Lecture 8
- 1. Ëåêö 8. Áàéãàëèéí íººö áàÿëãèéí àøèãëàëò 1. Áàéãàëèéí íººö áàÿëãèéí òóõàé åðºíõèé îéëãîëò 2. ͺºö áàÿëãèéí àíãèëàë ç¿é 3. Áàéãàëèéí íººö áàÿëãèéí ýêîëîãè- ýäèéí çàñãèéí ¿íýëãýý 1.Áàéãàëèéí íººö áàÿëãèéí òóõàé åðºíõèé îéëãîëò Íàðíû ýíåðãè, ãýðýë äóëààí, õîîë òýæýýë, óñ, ãàçðûí õºðñ ãýõ ìýò áàéãàëèéí áîëîí áèîñôåðèéí íººö áàÿëãóóä àìüäðàëûí õàìãèéí õýðýãöýýòýé á¿ð çàéëøã¿é áàéõ ¸ñòîé ç¿éëñ. Ñýäâèéí ýíý õýñýãò áàéãàëèéí íººö áàÿëãèéã õ¿íèé íèéãìèéí ýäèéí çàñàãò õýðõýí àøèãëàæ áóéã àøèãëàëò òàëààñ íü àâ÷ ¿çýõ áîëíî. Çóðàã 3.2. Õ¿ðýýëýí áàéãàà îð÷èíä íºëººëºõ ýõ ñóðâàëæ Áàéãàëü îð÷èíä íºëººëºõ ýõ ñóðâàëæ Áàéãàëü ººðèé㺺 áîõèðäóóëàõ Àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààíû áîõèðäîëò Áàéãàëèéí ãàìøèã Ãàçàð õºäëºõ Ò¿éìýð øàòàõ Ãàëò óóë äýëáýðýõ ¯åðëýõ Íóðàëò ¿¿ñýõ ¯éëäâýðèéí òåõíîëîãèîñ պ人 àæ àõóé, îéí àæ àõóéãààñ Íèéòèéí àæ àõóéãààñ Òýýâýðýýñ Öýðýã àæ ¿éëäâýðèéí öîãöîëáîðîîñ Áàðèëãûí ¿éëäâýðëýëýýñ Õèìèéí áîõèðäîëò, ø¿ëòëýã áîðäîî Áèîëîãèéí áîõèðäîëò Ôèçèê áîõèðäîëò (äóó øóóãèàí, ÷è÷ðõèéëýëò, õèé òîîñ ãýõ ìýò) Øèíæ Ò¿âøèí Òàëáàé ¯ðãýëæëýõ õóãàöàà, ºðíºëò Ýð÷èìøèëò Õ¿í, àæèëëàãñàä Îðøèí ñóóã÷èä Àãààð, óñ, õºðñ, óðãàìàë, àìüòàí, ãàçðûí õýâëèé Øèì ìàíäàë, óñ öàã óóð ¯ð äàãàâàð Ìýäýãäýì Òºñººëºãäºõ ͺ뺺ëëèéí õýëáýð ͺ뺺ëëèéí øèíæ ÷àíàð ͺ뺺ëëèéí îáúåêò
- 2. Õ¿íèé õýðýãëýäýã áàéãàëèéí ò¿¿õèé ýä, ýð÷èì õ¿÷íèé ýõ ¿¿ñâýð¿¿äèéã á¿õýëä íü áàéãàëèéí íººö áàÿëàã ãýæ íýðëýäýã áîëîâ÷ äàðààõü ç¿éëèéã àíõààð÷ ÿëãàæ ñàëãàæ îéëãîõ õýðýãòýé. ¯¿íä: 1. Áàéãàëèéí ò¿¿õèé ýä, íººö áàÿëàã íü çºâõºí õ¿íä çàéëøã¿é õýðýãòýéãýýñ ãàäíà áóñàä àìüä áèåò¿¿äýä õýðýãëýãääýã ÷óõàë ç¿éëñ ãýäãèéã ìàðòàõ ¸ñã¿é. Ó÷èð íü àìüä áèåò¿¿ä õ¿íä õýðýãòýé áàéãàëèéí íººö áàÿëàã, ýíåðãèéí ýõ ¿¿ñâýð¿¿äèéã áèé áîëãîí õàíãàäàã òºäèéã¿é õ¿ðýýëýã÷ îð÷íûã á¿ðä¿¿ëäýã õàìãèéí ãîë òîõèðóóëàã÷ õ¿÷èí ç¿éë¿¿ä. 2. Õ¿ðýýëýã÷ îð÷íû àìüä áèåò¿¿äòýé õàðüöóóëàõàä õ¿íèé ãàçðûí õýâëèéãýýñ àâ÷ àøèãëàäàã íººö áàÿëàã (íåôòü, óðàí, ìºíãºí óñ ãýõ ìýò), çàðèì íýã ýð÷èì õ¿÷íèé õýëáýð¿¿ä (áîãèíî äîëãèîí, øóëóóí öàöðàã ãýõ ìýò) ýêîëîãè òàëààñàà ¿çâýë òèéì ÷ òààòàé áèø “ýñðýã” áàéäàã. Èéìýýñ íººö áàÿëãèéã Ýêîëîãèéí õ¿ðýýíèé íººö áàÿëàã- ýíý íü õ¿ðýýëýã÷ îð÷íû àìüä áèåò¿¿äèéí õÿíàëòàä áàéæ íºõºí ñýðãýýãäýõ áîëîìæ á¿õèé ýð÷èì õ¿÷, ìýäýýëëèéí ò¿¿õèé ýä áóþó áîäèñ, Òåõíî õ¿ðýýíèé íººö áàÿëàã- ÿìàð ÷ õàðàà õÿíàëòàä áàéäàãã¿é, íºõºí ñýðãýýãäýõ áîëîìæã¿é çºâõºí õ¿íèé õýðýãöýýíèé ãàçðûí õýâëèéí ò¿¿õèé ýä. Ãàçðûí õýâëèéí ýíý íººöèéã àøèãëàñíààð ýöñèéí ä¿íäýý çºâõºí õîð õîõèðîë, ñ¿éðëèéã àâ÷èðäàã. 2.ͺºö áàÿëãèéí àíãèëàë ç¿é ͺºö áàÿëãèéí õýä õýäýí àíãèëàë áàéäàã: Áàéãàëèéí, àæ àõóéí, ýêîëîãèéí. ͺºö áàÿëãèéã àíãèëàõ õàìãèéí íàðèéí çàð÷ìûã 1994 îíä ýðäýìòýí Í.Ô.Ðåéìåðñ çîõèîñîí. ͺºö áàÿëàã ãýäýã áîë Õàìãèéí õýðýãöýýòýé (àøèãòàé) ìýäýýëýë òýýã÷ ãýãääýã áàéãàëèéí áîëîí àæ àõóéí àìüäðàëûí ìº÷ëºãèéí õýñã¿¿äèéã á¿ðä¿¿ëäýã, Õýìæèãäýõ òîî õýìæýýñèéí õýëëýã¿¿äòýé (æèí, ýçýëõ¿¿í, íÿãò, ºòãºí øèíãýí, ýð÷èì, çóçààí íèìãýí, ¿íý öýíý ãýõ ìýò), Öàã õóãàöààíû ÿâöàä õóâèð÷ ººð÷ëºãäºõ人 Õàäãàëàëòûí òóõàé ñóóðü õóóëèóäàä çàõèðàãääàã ýð÷èì õ¿÷, ìýäýýëëèéí ò¿¿õèé ýäèéí óðñãàë áóþó òýäãýýð õ¿÷èí ç¿éë¿¿äèéí íýãäýë Ẻãíºðëèéã õýëíý.
- 3. Áàéãàëèéí àíãèëàë: Õ¿ðýýëýã÷ îð÷íû íººö áàÿëãèéí õýñã¿¿äèéí õóâààãäàë äýýð ¿íäýñëýãääýã (ãàçðûí íººö áàÿëàã, ýðäñèéí íººö áàÿëàã, óñíû íººö áàÿëàã, óóð àìüñãàëûí íººö áàÿëàã, àãààð ìàíäëûí íººö áàÿëàã, óðãàìëàí íºìðºãèéí íººö áàÿëàã, àìüòàíû åðòºíöèéí íººö áàÿëàã ãýõ çýðýã). Àæ àõóéí àíãèëàëä: Ãîëëîõ áàéð ñóóðèéã íàðèéí ìýðãýæëèéí ñàëáàðóóäàä õýðýãëýãääýã íººö áàÿëàã ýçýëäýã (ò¿ëø ýð÷èì õ¿÷íèé íººö áàÿëàã, ìåòàëëóðãèéí íººö áàÿëàã, õèìèéí ¿éëäâýðèéí íººö áàÿëàã, õºäºº àæ àõóéí íººö áàÿëàã, îéí àæ ¿éëäâýðèéí íººö áàÿëàã çýðýã). Ýêîëîãè ýäèéí çàñãèéí ¿¿äíýýñ àâ÷ ¿çâýë íºõºí ñýðãýýãääýã ýñâýë íºõºí ñýðãýýãääýãã¿é øèíæ ÷àíàðààðàà ÿëãàãääàã áàéãàëèéí íººö áàÿëãèéí àíãèëàë õàìãèéí èõ àíõààðàë òàòäàã. Õàðèí õýçýý ÷ øàâõàãäàøã¿é íººö áàÿëãèéí àíãèëàëä ñàíñàð îãòîðãóéí (íàðíû öàöðàã, òàòàëöëàëûí õ¿÷), îä ãàðèãèéí (àãààð ìàíäàë, óñàí ìàíäàë ãýõ ìýò) íººö áàÿëãèéã õàìðóóëäàã. Ãýõäýý òîäîðõîé ãàçðûí, ÿëàíãóÿà ÕÕ çóóíû òåõíîñôåðèéí íºõöºë¿¿äýä õÿçãààðëàãäìàë (íºõºí ñýðãýýãäýõã¿é) íººöèéí òóõàé õóóëü ¿éë÷èëäýã. Ó÷èð íü õ¿íèé õ¿÷èí ç¿éëèéí íºëººãººð áàéãàëü îð÷íûã ººð÷èëâºë (óñíû íàéðëàãà áà õóâààðèëàëò, àãààðûí íàéðëàãà áà òóíãàëàãøèë, ãåîñôåðèéí äóëààíû ãîðèì ãýõ ìýò) óñòàæ ¿ã¿é áîëîõã¿é ãýìýýð íººö áàÿëãóóä ÷ íýëýýä õÿçãààðëàãäìàë áîëæ áàéíà. ͺõºí ñýðãýýãäýõ íººö áàÿëàã: Íàðíû ýð÷èì õ¿÷íèé íºëººãººð äýëõèé äýýð á¿ðýëäýí áèé áîëæ áàéãàà þìñ òýäãýýðèéí íýãäë¿¿ä: äóëààí, àãààðûí ÷èéãøèë, õóðûí óñ, óóõ öýâýð óñ, óñíû áîëîí óñíû ýð÷èì õ¿÷íèé óðñãàë, ñàëõèíû ýð÷èì õ¿÷, äàâàëãàà áà óðñãàë, õºðñ øîðîî, á¿õ àìüä þìñ, ýöýñò íü õ¿í ººðºº. Îëîí òºðëèéí íºõºí ñýðãýýãäýõ íººö áàÿëãóóä, òýð äóíäàà áèîëîãèéí íººö áàÿëàãò ò¿¿íèéã àøèãëàõ õýìæýý õÿçãààð, àøèãëàõ õóãàöàà çýðýã õÿçãààðëàãäìàë õ¿÷èí ç¿éë¿¿ä áàéäàã. Õÿçãààðëàãäìàë õ¿÷èí ç¿éë¿¿äèéã õýòð¿¿ëáýë íººö áàÿëãèéí áàéãàëèéíõ íü äýãëýì, ç¿é òîãòîë àëäàãäàæ ñýðãýýãäýõ òóõàé îéëãîëò ¿ã¿é áîëäîã. Èéì áàéäàëä áèîëîãèéí òºðºë ç¿éëèéí íººö áàÿëàã õàìãèéí èõýýð ºðòäºã. ͺõºí ñýðãýýãääýãã¿é, óñòàæ ¿ã¿é áîëäîã íººö áàÿëàãò ãåîëîãèéí õóâüñëûí ä¿íä õóðèìòëàãäàæ áèé áîëñîí èõýíõ àøèãò ìàëòìàëóóä, óóë óóðõàéí ò¿¿õèé ýä¿¿ä, îðäóóä, ýðäñ¿¿ä áàãòäàã. Îð÷èí ¿åä óäààí áîëîõîîñ áèø äýëõèéí ãàäàðãà, ãàçðûí õýâëèé, äàëàé òýíãèñèéí ã¿íä
- 4. ãåîõèìèéí ¿éë ÿâöûí ä¿íä ýðäýñ áàÿëãèéí íººö á¿ðýëäñýýð áàéíà (äàâñ, õóæèð ø¿¿, òºðºë á¿ðèéí õ¿äð¿¿ä, òºìºð-ìàðãàíöûí á¿ðäýë, øîõîéí ÷óëóó, ºãºðøèëèéí á¿òýýãäýõ¿¿í¿¿ä). Àøèãò ìàëòìàëûí õóâüä òóõàéí íººö áàÿëãèéí ÷àíàð, îëáîðëîõ áîëîìæ ò¿¿í÷ëýí ìýäýãäýõã¿é áàéãàà íººö, òààìàãëàæ áàéãàà íººö (Í), ¿íýëýãäñýí íººö (Ï), õàéãóóëààð òîãòîîãäñîí íººö (Ð), àøèãëàëòûí íººö (Ý)-èéí õýìæýý èõ à÷ õîëáîãäîëòîé. Èíãýõäýý ýíä Í>Ï>Ð>Ý áàéäàã. Äýýðõýýñ ¿çýõýä òåõíîñôåð, ýêîñôåð 2-ûí ÿëãàà íü ýêîñôåð õÿíàæ áîëäîã, íºõºí ñýðãýýãääýã íººö áàÿëãèéã àøèãëàäàã áîë òåõíîñôåð áóþó õ¿í íü ýêîñôåðèéí íººö áàÿëãèéã àøèãëàõûí çýðýãöýý íºõºí ñýðãýýãäýõ áîëîìæã¿é èõ õýìæýýíèé íººö áàÿëãèéã àøèãëàæ áàéíà. 3.Áàéãàëèéí íººö áàÿëãèéí ýêîëîãè ýäèéí çàñãèéí ¿íýëãýý Áàéãàëèéí íººö áàÿëãèéí ýêîëîãè-ýäèéí çàñãèéí ¿íýëãýýíèé àñóóäëûã õºíäºõèéí ºìíº Ãåðìàíû ýðäýìòýí Ý.Âàéöçåêåðèéí õýëñýí ¿ãèéã èø òàòàí õýëüå. Áàéãàëèéí íººö áàÿëãèéí ¿íýëãýý õèéõ ãýñýí îëîí ýðäýìòäèéí îðîëäëîãî áàéäàã áîëîâ÷ äýëõèé íèéòýýð õ¿ëýýí çºâøººð÷ ìºðäºí õýðýãëýæ áóé ¿íýëãýýíèé çàð÷èì àëãà áàéíà. Áàéãàëèéí íººöèéí ¿íýëãýýíèé òàëààð Îðîñûí ýðäýìòýí äîêòîð, ïðîôåññîð Ñ.Í.Áîáûëåâûí àðãà÷ëàë áîäèò áàéäàëä èë¿¿ îéðòñîí ãýæ ¿çýæ áîëîõîîð áàéíà. Ò¿¿íèé ¿çýæ áàéãààãààð áàéãàëèéí íººö áàÿëãèéí ¿íýëãýýã òîäîðõîéëîõîä ÷óõàëä òîîöîãäîõ êîíöåïö áîë "Òºëºõºä áýëýí áàéõ çàð÷èì” þì. Òýðýýð "Õ¿íä ñóðòàëòàé ñîöèàëèçì ¿íýýð ýäèéí çàñãèéí ¿íýíèéã õýë¿¿ëýõã¿é áàéñààð áàéãààä íóðëàà. Çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñàã ¿íýýð ýêîëîãèéí ¿íýíèéã õýë¿¿ëýõã¿é áîë ººðèé㺺 áîëîí õ¿ðýýëýí áàéãàà îð÷íûã ñ¿éòãýæ ìýäýø þì" ãýæýý.
- 5. Ýíä: Ä, Ä1-ýðýëò; S,S1-íèéë¿¿ëýëò. Ä,Ä1-øóãàì íü õýðýãëýã÷èéí òºëºõºä áýëýí áàéõ çàð÷ìûí èëýðõèéëýë áºãººä ÿíç á¿ðèéí ¿íèéí ò¿âøèíä òóõàéí áàðàà ýðýëòòýé áàéõûã òîäîðõîéëæ áàéíà. Ýðýëò Ä,Ä1, íèéë¿¿ëýëò S,S1 øóãàìûí îãòëîëöëîëûí Ð1 öýã íü Q õýìæýýíèé áàðààã Ð ¿íýýð õóäàëäàæ àâàõ íºõöºëèéí ¿ç¿¿ëýëò áîëíî. ªºðººð õýëáýë õóäàëäàí àâàã÷ áàðààíäàà Ð õ Q (òýãø ºíöºãò O,P,P1 ,Q) õýìæýýíèé ¿íý òºëíº. Áàéãàëèéí áàÿëãèéã ¿íýëýõýä Ä,Ð,Ð1 ãóðâàëæèí èõ à÷ õîëáîãäîëòîé. ßàãààä ãýâýë ýíý ãóðâàëæèí íü õóäàëäàí àâàã÷ òîäîðõîé áàðààíä òºëñºí ¿íýí äýýð òºëºõºä áýëýí áàéãàà íýìýãäýë òºëáºðèéí õýìæýýã èëýðõèéëæ ÷àäàæ áàéíà. ¯¿íèéã õýðýãëýý íèéë¿¿ëýëò, ¿íèéí õàðèëöàí õàìààðëààð òîäîðõîéëñîí áàéíà. Ýíý çàð÷ìààð áîë ýêîëîãèéí òîäîðõîé áàÿëãèéí ¿íèéã ò¿¿íèé çàõ çýýëèéí ¿íýí äýýð õýðýãëýã÷èéí îëîõ íýìýãäýë àøãèéã íýìýõ çàìààð òîäîðõîéëæ áîëîõ þì áàéíà. Áàéãàëèéí íººöèéí ýäèéí çàñãèéí ¿íýëãýýã òîäîðõîéëîõ îëîí õàíäëàãóóäûí äîòîð íýãä¿ãýýðò: çàõ çýýëèéí ¿íýëãýýíèé àðãûã íèëýýä ò¿ëõ¿¿ õýðýãëýõ áîëîâ÷ ¿¿ãýýð õ¿ðýýëýí áàéãàà îð÷íû ã¿éöýòãýäýã ãîë ãóðâàí ¿¿ðãèéí çºâõºí íýãèéíõ íü ¿íýëãýýã òóõàéëáàë áàéãàëèéí íººöººð õàíãàõ ¿íýëãýýã áîëîìæèéí ò¿âøèíä ºãäºã áîëîâ÷ áóñàä õî¸ð ¿¿ðýã õàÿãäàë áîõèðäîëòûí ¿ð äàãàâàð áîëîí õ¿ì¿¿ñò ¿ç¿¿ëäýã áàéãàëèéí àìðàëò ãîî ñàéõíû òààøààë ¿éë÷èëãýýíèé ¿íýëãýýã ºã÷ ÷àääàãã¿é. Õî¸ðäóãààðò: áàéãàëèéí íººöèéí ýäèéí çàñãèéí ¿íýëãýýíä Ðåíòèéí àðãûã ºðãºí õýðýãëýäýã. Õýìæýýíèé õóâüä õÿçãààðëàãäìàë áàéãàëèéí íººöèéã àøèãëàñíû òºëºº òºëäºã àðåíäèéí òºëáºð áóþó ¿íèéã ýäèéí çàñãèéí ðåíò ãýäýã îéëãîëòîä áàãòààæ, áàéãàëèéí íººöèéí ÷àíàðûí ÿëãààòàé óÿëäóóëæ ¿íýëãýýã äèôôåðåíöèàëü ðåíòèéí õýëáýðýýð òîãòîîäîã. Ýíä áàñ áàéðøèë, òýýâðèéí õ¿÷èí ç¿éëèéí íºëººëëèéã äàâõàð õàðãàëçàõ òàë áèé. Ýíý àðãûí äóòàãäàëòàé òàë íü õ¿ðýýëýí áàéãàà îð÷íû ýêîëîãèéí ¿íýëãýýã èæ á¿ðýí òóñãàæ ÷àääàãã¿é. Ãóðàâäóãààðò: çàðäëààð ¿íýëýõ çàð÷èì íü áàéãàëèéí íººöèéã àøèãëàõàä çàðöóóëñàí çàðäëûã ¿íäýñ áîëãîäãèéí çýðýãöýýãýýð áàéãàëèéí íººöèéí ¿ðýãäýæ àëäàãäñàí ÷àíàðûã íºõºí ñýðãýýõýä ãàðàõ çàðäëûí õýìæýýãýýð ¿íýëýõ àðãûã õýðýãëýäýã. Èéì õýëáýðèéí ¿íýëãýýíèé äóòàãäàëòàé òàë íü ñàéí ÷àíàðûí áàÿëãèéã áàãà çàðäëààð îëáîðëîõîä ò¿¿íèé ¿íýëãýý ÷àíàð ìóóòàé áàÿëàã àøèãëàñíààñ äîîãóóð òîãòîîãäîõ òàëòàé. Òèéì ó÷ðààñ çàðäëààð ¿íýëýõ ýíý àðãûã ºðãºí
- 6. õýðýãëýõã¿é áàéíà. ĺðºâä¿ãýýðò: õàðüöóóëñàí ¿íýëãýýã (îëîîã¿é àøèã, óïóùåííàÿ âûãîäà) áàéãàëèéí àëèâàà íººöèéã àøèãëàõ íºõöºëä îëæ áîëîõ îðëîãî áóþó àøãèéí õýìæýýãýýð òîäîðõîéëîõ çàð÷èì áàéíà. Òóõàéëáàë: Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãààñ àøèãëàæ áîëîõ àí àãíóóð, ìîä, æèìñ óðãàìàë, àøèãò ìàëòìàë ãýõ ìýòèéã àøèãëààã¿éãýýñ àëäñàí àøãèéí õýìæýýãýýð òóõàéí áàéãàëèéí íººöèéã ¿íýëæ áîëîõ àæ. Îðõîí, Ñýëýíãý ìºðíèé àëü íýã õàâöàëä Óñàí öàõèëãààí ñòàíö áàðüæ àøèã îëîõ ýñâýë ò¿¿íèé áàéãàëèéã óíàãàí òºðõººð íü õàäãàëàõ õî¸ðûí õàðüöóóëñàí ¿íýëãýýãýýð òóõàéí îð÷íû ¿íýëãýýã õèéæ áîëäîã áàéíà. Òàâäóãààðò: Áàéãàëèéí ¿íýëãýýíä èæ á¿ðýí õàíäàæ áàéãàëèéã çºâõºí ò¿¿õèé ýäèéí íººö òàëààñ íü áóñ ìºí ò¿¿íèé àññèìèëÿöèéí áîëîí áàéãàëèéí ¿éë÷èëãýýíèé ¿¿ðãèéíõ íü òàëààñ èæ á¿ðýí õàíäñàí çàð÷èì áîë ýäèéí çàñãèéí åðºíõèé ¿íýëãýýíèé àðãà þì. Ýäèéí çàñãèéí åðºíõèé ¿íýëãýýíèé õýìæýý (À) íü õýðýãëýýíèé øóóä ¿íý (B), õýðýãëýýíèé øóóä áèø ¿íý (Ñ), áàéæ áîëîõ ¿íý (D), îðøèí áóéí ¿íý (Å), ýëäýãäëèéí ¿íý (F) çýðãèéí íèéëáýðýýñ á¿ðäýíý. A = B + C + D + E +F Áàéæ áîëîõ ¿íèéí ¿ç¿¿ëýëòèéã òîîöîîëîõîä äýýðõýýñ óëàì íàðèéí áàéíà. Ýíý íü áèîëîãèéí íººöèéã õîæèì èðýýä¿éä ãàð÷ áîëçîøã¿é õýðýãëýýíä çîðèóëæ õàäãàëñàí íººöèéí ¿íýëãýý þì. Òèéì áîëîõîîð áàéæ áîëîõ ¿íý ãýäýã áîë õýðýãëýýíèé øóóä áà øóóä áóñ ¿íèéí çîõèöóóëñàí íèéëáýð þì. Õýðýãëýýã¿éí ¿íý íü îðøèæ áóéí ¿íýä òóëãóóðëàäàã áºãººä ýíý îéëãîëòîä áàéãàëèéí ãîî ¿çýñãýëýí, ò¿¿íèé ¿íýò ç¿éëñ ñàéí ñàéõíûã õ¿íä ºãºõ ýð¿¿ë ìýíä, ñýòãýë ñàíààíû òààøààëààð èëýðõèéëýãääýã áàéíà. Áàéãàëèéã ºíºº ¿åä áàéãàà óíàãàí òàíñàã òºðõººð íü õîé÷ ¿åäýý ¿ëäýýõýä õàäãàëæ õàìãààëàõàä áàãàã¿é çàðäàë ãàðãàíà, Áàéãàëèéã õºíäºæ àøèãëààã¿éãýýñ îëæ áîëîõ îðëîãî, àøèã îëîõ áîëîìæ àëäñàí çýðãèéã íýìæ ýíý ¿íèéã ãàðãàæ áîëíî. Äýýð áè÷ñýí "Òºëºõºä áýëýí áàéõ" ¿íý ÷ ¿¿íä áàñ õàìààòàé. Ýêîëîãèéí ¿íý íü õýðýãëýýíèé ¿íý, õýðýãëýýã¿éí ¿íèéí íèéëáýðýýñ òîäîðõîé õóâèàð áàéãóóëñàí ýëýãäëèéí õýìæýýãýýð èëýðõèéëýãäýíý. Ýöñèéí ä¿íä îéí íººöèéí ýäèéí çàñãèéí åðºíõèé ¿íýëãýýã õýðýãëýñíèé áîëîí õýðýãëýýã¿éí ¿íýí äýýð ýêîëîãèéí ¿íèéã íýìñýí ä¿íãýýð èëýðõèéëæ áîëîõ þì.