Lecture 1 what is democracy

Ардчилал гэж юу вэ
Ж.Жаргал-МУБИС-ийн багш, доктор (Ph.D)

Абрахам Линкольн – АНУ-ын 16 дахь ерөнхийлөгч
“Ардчилал гэдэг бол ард түмний, ард түмнээс
сонгогдсон, ард түмний төлөө ажилладаг төрийн
хэлбэр юм”

1215 онд Английн язгууртнууд эзэн хааныг Магна Карта
хэмээх алдарт баримт бичигт хүчээр гарын үсэг зуруулж
чаджээ. Ингэснээр эзэн хаан бусадтай адил хуулийн дор
захирагдах болж үндсэн хуульт ардчиллын эх үндэс тавигдсан
байна.

Ардчиллын түүх
Цаг үе Хугацаа Бүс нутаг/улс Тэмдэглэл
Эртний үе МЭӨ 600-500 он Эртний Грек Төрийн олон
хэлбэрийн дундаас
Афины ардчилал
гарч ирэв
Цэргийн бэлтгэл
хийсэн эрчүүд сана
өгөх эрхтэй байв
МЭӨ 500-27 он Эртний Ром Төлөөллийн
ардчиллын эх үндэс
тавигдав
МЭӨ 600-МЭ 400 он Эртний Энэтхэг Ард түмний хурал,
ардчиллын эртний
хэлбэрүүд (Буддизм)

Цаг үе Хугацаа Бүс нутаг/улс Тэмдэглэл
Дундад зуун V-XVI зуун
хүртэл
Европ бүхэлдээ Сонгууль болон нийтийн хурлын жижиг
хэлбэрүүд
1215 Англи Парламентын систем. Цөөнхөөр
хязгаарлагдсан сонгууль. Эзэн хаан
парламентад нөлөө үзүүлж чадахаа
болив:
1648 Англи 1648 оны хувьсгалаар эзэн хааныг
түлхэн унагав.
Шинэ үе 1788 АНУ Үндсэн хууль батлагдаж, цагаан арьст
эрэгтэйчүүд сонгууль өгдөг болов.
1789 Франц Францын хувьсгал, иргэний эрхийн
тунхаглал

Ардчилал төрийн засаглалын
нэг хэлбэр болох нь
Ардчилал нь засаглалын хэлбэр болохын хувьд дараахь
дөрвөн элементээс бүрдэнэ.
 Засгийн газраа чөлөөт ардчилсан сонгуулиар сольж, сонгодог улс
төрийн систем
 Ард түмэн “иргэн” болохынхоо хувьд улс төр, иргэний нийгмийн
амьдралд идэвхтэй оролцох оролцоо
 Бүх иргэний эрхийг хамгаалах
 Хуулийг удирдлага болгож бүх иргэнд тэгш үйлчлэх

Ардчиллын хэлбэрүүд
 Шууд ардчилал: Иргэд цугларч нийтийн асуудлаа хамтдаа хэлэлцсэний үндсэн
дээр шийдэх
 Төлөөллийн ардчилал: Асуудлыг иргэдийн өмнөөс сонгуулийн замаар гарч ирсэн
улс төрчид шийдэх
 Либерал ардчилал: Эвлэлдэн нэгдэх, өмчтэй байх, шашин шүтэх, үг хэлэх зэрэг
хувь хүний эрхийг үндсэн хуулиар хамгаалах
 Шинэ ардчилал: Дарангуйллын үлдээсэн ул мөр улс төрийн үйл ажиллагаанд
нөлөөлсөн хэвээр байгаа
 Тогтвортой ардчилал: Улс төрийн өрсөлдөөн, шударга сонгуулийн үр дүнг
ялагч, ялагдагч хоёулаа хүлээн зөвшөөрч чаддаг
 Хагас ардчилал: Сонгогдсон ерөнхийлөгч нь хүний эрхийг хүндэтгэдэггүй, эсвэл
засгийн газрын ард цөөн тооны удирдагчид оршиж бодит эрх мэдлийг
хэрэгжүүлэх

Landsgemeinde буюу Швейцарийн Кантонуудад (муж)
1848 оноос хойш референдум хэлбэрийн шууд
ардчилал тогтсон бөгөөд одоо ч энэ уламжлалаа
хадгалсаар байна.

Олонхийн засаглал цөөнхийн эрх ашиг
 Ардчилал бол хүмүүсийн талаас илүү нь тохиолдолын тал
хувьд нь зөв байдаг байнга давтагдах хардлага юм
Америкийн зохиолч Элвин Броокс Вайт (1899
–1985)
 Хэн ч нийт иргэдийн 51 хувь нь зөв гэж үзээд үлдсэн 49
хувийг олонхийн нэрийн дор дарамтлах ёсгүй. Цөөнхийн
эрх ашиг нь олонхийн сайн сайхнаас хамаарах ёсгүй.
Ардчилсан эрх зүй, байгууллагууд нь бүх хүний эрх ашгийг
тэгш хамгаалдаг учир цөөнхийн эрх ашиг давхар
хамгаалагддаг.

Олон ургальч үзэл ба
ардчилсан нийгэм
 Плюралистууд хүний нийгэм олон янзын үзэл бодлыг
уралдуулах, өрсөлдүүлэх замаар тэдгээрээс аль оновчтой,
ашигтайг нь шилэн авч хөгжих ёстой гэж үздэг.
 Нийгэмд олон ургальч үзэл бий болоход орон нутгийн,
үндэсний хэмжээнд үйл ажиллагаа явуулдаг иргэний
нийгмийн байгууллагууд чухал үүрэгтэй.
 Дарангуйлалын нөхцөлд эдгээр байгууллагуудын үйл
ажиллагаа бүрэн хяналтанд байна.

Эрх ба үүрэг хариуцлага
 Үзэл бодлоо илэрхийлэх, шашин шүтэх, итгэл үнэмшилтэй
байх, соёл уламжлалаа дагах, хэвлэн нийтлэх, эвлэлдэн
нэгдэх, хүссэн газраа оршин суух, жагсаал цуглаан хийх
зэрэг олон эрхүүдтэй
 Ардчилал нь иргэдээс идэвхтэй байхыг шаарддаг бөгөөд
хэрвээ идэвхгүй байх аваас ардчилал цааш явахгүй.
 Бид эрх нь араасаа хариуцлагыг дагуулж явдаг гэдгийг
санах хэрэгтэй.

Ардчилсан сонгууль
 Бид өдөр бүр сонголт хийж байдаг.
 Арван жилийн ангийн даргын
сонгуулиас эхлээд баг, хорооны засаг
дарга, орон нутгийн ИТХ,
парламентын, ерөнхийлөгчийн
сонгууль нь ардчилсан зарчмын дор
явагдах ёстой.
 Сонгууль нь өрсөлдөөнтэй, тодорхой
мөчлөгийн дагуу давтагддаг, бүх
иргэдийн оролцуулсан байх ёстой.
Сенегалын Дакар хотын сонгуулийн тойргийн
ажилчид лааны гэрэлд санал тоолж байна.

Хуулийг удирдлага болгох нь
 Ардчилал иргэдээр бус хуулиар удирдуулсан систем юм.
 Хэн ч шашин шүтлэг, хүйс, арьсны өнгө, угсаатны
гарвалаараа ялгаварлагдах ёсгүй. Бүгд хуулийн дор тэгш
амьдрана.
 Хэнийг ч дур зоргоор баривчилж, хорьж, халдаж болохгүй.
 Эзэн хаан, ерөнхийлөгч хэн ч бай хуулийн дээр оршихгүй.
 Шүүхийн хараат бус байдалд хөндлөнгөөс орох ёсгүй.

Төрийн гурван багана
Ардчилал үр ашигтай байх нэг
үндэс нь эрх мэдлийг хуваарилах
явдал юм.
 Хууль тогтоох засаглал
 Гүйцэтгэх засаглал
 Шүүх засаглал

Ардчиллын үйл явц
 Хэдийгээр ардчиллын үзэл санаа эртний Грек, Ромын үед
анх үүссэн боловч нийгмийн зохион байгуулалтын хувьд
олон орныг хамарч даяаршиж эхэлсэн нь гагцхүү XX
зуунтай холбоотой.
 XX зууны эхэнд 20 орчим улсад ардчилал тогтож эхэлсэн
бол колончлолын систем задран унасанаар олон орон
тусгаар тогтнож ардчилсан замыг сонгосон боловч
нэлээдгүй хэсэг нь дарангуйлал руу хальтран унасан байдаг.
 XX зуун бол ардчиллын зуун гэж үздэг нь ардчиллын үйл
явц даяаршлын шинжтэй болсонтой шууд холбоотой.

Дэлхий дахины эрх чөлөөний хандлага
Он Эрх чөлөөтэй
орнууд
Хагас эрх
чөлөөтэй
орнууд
Эрх чөлөөгүй
орнууд
тоо хувь тоо хувь тоо хувь
2012 90 46 58 30 47 24
2002 89 46 55 29 48 25
1992 75 40 73 39 38 21
1982 54 33 47 28 64 39
1972 44 29 38 25 69 46

Ардчиллын онолууд
 Сонгодог онол. Хүн бүр өөрсдийнхөө аж амьдралтай
холбоотой шийдвэр гаргах үйл явцад оролцох ёстой гэсэн
санаа агуулна.
 Элитийн онол. Нийгмийг олонхи бус харин цөөнхи нь
захирна гэдгийг онцлоно. Нийгэм захирагч-захирагдагч,
удирдагч-удирдуулагч гэсэн хоёр анги бүлгээс бүрдэнэ.
 Олон ургальч ардчиллын онол. Өөр хоорондоо өрсөлддөг
олон янзын элитүүд бүхий нийгмийн зохион байгуулалтыг
чухалчилна.

Ардчиллын үнэт зүйлс, зарчим
 Иргэний, улс төрийн зэрэг байгууллагын болон төрийн төвшинд
цөөнхийн ашиг сонирхлыг хүндэтгэн, тэднийг байр сууриа илэрхийлэх
эрхээр хангасан нөхцөлд олонхийн саналаар шийдвэр гаргах, үйл
ажиллагаа явуулах
 Хувь хүний биеэ даасан байдал, төрийн хуулиас бие хүний эрх ашиг
дээгүүр тавигдах
 Чөлөөт сонгуульд оролцох улс төрийн боломж тэгш хангагдсан байх
 Иргэн, засаг хоёр нь хоорондоо харилцан хариуцлагатай байх
 Нийгмийн бүлэг, нам зэрэг институт, ялангуяа төрийн үйл ажиллагаан
дахь нээлттэй, ил тод, хариуцлагатай байх
 Нийгмийн гишүүдийн хооронд дох итгэлцэлийн зэрэгцээ бусдыг
тэвчих, хүлээцтэй байх, зөвшилцөх, харилцан буулт хийх зэрэг зарчмууд
хамгийн чухалд тооцогдоно.

Ардчиллын чанар
Ардчиллын баталгаа
Ардчиллын гажилт
Ардчиллын давалгаа
Ардчиллын үнэлгээ
Ардчиллын онол
Чөлөөт бие даасан
хэвлэл
Улс төрийн нам,
сонирхолын бүлэг,
ТББ-ууд
Ардчиллын соёл
Ардчиллын боловсрол

Lecture 1 what is democracy

More Related Content

What's hot (20)

Viewers also liked (20)

Similar to Lecture 1 what is democracy (20)

More from Jargal Jambal (6)

Lecture 1 what is democracy