Lecture.5 rev 3.4. (1)

Øèíæëýõ óõààíû III-ð õóâüñãàë
1. Áàéãàëü øèíæëýë äýõ ñýòãýëãýýíèé äèàëåêòèê
àðãûí õºãæèë
• Метафизик ба диалектик арга
2. Эволюцийн онол
 Энерги хадгалагдах ба хувирах хууль

XIX çóóíä áàéãàëèéã äèàëåêòèê ñýòãýëãýýíèé
áàéðíààñ: áàéãàëü øèíæëýëèéí øó – ãåîëîãè, áèîëîãè
 Ìàíàé ãàðèгиéí ò¿¿õèéã:
- Êàòàñòðîôèçì – ñ¿éðëèéí îíîë
- Ýâîëþöèîíèçì- õóâüñëûí îíîë
Êàòàñòðîôèçì-ìàíàé ãàðèã äýýð öàã çóóðûí
áàéäëààð ÿâàãäàæ áàéñàí ñ¿éðýëòýé
õîëáîîòîé.
Êàòàñòðîôèçì - åðòºíöèéí þìñ ¿ðãýëæ ààæìààð
õóâüñàí ººð÷ëºãäºæ áàéäàã.
- áè÷íýýñ õ¿í ¿¿ññýí- Àðõåîëîãèéí îëäâîðóóä

Катастрофын санаа: Жорж Кювье (1769-
1832) Франц. 1832 онд “Дэлхийн гадаргуу
дахь эргэлтийн тухай”
 Дэлхийн түүхэн дэх томоохон үе шатуудад тивүүд
дээшээ гарч, эсхүл доошоо суух, үер болох, газар
хөдлөх зэргээр дэлхийн сүйрлээр дуусч байсан.
 Үүний үр дүнд ургамал, амьтан устаж, тэдгээрийн
оронд шинэ нөхцөлд, шинэ төрөл зүйлүүд үүсэж
бий болсон.
 Одоо үеийн геологийн нөхцөл, амьд байгалийг
төлөөлсөн бүх зүйл өмнө байснаас тэс өөр
тайлбарыг өгсөн.

–Кювье болон Катастрофын онолыг эсэргүүцэж
Эволюцийн онол- Жан Батист Ламарк (1744-1829).
Франц1809 он “Амьтан судлалын философи”
 Хүрээлэн буй орчинд явагдаж буй хувьсгал органик
ертөнцийн хувьслын хөдөлгөгч хүч.
 Орчны өөрчлөлт хувьсан өөрчлөгдөх хэрэгцээг
төрүүлнэ. Эндээс амьтадын амьдрал үйл ажиллагаа
өөрчлөгдөж байдаг.
 эрхтэнд хувьсал гарахад тухайн эрхтэнд удамшлын
өөрчлөлт бий болдог. Идэвхитэй байвал уг
өөрчлалт хадгалагдан үлдэж, дасгалжуулахгүй бол
удамшлын өөрчлөлт сулардаг.
 Ийнхүү шинэ эрхтнүүд үүсэж, хуучин нь устаж үгүй
болдог.

Îð÷íû ººð÷ëºëò
Àмьтны нэг үеийн оршин тогтнох хугацаанд аль
нэг эрхтний үйл ажиллагаанд хувьсал гарахад
тухайн эрхтэнд удамшлын өөрчлөлт бий болдог
Эрхтэний хувьсал нэгэн
үеийн амьдралын
туршид ажиглагдамгүй
удаан байдаг нь түүний
үзлийг шүүмжлэхэд
хүргэсэн

Эволюцийн онол
 Гадаад орчны нөлөөгөөр амьд организм бий болсон
өөрчлөлтүүд удамшиж, улмаар шинэ төрөл үүсэх
шалтгаан болдог байна.
 Гэвч ямар учраас удамшдагийг Ламарк нотолж
чадаагүй ч “хувьслын онол”-ыг бий болгосон
гавьяатай юм.
 Чарьлз Лайель (1797-1875) – Английн байгаль шинжээч
 1830-1833 он “Геологийн үндэс” 3 боть – түүхийн урт
хугацаанд гарсан бүх өөрчлөлтүүд эдүгээ хүртэл
үйлчилж буй хүчин зүйлүүдийн нөлөөн дор үүссэн. –
Дэлхий асар их урт хугацааны туршид оршин тогтож
ирснийг л хүлээн зөвшөөрөхөд хангалттай.

Дэлхийн гадаргуу бол нэг бүхэл цул бус харин
олон хөдөлгөөнт хэсэг (плит)-уудаас тогтдог.

Далайн эргийн газрын үе давхаргад амьтдын
үлдэгдэл үелэн давхарлагдсан байна.

Чарльз Роберт Дарвин
(1809-1882)
 1859 “Байгалийн шалгарлаар дүрс үүссэн нь”
 Органик ертөнц нь өөрийн хөгжлийн жам ёсоор
хөгждөг. Органик хөгжлийн үйл явц тасралтгүй
явагддаг.
 Байгалийн шалгарлын хууль- дүрсүүд өөрийн
амьдралын нөхцөл бүхий гүйцэгдэшгүй
зохиролоор байгаль дээр оршдог.
 дүрсүүд нь оршин тогтнохын төлөө тэмцэж,
ашигтай чанаруудыг шилж сонгох болон
хуримтлуулах явцад харьцангуй зүй зохистой
бүтэцтэйгээр үүссэн буюу үүссээр байдаг.
 сармагчинтай төстэй амьтан Хүн (атеизм)

Эсийн бүтцийн онол
(XIX зууны 30-аад он)
 Матиас Яков Шлейден (1704-1881).
- ургамал эсээс тогтдог.
 Теодор Шванн (1810-1882)
 - “Эст ургамлын анги зөвхөн эсээс
бүтдэг” – Амьтдын хувьд мөн олон янзын
эсээс бүтдэг ч ургамлын эстэй төстэй.
 - байгаль үүсэхээсээ органик нэгдэлтэй.


Ертөнц материаллаг нэгдэлтэй нээлт бол энерги
хадгалагдах ба хувирах хууль юм. Энерги
хадгалагдах ба хувирах хууль нь эсийн онолыг бодвол
илүү олон хүрээг хамарна.
 XIX зууны 40-өөд онд туршлагын болон онолын
судалгааны үр дүнд "...физикийн хүч хэмээн
нэрлэгддэг механик хүч, дулаан, гэрэл, цахилгаан,
соронзон, түүгээр ч үл барам химийн хүч зэрэг нь
тодорхой нөхцөлд ямар нэгэн хүч алдахгүйгээр
бие биендээ шилждэг болохыг ..." баталсан билээ.
Өөрөөр хэлбэл, энергийн нэг төрөл өөр төрөлд
шилжиж болно гэсэн үг.

Германы эмч Юлиус Роберт Майер
(1814-1878)
 1840 онд зүүн Энэтхэгээр аялаж байх үедээ халуун
оронд өвдсөн хүний венийн судсан дахь цус Европд
амьдардаг хүнийг бодвол илүү улаан өнгөтэй байсныг
анзаарчээ.
 цусан дахь хүчил төрөгчийн хэмжээ их байгаагаас
цус хурц улаан. Энэ нь хүний бие өндөр температуртай
байхад хүнсний зүйл бага задардаг учраас халуун орны
нөхцөлд хүний бие хүнснээс бага дулаан авч
зарцуулдаг. Иймд венийн судсанд хүчилтөрөгч ихээр
хадгалагдан үлддэг. Хүнсэн дэх химийн энерги дулааны
энерги.
 химийн, дулааны, механикийн энерги нь бие биендээ
шилжиж болдог ба тэнцүү чанартай гэсэн дүгнэлт.

Ýíåðãè õàäãàëàãäàõ, õóâèðàõ õóóëü
(XIX çóóíû 40-ººä îí)
 Жеймс Прескотт Джоуль (1818-1889 он)
 Туршилтын үндсэн дээр цахилгаан соронзонг ашиглан
механик ажлын тусламжтайгаар дулааныг үүсгэж болно
гэсэн дүгнэлт хийжээ.
 “Цахилгаан соронзны дулаан эффект ба дулааны механик
эффектийн тухай” (1843 он )
 “...Механик хүч зарцуулагдаж буй бүх
тохиолдолд дулааны нарийвчилсан эквивалент
хэмжээний тоо үүснэ”
 - Амьтдын дулаан нь тэдгээрийн бие организмд
явагдах химийн хувиралтын үр дүнд үүсч бий болно
хэмээн энэхүү санааг дахин нотолжээ.

Уг хуулийг мөнхийн хөдөлгүүр боломжгүй
тухай зарчимтай уялдуулжээ.
 Герман Людвиг Фердинанд Гельмгольц (1821-1894)
Майерийн нэг адил хүний эмч мэргэжилтэй
байсан ба түүн шиг физиологийн шинжлэх
ухаанаас энерги хадгалагдах тухай хуулийг нээхэд
хүчин зүтгэж иржээ.

Энерги хадгалагдах ба хувирах хууль
 йн баталгаа нь ертөнц материаллаг нэгдэл.
 байгаль бол материйн универсаль хөдөлгөөний нэг
хэлбэр нөгөөдөө тасралтгүй шилжин хувирах үйл
явц
 диалектик химийн шинжлэх ухаанд. 1828 онд
германы химич Фридрих Вёлерийн (1800-1882)
органик бодис мочевинийг хиймэлээр гарган авсан
туршилт орно. Энэ нээлтийн үрээр органик биш
бодисоос нилээд хэдэн синтез гарган авах эхлэл
тавигдсан ажээ.

 XIX зууны 40-өөд онд гомологи буюу органик
нэгдлүүдийн шинж бүтцээс нь хамааран зүй тогтлын
дагуу хувьсдаг ба байгаль шинжлэлд диалектикийг
дэлгэрүүлэхэд нөлөөлж, улмаар химийн бодисуудын
харилцан холбоо, нэгдлийн тухай санааг бататгажээ.
 Энэхүү сургаалыг үндэслэгчдийн нэг болох францын
химич Шарль Фредерик Жерар (1816-1856) "...бусад олон
бодисын түүхийг урьдчилан гаргаж ирэхийн тулд
гомологийн эгнээний ямар нэгэн химийн бодисыг
мэддэг байхад хангалттай "гэж нотлон хэлсэн байдаг.

Тооны өөрчлөлтөөс чанарын
өөрчлөлтөд шилжих хууль
 1869 оны 3.1-нд Д.И.Менделеев (1834-1907) "Элементүүдийн атом
жин, химийн ижил төстэй шинж дээр тулгуурласан системийн
туршлага" мэдэгдэлд химийн элементүүдийн хооронд тэдгээрийн
шинж болон атом жингийн үелэлээс хамаарсан зүй тогтолт холбоо
байдаг учраас элементүүд өөрчлөгдөнө. Элементүүдийн чанарын
шинж тэмдэг нь тэдний тоон шинжээс хамаардаг ба тэр тусмаа
энэ хамаарал нь үелэн үсрэлттэй маягаар өөрчлөгддөг ажээ.
Менделеев химийн элементүүдийг ямар төрөл гэдгээс нь
хамааруулан байгалийн систем болгон жагсаан байрлуулжээ.
 Менделеевийн элементүүдийн шинж тэмдгийг урьдчилан харах
боломж нээгдсэн юм. 1875 онд нээсэн галлий байсан юм. Үүний
араас бусад элементүүд нээгдсэн. 1954 онд "101 дэх элемент"-ийг
нээсэн Менделеевиум
 Дээр дурдсан зүйлээс харахад диалектикийн тулгуур үндэс нь
хөгжлийн ба түгээмэл холбооны тухай зарчим бөгөөд XVIII
хоёрдугаар хагаст, XIX зуунд байгаль шинжлэлийн баттай үндэслэл
болсон юм.

 XVIII эцэст шинжлэх ухааныг натурфилософийн
ойлголт, төсөөлөлөөс ангижруулах үйл явц эхлэсэн ба
үүний тод илрэл нь флогистоны онол XVIII- XIX зууны
эрдэмтэд шатах үйл явцыг тайлбарлахын тулд өвөрмөц
субстанци, "шатамхай эхлэл" болох флогистоны (
грекийн "флогистос" - шатамхай) тухай ойлголтыг
дэвшүүлэв. Флогистоныг ихээр агуулсан бие сайн
шатдаг. Харин флогистон бага агуулбал шаталт муу
байна.
 германы химич Георг Эрнст Шталь (1660-1734) "Физик
химийн туршилт, ажиглалт ба эрэгцүүлэл“ Флогистон
нь дэлхийн гаралтай хөнгөн материаллаг субстанци
бөгөөд үүгээр шаталт, улайсалт, түлэлт зэрэг үйл явцууд
тайлбарлагдана гэжээ.

 Флогистон нь хөнгөн материаллаг субстанцилаг
чанартай учраас уг "бодисын жингийн нэг хэсгийг
салгаж" дэгдэмтгий чанартай болгож салгаж аваад
үйл явц өнгөрсний дараа эргэж тунаж буудаг гэж
бодож байжээ. амьдрал дээрх зарим нэгэн үзэгдэл,
тухайлбал, утааны янданд тортог сууж үлдэх гэдэг
нь үнэхээр флогистон байдаг гэдгийг батлаж
байгаа мэт байв. Металлыг удаан улайсгахад нягт
нь задарч флогистон чөлөөтэй дэгдэх боломжтой
болдог. Хэрэв улайсгалтыг түргэсгэхэд флогистон
металлын цөөн хэсгийг эзэмдэх учраас туналт
явагдана хэмээн Шталь тайлбарладаг.

Ертөнцийн материаллаг нэгдэл Флогистоны онол нь шаталт бол бодисын задрал – Аристотель
 Антуан Лоран Лавуазье (1743-1794) Металлын шаталт, нөхөн сэргэлт,
исэлдэлтийн хими 1774 онд "Физик химийн жижиг туршилтууд" : Биес
зөвхөн "цэвэр агаарт" шатдаг. "Цэвэр агаар" шаталтын үед биед шингэж,
шатсан биеийн масс багассан агаарын масстай тэнцүү байдаг.
Металлыг улайсгахад "шороо" болж хувирдаг. Харин шатаж буй фосфор ба
хүхэр нь "цэвэр агаар" болон устай холилдож хүчил болдог.
 Түүний дэвшүүлсэн онолын ачаар шатаж буй биед агаарын тодорхой
хэсэг нэгдэн нийлснээр түүний масс нэмэгддэг гэсэн дүгнэлт
туршилтаар тогтоогдсон ба бүх хүчлүүд радикал болон "оксиген" буюу
хүчилтөрөгчөөс бүрэлдэнэ хэмээсэн нь химийн шинжлэх ухаанд үнэтэй
хувь нэмэр болсон юм.
 хүчилтөрөгч тэргүүн зэргийн ач холбогдолтой. флогистоны тухай
Шталийн тайлбар ёсоор металл, хүчил, фосфор болон бусад шатамхай
биесд флогистон байдаг гэдэг нь ямар ч үндэслэлгүй

 "дулааны шингэн”
 М.В.Ломоносовын (1711-1765 ) 1750 онд " Дулаан
болон хүйтний учир шалтгааны тухай эргэцүүлэл“
дулааны кинетик таамаглалыг дэвшүүлжээ. äулаан
гэдэг нь материаллаг жижиг хэсгүүдийн (корпускул
буюу молекул) хөдөлгөөний хэлбэр юм. Эдгээр
молекул, корпускулуудын эргэлдэх хөдөлгөөн нь
дулаан үүсгэх учир шалтгаан.

 Энерги хадгалагдах ба хувирах тухай хууль
организмын "амьдралын хүч" (витализм)
төсөөллийг няцаахад тус болсон. Физик ба химийн
хуулиудын хүрээнүүдээс физиологийн үйл явцууд
тусдаа байдаг мэтээр ойлгуулжээ.

Öàõèëãààí ñîðîíçîí îðîí
(XIX çóóí)
 Андре Мари Ампер (1775-1836)
 Байгальд цахилгаан болон соронзон шингэн
(эерэг, сөрөг хэлбэрээр) байдаггүй.
 Цахилгаан соронзон буюу соронзон орны
сургаалд шингэний тухай натурфилософийн
ойлголтуудыг оруулсан
 физикийн аливаа асуултуудыг шийдвэрлэхийн
тулд субстанциуд болон тэдгээрийн хоорондох
энгийн хүчнүүдийн үйлчлэлээр шийдвэрлэхийг
оролдож байсан нь механик үзэл баримтлалд
нийцэж байсан юм.

Ертөнцийн эфирийн тухай төсөөлөл бол натурфилософи
ойлголтыг нэлээд хэмжээгээр агуулсан хамгийн сүүлчийн
натурфилософи төсөөлөл нь юм.
 Дулааны тухай Ломоносовын сургаал нь цаг үеэсээ түрүүлсэн
төдийгүй дотроо эфирийн ойлголтыг багтааж байсан.
 XIX зууны физикчид ертөнцийн орон зайг дүүргэж байдаг
таамналын орчин болох ертөнцийн эфирийн үзэл баримтлалыг
ерөнхийдөө хүлээн зөвшөөрч байсан хэдий ч үүнийг лавтай
болгоход XIX зууны дундуур гэрлийн мөн чанарыг долгиолог
онолыг корпускуляр онолоор сольсон нь дөхөмтэй алхам болсон
юм. Гэрлийн долгиолог онол ёсоор гэрэл тунгалаг бус биесийн
захаар өнгөрөх, мөн давчуу нүхээр өнгөрөн гарахдаа гэрлийн
долгион хазайлт буюу дифракци үүсгэдэг хэмээн тайлбарлаж байв.
 Гэвч гэрлийн долгионы энэхүү онолыг хүлээж авах нь хүрээлэн буй
ертөнцийг механик төсөөллөөр тайлбарлаж байсан үетэй
зохицож байсан тул гэрлийн долгионыг тараадаг субстанци орчин
оршин байдаг гэдгийг хүлээн зөвшөөрөхөд хүргэж байв.

 Дж. Максвелл одон орон судлаач Тоддод илгээсэн захиадлдаа:
эфирийн орон зайд Дэлхий хөдөлж байдгийг туршлагаар зарчмын
хувьд нотолж болох тухай мэдэгджээ. Энэ туршлагад шаардагдах
багаж нь өндөр мэдрэх чадвартай байх ёстой тул ийм багажийг
бүтээх нь одоогоор техникийн хувьд боломжгүй юм гэжээ.
 Харин 1881 онд америкийн залуу эрдэмтэн Альберт Абрахам
Майкельсон (1852-1931) ийм төрлийн багажаар туршлага үйлдэж
чадсан ажээ. 1881 онд “Дэлхийн харьцангуй хөдөлгөөн ба гэрэл
зөөгч эфир" өгүүлэл. Гэсэн хэдий ч ямар нэг харьцангуй
хөдөлгөөнийг бодитоор илрүүлж чадаагүй аж. XIX зууны 80-аад
онд Майкельсон нарийн багаж ашиглаж энэ туршлагаа нэг бус удаа
давтсан боловч мөнөөх л үр дүн гарч, "гэрэл зөөвөрлөгч эфир"-
ийг илрүүлж чадсангүй.
 Энэ талаар А.Эйнштейн, Л.Инфельд нар бичихдээ: "Эфирийн
шинжийг нээх гэсэн оролдлого бэрхшээл, зөрчилд учруулав.
Өчнөөн олон бүтэмжгүй явдлын дараа эфирийн тухай огт мартаж,
энэ талаар дахин хэзээ ч дурсахгүй байх үе гарцаагүй ирсэн юм"

XIX зууны II хагасын ертөнцийн
диалектик- материалист үзэл
 Карл Маркс “Капитал”
 Энгельс “Дюрингийн эсрэг”. 1876-1878 он
 Энгельс Е.Дюрингийн материалист
философийн онол бүтээх гээд бүтэлгүйтэн
метафизик материализм, позитивизм, кантч
үзлийг хольж хутгасан үзлийг байгаль
нийгмийн олон асуудалтай холбон
шүүмжлэхийн сацуу ертөнцийн диалектик-
материалист үзлийг дэвшүүлжээ.

XIX зууны II хагас ертөнцийн диалектик
материалист зураглал
 Ä. È. Ìåíäåëååâ. (1834-1907) Îðîñ õèìèч “Ýëåìåíò¿¿äèéí àòîì
æèíü õèìèéí èæèë òºñòýé øèíæ äýýð òóëãóóðëàñàí
ñèñòåìèéí òóðøëàãà”
 Õèìèéí ýëåìåíò¿¿äèéí õîîðîíä òýäãýýðèéí øèíæ áîëîí àòîì
æèíãèéí ¿åëýëýýñ õàìààðñàí ç¿é òîãòîëò õîëáîî áàéäàã
ó÷ðààñ ýëåìåíò¿¿ä ººð÷ëºãäºíº ãýæýý.
 Õèìèéí ýëåìåíò¿¿äèéã ÿìàð òºðºë ãýäãýýñ íü
õàìààðóóëàí áàéãàëèéí ñèñòåì áîëãîí æàãñààí
áàéðëóóëæýý.

Философи, байгаль шинжлэл дýх материйн
тухай ойлголтын эволюци.
Матери бол объектив бодит байдал мөн.
 Эртний Грекийн философи дахь субстанциллаг ойлголт.
Фалес, Анаксимандр
 Мэдрэхүйгээр хүртэж болшгүй, төгсгөлгүй, тодорхойгүй
зүйл. Анаксимандр
 Шинэ үеийн механик материалист ойлголт. Цул үргэлжлэх
чанар, үл нэвтрэх, инерци, масс гэх мэт
 XIX зуунд масс. Харин цахилгаан, эфир нь жингүй учир
матери биш.
 XIX зууны шинжлэх ухааны нээлтүүд бодис бол материйн
цорын ганц төрөл биш гэдэг нь тодорхой болжээ.
М.Фарадей цахилгаан соронзон орон гэсэн ойлголтыг бий
болгожээ. Энэ нь ертөнцийн талаархи механик зураглал
нуран унах эхлэлийг тавьсан. Бодис материйн нэг төрөл
болоод зогсохгүй орон ч нэг төрөл болох нь ойлгомжтой
боллоо.

Хөдөлгөөний метафизик- механик ойлголтоос
диалектик материалист ойлголтод шилжсэн нь
 Хөдөлгөөн бол материйн орших арга. Материгүй
хөдөлгөөн, хөдөлгөөнгүй матери байхгүй. Энгельс
хөдөлгөөнийг:
 Нийгмийн /дээд хэлбэр/
 Биологийн
 Химийн
 Физикийн
 Механик /доод хэлбэр/ хэмээн ангилсан. Материйн
хөдөлгөөний дээд хэлбэрүүд нь доод хэлбэрүүдээ
багтаахын хамт өөрийнхөө онцлогийг хадгалахын хамт
хэзээ ч доод хэлбэр болон хувирч ухрах ёсгүй гэсэн
санааг илэрхийлдэг.

Философийн түүх, байгаль шинжлэл
дахь орон цагийн тухай ойлголт
 Орон: Материаллаг объектуудын үргэлжлэн, харилцан
зэрэгцэн орших чанар.
 Цаг: юмс үзэгдлийн ээлж дараалан солигдох чанар.
 Орон цаг нь 3 хэмжээстэй. Орон нь эргэлт буцалттай
шинжтэй харин цаг нь нэг хэмжээстэй бөгөөд эргэлт
буцалтгүй шинжтэй.
 Германы философич Кант материаллаг ертөнцийг
оршин байгааг эргэлздэггүй авч орон, цаг объективоор
оршин байгаад эргэлзэж байлаа.
 Орон цаг бол хүний толгой дахь мэдрэхүй бясалгалын
материаллаг агуулгагүй априори хэлбэр юм.

 Кант: Орон цагийн тухай төсөөлөл хүнд төрөхөөс нь
өмнө /туршлагаас өмнө/ угаасаа байдаг. Тэрээр
Евклидийн геометрын аксиом нэгэнт мөнх тогтоогдсон,
түгээмэл, зайлшгүй үнэн гэдгийг жишээ болгон авсан
байдаг. Орон цагийн тухай бидний эргэцүүлэл
туршлагаас бус, ухаан бодлоос эхтэй.
 Евклидын геометр Лобачевский, Риманы геометрээр
няцаагдсан.
 харьцангүй онол - орон цагийг хувиршгүй,
хөдөлгөөнөөс хамаардаггүй субстанци гэсэн үзлийг
шинээр тайлбарлахыг шаардсан билээ.
Шинжлэх ухааны 4-р
хувьсгал

• Гаригууд нарыг тойрон эргэлдэхдээ нараас
өөрийн зайндаа эргэлддэг.
1-р
хувьсгал
• Гаригууд инерцийн хуулиар хөдлөхдөө даялалт хазайлтад
орно. Энэ хурдатгал нь зайтай шууд, харин масстай урвуу
хамааралтай. Гариг нарнаас холдоход хурд нэмэгдэж
ойртоход удааширна. Үр дагавар: биетийн өнгөрсөн агшин
дахь хөдөлгөөний координатыг мэдвэл ирээдүйд хаана
байхыг урьдчилан хэлж болно.
2-р
хувьсгал
• Энерги устаж үгүй болохгүй, нэг төлвөөс нөгөөд шилжинэ-
Энерги хадгалагдах ба хувирах хууль, амьд бүхэн эсээс
тогтоно,цахилгаан соронзон орон нэгдмэл байх хууль.
Фарадей.
3-р
хувьсгал
• Цөмийн урвалаар хөдөлж байгаа эгэл хэсэг,
өдөөгдсөн бөөмийг хөдөлгөөний тухайн агшинд
хаана байгааг мэдсэн ч дараагийн агшинд хаана
байгаа нь тодорхойгүй. Учир нь судлаачийн нүдэнд
очих тэр хугацаанд байрлал нь өөрчлөгдсөн байна.
Хэрэв траектор нь тодорхой байсан ч тухайн агшинд
хаана байсан нь тодорхойгүй. Судлаач гүйцээн
таамаглахаас өөр аргагүй.
4-р
хувьсгал

Орон цаг, материйн харьцаа:
субстанцийн ба реляцийн баримтлал
 Атомист сургааль ёсоор орон цаг бол материтай
зэрэгцэн түүнээс хамаарахгүй оршдог бие даасан
субстанци ажээ. Ньютон орон цагийн объектив
шинжийг хүлээн зөвшөөрч байсан ч юмс үзэгдэлтэй
ямар ч холбоогүй гэж үзэж байлаа.
 Орон гэдэг нь хоосон агуулах мэт харин матери түүнийг
дүүргэж байдаг.
 Цаг бол ямар нэгэн цэвэр үргэлжлэх чанарлаг зүйл. Цаг
материаллаг үйл явц, оронгоос үл хамаарч өөрөө л
урсаж байдаг.
 XVII зуунд Лейбниц орон цагийн реляцийн үзэл
баримтлалыг гаргажээ. Энэ үзэл ёсоор орон цаг нь
обьектуудын хоорондох өвөрмөц харьцаа, үйл явц.

2. XX зууны байгаль шинжлэл ба ертөнцийн
шинжлэх ухааны зураглалын ерөнхий схемчилсэн
тойм
 XX зууны байгаль шинжлэл дэх одон орон судлалын
хамгийн гол амжилтын нэг бол ертөнцийн үүслийн тухай
шинжлэх ухааны таамаглалыг амжилттай дэвшүүлэн, хар
нүхний онолыг нотолсон явдал юм. Эдгээр онолоор
матери анх маш өндөр температуртайгаар нэгэн цэгт
бөөгнөрч байгаад их хүчтэйгээр дэлбэрсэн. Үүний дүнд
эгэл хэсгүүд тал бүр тийш тэлж, аажмаар атом, бодис,
гараг, од, эрхэс эцэст нь амьдрал бий болжээ. Огторгуйн
тэлэлт өргөжсөөр хэдий хүртэл үргэжлэх нь тодорхойгүй,
хэзээ нэгэн цагт өөрийн зах хязгаарт хүрч болох.

Их тэсрэлтийн суурь онол
 Огторгуйн анхны байдал хязгааргүй жижиг,
хязгааргүй нягт, хязгааргүй өндөр
температуртай цэг. - математикийн тайлбараас
давсан илэрхийлэх аргагүй зүйл.
 Орчлон ертөнц бол оньсого. Галилей, Ньютон,
Эйнштейн,Стивен Хокинг, Ф.Р. Эллис.
 Стивен Хокинг: “Огторгуйн цаг хугацааны бүтцийн урт
шатлал” номондоо “...Огторгуй нь тооны мухартай
тэнцэх жилийн өмнө үүссэн гэсэн үзэл бидний хүрсэн
үр дүнг нотлож байна. Огторгуйн үүслийн тухай
онолын анхдагч цэг болох феномен буюу хар нүх нь
физикийн хуулийн хүрээнээс давсан зүйл юм”

 атомын цөм дэх электроныг буудан түүнийг онох
үед ялгарч байсэн гэрэлтэлтээр түүнийг байгааг
танин мэдэх боломжтой сонирхолтой туршилтыг
хийсэн . энэ нь эгэл бөөмийг хэрхэн өөрчлөх тэр
хирээр танин мэдэх боломж бүрдсэн байгааг
харуулж байна. өөрчлөлтийг дагалдан гарч байгаа
үзэгдэл юмс.

2 хөдлөнгөөр нэвтрүүлсэн туршилт: электрон
хаана буухыг урьдчилан хэлэх боломжгүй.

Double-Slit Experiment:
ажиглагчаас электроны үйлдэлд нөлөөлж байна.

 Shine light on electron and detect
reflected
light using a microscope
 Minimum uncertainty in position
is given by the wavelength of the
light
 So to determine the position
accurately, it is necessary to use
light with a short wavelength

Нагаржунайн 8 үгүйсгэл
 Түрдэх үгүй төрөх үгүй
Тасархай үгүй мөнх үгүй
Ирэх үгүй одох үгүй
Ангид утгат бус нэгэн утгат бусыг
Туулсан Бурхан дор мөргөмой

Lecture.5 rev 3.4. (1)

More Related Content

What's hot (20)

Similar to Lecture.5 rev 3.4. (1) (20)

More from Baasansuren Naranbaatar (20)

Lecture.5 rev 3.4. (1)

Editor's Notes