p ito. Hindi da ang kara on uijano, Ph.D onal Mater G, Philspo ue, Pasig C 00 o 634-1072 oo.com Isinasaad n roon ng kar an, kailanga ang isang a mga maa d na royalty ento, selek trademark nagtataglay pahintulot ng inaangkin apatang-ari D. rials Counc rts Complex ity 2 ng Seksiyon rapatang-sip an muna an akda upan aaring gaw y bilang kon ksiyon, tula, ks, palabas ng karapat g mga may ni kinakat ng iyon cil Secretar x n 176 ng B pi sa ano m ng pahintulo ng magami win ng nasa ndisyon. , awit, laraw sa telebis tang-ari ng y karapatang tawan ng riat Batas mang ot ng it sa abing wan, syon, mga g-ari mga
- 169. PAUNANG SALITA “Kasabay ng pag-unlad ng bayan ang pag-unlad ng kaniyang mamamayan sa lahat ng aspekto ng buhay.” Tugon sa pag-unlad at pagbabago sa bawat sulok ng mundo ang pagyakap at pakikipagsabayan sa agos na ito ng Panitikang Pilipino. Ang pagpapalit-anyo nito at pagbibihis mula sa makalumang panitikan hanggang sa kasalukuyan upang manapay maipabatid sa karamihan, lalo’t higit sa kabataan ang kayamanang angkin ng Panitikang natatangi, ang Panitikang Pilipino. Alinsunod sa pagbabago ng kurikulum, ang pagbuo ng mga kagamitang panturo at pampagkatuto upang makaagapay sa pagpapalawak ng kaalaman ng mga mag-aaral sa Asignaturang Filipino. Pinaglaanan ng mahuhusay at makabagong pamamaraan upang higit na maiangkop sa uri ng mag-aaral ang mga gawain sa yunit na ito. Naniniwala ang Kagawaran ng Edukasyon na ang mahusay at kalidad na edukasyon ay makakamtan ng bawat isang Pilipinong mag-aaral mula ngayon at sa mga susunod pang henerasyon.
- 170. PASASALAMAT Taos-pusong nagpapasalamat ang mga may-akda sa mga manunulatng mga akdang ginamit sa yunit na ito. Hindi matatawaran ang naging ambag ng kanilang mga akdang pampanitikan upang linangin ang pagpapahalaga sa kulturang Pilipino. Hindi rin mapasusubalian ang kabisaan na maidudulot ng mga akda upang higit na mapagtibay ang pagkakakilanlan ng mag-aaral sa kaniyang identidad bilang mamamayang Pilipino. Nais naming magpasalamat sa sumusunod na manunulat. Michael M. Coroza Mahahalagang Tala sa Katutubong Tugma at Sukat ng Tulang Tagalog Lamberto Antonio Kalungkutan sa Tag-ani Virgilio Almario Agahan Edgar Calabia Samar Panaginip Fray Francisco de San Jose Santa Cruz Gaspar Aquino de Belen Ang Mahal na Passion ni Jesu Christong Panginoon Natin Andres Bonifacio Pag-ibig sa Tinubuang Lupa Emilio Jacinto Pahayag Severino Reyes Walang Sugat Genoveva E. Matute Paglalayag sa Puso ng Isang Bata Jose Corazon de Jesus at Florentino Collantes Bulaklak ng Lahing Kalinis-linisan Jose Corazon de Jesus Bayan Ko Alejandro G. Abadilla Ako ang Daigdig Teodoro Gener Pag-ibig Alejandro G. Abadilla Erotika 4 Jose Corazon de Jesus Pag-ibig Narciso G. Reyes Lupang Tinubuan Gonzalo K. Flores Tahimik Dionisio Salazar Sinag sa Karimlan William Rodriguez II Tabloid: Isang Pagsusuri Carlo J. Caparas Mga Klase ng Komiks Jeystine Ellizbeth L. Francia Kislap ng Bituin Lualhati Bautista Bata, Bata ... Paano Ka Ginawa? Jet Oria Gellecanao Pintig, Ligalig, at Daigdig Howie Severino, Sine Totoo, At GMA Network Papag for Sale
- 171. Talaan ng Nilalaman ANG BROADCAST MEDIA: MEKANISMO NG PAGBABAGO AT PAG- UNLAD NG KULTURANG PILIPINO.................................................. 139 Ang Radyo at Pananaliksik.................................................................. 143 Kuwentuhang Media mula sa Online Balita......................................... 148 “Kislap ng Bituin” ni Jeystine Ellizbeth L. Francia................................ 156 Mga Konseptong May Kaugnayang Lohikal........................................ 159 Broadcast Media.................................................................................. 163
- 173. 100 Motibasyon: Pagkilala sa Media Ang bahaging ito ang makapag‐uugnay sa iyo sa mga bagay na dapat mong malaman kaugnay ng Aralin 2 sa modyul na ito. Gumamit ng sagutang papel sa pagsagot ng puzzle. Unawain at limiin ang isinaad na datos upang maibigay ang tamang sagot. Bilugan ang mga letrang bumubuo sa tamang sagot sa bawat bilang. Kopyahin at gawin ito sa papel. 1. Naghahatid ng balita at mga programang nakaaaliw at kawili‐wili. 2. Isang palabas na maaaring maging daan upang maimulat ang mamamayan sa katotohanan ng buhay sa kaniyang paligid. 3. Maaaring maghatid ng balita, talakayan, at impormasyon sa bayan man sa nayon. 4. Isa sa mga naihahatid ng radyo na nagdudulot ng aliw sa marami. 5. Maaaring marinig o mapanood ang mga ito maging sa radyo o telebisyon. T E L E B I S Y O N M V L M N H I E A Y O A U M E J O S H I D I E T S U L I R A B A L I T A I S E C A C R I S T Y S K A O M A R I C A R R O A K D O K U M E N T A R Y O Gawaing Bahay: Mga Kilalang Boses sa Loob ng Media Maraming tao ang lumalabas sa telebisyon at radyo. Karamihan sa kanila ay kilala hindi lamang dahil sa kalidad ng kanilang mga pag‐uulat kung hindi pati na rin sa paraan ng kanilang pananalita. Bumuo ng isang grupo at pumili ng isang kilalang programa sa radyo o telebisyon, subukang pagaralan ang paraan ng kanilang pananalita at pagbabalita. Iprisenta ang paraan ng pagbabalita ng mga nasaliksik sa klase.
- 174. 101 Mula sa mga gawaing ito, ating napatunayan na bahagi na ng ating buhay ang pakikinig ng radyo at panonood ng telebisyon. Ngunit paano nga ba nito nabago ang ating kultura at panitikan? Paano ito naipakilala ang ilang bagay na dapat talakayin sa ating bansa? Pagkilala: RADYOrific ang Hatid Tuklasin mo kung gaano na kalawak ang iyong kaalaman sa araling ito. Gamit ang arrow ikonekta ang mga pahayag na may kaugnayan sa radyo sa larawang nasa gitna. Nasa loob ng malilit na kahon ang nasabing mga Mapalalalim ang iyong kaalaman kaugnay ng gampanin ng radyo sa pagkakaroon ng kamalayang panlipunan ng mamamayan. Matututuhan mo rin kung paano makasusulat ng isang komentaryong panradyo gamit ang iba’t ibang konsepto ng pananaw. Sa ibaba ay mababasa mo ang ilang mga gabay na tanong na maaaring makatulong sa iyo upang maging lubos ang iyong pag‐unawa sa araling ito. Madali mo bang natukoy ang kahalagahan ng radyo? Masasabi mo bang malaki ang naging bahagi ng kasalukuyang anyo ng radyo bilang midyum ng pagpapalaganap ng panitikang popular? Ipaliwanag. pahayag. Gawin sa iyong sagutang papel. Gayahin ang pormat. naghahatid ng mga talakayan / pulso ng bay ƒ nagpapalabas ng variety nagpapalabas ng teledrama naghahatid ng musika naghahatid ng napapanahong balita nagpapalabas ng pelikula nagbibigay ng opinyon kaugnay ng isang paksa nagpapahatid ng mga panawagan nakikinig ng mga awit nagpapakilala ng isang produkto
- 175. 102 Sa bahaging ito ng aralin, basahin at unawain ang mga komentaryong panradyo. Unawain ang mga bagay sa likod ng isang isyung tumatalakay sa lipunang iyong ginagalawan, ang “Freedom of Information Bill” bilang pokus ng isang komentaryong pagtalakay sa radyo, gayundin ang pakikinig sa isang programang panradyo na komentaryo ang lapat. Narito ang isang bahagi ng pagtatalakayan sa radyo. KOMENTARYONG PANRADYO KAUGNAY NG FREEDOM OF INFORMATION BILL (FOI) Announcer:Mula sa Bulwagang Pambalitaan ng DZYX, narito ang inyong pinagkakatiwalaang mamamahayag sina Roel Magpantay at Macky Francia at ito ang Kaboses Mo. Roel: Magandang umaga sa inyong lahat! Macky: Magandang umaga partner! Roel: Partner, talaga namang mainit na isyu ngayon yang Freedom of Information Bill na hindi maipasa‐pasa sa Senado. Macky: Oo nga partner. Naku, sabi nga ng iba, kung ang FOI ay Freedom of Income eh malamang nagkukumahog pa ang mga politiko na ipasa iyan kahit pa nakapikit! Roel: Sinabi mo pa, partner! Macky: Ano ba talaga yang FOI na ‘yan partner? Roel: Sang‐ayon sa seksyon 6 ng Panukalang batas na ito eh bibigyan ng kalayaan ang publiko na makita at masuri ang mga opisyal na transaksiyon ng mga ahensya ng gobyerno. Macky: Naku! Delikado naman pala ‘yan! Eh di magdiriwang na ang mga tsismosa at pakialamero sa Pilipinas. Isyu dito, isyu doon na naman yan! Demanda dito, demanda doon! Roel: Eh ano naman ang masama, partner? Sa ganang akin, hindi ba’t dapat naman talaga na walang itinatago ‘yang mga politikong ‘yan dahil sila ay ibinoto at nagsisilbi sa bayan. Macky: Sa isang banda kasi partner maaaring maging threat daw yan sa mahahalagang desisyon ng lahat ng ahensya ng pamahalaan. Roel: Sa tingin ko partner eh makatutulong pa nga yan dahil magiging mas maingat sila sa pagdedesisyon at matatakot ang mga corrupt na opisyal. Macky: Eh paano yan partner? Ayon kay Quezon Representative Lorenzo Tañada III, “Pag hindi pa naipasa ang FOI bago mag‐Pasko eh mukhang tuluyan na itong maibabasura.” Roel: Naku! Naloko na!
- 176. 103 Hinalaw at isinulat nina Cyrus Magpantay at Maricar Francia mula sa: http://politikangpinoy.wordpress.com/2012/09/ Mga Gabay na Tanong Ano ang mga bagay na nakapukaw sa iyong isipan habang binabasa ang mga pahayag mula sa binasang halaw na pagtatalakayan sa radyo? Mahusay ang iyong ginawang pagpapaliwanag. Ngayon na nabasa mo na ang isang uri ng programang panradyo punan mo naman ang kasunod na tsart. Unahing sagutin ang tatlong naunang kolum, ang KWH. Sasagutin lamang ang huling kolum, na L pagkatapos na mapag‐aralan ang araling ito. Motibasyon: Radyopinyon Basahin ang mga pahayag ng mga komentarista. Alin sa mga ito ang nagsasaad ng positibo at negatibong pananaw? Isulat sa bituin ang positibo K W H L Ano ang alam mo na? Ano ang nais mong malaman? Paano mo makikita ang nais mong maunawaan? Ano ang iyong natutuhan/ naunawaan? Aralin: Ang Radyo at Pananaliksik Isa sa mga mahahalagang gawain ng mga personalidad sa radyo at telebisyon ay ang pagpili ng paksang tatalakayin sa palabas. Maaaring isipin na tulad din ito ng pagpili sa mga sasabihin sa pagsulat ng isang sanaysay o sa isang proyekto. Ibig sabihin dapat na mahalaga rin ang pagpili ng mga makabuluhang paksa sa mga pag‐uusap sa radyo o telebisyon. Sa bahaging ito susuriin natin kung papaano tayo matutulungan ng ilang gawain nila sa ating pananaliksik. at sa bilog ang negatibo. Gawin sa iyong sagutang papel.
- 177. 104 Ilan sa mga paksang madalas na talakayin ay ang sumusunod: a. Politika b. Mga pangyayari sa isang espisipikong lugar c. Mga pagdiriwang sa Pilipinas d. Katayuan ng ekonomiya ng Pilipinas e. Mga interes at makabuluhang bagay para sa mga inaasahang tagapakinig Hindi mahirap alamin ang interes ng mga tagapakinig dahil sa iba’t ibang pamamaraan ng mga istasyon sa pagkilala sa manonood at tagapakinig. Subalit hindi nila maaaring kunin sa kung saan lang ang kanilang impormasyon. Dahil dito dapat silang manaliksik tungkol sa mga gustong mapakinggan ng kanilang mga tagasubaybay. Ilan sa mga maaari nilang gamitin sa ganitong pananaliksik ay ang survey at panayam. Survey: Gumagamit sila ng survey upang malaman ang mga ito tungkol sa kanilang mga programa. Maaari din silang kumuha ng mga panayam tungkol sa kanilang mga programa. Ang sumusunod ang ilan sa mga posibleng lamanin ng isang survey. 1. Multiple Choice – ito ang mas mabilis na paraan ng pagpapasagot sa isang survey. Mas madali itong sagutin kumpara sa iba dahil sa pipili lamang ang tinatanong ng sagot sa iilang titik. Tingnan nang mabuti ang mga sitwasyon. Alin sa sumusunod na pangungusap ang sa tingin mong sasabihin mo? 1. Katatapos lang ng inyong klase. Tinawag ka ng kaibigan mo para kumain ng tanghalian. a. “Wait lang! May pinapakuha si Ma’am sa may Xerox.” b. “Sandali lang! May pinapakuha si Ma’am sa may Xerox.” c. “Please wait for me! I’ll just get something from the Xerox.” 2. Pumasok ka sa iyong klase nang ika‐pito ng umaga ngunit matapos ang ilang minuto, kinansela ang klase dahil sa bagyo. a. “I hate the rain. I should still be sleeping at this moment!” b. “Kainis naman tong ulan. Dapat tulog pa ako eh!” c. “I hate the rain. Dapat tulog pa ako eh!” 3. Pinakuha mo sa iyong kaklase ang librong pina‐photocopy. a. “How much lahat? May barya kayo sa one thousand?” b. “How much? Do you have change for one thousand?” c. “Magkano lahat? May barya kayo sa isang libo?”
- 178. 105 4. May pagsusulit kayo at wala kang panulat. Hihiram ka sana sa iyong katabi. a. “May panulat ka pa ba na puwedeng hiramin? b. “May extra kang pen? Puwede borrow?” c. “Do you have an extra pen I can borrow?” 2. Pagkilala sa mga sinasang‐ayunan – Bukod sa simpleng multiplechoice maaari ding maglagay ng listahan na nagpapahayag ng kanilang mga sinasang‐ayunan at di sinasang‐ayunan. Isang halimbawa ang sumusunod. Punan ng ekis (X) ang SA kung sang‐ayon, W kung Walang Sagot, at DS kung Hindi Sang‐ ayon sa tapat ng mga pahayag na nakasulat sa kaliwa. Gawin ito sa iyong sagutang papel. Mga Pahayag SA W DS 1. Napalalakas ng wikang gamit ko ang aking loob. 2. Madali akong naiintidinhan sa wikang ginagamit ko. 3. Hindi nakalilito ang wikang ginagamit ko. 4. Ang wikang gamit ko ay mas madaling gamitin sa labas ng klase. 5. Naiintindihan ng lahat ang ginagamit kong pamamaraan ng pagsasalita. 6. Madali kong naipapahayag ang aking mga ideya gamit ang aking wika. 7. Pormal ang wikang ginagamit ko. 3. Likert Scale – Ang Likert scale ay isa sa mga paraan kung papaanong sinusukat ng isang tao ang sarili niya. Bilugan ang bilang na tugma sa wikang ginagamit mo. 1 bilang mas malapit sa Ingles at 5 bilang mas malapit sa Filipino. Ingles Filipino 1‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐2‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐3‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐4‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐5 Ilan lamang ito sa mga maaaring lamanin ng isang survey, maaari ding ayusin at pahusayin ang paraan ng pagtatanong. Bukod sa mga ito maaari ding gamitin ang pagkuha ng panayam sa mga tagasubaybay.
- 179. 106 Panayam Sa paggawa ng isang panayam kailangang planuhin din ang mga dapat na gawin at tatanungin. Subalit kasabay nito ang pagiging handa rin sa pagbuo ng mga pagpapalalim na tanong. Totoong may mga gusto tayong malaman subalit minsan ay di natin makukuha ang nais nating sagot. Minsan may pangangailangan ng pagdedetalye subalit kailangan pa ring tandaan na dapat ay nasa paksa pa rin ang mga tanong. Ang mga gawaing ito ang mga pangunahing batis o mapagkukunan ng impormasyon. Maaaring kumunsulta sa mga libro o sa internet subalit mas makatotohanan ang impormasyon na manggaling mismo sa isang mapagkakatiwalaang batis. Ito ang tinatawag na pangunahing batis ng impormasyon. BAGO SINIMULAN ANG PANANALIKSIK, BASAHIN MUNA ANG MGA DAPAT TANDAAN SA PAKIKIPANAYAM UPANG MAISAKATUPARAN ANG PAGBUO NG DOKUMENTARYONG PANTELEBISYON 1. PAGHAHANDA PARA SA PANAYAM * Magpaalam sa taong gustong kapanayamin * Kilalanin ang taong kakapanayamin * Para sa karagdagang kaalaman i‐klik ang kasunod na site http://www.careerandjobsearch.com/interview_checklist.htm Mga Dapat Gawin Bago Magpanayam Teknik sa Pakikipanayam Bago Magpanayam 2. PAKIKIPANAYAM * Maging magalang * Magtanong nang maayos. * Itanong ang lahat ng ibig malaman kaugnay ng paksa. * Makinig nang mabuti sa sagot ng kinakapanayam. http://www.careerandjobsearch.com/interview_checklist.htm Teknik sa Pakikipanayam Tagumpay sa Pakikipanayam 3. PAGKATAPOS NG PANAYAM * Magpasalamat. * Iulat nang maayos ang nakuhang impormasyon sa panayam http://www.careerandjobsearch.com/post_interview.htm Pagkatapos ng Panayam
- 180. Pagt nata nito kolu kaug Pagp Bum gust bum pag‐ Eher Bila loo tatasa: Teleh Sa gawa amo sa pag‐a . Gamit ang um, ang ika gnay ng teleb papalalim: P muo ng grupo tong gawing muo ng isang ‐uusap tao tu rsisyo: Rady ang bahagi ng ob ng bilog. M hanayan ng aing ito, ikaw aaral ng aral g talaan ng p limang kolu bisyon. Pagbuo ng Sa ong may tiga paraan ng p concept web ungkol sa na yomentaryo g iyong gawa Makinig ng ila Kasagutan w mismo sa iy ling ito. Mag paglalahat n m ay iyong ariling Panan atlo hanggan ananaliksik. b. Iprisenta i piling paksa ain puntahan An Levy, Koo oportunid opinyon a isang isyu pansin. An makatutu maging ep unang hak epektibon malawak n naglalaha ang napapan 107 yong sarili an ging maingat na nasa kabi g sagutin sa naliksik g tiglimang m Mula dito bu to nang tula . n ang alin ma g komentary rdineytor, ZU dad sa kabata at saloobin ka ng kanilang ng pagbibiga long nang m pektibong ta kbang upang ng komentary na kaalaman d ng opinyon nahong mga http: http: odoro tunei radio 3‐new ng makapagt t at matapat lang pahina pagtatapos miyembro at umuo o hum d ng isang sk an sa mga lin yong panrad UMIX Radio; aan na maipa augnay sa isa napiling tala y opinyon ay malaki upang gapagsalita. g makagawa yong panrad n sa pagsulat n o pananaw balita. //www.tv5.co //www.intera o‐l‐‐locsin‐jr‐‐ in.com/radio oonlinenow.co ws‐fm‐online/ tatala ng mga ka sa pagtu sagutin ang s mo sa kab t pumili ng is manap ng pak kit ng talakay nk sa yo ayon kay ay ang pagb ahayag ang k ang napapan kayan at pag yon kay Levy ang kabataa Ayon pa rin ng isang ma dyo ay ang pa t ng isang san w. om.ph/ click r aksyon.com/a ‐‐why‐theyre‐ /Radyo‐Patro om/2011/02/2 / a bagay na iy gon sa hinih g unang apa buuan ng a sang ksa at yan o Elena Botkin bibigay ng kanilang mga nahong isyu, gtuunan ng y ay an ay higit na sa kaniya, a husay at agkakaroon naysay na adyo5 rticle/42031/ afraid‐of‐foi ol‐630‐s14674 25/listen‐to‐9 yong hingi at na ralin n – a o sa a ng ng /te 4/ 92
- 181. 108 Para sa mga walang internet sa klase, maaaring makinig sa radyo sa anumang estasyon sa AM o kaya ay basahin ang kasunod na teksto na kuwentuhang media. Tandaan: Habang ikaw ay nakikinig, sikapin mong magtala ng iba’t ibang detalye tungkol sa: 1. Pamagat ng paksang tinalakay, 2. Mga batayan ng mga salaysay, at 3. Mga paksang pinag‐uusapan. Mga Gabay na Tanong: 1. Tungkol saan ang iyong napakinggan? 2. Paano naging malinaw at kapani‐paniwala ang mga pahayag ng mga komentarista? 3. Paano nagiging makabuluhan ang isang komentaryo? BAGO MAKASULAT NG ISANG DOKUMENTARYONG PANRADYO NARITO ANG MGA DAPAT TANDAAN 1. Magsaliksik ng mga impormasyon 2. Huwag kalimutang banggitin ang mga personalidad na binanggit sa mga detalye upang ipakita ang kredibilidad ng iyong isinulat 3. Magkaroon ng malinaw na pagpapasiya sa paksa KUWENTUHANG MEDIA Posted by Online Balita on June 2nd, 2012 Nakatutuwang makakuwentuhan ang mga kasapi at pinuno ng media sa okasyon ng kaarawan ng magaling na coordinator na si Liza Carreon sa isang forum na kung tawagin ay Tuesday Club sa Pasig City. Magagaling, matatalas, at analitikal ang kanilang mga pananaw sa halos lahat ng isyu o pangyayari sa ating bansa, gaya ng mga usapin ng Panatag Shoal, at ni CJ Renato Corona. Kabilang sa media people na nakausap ko at nakapalitan ng kuro‐kuro ay sina Manila Bulletin Editor‐in‐Chief Cris “Jun” Icban; Butch Raquel, GMA Vice President for Communications; BizNews Asia Magazine Editor‐in‐Chief Tony Lopez, Tony Katigbak (Chairman ng Tuesday Club); Bong Osorio ng ABS‐CBN, ex‐MMDA Chairman Bayani Fernando at ex‐Marikina City Mayor Marides Fernando; ex‐Graphic Editor Manuel Almario; columnist Boo Chanco; Pandan, Catanduanes Mayor Resty de Quiroz, dating reporter ng DZRH, at iba pa. Sa ganitong pagtitipon, hindi masasayang ang iyong oras dahil bukod sa tawanan, biruan, at kumustahan, nakapupulot ka ng matatalino, magaganda, at sariwang opinyon,
- 182. 109 analisis, at personal na paniniwala na kontra o katig sa isang kontrobersiyal na personalidad o usapin. Ang club na ito ay ipinundar ng yumaong sina Max Soliven at Art Borjal. Binigwasan ng China si US State Secretary Hillary Clinton dahil sa remarks nito tungkol sa gusot sa WestPhilippine Sea (South China Sea) na rito ay lantarang dinuduro ng dambuhalang bansa ang sisiw na Pilipinas sa Panatag Shoal. Ayon kay Hillary, lumalabis ang China sa pag‐angkin nito sa nasabing karagatan kontra sa ipinahihintulot ng United Nations Convention on the Law of the Sea (UNCLOS). Nagbabala ang China na hindi dapat makialam ang US sa usaping ito. Maliwanag ang pahiwatig ni Ms. Clinton na tiyak na susugod ang US forces para tulungan ang ating bansa sa sandaling ganap na salakayin at agawin ng China ang Bajo de Masinloc. Sa kabila ng pagbatikos at pagsalungat ng mga makakaliwang grupo na sagad‐ hanggang‐langit ang galit at pag‐ayaw sa United States, walang magagawa o masusulingan ang Pilipinas kundi ang humingi ng tulong (kahit hindi diretsahan) o sumandal sa puwersa ng bansa ni Uncle Sam laban sa alinmang dayuhang lakas na ookupa at manduduro sa atin. Mga Gabay na Tanong 1. Ano ang napansin mo sa mga pahayag mula sa tekstong iyong binasa o sa mga pahayag na iyong napakinggan? 2. May mga salita bang ginamit ang may‐akda o ang mamamahayag upang maging susi sa paglalahad ng mga detalye? 3. Batay sa teksto, paano inilahad ang bahaging ginampanan ng radyo bilang salik ng panitikang popular sa pag‐unlad ng kasalukuyang lipunan? Pagtatasa: Radyopormasyon Pagkatapos mong basahin at unawain ang mga pahayag sa binasang teksto, punan ang kasunod na kahon ng tamang mga impormasyon. Gawin sa papel. Mga nagpapahayag ng impormasyon Mga pahayag ng mga personalidad Sariling pananaw
- 183. 110 Motibasyon: Radyotik na mga Titik Napansin mo ba ang mga salitang may salungguhit sa mga halimbawa ng iskrip panradyo na iyong binasa? Ang mga iyon ay tinatawag na “konsepto ng pananaw.” Mula sa binasang teksto na Kuwentuhang Media, hanapin ang mga salitang tumutukoy sa mga konsepto ng pananaw. Isulat ang iyong sagot sa Ugnay Wika Narito ang ilan pang dagdag na kaalaman upang lubos mong maunawaan kung ano ang tinatawag na Konsepto ng Pananaw. 1. May mga ekspresyong nagpapahayag ng konsepto ng pananaw. Kabilang dito ang ayon/ batay/ para/ sang‐ayon sa/kay, ganoon din sa paniniwala/ pananaw/ akala ko/ ni/ ng, at iba pa. Inihuhudyat ng mga ekspresyong ito ang iniisip, sinasabi, o pinaniniwalaan ng isang tao. Tulad nito: Ayon/ Batay/ Sang‐ayon sa 1987 Konstitusyon ng Pilipinas, ang Filipino ang pambansang wika at isa sa mga opisyal na wika ng komunikasyon at sistema ng edukasyon. Sa paniniwala/ akala/ pananaw/ paningin/ tingin/ palagay ni/ ng Pangulong Quezon, mas mabuti ang mala‐impiyernong bansa na pinamamahalaan ng mga Pilipino kaysa makalangit na Pilipinas na pinamumunuan ng mga dayuhan. Inaakala/ Pinaniniwalaan/ Iniisip kong hindi makabubuti kanino man ang kanilang plano. mga bilog. Gawin sa sagutang papel.
- 184. 111 Sa ganang akin/ Sa tingin/ akala/ palagay ko, wala nang gaganda pa sa lugar na ito. 2. May mga ekspresyong nagpapahiwatig ng pagbabago o pag‐iiba ng paksa at/ o pananaw, tulad ng sumusunod na halimbawa. Gayon man, mapapansing di tulad ng naunang mga halimbawa na tumitiyak kung sino ang pinagmumulan ng pananaw, nagpapahiwatig lamang ng pangkalahatang pananaw ang sumusunod na halimbawa: Sa isang banda/ Sa kabilang dako, mabuti na rin sigurong nangyari iyon upang matauhan ang mga nagtutulog‐tulugan. Samantala, makabubuti sigurong magpahinga ka muna para makapag‐isip ka nang husto. RADYOMENTARYONG MAKABAGO Tandaan: Ang panitikang popular ay may malaking kaugnayan sa kulturang popular na ang mga bagay ay pawang gumagamit ng mga bagong kasangkapan, imahe, diwa, at iba pang kaugnay na paksa, upang maitanghal ang isang uri ng kulturang kakaiba sa dating nakagisnan ng mga Pilipino. Mula sa mga gawaing iyong nabigyang‐tugon mula sa simula ng araling ito, bigyang tugon ang tsart na kasunod sa bahagi ng L. K W H L Pagkatapos mong maitala ang mga bagay na iyong natutuhan, bigyang‐pansin ang mga bagay na nagdulot sa iyo ng maling pag‐unawa. Hingin ang tulong ng iyong guro upang mas malawak at mas komprehensibo ang mga bagay na iyong natutuhan. Sa huli, gumawa ng isang komentaryong sanaysay na tumatalakay sa isang napapanahong isyu. Gawin ito ayon sa hinihinging pamantayan. 1. Dalawang talatang sanaysay na nagbibigay puna o nagsasaad ng iyong sariling pananaw. 2. Gamit ang mga salitang nagsasaad ng konsepto ng pananaw.
- 186. 113 Mahusay na aspektong teknikal Tipong propesyonal ang pagkakagawa sa materyal dahil sa husay ng pagtatagpitagpi ng mga elemento nito. Taglay ang lahat ng kailangang elemento sa mabisang pagbuo ng materyal. Naipapamalas ang kahusayan sa teknikal na pagganap. Taglay ang mga susing elemento sa mabisang pagbuo ng materyal at naipamalas ang angkop na teknikal na pagganap. Naipamalas sa materyal ang minimal na antas ng pagtatagpitagpi ng elemento at teknikal na pagganap. Pagkapraktikal ng rekomendasyon Ang mga inilahad na rekomendasyon ay nagmumungkahi ng kaisipang pangmatagalan sa kamalayan ng madla. Malinaw at kapakipakinabang para sa lahat ang inilahad na rekomendasyon. Makabuluhan ang karamihan sa inilahad na rekomendasyon. May mga rekomendas‐ yong inilahad ngunit hindi malinaw ang iminumungkahi ng mga kaisipan. Kabuuang Marka Naging madali ba para sa iyo ang paggawa ng isang iskrip panradyo? Paano nito naimulat ang iyong isipan sa katotohanan ng buhay? Gawin sa papel. Isa pang mahalagang midyum sa larangan ng broadcast media at hindi maikakailang bahagi ng buhay ng bawat Pilipino ang telebisyon. Naging bahagi at sinasabing kasama nga sa daily routine ng mga Pilipino ang panonood ng mga palabas sa telebisyon simula sa paggising sa umaga sa mga morning show hanggang sa oras na bago matulog sa mga prime time na mga panoorin kabilang na ang mga teledrama, balita, at mga dokumentaryong pantelebisyon. Saglit mang nahinto ang pamamayagpag ng telebisyon noong panahon ng Batas Militar, sumibol naman ang mas matapang na anyo ng balita at talakayan sa mas makabuluhang gampanin ng telebisyon sa mamamayan. Unti‐unting ipinakilala ang telebisyon bilang midyum sa paghahatid ng mahahalagang kaganapan sa bawat sulok ng
- 187. 114 bansa sa pamamagitan ng dokumentaryong pantelebisyon. Dito kinilala ang mga batikang mamamahayag na sina Cheche Lazaro, Abner Mercado, Jessica Soho, Howie Severino, Sandra Aguinaldo, Jay Taruc, Kara David, at iba pa. Nais mo rin bang maging isang sikat at pinagkatitiwalaang dokumentaristang gaya nila? Paano mo lilinangin ang iyong kakayahan? Sa araling ito, tatalakayin naman natin ang ilang mga hakbang upang maging isa kang mahusay na dokumentarista sa telebisyon ‐ kung paanong ang bawat galaw ng tao sa tunay na buhay ay mabibigyang ‐ kulay sa likod ng kamera, at kung paanong ang katotohanang ipinakikita ng isang dokumentaryong palabas sa telebisyon ay naihahatid sa kaalaman ng bawat mamamayan. Panimulang Pagtataya: Paborito Kong Palabas! Simulan pag‐aralan ang tungkol sa telebisyon sa pamamagitan ng pagkilala sa mga programang pantelebisyon sa ibaba. Alin ang pamilyar sa iyo? Pumili ng tatlo at isaayos ayon sa madalas na panoorin. Ipaliwanag kung Telembistiga Pansinin ang mga pamagat ng palabas sa telebisyon na nakasulat sa kasunod na mga kahon. Subukang panoorin o saliksikin ang sumusunod na bakit. ƒ–”‘ ‰‡ ƒ–ƒ ‰ƒ™‹ ƒ–”‘ ƒ–‡† ƒ ‡ –ƒ†‘ ‰ ‹ ‘› ™‡‡ ‡ƒ”–• ‡‡ ‡ † ‡–ƒ™ƒ› ƒ‰ƒ ‰ƒ› ƒ †ƒ
- 188. 115 Mga Gabay na Tanong 1. Ano‐ano ang ipinakikita ng mga larawan? 2. Sino‐sino ang tagapag‐ulat sa mga programang nabanggit? 3. Paano nila tinatalakay ang kanilang mga paksa? 4. Paanong maituturing ang telebisyon, bilang salik ng panitikang popular, upang maging isang malaking impluwensiya sa paghubog ng bagong kabataan? Pangatuwiranan at ipaliwanag. Pagpapalalim: Gulong ng Buhay Telebisyon Magbigay ng mga dahilan kung bakit pinanonood ang programang pantelebisyon. Subuking sagutin ang sumusunod na tanong at ipaliwanag: Ano ang nakaeengganyong bahagi ng programa? 1. Saan ako interesado sa isang programa? Sa kuwento? Tauhan? Lugar na pinagkuhanan? 2. Ano kaya ang genre na kinabibilangan ng programang gusto ko? Panoorin: Teleisipan ng Buhay Kung mayroon kang kompyuter at koneksiyon sa internet, panoorin ang dokumentaryong “PAGPAG FOR SALE” SineTotoo ni Howie Severino na matatagpuan sa http://www.youtube.com/watch?v=5ERcIh2nJx0&feature=related Kung wala nama’y basahin mo ang blog para sa isang dokumentaryong pantelebisyon. palabas. Ipaliwanag ang pagkakatulad nila. INVESTIGATIVE DOCUMENTARIES REPORTER’S NOTEBOOK STORYLINE S. O. C. O. KRUSADA REEL TIME
- 190. 117 Mga Gabay na Tanong: 1. Ano‐ano ang pumukaw sa iyong damdamin habang pinanonood ang dokumentaryo? 2. Bilang kabataan, anong masasabi mo sa mga pangyayaring ito sa iyong lipunan? 3. Anong gampanin ng telebisyon ang ipinakita sa dokumentaryong ito? Narito naman ang mga dagdag kaalaman na dapat mong tandaan na alam kong magagamit mo sa susunod na gawain: Gaya ng pelikula ang mga programang pantelebisyon ay maituturing ding isang uri ng sining na nagsisilbing libangan at gumigising sa isip at damdamin ng isang tao. Ito’y mahalaga at mabisang sangay ng kabatirang panlipunan, pang‐espirituwal, pangkultura, pangmoralidad, pang‐edukasyon, at iba pa. Malaki ang nagagawang impluwensiya nito sa katauhan ng isang nilalang. Ang mga kaisipan, ugali, kabuluhan, at pananaw ng isang nilikha ay maaaring maimpluwensiyahan ng pinanonood na mga programa sa telebisyon. Dokumentaryong Pantelebisyon – Mga palabas na naglalayong maghatid ng komprehensibo at estratehikong proyekto na sumasalamin sa katotohanan ng buhay at tumatalakay sa kultura at pamumuhay sa isang lipunan. Paksa: “Ang telebisyon ba bilang midyum ng panitikang popular ay may malaking impluwensiya sa paghubog ng bagong kabataan?” Mga Nauna nang Nalaman Mga Nalaman at Natuklasan Mga Patunay ng Nalaman at Natuklasan Katanggaptanggap na mga Kondisyon Paglalahat Telementaryo Maraming makabuluhang kaisipan ang tinalakay sa dokumentaryong iyong napanood. Subukin mong dugtungan ang kasunod na mga pahayag upang makabuo ng kaisipang inilalahad nito. Gawin sa sagutang papel.
- 191. Nap may kaug nagp MGA pina lohik o kin 5. pansin mo ba y mga salita gnayang loh papakita ng A KONSEPTO May m agsama. Hali kal tulad ng nalabasan. 1. D 1. Dad _________ 2. Dah ng pagkain 3. Nilil _________ 4. Dah _________ Tangan‐tan dokumenta a ang pagkak ang ginagam ikal. Narito mga konsept ONG MAY KA mga konsep mbawa nito dahilan at b Dahilan at B Nagpapaha bunga o kin Tin relasyong d ginamit, ga mga konse dalhin a ___________ hil _________ n. inis nilang _______. hil sa inspiras ___________ ngan ang p aryong “Gam katulad ng m mit upang m pa ang kara tong may ka AUGNAYANG ptong higit o ang mga ko bunga, layun unga/ Resul ayag ng sanh nalabasan an gnan ang h dahilan/ sanh yon din ang pto. (nakatu 118 ang pag _____. _____ kaya g mabuti syong idinulo ___________ pangarap a mu‐gamo sa D mga pahayag makabuo ng agdagang im ugnayang lo G LOHIKAL na nagigin onseptong n nin at paraan ta hi o dahilan n ng resulta nit alimbawang hi at resulta/ padron ng p ro sa resulta gpag sa binubura sa ang pag ot sa aking p ___________ at paniniwa Dilim,” _____ sa itaas? An g mga eksp mpormasyon ohikal. ng makahulu nagpapahaya n, paraan at ng isang pang to. g mga pangu / bunga. Pan pagsusunod‐s a ang arrow o a karin isipan ang p gpag nang puso ng doku ___. lang ibiniga ___________ no ang iyong presyong na hinggil sa m ugan kapag ag ng relasyo resulta, kon gyayari. Nags ungusap na sinin ang mg sunod ng o palaso) nderya pinanggagali g sa gan umentaryong ay sa akin _________. g napuna? Ta agpapahayag mga ekspresy g pinagugna on o kaugna ndisyon at bu sasabi nama nagpapakita ga pangugna para ngan noo’y g ito, n ng ama, g ng yong ay o yang unga n ng a ng ay na
- 192. Gina pags ugna 2. Pa tulo pad upa 3. Pa halim para 4. K kato kina Makikitan agamit ang sasabi ng da ay na kaya, k araan at Lay Ipinakik ng ng isang ron ng pagpa Sa relasy ng maihudya araan at Res Nagpapa mbawa, naka Mapapa aang ginamit Kondisyon at Maihaha otohanan an alabasan ng a g maipahah mga kawsa ahilan o sanh kaya naman yunin ita ng relasy paraan. Ting apahayag ng yong ito, gin at ang layuni ulta akita ang r aturo sa resu ansing walan t upang maka t Bunga o Kin ayag ang re ng kondisyo arrow. Kung bung Natu nag‐ hayag ang r tib na pang hi samantala , dahilan dit yong ito kung gnan ang ha g relasyon. (N agamit ang m in. relasyong it ulta ang arro ng ginamit na amit ang res nalabasan elasyong ito n. Tingnan g nag‐aaral k ga) sana’y n uto ka sana n ‐aral kang m 119 elasyong da g‐ugnay na ang naghuhu to,at bunga n g paano mak limbawa. Pa Nakatuon sa mga pang‐ug o kung paa ow. a pang‐ugna sulta. sa dalawan ang halimb ka lang nang natuto ka nan nang husto abuti. ahilan at bu sapagkat, d udyat ng resu nito. kakamit ang nsinin ang m layunin ang gnay na para ano nakuku ay sa relasyo g paraan: U bawa kung mabuti, (p ng husto. (bunga + pu unga sa iba’ dahil, dahila ulta o bunga g isang layun mga pang‐ug arrow o pala a, upang, o n uha ang res ng ito. Inihuh Una, tumbali saan nakatu u + kondisyo + kondisyon ’t ibang par n sa at kas a ang mga p in o naiisipa gnay, pati na aso) nang sa gano sulta. Sa m hudyat ng sa ik o salunga uro sa bung on + n) kung raan. si sa ang‐ an sa ang oon mga a ang at sa ga o
- 193. 120 At ikalawa, haypotetikal ang kondisyon; tulad nito: Kapag/ Sa sandaling/ Basta’t (pu + kondisyon + bunga) nag‐aral kang mabuti, matututo ka nang husto. Matututo ka nang husto (bunga + pu + kondisyon) Kapag/ Sa sandaling/ Basta’t nag‐aral kang mabuti. Sa unang paraan (salungat sa katotohanan ang kondisyon), ginamit ang pang‐ugnay na kung at karaniwan itong sinamahan ng sana upang maipakitang salungat nga sa katotohanan ang bunga o kinalabasan. Sa ikalawa, ginamit ang kapag, sandaling … o basta’t upang ipahayag na maaaring maganap ang isang pangyayari kung isasagawa ang kondisyon. Pagtataya Sinematotohanang Kaganapan Gamit ang mga salita o ekspresyong nagpapakita ng mga ugnayang lohikal, sabihin ang kaisipang isinasaad ng bawat larawan. Gawin sa papel. kaisipan kaisipan ` ` ` kaisipan
- 194. 121 Pagkatapos mong makita ang mga larawan, sagutin mo ang sumusunod na tanong. 1. Ano‐ano ang paksa ng mga larawan? 2. Mahusay bang nabubuod ng larawan ang paksa? Ipaliwanag. 3. Ano pa kayang problema sa lipunan ang mahusay na gawing paksa ng ganitong mga paglalarawan? Motibasyon: DokPantele Layunin mo sa gawaing ito na ilapat sa tunay na sitwasyon ang mahahalagang konsepto tungkol sa dokumentong pantelebisyon na iyong natutuhan. Sitwasyon: Taon‐taon ay idinaraos ang pagdiriwang para sa pagkakatatag ng inyong lalawigan. Ngayong taon, naatasan ang inyong Samahang Pangkabataan ng Lalawigan (SPL) upang magkaroon ng isang palabas sa gabi ng pagtatanghal. Bilang Pangulo ng inyong samahan, ikaw ang naatasang manguna sa pagpapalabas na may layuning maipabatid ang kasalukuyang kalagayan ng inyong lalawigan. Ito ay sa pamamagitan ng dokumentaryong pantelebisyon. Ang dokumentaryong inyong itatanghal ay dapat a) gumamit ng wika ng kabataan sa kasalukuyan, b) may mga ekspresyong nagpapakita ng mga konseptong may kaugnayang lohikal, at c) estilo ayon sa halimbawang iyong nabasa o napanood at sa panlasa ng kabataang tulad mo. Bumuo ng isang plano kung papaano iprepresenta ang mga ito. Bumuo ng balangkas ng takbo ng programa. kaisipan kaisipan kaisipan
- 195. 122 Pagnilayan at Unawain Sa bahaging ito, subukang pagnilayan ang sumusunod na gawain upang higit mong mapalalim ang iyong pag‐unawa sa mahahalagang konsepto na nakapaloob sa araling ito. Inaasahan na pagkatapos ng mga gawain, ang lahat ng iyong maling akala o palagay ay naitama na dahil ito ang daan upang mabisa mong mailipat sa tunay na sitwasyon ang mahahalagang konsepto na iyong natutuhan. Ipaliwanag sa pamamagitan ng sumusunod na dayagram kung paano nakatutulong ang Broadcast Media sa Buuin ang pahayag Ang Broadcast Media ay nakatutulong sa ating araw‐araw na pamumuhay sapagkat______________________________________ ________________________________________________________. Pagpapalalim: Pagsasalin Pagkakataon mo nang ilipat ang mahahalagang konsepto na iyong natutuhan sa araling ito. Alam kong kayang‐kaya mo ito. Kung mayroon ka pang hindi nauunawaan, maaari mong tanungin ang iyong guro. Sa pamamagitan ng mga kasanayang iyong natutuhan mula sa mga aralin kaugnay ng broadcastmedia, tiyak na matagumpay na naisakatuparan ang mga gawaing iyong isinagawa! Batid din ang papel na ginagampanan ng broadcastmedia sa paghahatid ng mahahalaga at napapanahong impormasyon na nagdudulot sa pagkakaroon ng kamalayang panlipunan ng mamamayan. Muli, subukin natin ang iyong galing at talino. Nasa kabilang pahina ang isang gawaing tiyak kong kayang‐kaya mong isakatuparan. iba’t ibang kaparaanan sa ating araw ‐araw na pamumuhay. . pagbibigay ng impormasyon 1 . 2 pagpapahayag ng mga pananaw at opinyon 3 . pagpapabatid ng mga pangunahing suliranin 4 . paglalatag ng mga solusyon sa mga pangunahing suliranin 5. aksiyong naisagawa/solusyon sa ipinahatid na mga suliranin ( serbisyo publiko ) RADYO TELEBISYON BROADCAST MEDIA
- 199. 126 Punan ang mga patlang sa bawat bilang upang mabuo ang mga kaisipang isinasaad. 1. Sa pamamagitan ng mga programa sa radyo, __________________________________________________________. 2. Sa panonood ng mga dokumentaryong pantelebisyon, ang kabataan ay __________________________________________________________. Pagbuo ng sarili kong palabas: Bumuo ng grupong may tigatlong miyembro. Siguraduhing may isang mahusay gumuhit, magsulat, at magsalita sa bawat grupo. Para sa gawaing ito kailangang bumuo ang bawat grupo ng isang konseptong palabas. Konteksto: Ipalalabas ang pinakaunang episode ng inyong programa sa susunod na linggo. Para dito kailangang makabuo ng sumusunod: 1. Pamagat ng programa 2. Logo para sa programa 3. Script kung saan ipinakikilala ang layunin at punto ng programa. 4. Guhit ng sumusunod a. Talk Show – hitsura ng set b. Palabas tungkol sa krimen – hitsura ng set c. Palabas tungkol sa isyu ‐ guhit ng lugar na bibisitahin 5. Mga elementong kailangan isama ayon sa format ng mapipiling palabas a. Talk Show – mga magsasalita at mga dahilan kung bakit sila iimbitahan b. Palabas tungkol sa krimen – isang kaso (maaaring inimbento) c. Palabas tungkol sa isang espisipikong isyu – lugar na bibisitahin at maikling paglalarawan dito. Kailangan ding magbigay ng dahilan kung bakit ito ang napili.
- 200. PPan M niti odyu ika Fi ul pa Kagawa Repub ng ilipin ra sa ran ng Ed blika ng Pi Pi no a Mag dukasyon ilipinas lip g-aar 8 ino ral 8 o
- 201. Pan Filip Una ISB Pam akd pam pag ahe nga peli iyon upa taga Inila Kali Pan Dep (De Offi Tele E-m nitikang Pil pino – Mod ang Edisyo BN: 978-971 Paunaw mbansa Bila a ng Pama mahalaan o gkakakitaan ensiya o tan Ang mg alan ng pro kula atbp.) n. Pinagsika ang magam apaglathala . athala ng Ka ihim: Br. Arm ngalawang K partment of pEd-IMCS) ce Address efax: mail Address lipino – Ika dyul para s on, 2013 1-9990-85-7 wa hinggil ang 8293: H halaan ng P o tanggapan ang nasab ggapan ay ga akda / m odukto o br na ginamit apang maha mit ang mg a (publisher) agawaran n min A. Luist Kalihim: Yo f Education ) s: 2nd F Mer Phil (02) s: imc awalong Ba a Mag-aara 7 sa karapa Hindi maaar Pilipinas. G n kung saa bing akda. ang patawa materyales rand name sa aklat na anap at ma ga akdang ) at may-ak ng Edukasy tro FSC landa S. Qu n-Instructio Floor Dorm ralco Avenu lippines 160 ) 634-1054 setd@yaho aitang al atang-sipi. ring magkar ayon pa ma an ginawa Kabilang s an ng bayad (mga kuwe es, tatak o a ito ay sa n ahingi ang p ito. Hindi da ang kara on uijano, Ph.D onal Mater G, Philspo ue, Pasig C 00 o 634-1072 oo.com Isinasaad n roon ng kar an, kailanga ang isang a mga maa d na royalty ento, selek trademark nagtataglay pahintulot ng inaangkin apatang-ari D. rials Counc rts Complex ity 2 ng Seksiyon rapatang-sip an muna an akda upan aaring gaw y bilang kon ksiyon, tula, ks, palabas ng karapat g mga may ni kinakat ng iyon cil Secretar x n 176 ng B pi sa ano m ng pahintulo ng magami win ng nasa ndisyon. , awit, laraw sa telebis tang-ari ng y karapatang tawan ng riat Batas mang ot ng it sa abing wan, syon, mga g-ari mga
- 202. PAUNANG SALITA “Kasabay ng pag-unlad ng bayan ang pag-unlad ng kaniyang mamamayan sa lahat ng aspekto ng buhay.” Tugon sa pag-unlad at pagbabago sa bawat sulok ng mundo ang pagyakap at pakikipagsabayan sa agos na ito ng Panitikang Pilipino. Ang pagpapalit-anyo nito at pagbibihis mula sa makalumang panitikan hanggang sa kasalukuyan upang manapay maipabatid sa karamihan, lalo’t higit sa kabataan ang kayamanang angkin ng Panitikang natatangi, ang Panitikang Pilipino. Alinsunod sa pagbabago ng kurikulum, ang pagbuo ng mga kagamitang panturo at pampagkatuto upang makaagapay sa pagpapalawak ng kaalaman ng mga mag-aaral sa Asignaturang Filipino. Pinaglaanan ng mahuhusay at makabagong pamamaraan upang higit na maiangkop sa uri ng mag-aaral ang mga gawain sa yunit na ito. Naniniwala ang Kagawaran ng Edukasyon na ang mahusay at kalidad na edukasyon ay makakamtan ng bawat isang Pilipinong mag-aaral mula ngayon at sa mga susunod pang henerasyon.
- 203. PASASALAMAT Taos-pusong nagpapasalamat ang mga may-akda sa mga manunulatng mga akdang ginamit sa yunit na ito. Hindi matatawaran ang naging ambag ng kanilang mga akdang pampanitikan upang linangin ang pagpapahalaga sa kulturang Pilipino. Hindi rin mapasusubalian ang kabisaan na maidudulot ng mga akda upang higit na mapagtibay ang pagkakakilanlan ng mag-aaral sa kaniyang identidad bilang mamamayang Pilipino. Nais naming magpasalamat sa sumusunod na manunulat. Michael M. Coroza Mahahalagang Tala sa Katutubong Tugma at Sukat ng Tulang Tagalog Lamberto Antonio Kalungkutan sa Tag-ani Virgilio Almario Agahan Edgar Calabia Samar Panaginip Fray Francisco de San Jose Santa Cruz Gaspar Aquino de Belen Ang Mahal na Passion ni Jesu Christong Panginoon Natin Andres Bonifacio Pag-ibig sa Tinubuang Lupa Emilio Jacinto Pahayag Severino Reyes Walang Sugat Genoveva E. Matute Paglalayag sa Puso ng Isang Bata Jose Corazon de Jesus at Florentino Collantes Bulaklak ng Lahing Kalinis-linisan Jose Corazon de Jesus Bayan Ko Alejandro G. Abadilla Ako ang Daigdig Teodoro Gener Pag-ibig Alejandro G. Abadilla Erotika 4 Jose Corazon de Jesus Pag-ibig Narciso G. Reyes Lupang Tinubuan Gonzalo K. Flores Tahimik Dionisio Salazar Sinag sa Karimlan William Rodriguez II Tabloid: Isang Pagsusuri Carlo J. Caparas Mga Klase ng Komiks Jeystine Ellizbeth L. Francia Kislap ng Bituin Lualhati Bautista Bata, Bata ... Paano Ka Ginawa? Jet Oria Gellecanao Pintig, Ligalig, at Daigdig Howie Severino, Sine Totoo, At GMA Network Papag for Sale
- 204. Talaan ng Nilalaman DOKUMENTARYONG PAMPELIKULA: MIDYUM SA NAGBABAGONG PANLIPUNAN……………………………………. 168 “Bata, Bata... Paano Ka Ginawa?” ni Lualhati Bautista…………………. 171 Elemento ng Pelikula……………………………………………………….. 176 Mga Paraan ng Pagpapahayag……………………………………………. 180 “Pintig, Ligalig, at Daigdig” ni Jet Oria Gellecanao………………………. 182 GLOSARYO………………………………………………………………….. 194 SANGGUNIAN………………………………………………………………. 201
- 205. 6 DOKUMENTARYONG PAMPELIKULA: MIDYUM SA NAGBABAGONG PANLIPUNAN Mga Aralin x Mga Dokumentaryo at Pelikula x “Bata, Bata ... Paano Ka Ginawa?” ni Lualhati Bautista x Susog na Ugnay Panitikan: Dokumentaryong Pampelikula x Elemento ng Pelikula x Mga Paraan ng Pagpapahayag x “Pintig, Ligalig, at Daigdig” ni Jet Oria Gellecanao Pagkilala sa mga Termino Panuto: Kompletuhin ang letra sa mga patlang upang matamo ang mga sagot sa bawat bilang. 1. Isang uri ng pelikula na aktuwal ang pagkuha ng mga pangyayari upang higit itong mas maging makatotohanan. D _ _ u _ _ _ t _ _ y 2. Mga pelikulang gawa ng mga estudyante o mag‐aaral na inilalahok sa mga patimpalak. S _ _ d _ _ t I _ d _ _ _ _ d _ n _ _ i _ m 3. Elemento ng pelikula kung saan nakapaloob ang mga eksena at diyalogo ng mga tauhan at artista. I _ _ _ i _ 4. Isa sa kinikilala at tinitingalang pangalan sa paggawa ng independentfilm ay si B _ _ l l _ n t _ _ e _ d o _ a. 5. Si _ o _ _ _ a _ _ i nay isa sa pinakamahusay na aktor sa kasalukuyan at produkto ng indie films. Batid ko na mayroon ka ng kaalaman tungkol sa mga dokumentaryo at pelikula. Sa tinatawag nating panitikang popular ngayon, ito ay pinagsama, kaya’t tinawag itong “dokumentaryong pampelikula.” Lubha kang magiging interesado sa paksang ito, lalo na sa isang katulad mong kabataan na sa kasalukuyan ay nabubuhay sa modernong panahon na laganap na ang mga modernong teknolohiya na naging bahagi na ng iyong pang‐araw‐araw na pamumuhay. Ngunit bago ang lahat, mayroon tayong mahalagang tanong na magiging gabay mo sa pagtalakay ng araling ito. Aalamin mo kung paanong ang isang dokumentaryong pampelikula ay mabisang instrumento sa pagpapaunlad ng pagkatao at pagbabagong panlipunan? Makatutulong sa iyo ang sumusunod na gabay na tanong upang sa pagtatapos ay masagot mo nang tama ang mga ito.
- 206. 7 Mga Gabay na Tanong: 1. Bilang isang uri ng panitikang popular sa kasalukuyan, paanong ang kahalagahan ng isang dokumentaryong pampelikula, ganoon din ang estilo at kaalamang teknikal ay makatutulong sa mga elementong taglay nito? 2. Paano mabisang maipahahayag ang mga saloobin at damdamin sa isang dokumentaryong pampelikula gamit ang angkop na pangkomunikatibong pagpapahayag? Paano mabisang maipahahayag ang saloobin, damdamin, at mga pananaw para sa isang dokumentaryong pampelikula bilang isang midyum para sa pagbabagong panlipunan? Isulat ang iyong kasagutan sa papel. Gayahin ang pormat. Panimulang Pagtataya: Pag‐analisa Batay sa Nakasaad sa Kahon Pagmasdan at pag‐aralan ang mga nakasaad sa kahon. Ibahagi ang iyong mga kaalaman at pananaw kaugnay ng mga ito. Isulat ang iyong mga sagot sa loob ng mga kahon sa 3‐2‐1 Chart. Gawin sa isang pirasong papel.
- 207. 8 Pagtatasa: Ihasip Natin (Ihambing at Isaisip) Suriin ang mga palabas na kinakatawan sa mga nabanggit na pamagat. Subukin mong ipangkat ang mga ito sa dalawa sa tulong ng kasunod na dayagram. Pagkatapos nito, itala mo ang pagkakatulad ng mga ito kaugnay ng layunin, paraan ng paghahatid nito at mensaheng naiiwan sa mga manonood. Gawin sa papel. Gayahin ang pormat. PELIKULA A. Pagkakaiba B. Pagkakaiba C. Pagkakatulad DOKUMENTARYO ͵ Ano‐ano ang eksena sa pelikula o palabas ang tumatak sa iyong isipan. Maglarawan ng dalawa (2) at ipaliwanag kung bakit. Kung bibigyan ka ng pagkakataon, ano ang isang tanong na nais mong tanungin sa mga tao sa likod ng mga pelikula o palabas na ito? ʹ Alin sa mga palabas o pelikula na nakalarawan ang iyong kinagigiliwan? Magbigay ng tatlo (3) at ipaliwanag kung bakit.
- 208. 9 Paunlarin Ang una mong dapat isagawa ay basahin ang buong teksto, ang iskrip ng pelikula. Makatutulong ito upang malaman mo kung paanong ang isang pelikula ay mabisang instrumento sa pagpapaunlad ng pagkatao at pagbabagong panlipunan. Narito ang isang halimbawa ng isang pelikula at ang isang bahagi ng iskrip nito. Ito ay pinamagatang “Bata, Bata ... Paano Ka Ginawa?” mula sa panulat ng isang batikang nobelista na si Lualhati Bautista. Simulan mo na ang pagbabasa ng iskrip. Tandaan ang mahahalagang detalye nito para sa isasagawang mga pag‐aaral at analitikong pagsusuri. Patalasin mo ang iyong isip at pairalin ang iyong imahinasyon nang sa ganoon kapag ito naman ay iyong pinanood bilang isang pelikula ay mas malawak ang iyong magiging kaalaman sa isang pelikula na katulad nito. Bata, Bata ... Paano Ka Ginawa? (Screenplay) Lualhati Bautista EKSENA 1 : School ground day. Magbubukas ang eksena sa isang choreographeddancenumber ng mga batang babaing kasali sa miss kinderbeautycontest. Ang tugtog: Butsiki. Graduation day ito ng kindergarten class. Puno ang school ground. May mga nanay pa nga na dala pati mga baby nila. Habang ginaganap ang sayaw, kanya‐kanyang hanap ng magandang puwesto ang mga magulang na may dalang camera para makuhanan ang kanilang mga anak. Kabilang na sa kanila si Lea. Siyempre, nasa kalipunan din ng mga tao sina Ojie at Ding. Nakasampay sa kamay ni Ojie ang toga ni Maya, isinusunod iyon kay Lea. Ojie : Nanay, eto ang toga. Lea : Mamaya na iyan, hawakan mo sandali. Ojie : Ang init‐init na po, e! Ayoko nang grumadweyt! Gusto ko po bagsak na lang ako!
- 209. 10 Isang batang lalaking ga‐graduate ang basta na lamang umihi sa upuan niya. Nagpulasan ang mga tao. Tilian ang mga babae, Aaaayyy! Aaaaayyy! Isang batang nagkikislapan ang damit na kulay gold ang kinukurot ng palihim ng kaniyang ina. Ina ng batang kumikislap ang damit: Tahan ka na sabi dyan! Putris ka, dalawang libo ang gastos ko sa baro mo! SUPERIMPOSE, TITLE AND CREDITS EKSENA 2 :School ground. Same day. Natapos ang sayaw ng grupo ng mga bata. Nagpalakpakan. Nagsalita na ang teacher‐emcee sa stage. Teacher‐Emcee : At ngayon naman, magpapakita ng kanilang angking talento ang mga kandidata. Sila ay aawit, tutula, at sasayaw. Tawagin natin ang candidatenumber 1 ... si Arlina de los Santos! (palakpakan) Hahabulin ni Ding si Lea papuntang backstage. Mabilis na iniabot ni Lea ang camera sa kanya. Sa background, sumasayaw ng “Papa, Don’t Preach” ang kandidata. Lea : Hawakan mo, bibihisan ko yong bata! Ding : (pahabol, may warning) Meyk‐apan mo naman kahit konti! Hindi mananalo iyan! (kakalabitin ni Ojie si Ding) Ojie : (impatient na): Tatay Ding, eto yong toga. Ding : Mamaya na iyan. Tutula pa raw yong kapatid mo. EKSENA 3 : School ground. Same day. Makikita sa camera na halos natataranta ang mga ina sa pagbibihis ng kanilang mga anak. From long gown to casual na kasi ang susunod na eksena. Naghahabilin ang bawat isa. Nag‐ooverlapping ang mga diyalogo. Mother 1 : Iyong lines mo, huwag mong kakalimutan ha (kakanta sabay sayaw) “Matayog ang lipad ng saranggola ni Pepe, Matayog ang pangarap ng matandang bingi!”
- 210. 11 Lea : (Habang binibihisan si Maya) Huwag kang kakabahan. Basta’t banat lang nang banat, tapos! Katuwaan lang naman ‘to. Ang importante, kung ano ang laman ng utak at puso. Hindi ng mukha (itataas ng daliri ang baba ng anak) Sige, ha? Pagbutihin mo! Shot ng emcee sa stage. Emcee : Ang susunod naman pong magpapakita ng kaniyang talento ay si candidatenumber 7. Estudyante ni Miss Maglinao, kinder, section Pussycat, 7 years old, math ang favoritesubject niya: Maria Natalia Bustamante Gascon. Sisiksik si Lea papunta sa unahan, nakaumang na ang camera. Kasunod niya sina Ding at Ojie. Lea : Excuseme po! Excuseme po! Sa stage, uumpisahan na ni Maya ang kanyang tula. Kumpleto sa acting. Maya : Ang tiyan ng nanay, malaki’t mabilog. Ano iyon? Tanong ni Ojie sa nanay. Bola? Bola ng basketbol? Hindi, iba. Puwedeng paglaruan? Hindi at may laman. Ano ang laman, ha ‘Nay? Sorpresa, sorpresa! Ang sorpresa nang lumabas, ako pala! Paanong ang bola ay naging si Maya? Biglang tawa si Nanay: “Paglaki mo na Ojie ... saka mo malalaman.” Ding : (kay Lea) Turo mo, turo mo yon? Pambihira ka ... hindi mananalo yon! Magsisimula na ang graduationmarch. (Sa backstage) Nakaupo si Lea sa harapan ng anak, mini‐medyasan niya ito para sa sapatos na itim. Ding : (kay Maya) Sana naman anak, iba na lang ang tula mo. Hindi mananalo iyon.
- 211. 12 Lea : Di bale, kahit hindi manalo ‘no! Hindi naman ‘yan pagandahan. Ding : Pambihira ka! E ba’t sumali ka pa sa beautycontest? Maya : (Medyo magsisimangot konti) Kuya, akin na ang toga ko, maka‐ graduate na. Kukunin na ni Lea ang toga. Hindi pa rin ibababa ni Ojie ang kamay niya. Ojie : (medyo naaasar na) Gusto n’yong itanong kung anong nangyari sa kamay ko? Namatay na, o ... naging bato na! Sa isang banda, medyo pa‐ismid na binibihisan ng nanay ang batang nakagold na pahikbi‐hikbi pa rin. Ina : Wala na, natapos na ang Miss Kinder. Ang mahal‐mahal pa naman ng baro mo. Dalawang libo iyan. Aatungal na naman ang bata. Pagpapalalim: Hagdanaw (Hagdan at Pananaw) Mula sa ibaba patungo sa itaas, sagutin ang sumusunod na tanong upang makuha ang bandila. Lalo pa nitong palalalimin ang kaalaman, pagkilala sa sarili, at pagkamulat sa kapaligiran. Isulat ang sagot sa papel.
- 213. 14 Ang ilan sa mga pelikula ay nagreresulta bilang dokumentaryong pampelikula sapagkat pangunahing layunin nito ang magbigayimpormasyon, manghikayat, magpamulat ng mga kaisipan, at magpabago ng lipunan. Sa mas malawak nitong pakahulugan, ito ay isang ekspresyong biswal na nagtatangkang makita ang realidad at katotohanan. Sa mga unang taon noong 1900, nagsimula na ang paglikha ng mga dokumentaryong pampelikula. Ito ay isang salitang Pranses na ang pangunahing inilalarawan ay ang pagkuha ng iba’t ibang mga eksena sa anumang gawain ng mga tao sa araw‐araw. Inilalarawan ito bilang ang aktuwal na tanawin o eksena. At sa patuloy na pagdaan ng panahon, naipakita sa mga tao ang nakakatulad na dokumentaryo tulad ng travelogue, newsreeltradition, at cinematruth. Malaki umano ang ginampanang bahagi nito sa bawat bayan noon, sapagkat ito ang naging instrumento laban sa politika at maling pamamahala, dahil sa ipinakita nito ang realidad. Naging wartimepropaganda, ethnographicfilm, at nagsilbing inspirasyon upang makamit ang maraming tagumpay noon. Sa pamamagitan ng tinatawag na “CinemaVerite”ang salitang French na nangangahulugang “film truth” o “pelikula totoo” kung saan nagkaroon ng totohanan at aktuwal na pagtatagpo at pag‐uugnay ng mga pangyayari sa pagitan ng filmmaker o tagalikha ng pelikula at ng kaniyang film subject o pinakapaksa ng dokumentaryo. Sa pamamagitan nito, mas nagiging makatotohanan, mabisa, at makabuluhan ang isang dokumentaryo. Sa ating modernong kapanahunan ngayon at gaya na din ng ilang mga nabanggit, karaniwang nauuso ang mga independent o indiefilms, shortfilms, advertisements, at mga video advocacies bilang bahagi ng kulturang popular at panitikang popular nating mga Pilipino. Aralin: Elemento ng Pelikula Higit pa rito, dapat mong malaman na ang isang epektibong dokumentaryong pampelikula ay nagtataglay ng sumusunod na elemento: Mga Elemento ng Pelikula a. Sequence Iskrip – Pagkakasunod‐sunod ng mga pangyayari sa isang kuwento sa pelikula. Ipinamamalas nito ang tunay na layunin ng kuwento. b. Sinematograpiya – Pagkuha sa wastong anggulo upang maipakita sa manonood ang tunay na pangyayari sa pamamagitan ng wastong timpla ng ilaw at lente ng kamera.
- 214. 15 c. Tunog at Musika – Pagpapalutang ng bawat tagpo at pagpapasidhi ng ugnayan ng tunog at linya ng mga diyalogo. Pinupukaw ang interes at damdamin ng manonood. Iba pang mga Elemento a. Pananaliksik o Research – Isang mahalagang sangkap sa pagbuo at paglikha ng dokumentaryo dahil sa pamamagitan nito ay naihaharap nang mahusay at makatotohanan ang mga detalye ng palabas. b. Disenyong Pamproduksyon – Pagpapanatili sa kaangkupan ng lugar, eksena, pananamit, at sitwasyon para sa masining na paglalahad ng biswal na pagkukuwento. c. Pagdidirihe – Mga pamaraan at diskarte ng direktor kung paano patatakbuhin ang kuwento sa telebisyon o pelikula. d. Pag‐eedit – Ito ay pagpuputol, pagdudugtong‐dugtong muli ng mga negatibo mula sa mga eksenang nakunan na. Dito ay muling sinusuri ang mga tagpo upang tayain kung alin ang hindi na nararapat isama ngunit di makaaapekto sa kabuuan ng istorya ng pelikula dahil may laang oras / panahon ang isang pelikula. Gawain: Patinikan sa Panitikan Sa panonood mo ng mga dokumentaryo at pelikula ay may mga senaryo na nakintal sa iyong isipan. Marahil tumagos pa nga sa iyong puso’t damdamin. Iguhit sa loob ng kahon ang ilan sa mga eksenang iyong naibigan. Ipaliwanag kung ano ang kahulugan nito. Gayahin ang pormat.
- 215. 16 Mga Karaniwang Uri ng Anggulo at Kuha ng Kamera 1. Establishing / Long Shot – Sa ibang termino ay tinatawag na scene‐setting. Mula sa malayo ay kinukunan ang buong senaryo o lugar upang bigyan ng ideya ang manonood sa magiging takbo ng buong pelikula o dokumentaryo. 2. Medium Shot – Kuha ng kamera mula tuhod paitaas o mula baywang paitaas. Karaniwang ginagamit ito sa mga senaryong may diyalogo o sa pagitan ng dalawang taong nag‐uusap. Gayundin, kapag may ipakikitang isang maaksiyong detalye. 3. Close‐Up Shot – Ang pokus ay nasa isang partikular na bagay lamang, hindi binibigyang‐diin ang nasa paligid. Halimbawa nito ay ang pagpokus sa ekspresiyon ng mukha; sulat‐kamay sa isang papel. 4. Extreme Close‐Up – Ang pinakamataas na lebel ng close‐up shot. Ang pinakapokus ay isang detalye lamang mula sa close‐up. Halimbawa, ang pokus ng kamera ay nasa mata lamang sa halip na sa buong mukha. 5. High Angle Shot – Ang kamera ay nasa bahaging itaas, kaya ang anggulo o pokus ay nagmumula sa mataas na bahagi tungo sa ilalim. 6. Low Angle Shot – Ang kamera ay nasa bahaging ibaba, kaya ang anggulo o pokus ay nagmumula sa ibabang bahagi tungo sa itaas. 7. Bird’s‐Eye View – Maaari ding maging isang aerial shot na anggulo na nagmumula sa napakataas na bahagi at ang tingin ay nasa ibabang bahagi. Halimbawa nito ay ang senaryo ng buong karagatan at mga kabundukan na ang manonood ay tila isang ibong lumilipad sa himpapawid. 8. Panning Shots – Isang mabilis na pagkuha ng anggulo ng isang kamera upang masundan ang detalyeng kinukunan. Halimbawa nito ay ang kuha sa isang tumatakbong sasakyan o isang taong kumakaripas ng takbo.
- 216. 17 Mula sa mga naunang gawain, nabatid natin na upang maging nakasisiya at mabisa ang isang dokumentaryong pampelikula, mahalagang isaalang‐alang ang bawat kuha at anggulo ng kamera na tinatawag na camerashotsandangles nito sapagkat lalo nitong pinagaganda ang screenplay ng isang obramaestra. Malaki rin ang bahaging ginagampanan nito sa emosyon, lalim at kakintalan, at ang magiging implikasyon ng isang dokumentaryo sa mga manonood nito. Pagtatasa: Kuha Ko, Hula Mo Matapos mong matutuhan ang iba’t ibang uri ng anggulo at kuha ng kamera at ang kahalagahan nito sa pelikula, ngayon naman ay muli kang gumuhit sa papel ng ilan sa mga eksena mula sa mga napanood mong pelikula batay sa anggulo ng kamera na iyong natutuhan. Maaari ding gumupit ng mga larawan ng mga eksena sa pelikula mula sa magasin o pahayagan. Tukuyin lamang kung anong uri ng camera shot ang ipinakita at ang nais nitong ipahiwatig.
- 217. 18 Isa pang mahalagang aspekto ng dokumentaryong pampelikula ay ang Komunikatibong Paggamit ng mga Pahayag o Mga Uri ng Pagpapahayag. Sa pamamagitan nito, higit nating naipauunawa ang mga ibig ipahiwatig ng tauhan sa paraan ng kaniyang mga pananalita. Uri ng Kuha: _______________________ __________________________________ Nais Ipahiwatig:______________________ ____________________________________ ___________________________________ Uri ng Kuha: _______________________ __________________________________ Nais Ipahiwatig:______________________ ____________________________________ ___________________________________ Uri ng Kuha: _______________________ __________________________________ Nais Ipahiwatig:______________________ ____________________________________ ___________________________________
- 218. 19 Aralin: Mga Paraan ng Pagpapahayag Lalo na sa wikang Filipino, ang bawat pahayag na ating sinasabi ay tumutugon sa anumang layunin at pangkomunikatibong pahayag gamit ang wika upang epektibo nating maiparating ang ninanais na mensahe o reaksiyon. Pansinin mo ang sumusunod na pangungusap. A. Pagpapahayag at pag‐alam sa kaisipan at saloobin 1. “Taos‐puso kong tinatanggap ang iyong mga ipinayo.” (pagtanggap) 2. “Maaari kayang mangyari ang kaniyang mga hinala?” (pag‐aalinlangan) 3. “Nakalulungkot isipin, ngunit hindi ko kailanman sinabi ang mga pananalitang yaon.” (pagtanggi) 4. “Talagang sumasang‐ayon ako sa iyong mga suhestiyon.” (pagsang‐ayon) 5. “Ikinalulungkot ko, tahasan akong sumasalungat sa iyong mga pahayag.” (pagsalungat) B. Pagpapahayag at pag‐alam sa angkop na ginagawi, ipinakita, at ipinadarama 1. Pagbibigay‐babala “Mag‐ingat ka sa lahat ng iyong mga lakad.” (pagbibigay‐babala) “Huwag kang magpabigla‐bigla sa iyong mga desisyon.” 2. Panghihinayang “Sayang, tama sana ang aking kasagutan.” “Kung naipagtapat ko lamang sa kaniya ang lahat, hindi sana nangyari yaon.” 3. Hindi Pagpayag “Hindi yata sapat kung ganoon lamang ang inyong gagawin.” “Bahala na kayo sa anumang hakbang na nais n’yong isagawa.”
- 219. Pagtatasa Aralin: Pa N magkakar pagpapah sanaysay ang sagot a: Pahayag Ko Bigk kung anong sagot mula s ahayag Ko, In gayon nama roon ng kasa hayag at paga at isulat ang t. Sundin ang o, Tugon Mo asin ang sum gawi ng pags sa kahon sa it terpretasyon an ay basah anayan sa ati alam ng mga iyong mga ka pormat. musunod na li asalita ang na taas. Isulat sa n Mo in mo ang ing tinatalaka kaisipan, sal asagutan. Ipa 20 nya o mga pa akapaloob sa a papel ang m sanaysay na ay na paksan loobin, pagga aliwanag din a ahayag batay bawat pangu mga sagot. a ito. Sa pa ng pangwika. awi, at pagda ang kahuluga sa iyong nap ungusap. Pilli mamagitan . Nakapaloob ama. Hanapin an ng bawat p panood. Alam n ang tamang nito ay higit b dito ang ila n ang mga it pahayag. Isula in g t ka pang an sa mga to mula sa at sa papel
- 220. 21 Pintig, Ligalig, at Daigdig Jet Oria Gellecanao “Sadyang mabilis ang paglipas ng panahon. Ang bawat araw ay nagiging mga oras, ang bawat oras ay nagiging minuto, ang bawat minuto ay nagiging mga segundo na lamang. Kaya naman, maging ang pintig ng bawat sandali, ng bawat puso, ng bawat bagay, at nilalang sa mundo ay sumasabay din sa isang maligalig na daigdig.” Sa umpukan ng nakatatanda ay madalas marinig ang mga usapang ito “Talagang sang‐ayon ako sa mga pahayag na ito,” wika ng isang lola. “Kakaiba na ang panahon sa ngayon, mas higit na mapanganib! Mas matigas na rin ang ulo ng ilang kabataan!” sambit naman ng isa. Sumagot naman itong si lolo: “Hindi ako sang‐ayon diyan, mas marurunong at mas maabilidad na ang mga bata sa ngayon.”Kaya, kabataan, sino ka sa mga nabanggit nila? Paano mo pinatunayan sa iyong sarili ang taglay mong mga talento at taglay na kaalaman? Madalas din silang magpayo sa atin: “Mag‐ingat ka sa iyong paglakad, at baka ika’y madapa, mas malalim ang sugat.” Dapat lamang na pakinggan natin ang mga payong ito sabay sambitin ang mga katagang, “Taos‐puso po naming tinatanggap ang inyong mahalagang mga paalaala at mga gintong kaisipan.”Kaisipang nagpapaalala sa atin na nawa’y tahakin natin ang tama at tuwid na landas. Sa kabilang panig, tanggapin natin ang katotohanan na may mga pagbabagong nagaganap sa kasalukuyang panahon. Tunay ngang kakaiba na talaga sa ngayon ang takbo ng buhay. Makikita ito sa uri at estilo ng pamumuhay ng bawat isa. Sa paraan ng kanilang mga pananalita at gawi at lalo na sa kanilang mga pananaw, paniniwala, at paninindigan sa buhay. Isa sa mga higit na nakakaimpluwensiya sa mga tao ngayon ay ang pag‐usbong ng modernong teknolohiya. Idiniriin sa atin ang konsepto ng “Globalisasyon” at ang paglitaw ng teoryang Global Village kung saan ang mundo, ang bawat bansa at bayan na naririto ay wala nang anumang mga hadlang o tagapamagitan lalo na sa larangan ng pakikipagtalastasan. Nariyan ang Internet, Facebook, Twitter, YouTube, Skype, at iba pa upang mas higit na mapadali at mapabilis ang komunikasyon. Kasabay ng pag‐unlad ng teknolohiya, ay ang paniniwala ng karamihan na dahil sa labis na ang kasamaan ng tao, sandali na lamang at magugunaw na ang mundo. Maaari kayang mangyari ang iba’t ibang mga hula ng mga tao tungkol dito? Tandaan natin, nilikha ng Diyos ang tao at ang daigdig hindi upang gunawin at sirain lamang ito. Sa halip, ang mga bagay na hindi karapat‐dapat manirahan dito ang siya lamang niyang aalisin. Tanging siya lamang at wala nang iba pa ang nakaaalam kung kailan mangyayari ang pagpuksa sa mga masasama at sa sumisira ng kanyang mga nilikha. Kaya mga kapuwa ko kabataan, panahon na upang ikaw ay magbulaybulay. Ano na ang nagawa ko para sa aking sarili? Para sa aking kapuwa? Higit sa lahat, ay ang iyong magandang kaugnayan sa Diyos. Kaya’t ito ang tamang panahon upang harapin ang mga bagong hamon sa buhay.
- 221. 22 Magpatuloy ka, upang minsan sa isang araw ng iyong buhay ay hindi mo masambit ang mga katagang “Sayang, kung ginawa ko lamang sana iyon.” Sadyang mabilis ang paglipas ng panahon, ang bawat araw ... nagiging oras, nagiging minuto hanggang maging segundo. Ang bawat pintig, pintig ... at pintig sadyang may ligalig sa ating daigdig ... Kabataan! Panahon na upang tanggapin mo ang hamon sa iyo! Pahayag: _____________________________ Paliwanag/Interpretasyon: __________________________________ Pahayag: _____________________________ Paliwanag/Interpretasyon: __________________________________ Pahayag: ______________________________ Paliwanag/Interpretasyon: ___________________________________ Pahayag: ______________________________ Paliwanag/Interpretasyon:____________________________________ Katutubo – Kapatid, Kapamilya’t Kapuso Sumulat ng isang talata tungkol sa kung paano pahahalagahan ang mga kapatid nating katutubo. Gumamit ng mga pangungusap na may angkop na komunikatibong pagpapahayag. Lapatan ito ng sariling pamagat. Gawaing Bahay: Ako sa Noon at Ngayon ng Aking Lugar Magturo sa isang nakatatanda (maaaring lola, lolo, o magulang) ng isang panibagong bagay o gawain na sa tingin ninyo ay kumakatawan sa inyong henerasyon. Pagkatapos ay subukan ding magpaturo ng isang bagay o gawain mula sa kanilang henerasyon. Pagkatapos nito ay sumulat ng isang papel na naglalarawan sa ginawa at sumasagot sa sumusunod na tanong: “Anong kultura kaya ang nailarawan sa impormasyong ibinahagi ninyong dalawa? Ano ang kapansin‐pansin sa inyong mga henerasyon?” Pagnilayan at Unawain
- 222. M dokumen kahalagah pampeliku ng mga ar malalim n upang ma Narito ang kung paa pagkatao Pagtatasa A pakahulug ginagalaw Isulat sa p Ip diyalogo. isipan, big Mula sa mga taryong pam han nito lalo ula ay ang isk rtistang guma na pagpapaka agsilbi itong g ilan pang ga anong ang is at pagbabago a: INTERDAYA ng sumusuno gan? Ipaliwa wan sa ngayon papel ang sag pinakikita lam Ngayon ay m gyan ito ng pa a naunang pelikula. Kab na sa panah krip kung saa aganap. Sa pa ahulugan, sap kamalayan u awain na ma sang dokume ong panlipun AL (Diyalogo od na diyalog anag ang ka n. ot mang nito na muling balika agpapakahulu pinag‐aralan ilang na rito hon ngayon. A n nakapaloob ananaw ng sc pagkat mula s pang buksan ay kinalaman entaryong pa an? Ko, Interpret go ay halaw s ugnayan nito a mahalaga s n ang ilang ugan. 23 , naging lit ang pagsusur Ang isa sa pi b ang mga diy criptwriter at sa mga ito ay ang isipan n dito upang h ampelikula a tasyon Mo) a dokumenta o sa tunay sa mabisang diyalogo sa aw ang ma ri sa nilalama inakamahalag yalogo o mga ng direktor, makukuha m ng bawat isa higit pa nating ay mabisang aryong napan na buhay a komunikasy dokumentary ahahalagang an nito at kun gang element a pananalitan ang mga diya mo ang mga n tungkol sa m g mapalalim a instrumento nood. Paano i t sa kalagay yon ang pagp yong pinanoo konsepto t ng ano ang pa to ng dokum g namumuta alogong ito ay nakapaloob na mga isyung p ang iyong pag o sa pagpap ito maaaring yan ng ating papakahuluga od na tumim ungkol sa anlipunang mentaryong wi sa bibig y may mas a mensahe panlipunan. g‐unawa sa aunlad ng bibigyang‐ g lipunang an sa mga o sa iyong
- 224. 25 dokumentaryong pampelikula, at iba pang uri ng mga de‐kalidad na pelikula. Kaya’t ang matataas na uri ng mga obra‐maestra na katulad ng mga ito sa larangan at industriya sa paglikha ng pelikula ay nararapat lamang tangkilikin bilang bahagi ng kultura at panitikang popular sa ating bansa. Hindi lamang ito nakalilibang kundi naimumulat nito ang ating kamalayang panlipunan, at kung ano ang naging implikasyon o bisa nito sa iyo bilang mag‐aaral. Ipaliwanag ang naging implikasyon sa iyo ng isang pelikula o dokumentaryong pampelikula na iyong pinanood batay sa sumusunod na aspekto. Gawin sa papel. Gayahin ang pormat. Pagpapalalim: Ako Mismo, Kikilos Ako! Ngayong alam mo na ang naging implikasyon sa iyo ng akda, panahon na upang ibahagi mo naman kung paano ka makatutulong sa iyong pamayanan bilang isang batang lider sa pagharap at paglutas ng mga suliraning panlipunan na kinakaharap sa kasalukuyan. Magsimula sa Pamagat ng Pelikula: __________________________ IMPLIKASYON Kaugnayan sa Tunay na Buhay SARILI LIPUNAN PAMILYA pamamagitan ng pagbuo ng sumusunod na concept web .
- 225. 26 Pumili ng isang ideya mula sa nabuong concept web. Bumuo ng konkretong plano kung papaano mo ito magagawa. Sumulat ng hakbang upang maisakatuparan ito. Bukod dito bumuo rin ng maikling paliwanag kung bakit ito ang napiling gawan ng plano. Sa pagsulat subukang patunayan ang halaga ng gawaing ito. Pagsasalin: Iskripkoto Sa pagtatapos ng araling ito, inaasahan na ikaw ay makalilikha ng isang iskrip para sa isasagawang multimedia presentation gamit ang iba’t ibang uri ng mga pagpapahayag. Ngunit bago iyon, dapat mong malaman na bago ka gumawa ng isang iskrip para sa mga diyalogo ay dapat mo itong simulan sa pagbuo ng isang sequence script na magsisilbi mong pinakapundasyon at pinakagabay sa iskrip na iyong isusulat. Narito ang isang halimbawa, basahin, pag‐aralan, at unawain mo itong mabuti. ANG ISKRIP NG MGA EKSENA (SEQUENCE SCRIPT) Eksena Bilang at Tagpuan Kuha at Anggulo ng Kamera Mga Detalye/ Paglalarawan at Kaisipan ng Eksena Mga Tauhan at Iba pang Datos na Kinakailangan
- 227. 28 Upang Malampasan ang Kahirapan.” Ehersisyo: Isulat ang wastong sagot sa patlang. 1. Ito ay isang uri ng camera shot na sa ibang katawagan ay scene setting.____________ 2. Isang elemento ng pelikula na ang pangunahing konsentrasyon ay ang pagpapanatili sa kaangkupan ng lugar, eksena, pananamit, at sitwasyon para sa masining na paglalahad ng biswal na pagkukuwento. ____________ 3. May katuturang “pelikula totoo” at katangian ng isang dokumentaryong pampelikula upang maipakita ang realidad at aktuwal na pangyayari. ____________ 4. Terminong French na ang ibig sabihin ay ang aktuwal na pagtatagpo at pagkuha ng pangyayari ng isang filmmaker at ng kaniyang film subject. Naging pamamaraan ng mga makabagong direktor sa kasalukuyan. ____________ 5. Ito ang mga pelikulang may malayang tema at pamamaraan, sapagkat pangunahing layunin nito na buksan ang kamalayang panlipunan ng mamamayan. ____________ PAGNILAYAN AT UNAWAIN Ipaliwanag kung paano nakaapekto at nakaimpluwensiya ang sumusunod na aspekto o mga bagay sa pagbabago ng mga anyo ng panitikan mula sa Batay sa iyong natapos na gawain, buuin ang sumusunod na pahayag. Napag‐alaman ko na bilang anyo ng panitikan, ang tradisyonal ay _________________________. Sa paglipas ng panahon, nagkaroon ng mga pagbabago mula sa tradisyonal na uri ng panitikan tungo sa popular dahil sa ________________________. Nakatutulong ang panitikang popular upang __________________. Bilang isa sa mga kabataan, sisikapin kong ____________________________. Pangwakas na Pagtataya: Basahin ang nakasulat sa loob ng kahon: tradisyonal na uri tungo sa mga panitikang popular. Lengguwahe / Wika Makabagong Teknolohiya Mga Suliranin at Kalagayang Panlipunan Prinsipyo at mga Paniniwala Tradisyonal na Anyo ng Panitikan Panitikang Popular
- 228. 29 Nalalapit na ang Social Awareness Campaign na tatampok ng mga likhang‐sining na tumatalakay sa mga suliraning panlipunang kinasasangkutan ng kabataan. Bukas ang patimpalak sa lahat at hinihikayat ang mga barangay na lumahok dahil sa tampok na paksa. Nakita ng pamunuan ng inyong barangay ang oportunidad ng naturang patimpalak sa pagpapaigting ng responsibilidad at paninindigan ng kabataan sa inyong barangay. Ikaw ang pinili ng barangay na maging kinatawan sa MAF. Bumuo ka ng isang multimedia campaign o kampanya tungo sa kamalayang panlipunan gamit ang multimedia na maglalahad sa isang suliraning kinasasangkutan ng kabataan ng inyong barangay at mga paraan upang masolusyunan ang mga ito. Ang materyal na iyong bubuuin ay huhusgahan gamit ang sumusunod na pamantayan: komprehensibong paglalahad, malikhaing paggamit ng wika, kahusayang teknikal, at praktikal na mga rekomendasyon. Ang mabubuong kampanya tungo sa kamalayang panlipunan o social awareness campaign ay maaaring ilathala gamit ang iba’t ibang midyum na iyong natutuhan mula sa modyul na ito. Nariyan ang print media na gamit ng mga kontemporaryong uri ng panitikan gaya ng komiks.Maaari ding bumuo ng isang dokumentaryo o documentary clipsa anyongvideona siya namang ginagamit na midyum sa pagpapalabas ng mga dokumentaryo sa telebisyon at pelikula. Maaari ding i‐post sa internet ang malilikhang campaignmaterial. Inaasahang maitatampok sa bubuuing kampanya ang mga suliraning umiiral sa inyong barangay at ang magagawa ng kabataan sa paglutas ang mga umiiral na suliranin ayon sa inyong taglay na kakayahan at abilidad. Ngunit bago ito tuluyang simulan, kinakailangang makalikha kayo ng isang balangkas sa isasagawang campaign material. Kabilang na rito ang mahahalagang mga plano para maisakatuparan ang proyekto. Maisasagawa lamang ito kung makalilikha kayo ng sequence at dialoguescript na siya ninyong magiging batayan para sa pangkalahatang produkto. Bago tuluyang isagawa ang nakaatang na gawain, narito ang ilang mahahalagang paalala at mga hakbang sa pagbuo at paglikha ng iskrip para sa mga eksena sequencescript at iskrip na pandiyalogo 1. Tandaan na ang isasagawa mong iskrip ay dapat na maging makatotohanan upang higit itong maging kapani‐paniwala. 2. Magbigay lamang ng mga konkretong halimbawa, ngunit huwag kalimutang maging malikhain. 3. Maging diretso sa punto kapag isinasagawa ang mga diyalogo. Gamitin ang iba’t ibang uri ng mga pahayag na pangkomunikatibo gamit ang wastong wika nito. 4. Maging espisipiko kung sino ang partikular na iyong pinatutungkulan sa pagsulat ng mga diyalogo. 5. Dapat na magkakaugnay ang bawat diyalogo at eksena ng isang mabisang iskrip. Narito naman ang magiging pamantayan sa mabubuong campaignmaterial
- 229. 30 x Orihinalidad at Pagkamalikhain ‐ 40 % x Pagkakaugnay ng Diwa at Eksena ‐ 20 % x Linaw ng Kaisipan at Mensahe ‐ 10 % x Epektibong Gamit ng Wika ‐ 20 % x Aplikasyong Teknikal ‐ 10 % 100 % Kaugnay nito, narito ang mga batayan at pamantayan sa pagmamarka ng isasagawang proyekto: MGA PAMANTAYAN Kapugaypugay 4 Magaling 3 Umuunlad 2 Nagsisimula 1 MARKA Masaklaw na paglalahad ng napapanahong impormasyon Komprehensibo at makabuluhan ang napapanahong mga impormasyong inilalahad sa materyal alinsunod sa paksang itinatampok. Masaklaw, makabuluhan, at napapanahon ang mga impormasyong inilalahad sa materyal alinsunod sa paksang itinatampok. Makabuluhan at napapanahon ang mga impormasyong inilalahad sa materyal alinsunod sa paksang itinatampok ngunit may mga detalyeng hindi nailahad. May makabuluhan at napapanahong mga impormasyong inilahad sa materyal tungkol sa paksang itinatampok ngunit limitado ang mga ito. Masining at maingat na paggamit ng wika Natatangi ang paggamit ng wika ng kabataan nang higit pa sa inaasahang pamamaraan sa materyal. Masining at maingat na nagamit ang wika ng kabataan sa kabuuang pagpapahayag sa nabuong materyal. Masining at maingat na nagamit ang wika ng kabataan sa karamihan ng pahayag sa nabuong materyal. Masining na ginamit ang wika ng kabataan sa karamihan ng pahayag sa nabuong materyal ngunit hindi maingat ang paggamit.
- 241. 42 Pahayagan Pilipino Mirror. Eros Atalia. Dagling Katha, Oktubre 29, 2012 Magasin Awake! Magazine, Social Networking, Watchtower Society, September 2010 Magasing Gumising! Gabay sa Paggamit ng Kompyuter, Oktubre 2011 Internet AĖonuevo, Roberto Alimbukad (http://alimbukad.com/2008/08/08/angeditoryal‐ bilang‐lunsaran‐ng‐panunuri/) http/www.youtube.com/watch http://iskwiki.upd.edu.ph/images/1/12/Working_while_in_class.pdf http://the1010project.multiply.com/journal/item/34/34?&show_interstitial=1&u= %2Fjournal%2Fitem http://www.ampedasia.com/forums/showthread.ph http://www.balita.net.ph/2012/06/kuwentuhang‐media/#.UKseSO_QVyw http://www.gmanetwork.com/news/story/277577/ulatfilipino/balitangpinoy/free dom‐of‐ information‐foi‐bill‐namimiligrong‐mamatay‐pagsapit‐ng‐disyembre http://www.goodreads.com/author/show/562411.Liwayway_A_Arceo&docid=A BGlKlbQ9ckHIM&imgurl=http://photo.goodreads.com/authors/1285673744p5/ 562411.jpg&w=200&h=255&ei=qcWYUIG4C‐ http://www.google.com.ph/images