SlideShare uma empresa Scribd logo
Aula 18

Ampliando o repert¶rio de t¶cnicas
                  o        e
de integra»~o
          ca

18.1       Completando quadrados
Da nossa tabela ampliada de integrais imediatas, tabela 15.1, p¶gina 135, temos as
                                                               a
integrais da tabela 18.1 abaixo.

                               Tabela 18.1. (a > 0, ¸ 60)
                                                      =

       Z                                    Z                 ¯     ¯
              dx    1      x                     dx      1    ¯a + x¯
                   = arc tg + C                       =    ln ¯     ¯ + C.
           a2 + x2  a      a                  a2 ¡ x2   2a ¯ a ¡ x ¯
       Z                                    Z                    p
              dx             x                   dx
           p        = arc sen + C             p        = ln jx + x2 + ¸j + C
            a2 ¡ x2          a                  x2 + ¸


      Voltaremos nossa aten»~o agora ao c¶lculo das integrais
                           ca            a

                      Z                                 Z
                               dx                            (Ax + B)dx
               I1 =         2 + bx + c
                                                 I2 =
                          ax                                 ax2 + bx + c
                      Z                                     Z
                               dx                               (Ax + B)dx
               I3 =       p                      I4 =          p
                           ax2 + bx + c                          ax2 + bx + c

nas quais, a, b, c, A e B s~o n¶meros reais, e a 60.
                           a u                   =
     Veremos que, para calcular cada uma das integrais I1 , I2 , I3 , e I4 , tudo (ou quase
tudo) que temos a fazer ¶ completar um quadrado em ax2 + bx + c, e ent~o usar a
                         e                                                        a
pequena tabela de integrais 18.1.


                                           159
¶        ¶                 »~
Ampliando o repertorio de tecnicas de integracao                                          160


     Lembramos que completar um quadrado em ax2 + bx + c ¶ escrever este trin^mio
                                                         e                   o
do segundo grau na forma a(x + m)2 + n.
        Primeiramente, colocamos o coe¯ciente a em evid^ncia:
                                                       e
                                            µ              ¶
                             2                 2  b      c
                           ax + bx + c = a x + x +
                                                  a      a
                                     b    c
Completamos ent~o o quadrado em x2 + x + :
               a
                                     a   a
                                   µ     ¶2 µ       ¶
                      2                ¯         ¯2
                     x + ¯x + ° = x +       + °¡
                                       2         4
Fazemos ent~o, para o c¶lculo de uma das integrais I1 , I2 , I3 , e I4 , a substitui»~o
           a           a                                                            ca
                                            ¯
                                    u= x+     ;   du = dx
                                            2
e teremos
                                    x2 + ¯x + ° = u2 § k 2
                               ax2 + bx + c = a(u2 § k 2 )

        Agora, a menos de alguns pequenos ajustes, recairemos em integrais da tabela
18.1.
                          Z
                                     dx
Exemplo 18.1 Calcular                        .
                              2x2   + 3x + 1

Solu»~o. Come»amos fazendo
    ca         c
                          µ           ¶     "µ      ¶2         #
             2              2 3     1             3      9   1
           2x + 3x + 1 = 2 x + x +       =2 x+         ¡   +
                              2     2             4      16 2
                          "µ     ¶2      #    "     µ ¶2 #
                               3       1        2     1
                       = 2 x+       ¡      =2 u ¡
                               4      16              4
sendo u = x + 3=4.
      Como du = dx,
 Z                  Z                          Z
          dx                  du             1        du
                  =      h        ¡ 1 ¢2 i = 2          ¡ ¢2
     2x2 + 3x + 1
                       2 u2 ¡ 4                  u2 ¡ 1  4
                        Z                                  ¯1     ¯
                      1          du            1    1      ¯ 4 + u¯
                  =¡        ¡ 1 ¢2         =¡ ¢         ln ¯      ¯+C      (tabela 18.1)
                      2            ¡ u2        2 2 ¢ 1 ¯ 1 ¡ u¯
                                                      4      4
                              4
                         ¯          ¯             ¯               ¯
                         ¯ 1 + 4u ¯               ¯               ¯
                         ¯
                  = ¡ ln ¯          ¯ + C = ¡ ln ¯ 1 + 4x + 3 ¯ + C
                           1 ¡ 4u ¯               ¯ 1 ¡ (4x + 3) ¯
                         ¯          ¯             ¯          ¯       ¯        ¯
                         ¯ 4x + 4 ¯               ¯          ¯       ¯        ¯
                         ¯
                  = ¡ ln ¯          ¯ + C = ¡ ln ¯ 2x + 2 ¯ + C = ln ¯ 2x + 1 ¯ + C
                           4x + 2 ¯               ¯ 2x + 1 ¯         ¯ 2x + 2 ¯
¶        ¶                 »~
Ampliando o repertorio de tecnicas de integracao                                                            161

                              Z
                                     x¡1
Exemplo 18.2 Calcular             p           dx.
                                   1 ¡ x ¡ x2

Solu»~o. Come»amos fazendo
    ca       c
                                            "µ      ¶2        #
                                                  1       1
            1 ¡ x ¡ x2 = ¡(x2 + x ¡ 1) = ¡ x +         ¡ ¡1
                                                  2       4
                           "µ              #    2                   3
                                    ¶2           µ        ¶2 Ã p !2
                                  1      5              1        5 5
                       =¡ x+           ¡     = ¡4 x +       ¡
                                  2      4              2       2
                         Ã p !2 µ          ¶
                             5           1 2
                       =         ¡ x+
                            2            2

     Sendo, u = x + 1=2, du = dx, e x = u ¡ 1=2,

         Z                            Z
                    x¡1                            x¡1
                 p           dx =             r³ ´            dx
                  1 ¡ x ¡ x2                    p
                                                 5
                                                   2  ¡     ¢
                                                          1 2
                                                2
                                                     ¡ x+ 2
                                      Z
                                                u ¡ 3=2
                                  =           r³ ´         du
                                                 p  2
                                                  5
                                                 2
                                                      ¡ u2
                                      Z                                     Z
                                                       u                3                  1
                                  =           r³       ´2          du ¡         r³         ´2          du
                                                 p
                                                   5
                                                                        2            p
                                                                                       5
                                                  2
                                                            ¡ u2                      2
                                                                                                ¡ u2
                                     1
                                  =I¡ J
                                     2
             Z                                         Z
                       u                                         1
sendo I =         qp            du, e J =                   qp            du.
                   ( 5=2)2 ¡ u2                              ( 5=2)2 ¡ u2
                                       p
     Para o c¶lculo de I, fazemos w = ( 5=2)2 ¡ u2 , e ent~o dw = ¡2u du, e temos
             a                                            a
                          Z                                  Z
                                         u                       ¡ 1 dw
                                                                   2
                                                                          p
                     I=       r³         ´2          du =         p     =¡ w+C
                                   p                                 w
                                     5
                                    2
                                              ¡ u2
                          v
                          uà p !2
                          u    5          p
                       = ¡t       ¡ u2 = ¡ 1 ¡ x ¡ x2 + C
                              2

Por sua vez,
¶        ¶                 »~
Ampliando o repertorio de tecnicas de integracao                               162



                          Z
                                     1                       u
                    J=        r³              du = arc sen p    +C
                                   p ´2                     5=2
                                     5
                                    2
                                          ¡u2


                                  2u             2x + 1
                        = arc sen p + C = arc sen p     +C
                                   5                5

     Portanto,
           Z
                    x¡1               1
                 p           dx = I ¡ J
                  1 ¡ x ¡ x2          2
                                    p           1       2x + 1
                                = ¡ 1 ¡ x ¡ x2 ¡ arc sen p     +C
                                                2          5


18.2      Algumas integrais envolvendo fun»~es
                                          co
          trigonom¶tricas
                  e
                                          R
18.2.1    Integrais da forma                  senm x cosn x dx, m e n inteiros n~o
                                                                                a
          negativos

Primeiro caso: m ou n ¶ um inteiro ¶
                      e            ³mpar
                   R
Consideremos J =       senm x cosn x dx.
     Sendo m e n inteiros n~o negativos, no caso em que o expoente m ¶ ¶
                            a                                        e ³mpar,
teremos m = 2k + 1, e ent~o
                         a
                            Z
                        J = sen2k+1 x cosn x dx
                            Z
                          = sen2k x cosn x sen x dx
                            Z
                          = (sen2 x)k cosn x sen x dx
                            Z
                          = (1 ¡ cos2 x)k cosn x sen x dx

Agora fazemos cos x = t, e ent~o dt = ¡ sen x dx, obtendo
                              a
                        Z                        Z
                   J = (1 ¡ t ) t (¡dt) = ¡ (1 ¡ t2 )k tn dt
                                 2 k n



que ¶ uma integral de um polin^mio em t.
    e                         o
      Se m ¶ par, mas n ¶ ¶
            e           e ³mpar, transformamos a integral J em uma integral de um
polin^mio, por um procedimento an¶logo.
     o                            a
¶        ¶                 »~
Ampliando o repertorio de tecnicas de integracao                                         163

                                        R
Exemplo 18.3 Calcular J =                   sen6 x cos5 x dx.

Solu»~o.
    ca
                Z                                  Z
                        6           5
           J=        sen x cos x dx = sen6 x cos4 x cos x dx
              Z                            Z
             = sen x(cos x) cos x dx = sen6 x(1 ¡ sen2 x)2 cos x dx
                   6        2   2

              Z
             = t6 (1 ¡ t2 )2 dt, sendo t = sen x, dt = cos x dx.

Teremos ent~o
           a
                            Z                               Z
                                6              2       4
                     J=         t (1 ¡ 2t + t ) dt =            (t6 ¡ 2t8 + t10 ) dt
                         t7 2t9 t11
                       =   ¡      +    +C
                         7     9    11
                         sen7 x 2 sen9 x sen11 x
                       =        ¡       +        +C
                           7         9     11

Segundo caso: m e n s~o ambos pares
                     a

Neste caso, abaixamos os graus das pot^ncias de fun»~es trigonom¶tricas, mediante as
                                      e            co           e
rela»~es
    co
                                        1 + cos 2a                    1 ¡ cos 2a
                       cos2 a =                            sen2 a =                    (18.1)
                                            2                             2
ou seja, fazemos
                            Z                               Z
                      J=         sen x cos x dx =
                                        m          n
                                                                sen2k x cos2` x dx
                            Z
                        =(sen2 x)k (cos2 x)` dx
                      Z µ              ¶ µ         ¶
                            1 ¡ cos 2x k 1 + cos 2x `
                    =                                 dx
                                 2              2
                            R
Exemplo 18.4 Calcular I = sen4 x cos2 x dx.
           R                    R
Solu»~o.I = sen4 x cos2 x dx = (sen2 x)2 cos2 x dx
    ca
     Fazendo uso das rela»~es trigonom¶tricas 18.1, temos
                         co           e

                        Z µ           ¶2 µ            ¶
                           1 + cos 2x      1 + cos 2x
                    I=                                  dx
                               2                2
                       Z µ                        ¶µ             ¶
                           1 ¡ 2 cos 2x + cos2 2x     1 + cos 2x
                     =                                             dx
                                      4                   2
¶        ¶                 »~
Ampliando o repertorio de tecnicas de integracao                                          164

                  Z
                1
              =     (1 + cos 2x ¡ cos2 2x + cos3 2x) dx
                8
                  Z         Z                Z                Z
                1         1                1       2        1
              =     dx ¡       cos 2x dx ¡      cos 2x dx +     cos3 2x dx
                8         8                8                8

     Calculando separadamente as quatro integrais, temos:
           R
     I1 = dx = x (juntaremos adiante todas as constantes em uma s¶)          o
           R
     I2 = cos 2x dx = 1 sen 2x
                           2
               Z                  Z
                      2              1 + cos 4x
          I3 = cos 2x dx =                      dx          (cos2 a = 1+cos 2a )
                                                                         2
                                         2
                 Z            Z
               1            1
             =       dx +        cos 4x dx
               2            2
               x 1 1                  x 1
             = + ¢ sen 4x = + sen 4x
               2 2 4                  2 8
          Z
     I4 = cos3 2x dx          (pot^ncia de cosseno, de expoente ¶
                                   e                             ³mpar!)
          Z                         Z
        = cos 2x cos 2x dx = (1 ¡ sen2 2x) cos 2x dx
                2

          Z
                        dt
        = (1 ¡ t2 ) ¢           (t = sen 2x, dt = 2 cos 2x dx, logo cos 2x dx =    dt
                                                                                   2
                                                                                      )
                        2
             µ       ¶
           1      t3       sen 2x sen3 2x
        =     t¡        =           ¡
           2       3          2          6
Finalmente,
              Z
                                  1
       I=     sen4 x cos2 x dx = (I1 ¡ I2 ¡ I3 + I4 )
                                  8
           1      1             1    1           1             1
         = x¡        sen 2x ¡ x ¡       sen 4x +     sen 2x ¡    sen3 2x + C
           8     16            16    64          16           48
           x     sen 4x sen3 2x
         =     ¡         ¡          +C
           16      64         48


18.3      F¶rmulas de redu»~o (ou de recorr^ncia)
           o              ca               e
As f¶rmulas de redu»~o, ou f¶rmulas de recorr^ncia, freqÄentemente encontradas em
    o                 ca      o                  e         u
t¶buas de integrais, s~o em geral obtidas atrav¶s de integra»~o por partes.
 a                    a                        e            ca
     Nos exemplos abaixo, deduziremos duas delas e ilustraremos como s~o usadas.
                                                                      a

Exemplo 18.5 Sendo n ¸ 2, deduzir a f¶rmula de redu»~o
                                     o             ca
             Z                                     Z
                           tg x secn¡2 x n ¡ 2
                sec x dx =
                   n
                                        +         ¢ secn¡2 x dx                      (18.2)
                               n¡1         n¡1
¶        ¶                 »~
Ampliando o repertorio de tecnicas de integracao                                          165

                      R
Solu»~o. Seja In =
    ca               secn x dx. Temos
                    Z             Z                    Z
                                               2
                In = sec x dx = sec{z x sec x dx = uv ¡ v du
                          n
                                    |
                                      n¡2
                                          } | {z }
                                            u      dv

Sendo u = secn¡2 x dx, temos
           du = (n ¡ 2) secn¡3 x ¢ (sec x)0 dx = (n ¡ 2) secn¡3 x ¢ sec x tg x dx
              = (n ¡ 2) secn¡2 x tg x dx
Sendo dv = sec2 x dx, tomamos v = tg x. Da¶ ³
                   Z
        In = uv ¡ v du
                                    Z
                  = tg x secn¡2
                                x ¡ tg x ¢ (n ¡ 2) secn¡2 x tg x dx
                                           Z
                  = tg x secn¡2
                                x ¡ (n ¡ 2) secn¡2 x tg2 x dx
                   R
Agora, sendo J =   secn¡2 x tg2 x dx, temos
                  Z                         Z
                                  2
               J = sec  n¡2
                            x(sec x ¡ 1)dx = (secn x ¡ secn¡2 x)dx
                  Z               Z
                 = sec x dx ¡ secn¡2 x dx = In ¡ In¡2
                        n



Assim sendo,
                          In = tg x secn¡2 x ¡ (n ¡ 2)J
                             = tg x secn¡2 x ¡ (n ¡ 2)(In ¡ In¡2 )
de onde
                       [1 + (n ¡ 2)]In = tg x secn¡2 x + (n ¡ 2)In¡2
e portanto
                                     tg x secn¡2 x n ¡ 2
                              In =                +      In¡2
                                         n¡1        n¡1
ou seja,          Z                                       Z
                                  tg x secn¡2 x n ¡ 2
                       sec x dx =
                          n
                                               +              secn¡2 x dx
                                      n¡1        n¡1
                                                                               R
Exemplo 18.6 Empregando a f¶rmula de redu»~o 18.2, calcule as integrais
R            R             o             ca                                         sec3 x dx,
     4           5
  sec x dx, e sec x dx.

      Aplicando a f¶rmula 18.2, que acabamos de deduzir acima, temos, quando n = 3,
                   o
                  Z                            Z
                        3        tg x sec x 1
                     sec x dx =            +     sec x dx
                                     2       2
                                 tg x sec x 1
                              =            + ln j sec x + tg xj + C
                                     2       2
¶        ¶                 »~
Ampliando o repertorio de tecnicas de integracao                                                           166


Aplicando a f¶rmula 18.2, para n = 4, temos
             o
                     Z                             Z
                           4        tg x sec2 x 2
                        sec x dx =             +     sec2 x dx
                                         3       3
                                            2
                                    tg x sec x 2
                                 =             + tg x + C
                                         3       3
Para n = 5, temos
          Z
                               tg x sec3 x 3
             sec5 x dx = I5 =             + I3
                                    4       4
                                 3
                                          µ            ¶
                         tg x sec x 3 tg x sec x 1
                       =              +          + I1
                              4         4     2    2
                                 3
                         tg x sec x 3 tg x sec x 3
                       =              +         + ln j sec x + tg xj + C
                              4             8    8

Exemplo 18.7 Deduza a f¶rmula de recorr^ncia
                           o             e
               Z                                    Z
                              1                n¡1
                   cos x dx = sen x cos
                      n                 n¡1
                                            x+        cosn¡2 x dx
                             n                    n
                          R           R
e ent~o, usando-a, calcule cos4 x dx e cos7 x dx.
     a

Solu»~o.
    ca               Z                   Z                                      Z
                          cos x dx =
                               n
                                             cos{z x cos{z dx = uv ¡
                                             |
                                               n¡1
                                                   }| x }                           v du
                                                u             dv

Sendo u = cosn¡1 x, temos du = ¡(n ¡ 1) cosn¡2 x sen x dx.
       Sendo dv = cos x dx, podemos tomar v = sen x. Ent~oa
        Z                                      Z
          cosn x dx = sen x cosn¡1 x + (n ¡ 1) cosn¡2 x sen2 x dx
                                               Z
                    = sen x cosn¡1
                                   x + (n ¡ 1) cosn¡2 x(1 ¡ cos2 x) dx
                                               µZ               Z        ¶
                    = sen x cosn¡1
                                   x + (n ¡ 1)    cos n¡2
                                                          x dx ¡ cos x dx
                                                                     n



Logo,
    Z                                                     Z                                Z
          cos x dx = sen x cos
             n                     n¡1
                                         x + (n ¡ 1)          cos  n¡2
                                                                         x dx ¡ (n ¡ 1)        cosn x dx

Da¶
  ³,                 Z                                                     Z
                 n        cos x dx = sen x cos
                               n                    n¡1
                                                          x + (n ¡ 1)          cosn¡2 x dx

e ent~o
     a           Z                                                        Z
                                   1                 n¡1
                         cos x dx = sen x cosn¡1 x +
                           n
                                                                               cosn¡2 x dx
                                   n                  n
¶        ¶                 »~
Ampliando o repertorio de tecnicas de integracao                                                  167


       Deixamos para o leitor a aplica»~o desta f¶rmula, para obter
                                      ca         o
  Z
               1                                 3                3x
       cos4 x dx =
                 sen x cos3 x +                     sen x cos x +     +C
               4                                 8                 8
  Z
               1                                  6                   8                16
    cos7 x dx = sen x cos6 x +                       sen x cos4 x +     sen x cos2 x +    sen x + C
               7                                 35                  35                35


18.4          Problemas

Integrais que requerem completamento de quadrados
       R                             1
  1.           dx
           x2 +2x+5
                    .    Resposta.   2
                                         arc tg x+1 + C.
                                                 2
       R
  2.           dx
                     .   Resposta.   p1
                                arc tg 3x¡1 + C.
                                        p
           3x2 ¡2x+4                  11 11
    R                          ¯ x¡5 ¯
  3. x2 ¡6x+5 . Resposta. 1 ln ¯ x¡1 ¯ + C.
         dx
                          4
    R 6x¡7
  4. 3x2 ¡7x+11 dx. Resposta. ln j3x2 ¡ 7x + 11j + C.
    R 3x¡1
  5. x2 ¡x+1 dx. Resposta. 3 ln(x2 ¡ x + 1) + p3 arc tg 2x¡1 + C.
                             2
                                                 1       p
                                                          3
    R
  6. p2¡3x¡4x2 . Resposta. 1 arc sen 8x+3 + C.
           dx
                             2
                                        p
                                          41
    R                      1
                                             p
  7. p3x2 +5x . Resposta. p3 ln j6x + 5 + 12(3x2 + 5x)j + C.
         dx

    R                                p
  8. p3+4x¡4x2 dx. Resposta. ¡ 1 3 + 4x ¡ 4x2 + 7 arc sen 2x¡1 + C.
          x+3
                                   4                4         2
    R 2ax+b                       p
  9. pax2 +bx+c dx. Resposta. 2 ax2 + bx + c + C.


Integrais envolvendo fun»~es trigonom¶tricas
                        co           e
       R                                 1
  1.       sen3 x dx. Resposta.          3
                                             cos3 x ¡ cos x + C.
       R
  2.       sen5 x dx. Resposta. ¡ cos x + 2 cos3 x ¡ 1 cos5 x + C.
                                          3          5
       R
  3.       cos4 x sen3 x dx. Resposta. ¡ 1 cos5 x + 1 cos7 x + C.
                                         5          7
       R   cos3 x
  4.       sen4 x
                    dx. Resposta. cosec x ¡ 1 cosec3 x + C.
                                            3
    Sugest~o. Use o mesmo procedimento descrito µ pagina 162, para o c¶lculo da
           aR                                          a              a
    integral senm x cosn x dx, quando m ou n ¶ um expoente ¶
                                                  e        ³mpar.
    R
  5. sen4 x dx. Resposta. 3 x ¡ sen 2x + sen 4x + C.
                          8       4        32
    R                        ³                              ´
         6                 1                     sen3 2x 3
  6. cos x dx. Resposta. 16 5x + 4 sen 2x ¡ 3 + 4 sen 4x + C.
¶        ¶                 »~
Ampliando o repertorio de tecnicas de integracao                                                        168

       R                                  1
                                               ¡                    sen 8x
                                                                             ¢
  7.       sen4 x cos4 x dx. Resposta.   128
                                                3x ¡ sen 4x +         8
                                                                                 + C.
    Sugest~o. sen x cos x = 1 sen 2x.
          a                 2
    R 3                    2x
  8. tg x dx. Resposta. tg2 + ln j cos xj + C.
    Sugest~o. tg3 x = tg x tg2 x = tg x(sec2 x ¡ 1).
          a
    R
  9. sec3 x dx. Resposta. 1 sec x tg x + 1 ln j sec x + tg xj + C.
                           2             2
              R                R         2
    Sugest~o. sec x dx = sec x | {z dx. Depois, use a identidade tg2 x =
          a         3
                                 |{z} sec x }
                                         u        dv
    sec2 x ¡ 1. Alternativamente, podemos fazer
    R             R 1          R cos        R cos x dx
      sec3 x dx = cos3 x dx = cos4x dx = (1¡sen2 x)2 , e ent~o u = sen x.
                                     x
                                                            a
    R
 10. sec4 x dx. Resposta. tg x + 1 tg3 x + C.
                                  3
     Sugest~o. sec4 x = sec2 x sec2 x = (1 + tg2 x) sec2 x.
            a
     R sen3 x
 11.   p
       3        dx. Resposta. 3 cos5=3 x + 3 cos¡1=3 x + C.
                              5
         cos4 x
     R                          ¯ x ¯
                                ¯ tg ¡2 ¯
 12. 4¡5dx x . Resposta. 1 ln ¯ 2 tg2x ¡1 ¯ + C.
           sen              3            2

                                                   2 tg x
                                                        2                                       1¡tg2   x
       Sugest~o. Use a identidade sen x =
             a                                                  (temos tamb¶m cos x =
                                                                           e                    1+tg2
                                                                                                        2
                                                                                                        x   ).
                                                 1 + tg2    x
                                                            2
                                                                                                        2

                                                    2
       Fa»a tg x = u, com
         c     2
                          = arc tg u e ent~o dx = 1+u2 du.
                             x
                             2
                                          a
    R 2                  p         ³ ´
 13. sen x2dx . Resposta. 2 arc tg tg 2 ¡ x + C.
     1+cos x
                                     px

                                                                                    1
       Sugest~o. Como 1 + tg2 x = sec2 x, deduzimos cos2 x =
             a                                                                    1+tg2 x
                                                                                            e
                                  tg2
       sen2 x = cos2 x tg2 x =       x
                                 1+tg2 x
                                         .   Fa»a t = tg x, x = arc tg t.
                                               c
       R
 14.       sen ax cos bx dx (a 6b). Resposta. ¡ cos(a+b)x ¡
                               =                 2(a+b)
                                                                      cos(a¡b)x
                                                                        2(a¡b)
                                                                                     + C.
       Sugest~o. Considere as f¶rmulas abaixo, e some-as membro a membro.
             a                 o

                           sen(a + b)x = sen ax cos bx + sen bx cos ax
                           sen(a ¡ b)x = sen ax cos bx ¡ sen bx cos ax
       R                                           sen(a¡b)x        sen(a+b)x
 15.       sen ax sen bx dx (a 6b). Resposta.
                               =                     2(a¡b)
                                                                ¡     2(a+b)
                                                                                   +C
       Sugest~o. Desenvolva cos(a + b)x e cos(a ¡ b)x, e subtraia, membro a membro,
             a
       uma f¶rmula da outra.
            o
¶        ¶                 »~
Ampliando o repertorio de tecnicas de integracao                      169


F¶rmulas de redu»~o
 o              ca
  1. Deduza a f¶rmula de recorr^ncia
               o               e
                         Z                     Z
                                      tgn¡1 x
                            tg x dx =
                              n
                                              ¡ tgn¡2 x dx
                                       n¡1
    e ent~o, usando-a, calcule
         a
         R                     4       2
     (a) tg5 x dx. Resposta. tg4 x ¡ tg2 x ¡ ln j cos xj + C.
         R                     5       3
     (b) tg6 x dx. Resposta. tg5 x ¡ tg3 x + tg x ¡ x + C
               R            R                     R
    Sugest~o. tgn x dx = tgn¡2 x tg2 x dx = tgn¡2 x(sec2 x ¡ 1) dx.
           a

  2. Deduza as f¶rmulas de recorr^ncia
                o                e
          Z                                         Z
                          1                    n¡1
      (a)   sen x dx = ¡ cos x sen
               n                      n¡1
                                          x+          senn¡2 x dx
                          n                      n
          Z                          Z
                        1 n ax n
      (b)   x e dx = x e ¡
             n ax
                                        xn¡1 eax dx
                        a          a

Mais conteúdo relacionado

PDF
Ita2013 3dia
PPT
www.AulasDeMatematicaApoio.com.br - Matemática - Exercícios Resolvidos de Fa...
PPT
www.AulasParticularesApoio.Com - Matemática - Exercícios Resolvidos de Fatoração
PDF
Antiderivação integrais indefinidas
PDF
Integral Indefinida E Definida
PDF
Produtos notáveis 1 cnepcar 2014
PDF
Lista de exerc_revisão_complexos_2012_pdf
PPT
Numeros complexos ( semi extensivo)
Ita2013 3dia
www.AulasDeMatematicaApoio.com.br - Matemática - Exercícios Resolvidos de Fa...
www.AulasParticularesApoio.Com - Matemática - Exercícios Resolvidos de Fatoração
Antiderivação integrais indefinidas
Integral Indefinida E Definida
Produtos notáveis 1 cnepcar 2014
Lista de exerc_revisão_complexos_2012_pdf
Numeros complexos ( semi extensivo)

Mais procurados (19)

PDF
Resolucao dos exercicios_integrais
DOC
Remember 08
PDF
Equacoes grau
PDF
Complexos
PDF
Complexos
PDF
Exercícios - Logaritmos
PDF
Números Complexos_IME ITA
PDF
Exercício sobre Pré-Imagem
DOC
Remember 05
PDF
Polinômios carnaval 2014
PDF
Lista polinomio equaçoes_3_ano_2012_pdf
DOC
Exponencial e logaritmos
PDF
DICAS DE COMO RESOLVER A INTEGRAL DEFINIDA DE CALCULO II
PDF
Lista de exerc_funçao_quadrática_ano_2012
DOC
Lista de integrais definidas
PDF
Matematica exercicios numeros_complexos_gabarito
PDF
Apostila integrais
PDF
Teorema de Bhaskara
PDF
Ita2012 3dia
Resolucao dos exercicios_integrais
Remember 08
Equacoes grau
Complexos
Complexos
Exercícios - Logaritmos
Números Complexos_IME ITA
Exercício sobre Pré-Imagem
Remember 05
Polinômios carnaval 2014
Lista polinomio equaçoes_3_ano_2012_pdf
Exponencial e logaritmos
DICAS DE COMO RESOLVER A INTEGRAL DEFINIDA DE CALCULO II
Lista de exerc_funçao_quadrática_ano_2012
Lista de integrais definidas
Matematica exercicios numeros_complexos_gabarito
Apostila integrais
Teorema de Bhaskara
Ita2012 3dia
Anúncio

Destaque (7)

PDF
Calculo1 aula17
PDF
Calculo1 aula19
PDF
Calculo1 aula16
PPT
Restinga - Rio Grande do Norte
PPTX
cactáceas da caatinga
PPTX
Trabalho de ecologia caatinga local
PPT
Restinga - nacional
Calculo1 aula17
Calculo1 aula19
Calculo1 aula16
Restinga - Rio Grande do Norte
cactáceas da caatinga
Trabalho de ecologia caatinga local
Restinga - nacional
Anúncio

Semelhante a Calculo1 aula18 (20)

PDF
P3 calculo i_ (7)
PDF
Calculo1 aula19
PDF
Mat logaritmos 005
PDF
Lista fatoracao
PDF
P3 calculo i_ (3)
PDF
Calculo1 aula16
PDF
Mat em geometria sol vol6 cap1
DOCX
Lista 3 math1
DOCX
Lista 3
DOCX
Lista 3
PDF
Correção do exame nacional
PPT
www.AulasDeMatematicaApoio.com - Matemática - Números Complexos
PPT
www.videoaulagratisapoio.com.br - Matemática - Números Complexos
PPT
www.AulasDeMatematicanoRJ.Com.Br - Matemática - Números Complexos
PPT
www.aulasapoio.com - - Matemática - Números Complexos
PPT
www.AulaParticularApoio.Com.Br - Matemática - Números Complexos
PPT
www.TutoresDePlantao.Com.Br - Matemática - Números Complexos
PPT
www.AulasDeMatematicaApoio.com.br - Matemática - Números Complexos
DOC
Lista de exercicio - Calculo 1 - Integral
PDF
Mat em funcoes trigonometricas sol vol1 cap9 parte 2
P3 calculo i_ (7)
Calculo1 aula19
Mat logaritmos 005
Lista fatoracao
P3 calculo i_ (3)
Calculo1 aula16
Mat em geometria sol vol6 cap1
Lista 3 math1
Lista 3
Lista 3
Correção do exame nacional
www.AulasDeMatematicaApoio.com - Matemática - Números Complexos
www.videoaulagratisapoio.com.br - Matemática - Números Complexos
www.AulasDeMatematicanoRJ.Com.Br - Matemática - Números Complexos
www.aulasapoio.com - - Matemática - Números Complexos
www.AulaParticularApoio.Com.Br - Matemática - Números Complexos
www.TutoresDePlantao.Com.Br - Matemática - Números Complexos
www.AulasDeMatematicaApoio.com.br - Matemática - Números Complexos
Lista de exercicio - Calculo 1 - Integral
Mat em funcoes trigonometricas sol vol1 cap9 parte 2

Mais de Élica Dias (19)

PDF
Calculo1 aula15
PDF
Calculo1 aula14
PDF
Calculo1 aula13
PDF
Calculo1 aula12
PDF
Calculo1 aula11
PDF
Calculo1 aula10
PDF
Calculo1 aula09
PDF
Calculo1 aula08
PDF
Calculo1 aula07
PDF
Calculo1 aula06
PDF
Calculo1 aula05
PDF
Calculo1 aula04
PDF
Calculo1 aula03
PDF
Calculo1 aula02
PDF
Calculo1 aula01
PDF
Calculo1 aula20
PPT
Relatório de pesquisa
PPTX
Trabalho de ecologia caatinga nacional
PDF
Zé ninguem
Calculo1 aula15
Calculo1 aula14
Calculo1 aula13
Calculo1 aula12
Calculo1 aula11
Calculo1 aula10
Calculo1 aula09
Calculo1 aula08
Calculo1 aula07
Calculo1 aula06
Calculo1 aula05
Calculo1 aula04
Calculo1 aula03
Calculo1 aula02
Calculo1 aula01
Calculo1 aula20
Relatório de pesquisa
Trabalho de ecologia caatinga nacional
Zé ninguem

Calculo1 aula18

  • 1. Aula 18 Ampliando o repert¶rio de t¶cnicas o e de integra»~o ca 18.1 Completando quadrados Da nossa tabela ampliada de integrais imediatas, tabela 15.1, p¶gina 135, temos as a integrais da tabela 18.1 abaixo. Tabela 18.1. (a > 0, ¸ 60) = Z Z ¯ ¯ dx 1 x dx 1 ¯a + x¯ = arc tg + C = ln ¯ ¯ + C. a2 + x2 a a a2 ¡ x2 2a ¯ a ¡ x ¯ Z Z p dx x dx p = arc sen + C p = ln jx + x2 + ¸j + C a2 ¡ x2 a x2 + ¸ Voltaremos nossa aten»~o agora ao c¶lculo das integrais ca a Z Z dx (Ax + B)dx I1 = 2 + bx + c I2 = ax ax2 + bx + c Z Z dx (Ax + B)dx I3 = p I4 = p ax2 + bx + c ax2 + bx + c nas quais, a, b, c, A e B s~o n¶meros reais, e a 60. a u = Veremos que, para calcular cada uma das integrais I1 , I2 , I3 , e I4 , tudo (ou quase tudo) que temos a fazer ¶ completar um quadrado em ax2 + bx + c, e ent~o usar a e a pequena tabela de integrais 18.1. 159
  • 2. ¶ »~ Ampliando o repertorio de tecnicas de integracao 160 Lembramos que completar um quadrado em ax2 + bx + c ¶ escrever este trin^mio e o do segundo grau na forma a(x + m)2 + n. Primeiramente, colocamos o coe¯ciente a em evid^ncia: e µ ¶ 2 2 b c ax + bx + c = a x + x + a a b c Completamos ent~o o quadrado em x2 + x + : a a a µ ¶2 µ ¶ 2 ¯ ¯2 x + ¯x + ° = x + + °¡ 2 4 Fazemos ent~o, para o c¶lculo de uma das integrais I1 , I2 , I3 , e I4 , a substitui»~o a a ca ¯ u= x+ ; du = dx 2 e teremos x2 + ¯x + ° = u2 § k 2 ax2 + bx + c = a(u2 § k 2 ) Agora, a menos de alguns pequenos ajustes, recairemos em integrais da tabela 18.1. Z dx Exemplo 18.1 Calcular . 2x2 + 3x + 1 Solu»~o. Come»amos fazendo ca c µ ¶ "µ ¶2 # 2 2 3 1 3 9 1 2x + 3x + 1 = 2 x + x + =2 x+ ¡ + 2 2 4 16 2 "µ ¶2 # " µ ¶2 # 3 1 2 1 = 2 x+ ¡ =2 u ¡ 4 16 4 sendo u = x + 3=4. Como du = dx, Z Z Z dx du 1 du = h ¡ 1 ¢2 i = 2 ¡ ¢2 2x2 + 3x + 1 2 u2 ¡ 4 u2 ¡ 1 4 Z ¯1 ¯ 1 du 1 1 ¯ 4 + u¯ =¡ ¡ 1 ¢2 =¡ ¢ ln ¯ ¯+C (tabela 18.1) 2 ¡ u2 2 2 ¢ 1 ¯ 1 ¡ u¯ 4 4 4 ¯ ¯ ¯ ¯ ¯ 1 + 4u ¯ ¯ ¯ ¯ = ¡ ln ¯ ¯ + C = ¡ ln ¯ 1 + 4x + 3 ¯ + C 1 ¡ 4u ¯ ¯ 1 ¡ (4x + 3) ¯ ¯ ¯ ¯ ¯ ¯ ¯ ¯ 4x + 4 ¯ ¯ ¯ ¯ ¯ ¯ = ¡ ln ¯ ¯ + C = ¡ ln ¯ 2x + 2 ¯ + C = ln ¯ 2x + 1 ¯ + C 4x + 2 ¯ ¯ 2x + 1 ¯ ¯ 2x + 2 ¯
  • 3. ¶ »~ Ampliando o repertorio de tecnicas de integracao 161 Z x¡1 Exemplo 18.2 Calcular p dx. 1 ¡ x ¡ x2 Solu»~o. Come»amos fazendo ca c "µ ¶2 # 1 1 1 ¡ x ¡ x2 = ¡(x2 + x ¡ 1) = ¡ x + ¡ ¡1 2 4 "µ # 2 3 ¶2 µ ¶2 à p !2 1 5 1 5 5 =¡ x+ ¡ = ¡4 x + ¡ 2 4 2 2 à p !2 µ ¶ 5 1 2 = ¡ x+ 2 2 Sendo, u = x + 1=2, du = dx, e x = u ¡ 1=2, Z Z x¡1 x¡1 p dx = r³ ´ dx 1 ¡ x ¡ x2 p 5 2 ¡ ¢ 1 2 2 ¡ x+ 2 Z u ¡ 3=2 = r³ ´ du p 2 5 2 ¡ u2 Z Z u 3 1 = r³ ´2 du ¡ r³ ´2 du p 5 2 p 5 2 ¡ u2 2 ¡ u2 1 =I¡ J 2 Z Z u 1 sendo I = qp du, e J = qp du. ( 5=2)2 ¡ u2 ( 5=2)2 ¡ u2 p Para o c¶lculo de I, fazemos w = ( 5=2)2 ¡ u2 , e ent~o dw = ¡2u du, e temos a a Z Z u ¡ 1 dw 2 p I= r³ ´2 du = p =¡ w+C p w 5 2 ¡ u2 v uà p !2 u 5 p = ¡t ¡ u2 = ¡ 1 ¡ x ¡ x2 + C 2 Por sua vez,
  • 4. ¶ »~ Ampliando o repertorio de tecnicas de integracao 162 Z 1 u J= r³ du = arc sen p +C p ´2 5=2 5 2 ¡u2 2u 2x + 1 = arc sen p + C = arc sen p +C 5 5 Portanto, Z x¡1 1 p dx = I ¡ J 1 ¡ x ¡ x2 2 p 1 2x + 1 = ¡ 1 ¡ x ¡ x2 ¡ arc sen p +C 2 5 18.2 Algumas integrais envolvendo fun»~es co trigonom¶tricas e R 18.2.1 Integrais da forma senm x cosn x dx, m e n inteiros n~o a negativos Primeiro caso: m ou n ¶ um inteiro ¶ e ³mpar R Consideremos J = senm x cosn x dx. Sendo m e n inteiros n~o negativos, no caso em que o expoente m ¶ ¶ a e ³mpar, teremos m = 2k + 1, e ent~o a Z J = sen2k+1 x cosn x dx Z = sen2k x cosn x sen x dx Z = (sen2 x)k cosn x sen x dx Z = (1 ¡ cos2 x)k cosn x sen x dx Agora fazemos cos x = t, e ent~o dt = ¡ sen x dx, obtendo a Z Z J = (1 ¡ t ) t (¡dt) = ¡ (1 ¡ t2 )k tn dt 2 k n que ¶ uma integral de um polin^mio em t. e o Se m ¶ par, mas n ¶ ¶ e e ³mpar, transformamos a integral J em uma integral de um polin^mio, por um procedimento an¶logo. o a
  • 5. ¶ »~ Ampliando o repertorio de tecnicas de integracao 163 R Exemplo 18.3 Calcular J = sen6 x cos5 x dx. Solu»~o. ca Z Z 6 5 J= sen x cos x dx = sen6 x cos4 x cos x dx Z Z = sen x(cos x) cos x dx = sen6 x(1 ¡ sen2 x)2 cos x dx 6 2 2 Z = t6 (1 ¡ t2 )2 dt, sendo t = sen x, dt = cos x dx. Teremos ent~o a Z Z 6 2 4 J= t (1 ¡ 2t + t ) dt = (t6 ¡ 2t8 + t10 ) dt t7 2t9 t11 = ¡ + +C 7 9 11 sen7 x 2 sen9 x sen11 x = ¡ + +C 7 9 11 Segundo caso: m e n s~o ambos pares a Neste caso, abaixamos os graus das pot^ncias de fun»~es trigonom¶tricas, mediante as e co e rela»~es co 1 + cos 2a 1 ¡ cos 2a cos2 a = sen2 a = (18.1) 2 2 ou seja, fazemos Z Z J= sen x cos x dx = m n sen2k x cos2` x dx Z =(sen2 x)k (cos2 x)` dx Z µ ¶ µ ¶ 1 ¡ cos 2x k 1 + cos 2x ` = dx 2 2 R Exemplo 18.4 Calcular I = sen4 x cos2 x dx. R R Solu»~o.I = sen4 x cos2 x dx = (sen2 x)2 cos2 x dx ca Fazendo uso das rela»~es trigonom¶tricas 18.1, temos co e Z µ ¶2 µ ¶ 1 + cos 2x 1 + cos 2x I= dx 2 2 Z µ ¶µ ¶ 1 ¡ 2 cos 2x + cos2 2x 1 + cos 2x = dx 4 2
  • 6. ¶ »~ Ampliando o repertorio de tecnicas de integracao 164 Z 1 = (1 + cos 2x ¡ cos2 2x + cos3 2x) dx 8 Z Z Z Z 1 1 1 2 1 = dx ¡ cos 2x dx ¡ cos 2x dx + cos3 2x dx 8 8 8 8 Calculando separadamente as quatro integrais, temos: R I1 = dx = x (juntaremos adiante todas as constantes em uma s¶) o R I2 = cos 2x dx = 1 sen 2x 2 Z Z 2 1 + cos 4x I3 = cos 2x dx = dx (cos2 a = 1+cos 2a ) 2 2 Z Z 1 1 = dx + cos 4x dx 2 2 x 1 1 x 1 = + ¢ sen 4x = + sen 4x 2 2 4 2 8 Z I4 = cos3 2x dx (pot^ncia de cosseno, de expoente ¶ e ³mpar!) Z Z = cos 2x cos 2x dx = (1 ¡ sen2 2x) cos 2x dx 2 Z dt = (1 ¡ t2 ) ¢ (t = sen 2x, dt = 2 cos 2x dx, logo cos 2x dx = dt 2 ) 2 µ ¶ 1 t3 sen 2x sen3 2x = t¡ = ¡ 2 3 2 6 Finalmente, Z 1 I= sen4 x cos2 x dx = (I1 ¡ I2 ¡ I3 + I4 ) 8 1 1 1 1 1 1 = x¡ sen 2x ¡ x ¡ sen 4x + sen 2x ¡ sen3 2x + C 8 16 16 64 16 48 x sen 4x sen3 2x = ¡ ¡ +C 16 64 48 18.3 F¶rmulas de redu»~o (ou de recorr^ncia) o ca e As f¶rmulas de redu»~o, ou f¶rmulas de recorr^ncia, freqÄentemente encontradas em o ca o e u t¶buas de integrais, s~o em geral obtidas atrav¶s de integra»~o por partes. a a e ca Nos exemplos abaixo, deduziremos duas delas e ilustraremos como s~o usadas. a Exemplo 18.5 Sendo n ¸ 2, deduzir a f¶rmula de redu»~o o ca Z Z tg x secn¡2 x n ¡ 2 sec x dx = n + ¢ secn¡2 x dx (18.2) n¡1 n¡1
  • 7. ¶ »~ Ampliando o repertorio de tecnicas de integracao 165 R Solu»~o. Seja In = ca secn x dx. Temos Z Z Z 2 In = sec x dx = sec{z x sec x dx = uv ¡ v du n | n¡2 } | {z } u dv Sendo u = secn¡2 x dx, temos du = (n ¡ 2) secn¡3 x ¢ (sec x)0 dx = (n ¡ 2) secn¡3 x ¢ sec x tg x dx = (n ¡ 2) secn¡2 x tg x dx Sendo dv = sec2 x dx, tomamos v = tg x. Da¶ ³ Z In = uv ¡ v du Z = tg x secn¡2 x ¡ tg x ¢ (n ¡ 2) secn¡2 x tg x dx Z = tg x secn¡2 x ¡ (n ¡ 2) secn¡2 x tg2 x dx R Agora, sendo J = secn¡2 x tg2 x dx, temos Z Z 2 J = sec n¡2 x(sec x ¡ 1)dx = (secn x ¡ secn¡2 x)dx Z Z = sec x dx ¡ secn¡2 x dx = In ¡ In¡2 n Assim sendo, In = tg x secn¡2 x ¡ (n ¡ 2)J = tg x secn¡2 x ¡ (n ¡ 2)(In ¡ In¡2 ) de onde [1 + (n ¡ 2)]In = tg x secn¡2 x + (n ¡ 2)In¡2 e portanto tg x secn¡2 x n ¡ 2 In = + In¡2 n¡1 n¡1 ou seja, Z Z tg x secn¡2 x n ¡ 2 sec x dx = n + secn¡2 x dx n¡1 n¡1 R Exemplo 18.6 Empregando a f¶rmula de redu»~o 18.2, calcule as integrais R R o ca sec3 x dx, 4 5 sec x dx, e sec x dx. Aplicando a f¶rmula 18.2, que acabamos de deduzir acima, temos, quando n = 3, o Z Z 3 tg x sec x 1 sec x dx = + sec x dx 2 2 tg x sec x 1 = + ln j sec x + tg xj + C 2 2
  • 8. ¶ »~ Ampliando o repertorio de tecnicas de integracao 166 Aplicando a f¶rmula 18.2, para n = 4, temos o Z Z 4 tg x sec2 x 2 sec x dx = + sec2 x dx 3 3 2 tg x sec x 2 = + tg x + C 3 3 Para n = 5, temos Z tg x sec3 x 3 sec5 x dx = I5 = + I3 4 4 3 µ ¶ tg x sec x 3 tg x sec x 1 = + + I1 4 4 2 2 3 tg x sec x 3 tg x sec x 3 = + + ln j sec x + tg xj + C 4 8 8 Exemplo 18.7 Deduza a f¶rmula de recorr^ncia o e Z Z 1 n¡1 cos x dx = sen x cos n n¡1 x+ cosn¡2 x dx n n R R e ent~o, usando-a, calcule cos4 x dx e cos7 x dx. a Solu»~o. ca Z Z Z cos x dx = n cos{z x cos{z dx = uv ¡ | n¡1 }| x } v du u dv Sendo u = cosn¡1 x, temos du = ¡(n ¡ 1) cosn¡2 x sen x dx. Sendo dv = cos x dx, podemos tomar v = sen x. Ent~oa Z Z cosn x dx = sen x cosn¡1 x + (n ¡ 1) cosn¡2 x sen2 x dx Z = sen x cosn¡1 x + (n ¡ 1) cosn¡2 x(1 ¡ cos2 x) dx µZ Z ¶ = sen x cosn¡1 x + (n ¡ 1) cos n¡2 x dx ¡ cos x dx n Logo, Z Z Z cos x dx = sen x cos n n¡1 x + (n ¡ 1) cos n¡2 x dx ¡ (n ¡ 1) cosn x dx Da¶ ³, Z Z n cos x dx = sen x cos n n¡1 x + (n ¡ 1) cosn¡2 x dx e ent~o a Z Z 1 n¡1 cos x dx = sen x cosn¡1 x + n cosn¡2 x dx n n
  • 9. ¶ »~ Ampliando o repertorio de tecnicas de integracao 167 Deixamos para o leitor a aplica»~o desta f¶rmula, para obter ca o Z 1 3 3x cos4 x dx = sen x cos3 x + sen x cos x + +C 4 8 8 Z 1 6 8 16 cos7 x dx = sen x cos6 x + sen x cos4 x + sen x cos2 x + sen x + C 7 35 35 35 18.4 Problemas Integrais que requerem completamento de quadrados R 1 1. dx x2 +2x+5 . Resposta. 2 arc tg x+1 + C. 2 R 2. dx . Resposta. p1 arc tg 3x¡1 + C. p 3x2 ¡2x+4 11 11 R ¯ x¡5 ¯ 3. x2 ¡6x+5 . Resposta. 1 ln ¯ x¡1 ¯ + C. dx 4 R 6x¡7 4. 3x2 ¡7x+11 dx. Resposta. ln j3x2 ¡ 7x + 11j + C. R 3x¡1 5. x2 ¡x+1 dx. Resposta. 3 ln(x2 ¡ x + 1) + p3 arc tg 2x¡1 + C. 2 1 p 3 R 6. p2¡3x¡4x2 . Resposta. 1 arc sen 8x+3 + C. dx 2 p 41 R 1 p 7. p3x2 +5x . Resposta. p3 ln j6x + 5 + 12(3x2 + 5x)j + C. dx R p 8. p3+4x¡4x2 dx. Resposta. ¡ 1 3 + 4x ¡ 4x2 + 7 arc sen 2x¡1 + C. x+3 4 4 2 R 2ax+b p 9. pax2 +bx+c dx. Resposta. 2 ax2 + bx + c + C. Integrais envolvendo fun»~es trigonom¶tricas co e R 1 1. sen3 x dx. Resposta. 3 cos3 x ¡ cos x + C. R 2. sen5 x dx. Resposta. ¡ cos x + 2 cos3 x ¡ 1 cos5 x + C. 3 5 R 3. cos4 x sen3 x dx. Resposta. ¡ 1 cos5 x + 1 cos7 x + C. 5 7 R cos3 x 4. sen4 x dx. Resposta. cosec x ¡ 1 cosec3 x + C. 3 Sugest~o. Use o mesmo procedimento descrito µ pagina 162, para o c¶lculo da aR a a integral senm x cosn x dx, quando m ou n ¶ um expoente ¶ e ³mpar. R 5. sen4 x dx. Resposta. 3 x ¡ sen 2x + sen 4x + C. 8 4 32 R ³ ´ 6 1 sen3 2x 3 6. cos x dx. Resposta. 16 5x + 4 sen 2x ¡ 3 + 4 sen 4x + C.
  • 10. ¶ »~ Ampliando o repertorio de tecnicas de integracao 168 R 1 ¡ sen 8x ¢ 7. sen4 x cos4 x dx. Resposta. 128 3x ¡ sen 4x + 8 + C. Sugest~o. sen x cos x = 1 sen 2x. a 2 R 3 2x 8. tg x dx. Resposta. tg2 + ln j cos xj + C. Sugest~o. tg3 x = tg x tg2 x = tg x(sec2 x ¡ 1). a R 9. sec3 x dx. Resposta. 1 sec x tg x + 1 ln j sec x + tg xj + C. 2 2 R R 2 Sugest~o. sec x dx = sec x | {z dx. Depois, use a identidade tg2 x = a 3 |{z} sec x } u dv sec2 x ¡ 1. Alternativamente, podemos fazer R R 1 R cos R cos x dx sec3 x dx = cos3 x dx = cos4x dx = (1¡sen2 x)2 , e ent~o u = sen x. x a R 10. sec4 x dx. Resposta. tg x + 1 tg3 x + C. 3 Sugest~o. sec4 x = sec2 x sec2 x = (1 + tg2 x) sec2 x. a R sen3 x 11. p 3 dx. Resposta. 3 cos5=3 x + 3 cos¡1=3 x + C. 5 cos4 x R ¯ x ¯ ¯ tg ¡2 ¯ 12. 4¡5dx x . Resposta. 1 ln ¯ 2 tg2x ¡1 ¯ + C. sen 3 2 2 tg x 2 1¡tg2 x Sugest~o. Use a identidade sen x = a (temos tamb¶m cos x = e 1+tg2 2 x ). 1 + tg2 x 2 2 2 Fa»a tg x = u, com c 2 = arc tg u e ent~o dx = 1+u2 du. x 2 a R 2 p ³ ´ 13. sen x2dx . Resposta. 2 arc tg tg 2 ¡ x + C. 1+cos x px 1 Sugest~o. Como 1 + tg2 x = sec2 x, deduzimos cos2 x = a 1+tg2 x e tg2 sen2 x = cos2 x tg2 x = x 1+tg2 x . Fa»a t = tg x, x = arc tg t. c R 14. sen ax cos bx dx (a 6b). Resposta. ¡ cos(a+b)x ¡ = 2(a+b) cos(a¡b)x 2(a¡b) + C. Sugest~o. Considere as f¶rmulas abaixo, e some-as membro a membro. a o sen(a + b)x = sen ax cos bx + sen bx cos ax sen(a ¡ b)x = sen ax cos bx ¡ sen bx cos ax R sen(a¡b)x sen(a+b)x 15. sen ax sen bx dx (a 6b). Resposta. = 2(a¡b) ¡ 2(a+b) +C Sugest~o. Desenvolva cos(a + b)x e cos(a ¡ b)x, e subtraia, membro a membro, a uma f¶rmula da outra. o
  • 11. ¶ »~ Ampliando o repertorio de tecnicas de integracao 169 F¶rmulas de redu»~o o ca 1. Deduza a f¶rmula de recorr^ncia o e Z Z tgn¡1 x tg x dx = n ¡ tgn¡2 x dx n¡1 e ent~o, usando-a, calcule a R 4 2 (a) tg5 x dx. Resposta. tg4 x ¡ tg2 x ¡ ln j cos xj + C. R 5 3 (b) tg6 x dx. Resposta. tg5 x ¡ tg3 x + tg x ¡ x + C R R R Sugest~o. tgn x dx = tgn¡2 x tg2 x dx = tgn¡2 x(sec2 x ¡ 1) dx. a 2. Deduza as f¶rmulas de recorr^ncia o e Z Z 1 n¡1 (a) sen x dx = ¡ cos x sen n n¡1 x+ senn¡2 x dx n n Z Z 1 n ax n (b) x e dx = x e ¡ n ax xn¡1 eax dx a a