Abstract image of a woman sitting on books and studying on a laptop

1 14+ประมวลปัญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ์+(สำหรับเปรียญธรรมตรี)

Tongsamut vorasan, profile picture
Tongsamut vorasan
1 of 197
Download to read offline
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91
92
93
94
95
96
97
98
99
100
101
102
103
104
105
106
107
108
109
110
111
112
113
114
115
116
117
118
119
120
121
122
123
124
125
126
127
128
129
130
131
132
133
134
135
136
137
138
139
140
141
142
143
144
145
146
147
148
149
150
151
152
153
154
155
156
157
158
159
160
161
162
163
164
165
166
167
168
169
170
171
172
173
174
175
176
177
178
179
180
181
182
183
184
185
186
187
188
189
190
191
192
193
194
195
196
197
คํานํา หนังสือบาลีไวยากรณ เปนหลักสําคัญในการศึกษามคธภาษา ทานจัดเปนหลักสูตรของเปรียญธรรมตรีอยางหนึ่ง นักศึกษาบาลีขั้น ตนตองเรียนบาลีไวยากรณนี้ใหไดหลักกอน จึงจะเรียนแปลคัมภีรอื่นๆ ตอไปได ผูรูหลักบาลีไวยากรณดี ยอมเบาใจในการแปลคัมภีรตาง ๆ เขาใจความไดเร็วและเรียนไดดีกวาผูอานไวยากรณ แตการเรียนนั้น ถาขาดหนังสืออุปกรณแลว แมทองแบบไดแมนยําก็เขาใจยาก ทําให เรียนชา ทั้งเปนการหนักใจของครูสอนไมนอย. กองตํารามหากฏราชวิทยาลัย ไดคํานึงถึงเหตุนี้ จึงไดคิด สรางเครื่องอุปกรณบาลีทุก ๆ อยาง ใหครบบริบูรณ เพื่อเปนเครื่อง ชวยนักศึกษาใหไดรับความสะดวกในการศึกษา และชวยครูผูสอน ใหเบาใจ ไดจัดพิมพเสร็จไปแลวหลายเรื่อง อุปการณบาลีไวยากรณ ก็เปนเรื่องหนึ่งที่จะตองจัดพิมพขึ้นใหเสร็จครบบริบูรณโดยเร็ว ไดขอ ใหพระเปรียญที่ทรงความรูหลายเชนรวบรวมและเรียบเรียง เฉพาะ ประมวลปญหาและเฉลยบาลีไวยากรณนี้ พระมหาอู นิสฺสโภ ป.ธ . ๗ วัดบวรนิเวศวิหาร เปนผูรวบรวมและเรียบเรียงตอลดเลม และ มอบลิขสิทธิ์สวนทีเรียบเรียงในหนังสือเลมนี้ ใหเปนสมบัติของ มหากุฏราชวิทยาลัย ในพระบรมราชูปถัมภตอไป. ในการรวบรวมนั้น ทานไดรวบรวมปญหาและเฉลยนของนาม หลวง ตั้งแต พ.ศ. ๑๔๕๗ ถึง พ.ศ. ๑๔๘๐ รวม ๒๔ ชุด จัดเรียงใหเขาลําดับกันตามหนังสือบาลีไวยากรณ ตั้งแตอักขรวิธีเปน ตนไปจนถึงกิริยากิตก ตัดขอที่ซ้ํากันออก และวางเลขประจํา พ.ศ ที่ออกในสนามหลวงกํากับไวที่สุดคําเฉลยแหงขอนั้นดวยทุก ๆ ขอ ตอน ไหนขาดคือบกพรอง ทานไดเรียบเรียงปญหาและเฉลยเพิ่มเติมจน ครบทุกตอน และลงอักษรยอ [ อ. น. ] ซึ่งความหมายวา [ อู. นิสฺสโก] กํากับไวที่สุดคําเฉลยครบบริบูรณทุก ๆ ขอเชนเดียว
กัน นับวาหนังสือเลมนี้มีปญหาและเฉลยครบบริบูรณทุก ๆ ตอน. หวัง วาหนังสือเลมนี้จักอํานวยความรูหลักบาลีไวยากรณแกนักศึกษา ไดเปน อยางดี. กองตํารา ฯ ขอแสดงความขอบใจทานผูรวบรวมและเรียบเรียง หนังสือเลมนี้จนเปนผลสําเร็จไวในที่นี้ดวย. กองตํารา มหามกุฏราชวิทยาลัย ๒๐ ตุลาคม ๒๔๘๑
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 1 ประมวล ปญหาและเฉลยบาลีไวยากรณ [ ขอความทั่วไป ] ถ. บาลีไวยากรณวาดวยเรื่องอะไร ? แบงเปนกี่ภาค ? อะไร บาง ? ต. วาดวยเรื่องระเบียบถอยคําสํานวน และระเบียบหนังสือใน ภาษาบาลีทั่วไป. แบงเปน ๔ ภาค คือ อักขรวิธี ๑ วจีวิภาค ๑ วากยสัมพันธ ๑ ฉันทลักษณ ๑. [ อ. น. ] . ถ. ผูศึกษาบาลีไวยากรณ ไดรับประโยชนอยางไรบาง ? ต. ไดรับประโยชน คือ ความรูความเขาใจในภาษาบาลีวา อะไรเปนอะไร เปนเหตุใหใชถอยคําสํานวนถูกตอง ไดระเบียบตาม ภาษานิยม เชนเดียวกับผูเรียนไวยากรณภาษาไทยฉะนั้น. [ อ.น. ] ถ. ลักษณะอักขรวิธีและวจีวิภาค แผกกันอยางไร ? ต. อักขวิธี เปนวิธีวาดวยตัวอักษร เชนวิธีกอน วิธีตอตัว อักษร จัดวรรคตอนในสวนตัวอักษร เปนตน. วจีวิภาร เปนการแบง คําพูดที่ประกอบดวยตัวอักษรหลายตัวรวมกันเขาเปนคํา ๆ จําแนก คําพูดเหลานั้นออกเปนอยาง ๆ ตามลักษณะของคําพูด เชนคําพูดที่ เปนชื่อจัดไวพวกหนึ่ง คําพูดเปนกิริยาจัดไวพวกหนึ่ง ดังนี้เปนตน. [ ๒๔๖๗ ]
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 2 [ อักขรวิธี ] ถ. อะไรเรียกอักขระ ? อักขระแปลวาอะไร ? มีอุปการ อยางไรหรือ เขาจึงใชกันทุกชาติ ? ต. เสียงก็ดี ตัวหนังสือก็ดี ชื่อวาอักขระ. อักขระแปลวา ไมรูจักอยางหนึ่ง, ไมเปนของแข็งอยางหนึ่ง. เนื้อความของถวย คําทั้งปวง ตองหมายรูกันไดดวยอักขระทั้งนั้น เพราะฉะนั้น เขาจึง ตองใชกันทุกชาติ. [ ๒๔๖๕ ]. ถ. อักขรวิธี แบงออกเปนกี่แผนก ? อะไรบาง ? แผนกไหน วาดวยเรื่องอะไร ? ต. แบงเปน ๒ แผนก คือ สมัญญาภิธาน วาดวยอักษรที่เปน สระและพยัญชนะ พรอมทั้งฐานกรณแผนก ๑ สนธิ วาดวยตออักษร ที่อยูในคําอื่นใหเนื่องเปนอันเดียวกันแผนก ๑. [ อ. น. ]. [สมัญญาภิธานวาดวยสระและพยัญชนะ] ถ. อักขระที่ใชในบาลีภาษานั้น มีเทาไร ? อะไรบาง ? ต. มี ๔๑ ตัว คือ อ อา อิ อี อุ อู เอ โอ ๘ ตัวนี้ชื่อสระ. ก ข ค ฆ ง, จ ฉ ช ฌ , ฏ  ฑ ฒ ณ, ต ถ ท ธ น, ป ผ พ ภ ม, ย ร ล ว ส ห ฬ  ๓๓ ตัวนี้ชื่อพยัญชนะ. [๒๔๖๓]. ถ. อักขระกับพยัญชนะ ตางกันหรือเหมือนกันอยางไร ? ต. ตางกัน อักขระ หมายความกวาง คือหมายถึงทั้งสระทั้ง พยัญชนะ, สวนพยัญชนะ หมายความเฉพาะพยัญชนะมี ก, ข. เปนตน ไมไดหมายความถึงสระดวย. [อ. น. ]
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 3 ถ. อะไรเรียกวาอักขระ พยัญชนะและนิคคหิต ? ในคําทั้ง ๓ นั้น คําไหนแปลวากระไร ? ต. เสียงก็ดี ตัวหนังสือก็ดี เรียกวาอักขระ, อักขระ แปลวาไมรู จักสิ้นอยาง ๑ ไมเปนของแข็งอยาง ๑ อักขระที่เหลือจากสระ ๓๓ ตัว มี ก. เปนตน มีนิคคหิตเปนที่สุด เรียกวาพยัญชนะ. พยัญชนะ แปลวา ทําเนื้อความใหปรากฏ พยัญชนะ คือ  เรียกวา นิคคหิต นิคคหิต แปลวากดสระหรือกรณ. [ ๒๕๘๐]. ถ. อะไรเรียกวานิสัย ? อะไรเรียกวานิสสิต ? มีหนาที่ตาง กันอยางไร ? ต. สระ ๘ ตัวเรียกวานิสัย. พยัญชนะ ๓๓ ตัวเรียกวานิสสิต, นิสสัย มีหนาที่ออกสําเนียง และเปนที่อาศัยแหงพยัญชนะ. นิสสิต มีหนาที่ทําเนื้อความใหปรากฏ แตตองอาศัยสระ. [ ๒๔๖๔ ]. ถ. อักขระพวกไหนชื่อวานิสสัย ? พวกไหนชื่อวานิสสิต ? เพราะเหตุไร ? ต. อักขระ ๘ ตัวเบื้องตนชื่อวานิสสัย เพราะเปนที่อาศัยของ พยัญชนะ, ที่เหลือนอกนี้ชื่อวานิสสิต เพราะตองอาศัยสระ. [ ๒๔๖๘ ]. ถ. สระ ๘ ตัว ๆ ไหนเปนรัสสะ ทีฆะ ? และตัวไหน จัดเปน ครุ ลหุ? ต. อ อิ อุ เปนรัสสะ, อา อี อู เอ โอ เปนทีฆะ, แต เอ เปน โอ ๒ ตัวนี้ ถามีพยัญชนะสังโยคซอนกันอยูเบื้องหลัง ทานจัดเปนรัสสะ. สระที่เปนทีฆะลวน ๕ ตัว และที่เปนรัสสะมีพยัญชนะสังโยคและ
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 4 นิคคหิตอยูเบื้องหลัง จัดเปนครุ. สระที่เปนรัสสะลวน ไมมีพยัญชนะ สังโยคและนิคคหิตอยูเบื้องหลัง จัดเปนลหุ. [ อ.น. ] ถ. เอ โอ เปนรัสสสระไดไหม ถาไมไดก็แลวไป ถาได ยก ตัวอยางมาดู ? ต. ถามีพยัญชนะสังโยคอยูเบื้องหลังเปนรัสสสระได เหมือน คําวา เสยฺโย โสตฺถิ เปนตน. [๒๔๖๖]. ถ. เอ กับ โอ โดยฐานตางจากสระอื่นอยางไร จงบรรยายและ ชี้เหตุดวย ? ต. สระอื่นเกิดในฐานเดียว เอ กับ โอ เกิดใ น ๒ ฐาน เอ เกิด ที่คอและเพดาน. โอ เกิดที่คอและริมฝปาก. เพราะสระ ๒ ตัวนี้เปน สังยุตตสระ. อ กับ อิ ผสมกันเปน เอ. อ กับ อุ ผสมกันเปน โอ. [ ๒๔๗๐ ]. ถ. พยัญชนะ แปลวากระไร ? มีอุปการะแกอักขรวิธีอยางไร ? ต. พยัญชนะ แปลวา ทําเนื้อความใหปรากฏ คือใหไดความ ชัดเจนขึ้น มีอุปการะแกอักขรวิธีมาก เพราะความลําพังสระซึ่งเรียก วานิสสัย ถาไมมีพยัญชนะเขาอาศัยแลว ก็ไมไดความชัดตามภาษา ินิยม เชนจะพูดวา "ไปไหนมา" ก็จะเปน "ไอไออา" มีเสียง เหมือนกันไปหมด. แตเมื่อมีพยัญชนะเขาอาศัยแลว เสียงก็ปรากฏ ชัด ไดความตามภาษาใหสําเร็จประโยชนในการพูด การเขียนอักษร. [ อ. น. ]. ถ. พยัญชนะ ๓๓ ตัวนั้น จัดเปนวรรคก็มี เปนอรรคก็มี การ
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 5 จัดอยางนั้น ถืออะไรเปนหลัก หรือจัดสง ๆ ไปเชนนั้น ? ต. ถือฐานกรณเปนหลัก คือพยัญชนะที่เปนพวก ๆ กัน ตาม ฐานการณที่เกิด จัดเปนวรรค. ที่ไมเปนพวกเปนหมูกันตามฐานกรณ ที่เกิด จัดเปนอวรรค. มีหลักอยางนี้ มิไดจัดสง ๆ ไป. [ อ. น. ]. ต. พยัญชนะวรรค อวรรค อยางไหนมีจํานวนเทาไร ? จง บรรยาย. ต. พยัญชนะวรรค มี ๒๕ ตัว ก ข ค ฆ ง, จ ฉ ช ฌ , ฏ  ฑ ฒ ณ, ต ถ ท ธ น, ป ผ พ ภ ม. ที่เปนอวรรค ๘ ตัว คือ ย ร ล ว ส ห ฬ  [อ.น. ]. ถ. อนุสาร คืออะไร ? และแปลวาอะไร ? เหตุใดจึงชื่อ อยางนั้น ? ต. อนุสาร คือนิคคหิต, แปลวา ไปตามสระ. ไดชื่ออยางนั้น ก็เพราะไปตามสระ คือ อ อิ อุ เสมอ เหมือนคําวา อห เสตุ อกาสึ เปนตน. [๒๔๖๕ ]. [ฐานกรณของอักขระ ] ถ. ฐาน กับ กรณ ตางกันอยางไร ? และอยางไหนมีเทาไร ? จงแสดงมาดู. ต. ฐานไดแกที่ตั้งที่เกิดของอักขระ กรณ ไดแกที่ทําอักขระ. ฐานมี ๖ คือ กณฺโ คอ, ตาลุ เพดาน, มุทฺธา ศีรษะ, หรือปุมเหงือก ก็วา, ทนฺโต ฟน, โอฏโ ริมฝปาก, นาสิกา จมูก. กรณมี ๔ คือ ชิวฺหามชฺณ ทามกลางลิ้น ๑ ชิวฺโหปคฺค ถัดปลายลิ้นเขามา ๑
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 6 ชิวฺหคฺค ปลายลิ้น ๑ สกฏาน านของตน ๑. [ อ. น. ]. ถ. อะไรเปนฐานและกรณของพยัญชนะอรรค ? ในพยัญชนะ เหลานี้ ตัวไหนเปนสิถิลหรือธนิต ? รูไดอยางไร ? ต. เพดานเปนฐานของ ย, ทามกลางลิ้นเปนกรณของ ย. ศีรษะหรือปุมเหงือกเปนฐานของ ร, ถัดปลายลิ้นเขามาเปนกรณ ของ ร, ฟนเปนฐานของ ล, ปลายลิ้นเปนกรณของ ล, ฟนและ ริมฝปากเปนาของ ว, ปลายลิ้นและริมฝปากเปนกรณของ ว, ฟนเปนฐานของ ล, ปลายลิ้นเปนกรณของ ส, คอเปนฐานและเปน กรณของ ห, ศีรษะเปนฐานของ ฬ, ถัดปลายลิ้นเขามาเปนกรณ ของ ฬ, จมูกเปนฐานและกรณของนิคคหิต. ในพยัญชนะเหลานี้ ย ล ว ส ฬ เปนสิถิล, ร ห  เปนธนิต รูไดวา ย ล ว ฬ ๔ ตัวนี้ ใชเปนตัวสะกดได มีเสียงเทากับพยัญชนะ ที่ ๓ ที่ ๕ ในวรรคทั้ง ๕ อันเปนสิถิลโฆสะ ใชสะกดไดเหมือกัน, ส รูไดวาเปนสิถิลอโฆสะ เพราะสะกดได มีเสียงเทากับพยัญชนะที่ ๑ ในวรรคทั้ง ๕ อันใชสะกดไดเหมือนกัน, ร ห  เปน ธนิต เพราะ ใชเปนตัวสะกดไมได ซึ่งมีเสียงเทากับพยัญชนะที่ ๔ ในวรรคทั้ง ๕ อันใชสะกดไมไดเหมือนกัน. [ ๒๔๖๙ ]. ถ. ในจําพวกสระเอ กับ โอ เกิด ในฐานไหน? มีกําเนิดเปนมา อยางไร จึงไดเกินในฐานนั้น ? ต. เอ เกิดใน ๒ ฐาน คือ คอและเพดาน โอ เกิดใน ๒ ฐาน คือ คอและริมฝปาก, สระ ๒ ตัวนี้ เปนสังยุตตสระ ประกอบ
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 7 สระ ๒ ตัวเปนเสียงเดียวกัน. อ กับ อิ ผสมกันเปน เอ, อ กับ อุ ผสมกันเปน โอ, เพราะฉะนั้น เอ จึงเกิดในคอและเพดานตามฐาน ของ อ และ อิ, โอ จึงเกิดในคอและริมฝปากตามฐานของ อ และ อุ. [ ๒๔๕๙ ] ถ. อักขระอะไรบาง เกิดใน ๒ ฐาน ? ต. เอ, โอ, ง, , ณ, น, ม, ว, เกิดใน ๒ าน. [ ๒๔๖๒]. ถ. สระ ๘ ตัว เกิดฐานเดียวกัน หรือตางกันอยางไร ? ต. ไมเกิดฐานเดียวกันทั้งนั้น อ อา เกิดในคอ, อิ อี เกิดที่ เพดาน, อุ อู เกิดที่ริมฝปาก, เอ เกิดในคอและเพดาน, โอ เกิด ในคอและริมฝปาก. [ ๒๔๕๘ ]. ถ. ห แตลําพังตัวเอง เกิดที่ไหน ? และประกอบดวยพยัญชนะ อื่นอะไร ? เกิดที่ไหน ? ต. ห แตลําพังตัวเองเกิดแตคอ ประกอบดวยพยัญชนะ ๘ ตัว คือ  ณ น ม ย ล ว ฬ ทานกลาววาเกิดที่อกดวย. [๒๔๖๐ ] ถ. กรณ ๓ นั้น กรณไหนสําหรับอักขระพวกไหน ? ต. ชิวฺหามชฺฌ ทามกลางลิ้น เปนกรณของอักขระที่เปนตาลุชะ, ชิวฺโหปคฺค ถัดปลายลิ้นเขามา เปนกรณของอักขระที่เปนมุทธชะ, ชิวฺหคฺค ปลายลิ้น เปนกรณของอักขระที่เปนทันตชะ, สกฏาน านของตน เปนกรณของอักขระที่เหลือจากนี้. [อ. น. ]. [ เสียงอักขระ ] ถ. เสียงของอักษรทั้งปวง ทานจัดอักษรอยางไหน มีเสียง
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 8 กี่มาตรา ? ต. ทานจัดอักษรที่เปนสระสั้นมาตราเดียว สระยาว ๒ มาตรา สระที่มีพยัญชนะสังโยคอยูเบื้องหลัง ๓ มาตรา, พยัญชนะทั้งหมด ตัวหนึ่ง ๆ มีเสียงกึ่งมาตรา ถาพยัญชนะควบกัน ๒ ตัว ก็มีเสียง ยาวเทากับพยัญชนะไมควบตัวหนึ่ง. [ อ. น. ]. ถ. สระกับพยัญชนะ ตองอาศัยกันจึงออกเสียได หรือไมตอง อาศัยกัน ก็ออกเสียงได ? ต. สระ แมจะไมอาศัยพยัญชนะก็ออกเสียงไดตามลําพัง เชน อาภา โอชา เปนตน คําวา อา โอ นั้น ไมมีพยัญชนะอาศัย แต ก็ออกเสียงได สวนพยัญชนะ จะออกเสียงตามลําพังไมได ตอง อาศัยสระจึงออกเสียงได เชน ติโร รุกฺโข เปนตน. [อ. น. ]. ถ. พยัญชนะอะไร จัดเปนอโฆสะ ? อะไรจัดเปนโฆสะ ? ต. พยัญชนะที่ ๑ ที่ ๒ ในวรรคทั้ง ๕ คือ ก ข, จ ฉ, ฏ , ต ถ, ป ผ, และ ส รวม ๑๑ ตัว เปนอโฆสะ มีเสียงไมกอง. พยัญชนะ ที่ ๓ ที่ ๔ ที่ ๕ ในวรรคทั้ง ๕ คือ ค ฆ ง, ช ฌ , ฑ ฒ ณ, ท ธ น, พ ภ ม, และ ย ร ล ว ห ฬ. ๒๑ ตัวนี้ เปนโฆสะ มีเสียง กอง. [ อ.น.]. ถ. นิคคหิต จัดเปนโฆสะหรืออโฆสะ ?หรือไมจัดเปนทั้ง ๒ อยาง ? ต. ศัพทศาตราจารย จัดเปนโฆสะ สวนนักปราชญฝาย ศาสนา จัดเปนโฆสาโฆสวิมุต คือพนจากโฆสะและอโฆสะ [ อ.น .].
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 9 ถ. จงจัดพยัญชนะวรรคเปน ๔ หมู มีสิถิลอโฆสะเปนตน. และ พยัญชนะ ๔ หมู มีเสียงหนักเบากวากันอยางไร ? ต. จัดพยัญชนะวรรคเปน ๔ หมูนั้น ดังนี้ :- ๑. สิถิลอโฆสะ ก จ ฏ ต ป. ๒. ธนิตอโฆสะ ข ฉ  ถ ผ. ๓. สิถิลโฆสะ ค ง ช  ฑ ณ ท น พ ม. ๔. ธนิตโฆสะ ฆ ฌ ฒ ธ ภ. พยัญชนะเปนสิถิลอโฆสะ มีเสียงเบากวาทุกยัญชนะ, ธนิตอโฆสะ มีเสียงหนักกวาสิถิลอโฆสะ, สิถิดโฆสะ มีเสียงดังกวา ธนิตอโฆสะ, ธนิตโฆสะ มีเสียดังกองกวาสิถิลโฆสะ.๑ [ ๒๔๗๙ ]" ถ. พยัญชนะอะไรบาง เปนธนิตโฆสะ. และพยัญชนะพวกนี้ ออกเสียเชนไร ? ต. พยัญชนะที่ ๔ ในวรรคทั้ง ๕ คือ ฆ ฌ ฒ ธ ภ เปนธนิต- โฆสะ. พยัญชนะพวกนี้ ออกเสียงดังกอง มีเสียง ห แกม. [๒๔๕๗] ถ. พยัญชนะที่เปนอัฑฒสระคืออะไรบาง ? เหตุใดจึงชื่อดังนั้น ? ต. พยัญชนะ ๗ ตัว คือ ย ร ล ว ส ห ฬ. เพราะพยัญชนะ เหลานี้ บางตัวก็รวมลงในสระเดียวกันดวยพยัญชนะอื่น ออกเสียง พรอมกันได บางตัวแมเปนตัวสะกดก็คงออกเสียงหนอยหนึ่ง พอใหรู ไดวาตัวนั้นสะกด. [ ๒๔๗๖ ]. ๑. ขอนี้ที่จัดพยัญชนะที่สุดวรรคทั้ง ๕ คือ ง  ณ น ม เขาเปนสิถิลโฆสะดวยนั้น กลาวตามคัมภีรกัจจายนเภท สวนคัมภีรอื่นมิไดกลาวไวอยางนั้น. (อ.น.)
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 10 [ พยัญชนะสังโยค] ถ. พยัญชนะเชนไรเรียกวาพยัญชนะสังโยค จงอธิบายถึงวิธี ที่อาจเปนไดเพียงไร ? ต. พยัญชนะที่ซอนกันเรียกวาพยัญชนะสังโยค วิธีที่อาจเปนได นั้นดังนี้ คือ พยัญชนะที่ ๑ ซอนหนาพยัญชนะที่ ๑และ ที่ ๒ ในวรรค ของตนได, พยัญชนะที่ ๓ ซอนหนาพยัญชนะที่ ๓ และที่ ๔ ในวรรค ของตนได, พยัญชนะที่สุดวรรค ซอนหนาพยัญชนะในวรรคของตน ไดทั้ง ๕ ตัว เวนแตตัว ง ซึ่งเปนตัวสะกดอยางเดียว ซอนหนาตัวเอง ไมได, ย ล ส ซอนหนาตัวเองได, นอกจากนี้ยังมีอีก แตทานมิได วางระเบียบไวแนนอน. [ ๒๔๗๗]. ถ. ลักษณะที่ประกอบพยัญชนะซอนกันไดนั้น เปนอยางไร ? พยัญชนะสนธิ เหตุใดจึงไดสนธิกิริโยปกรณแตเพียง ๕ ? และเหตุใด สระสนธิจึงมีสนธิกิริยาปกรณขาดไป ๑ ? ต. ลักษณะที่จะประกอบพยัญชนะซอนกันไดนั้น ดังนี้ ใน พยัญชนะวรรคทั้งหลาย พยัญชนะที่ ๑ ซอนหนาพยัญชนะที่ ๑ และ ที่ ๒ ในวรรคของตนได, พยัญชนะที่ ๓ ซอนหนาพยัญชนะที่ ๓ และ ที่ ๔ ในวรรคของตนได, พยัญชนะที่ ๕ สุดวรรคซอนหนาพยัญชนะใน วรรคของตนไดทั้ง ๕ ตัว ยกเสียแตตัว ง. ซึ่งเปนตัวสะกดอยางเดียว มิไดสําเนียงในภาษาบาลี ซอนหนาตัวเองไมได. พยัญชนะวรรคที่ ซอนกันดังนี้ก็ดี ตัว ย ล ส ซอนกัน ๒ ตัวก็ดี ไมมีสระคั่น พยัญชนะ ตัวหนาเปนตัวสะกดของสระที่อยูหนาตน ไมออกเสียงผสมดวย
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 11 พยัญชนะตัวหลัง. สวนพยัญชนะตัวหลังอาศัยสระตัวหลังออกสําเนียง พยัญชนะอาจจะลบได อาเทสได ลงอาคมก็ได ปกติก็ได ซอนกัน ก็ได แตจะทีฆะ รัสสะ หรือวิการไมได เพราะทีฆะ รัสสะและวิการ เปนของสระ เพราะฉะนั้น พยัญชนะสนธิจึงไดสนธิกิริโยปกรณแต เพียง ๕, สระจะซอนกันไมไดเลย ไดแตพียงผสมกัน เพราะฉะนั้น ในสระสนธิจึงไมมีสัญโญโค. [ ๒๔๖๕ ]. ถ. พยัญชนะสังโยค ในพยัญชนะวรรคทั้งหลาย มีเกณฑที่ จะประกอบอยางไร ? จงแสดงอุทาหรณแหงพยัญชนะ ที่ซอนหนา ตัวเองทุกตัว. ต. มีเกณฑที่จะประกอบอยางนี้ คือ พยัญชนะที่ ๑ ซอนหนา พยัญชนะที่ ๑ และที่ ๒ ในวรรคของตนได, พยัญชนะที่ ๓ ซอหนา พยัญชนะที่ ๓ และที่ ๔ ในวรรคของตนได, พยัญชนะที ซอนหนา พยัญชนะในวรรคของตนไดทั้ง ๕ตัว เวนแตตัว ง ที่ซอนหนาพยัญชนะ อื่นๆ ในวรรคของตนได แตซอนหนาตัวเองไมได เพราะมิไดออก เสียงในภาษาบาลี มีไวสําหรับเปนตัวสะกดอยางเดียว. อุทาหรณ แหงพยัญชนะที่ซอนหนาตัวเอง คือ เนปกฺก วิทูนคฺค ปณฺฑจฺจ โสหชฺช การุฺ วฏฏ ฉฑฺฑิต ปณฺณ นีลตฺต หาลิทฺท ทินฺนธน สปฺปก นิพฺพาน โอปมฺม โสเจยฺย โกสลฺล โปริสฺส. [นปุ. ๑๗ ]. [ ๒๔๗๑ ] ถ. พยัญชนะอะไรบางซอนหนาตัวเองได ? พยัญชนะอะไรบาง ไดแตซอนหนาพยัญชนะอื่น ?
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 12 ต. พยัญชนะที่ ๑ ที่ ๓ ที่ ๕ ในวรรคทั้ง ๕ เวนแต ง กับ ย ล ส ซอนหนาตัวเองได, ง ว ฬ ไดแตซอนหนาพยัญชนะอื่นบางตัว [ ๒๔๗๘ ]. [ สนธิ] ถ. สนธิกับสมาส มุงลักษณะอยางเดียวกันมิใชหรือ ? เห็น อยางไร ? จงอธิบาย . ต. มุงลักษณะตางกัน สนธิหมายเอาลักษณะการตอตัวอักษร มิไดเพงถึงศัพท. สวนสมาสเพงการยอศัพทหลาย ๆ บท ใหเขาเปนบท เดียวกัน มิไดมุงการตอตัวอักษร. แตถาอักษรที่ตอกันในสมาส มีวิธีซึ่งตองตอดวยวิธีของสนธิ จึงตองเอาวิธีสนธิมาให. [ ๒๔๗๔ ]. ถ. จงพรรณนาความตางแหงศัพทสนธิกับศัพทสมาส ? มหา- สาโล ศัพทนี้ เปนศัพทสนธิดวยหรือไม ? เพราะเหตุไร ? ต. ศัพทสนธิกับศัพทสมาสตางกันอยางนี้ ตอศัพทและอักขระ ใหเนื่องกันดวยอักขระ เพื่อจะยออักขระใหนอยลง เปนอุปมการะใน การแตงฉันท และใหคําพูดสละสวย เรียกสนธิ. ยอบทวิภัตติ หลาย ๆ บท ใหเปนบทเดียวกัน เรียกสมาส. เปนศัพทสนธิดวย. เพราะอาเทสพยัญชนะ คือ ร เปน ล จึงเปนมหาสาโล. [ ๒๔๖๓]. ถ. สนธิ กลาวตามประเภทเปนกี่อยาง ? นิคคหิตสนธิ ๑ อยางไหน ตองใชสนธิกิริโยปกรณเทาไร ? คืออะไรบาง ? ต. เปน ๓ คือ สระสนธิ ๒ พยัญชนะสนธิ ๑ นิคคหิตสนธิ ๑ สระสนธิ ใชสนธิกิริโยปกรณ ๗ คือ โลโป อาเทโส อาคโม วิกาโร ปกติ ทีโฆ รสฺส. พยัญชนะสนธิ ใชสนธิกิริโยปกรณ ๕
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 13 คือ โลโป อาเทโส อาคโม ปกติ สฺโโค. สวนนิคคหิตสนธิ ใชสนธิกิริโยปกรณ ๔ คือ โลโป อาเทโส อาคโม ปกติ. [ ๒๔๖๘ ] ถ. สนธิมีชื่อวาอยางไร อยางไหนมีอุทากรณอยางไร ? ต. มีชื่อวา สระสนธิ พยัญชนะ สนธิ นิคคหิตสนธิ เปน ๓, สระสนธิ มีอุทาหรณวา ยสฺส= อินฺทฺริยานิ ลบสระหนาคือ อ ที่สุด แหงศัพท ยสฺส เสีย สนธิเปน ยสฺสินฺทฺริยานิ. พยัญชนะสนธิ มี อุทาหรณวา มหาสาโร เปนมหาสาโล. นิคฺคหิตสนธิ มีอุทาหรณ วา พุทฺธาน=สาสน เปน พุทฺธานสาสน. [ ๒๔๖๓ ]" ถ. สระสนธิ ตอสระนั้น คือตอสระอะไรกับอะไร ? และมี สนธิกิริโยปกรณอะไรบาง ? ต. คือตอสระที่สุดของศัพทหนาซึ่งเรียกวาสระหนา กับสระ หนาของศัพทหลังซึ่งเรียกวาสระหลัง มีสนธิกิริโยปกรณ ๗ คือ โลปะ อาเทส อาคม วิการ ปกติ ทีฆะ รัสสะ. [ ๒๔๖๐ ]. ถ. สระสนธิ ไดสนธิกิริโยปกรณเทาไร อะไรบาง ? โลปสระ เชนไรจําเปนตองทีฆะสระดวย เชนไรไมตอง ? ต. ไดสนธิกิริโยปกรณเปน ๗ คือ โลโป อาเทโล อาคโม วิกาโร ปกติ ทีโฆ รสฺส, ถาลบสระสั้นที่มีรูปเสมอกัน คือเปน อ หรือ อิ หรือ อุ ทั้ง ๓ ตัว ตองทีฆะสระสั้นที่ไมไดลบ เชน ตตฺร= อย เปน ตตฺราย, ยานิ= อิธ เปน ยานีธ, พหุ= อุปกาโร เปน พหูปกาโร หรือสระหนาเปนทีฆะ สระเบื้องปลายเปนรัสสะ เมื่อลบแลว ตอง ทีฆะสระหลัง เชน สทฺธา= อิธ เปน สทฺธีธ, นอกจากนี้ไมตอง. [๒๔๖๙].
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 14 ถ. จกฺขุ= อายตน สนธิเปน จกฺขายตน จะถูกหรือไม ? ถาถูก เปนสนธิอะไร มีวิธีอยางไร ถาไมถูก จะควรทําอยางไรจึงจะ ถูก ? และทําอยางนั้นดวยสนธิกิริโยปกรณอะไร ? ในสนธิอะไร ? ต. ถูก. เปนสระโลปสนธิ คือ ลบสนะหนา. อีกอยางหนึ่ง สนธิ เปน จกฺขฺวายตน ก็ได เปนอาเทส. [ ๒๔๖๐]. ถ. สระอะไรบาง เปนอาเทสไดเฉพาะในที่เชนไร ฒ? จงยก อุทาหรณ. ต. สระที่อาเทสได คือ อิ เอ อุ โอ ถามีสระอยูเบื้องหลัง แปลง อิ ตัวหนาเปน ย. ถาพยัญชนะซอนกัน ๓ ตัว ลบพยัญชนะ ที่มีรูปเสมอกันเสียตัวหนึ่ง อุทหรณ ปฏิสนฺถารวุตติ= อสฺส เปน ปฏิสนฺธารวุตฺยสฺส, เอา เอ เปน ย อุทาหรณ เต = อสฺส เปน ตฺยสฺส, เอา โอ เปน ว อุทาหรณฺ อถโข=อสฺส เปน อถขฺวสฺส, เอา อุ เปน ว อุทกาหรณ พหุ= อาพาโธ เปน พหฺวาพาโธ ถามี สระอยูขางหนา แปลง เอ ตัวหนาแหง เอว ศัพทอันอยูเบื้องปลาย เปน ริ ไดบาง แลวรัสสะตัวหนาใหสั้น อุทาหรณ ยถา-เอว เปน ยถริว. [๒๔๖๑]. ถ. จิตฺตขฺวาห วตฺเถรวตฺถ ตัดบทอยางไร ? ต. จิตฺต โข อห ลบนิคคหิต และเอา โอ เปน ว. วตฺถุ เอตฺถ เอา อุ เปน ว. [ ๒๔๖๒ ]. ถ. สระสนธิ ในที่เชนไร แปลนิคคหิตเปน  จงนําอุทาหรณ
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 15 มาแสดง ? ต. พยัญชนะวรรคและ เอ, ห อยูหลัง แปลงนิคคหิตเปน  อุทาหรณ พุทฺธฺจ มมฺเว เอวฺหิ. ย อยูหลัง แปลนิคคหิต กับ ย เปน  อุทาหรณ สฺโชน. [๒๔๗๓ ]. ถ. ในสระสนธิ เมื่อลบสระแลว อยางไรตองทีฆะ? อยางไร ไมตอง ? อุทาหรณวา โนเปติ เปนทีฆสนธิใชไหม? เพราะเหตุไร ? ต. ถาลบสระยาวหรือสระสั้นที่มีรูปไมเสมอกัน ตองทีฆะสระสั้น ที่ไมไดลบ ถาลบสระสั้นที่รูปไมเสอมกัน ไมตองทีฆะสระสั้นที่ ไมไดลบก็ได. ไมใช เพราะทีฆะ ทานประสงคทําสระสั้นใหยาว เชน อ เปน อา, อิ เปน อี, อุ เปน อี, อุ. ถาเอา อิ เปน เอ เอา อุ เปน โอ ทานเรียกวิการ. [ ๒๔๕๙]. ถ.ในสนธิ ในที่เชนไร วิการ อิ เปน เอ และ อุ เปน โอ ได จง ชักอุทาหรณมาดวย ? ต. ในที่มีสระ อ อยูขางหนา วิการ อิ เปน เอ และ อุ เปน โอ ได อุทาหรณ พนฺธฺสฺส= อิง พนฺธุสฺเสว, น -อุเปติ โนเปติ เวน ไวแตมีพยัญชนะสังโยคสะกดสระ อิ หรือ อุ นั้น อุทาหรณ เทว= อินฺโท เทวินฺโท, จิตฺต = อุปฺปาโท จิตฺตุปฺปาโท. [ ๒๔๕๗ ]. ถ. ทีฆสนธินั้น แบงเปนเทาไร ? คืออะไรบาง ? อยางไหน อุทาหรณอยางไร ? ต. แบงเปน ๒ คือ ทีฆะสระหนาอยาง ๑ ทีฆะสระหลังอยาง ๑ ทีฆะสระหนานั้นดังนี้ สระหนาเมื่อสระหลังลบแลว ทีฆะไดบาง
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 16 อุทาหรณวา สาธุ= อิติ เปน สาธูติ หรือพยัญชนะอยูหลัง ทีฆะไดบาง อุทาหรณ มุนิ= จเร เปน มุนีเจ ทีฆะสระหลังก็อยางเดียวกัน ตางแต ลบสระหนาทีฆะสระหลัง ดังนี้ สทฺธา=อิธ เปน สทฺธีธ. [ ๒๔๖๖ ]. ถ. พยัญชนะสนธิ ไดสนธิกิริโยปกรณเทาไร? สวนอาเทโส พยัญชนะ อยางไหนนิยมสระ อยางไหนนิยมพยัญชนะ อยางไหน ไมนิยมเลย ? ต. พยัญชนะสนธิ ไดสนธิกิริยาโยปกรณ ๕ คือ โลโป อาเทโส อาคโม ปกติ สฺโโค. สวนอาเทสพยัญชนะ ถาสระอยูหลัง แปลง ติ ที่ทําเปน ตฺย แลวใหเปน จฺจ อุทาหรณ อิติ= เอว อิจฺเจว แปลง อภิ เปน อพฺภ อุทาหรณ อภิ=อุคฺคจฺฉติ เปน อพฺภุคฺคจฺฉติ เปนตน อยางนี้ นิยมสระ ถาพยัญชนะอยูเบื้องหลัง แปลง อว เปนโอ อุทาหรณ อว= นทฺธา เปน โอนทฺธา เปนตน อยางนี้นิยมพยัญชนะ แปลง ธ เปน ห อุทาหรณ สาธุ=ทสฺสน เปน สาหุทสฺสน เปนตน อยางนี้ไมนิยมเลย. [ ๒๔๖๔ ]. ถ. อาเทสพยัญชนะสนธิ มีวิธีทําอยางไร ที่เรียกวา นิยมสระ นิยมพยัญชนะ และไมนิยมกันเลย จงยกอุทาหรณประกอบดวยทุกแหง ? ต. มีวิธีทําอยางนี้ ถาสระอยูหลัง แปลงติ ที่ทานทําเปน ตฺย แลวใหเปน จฺจ อุทาหรณ อิติ = เอว เปน อิจฺเจว เปนตน ดังนี้ เรียกวา นิยมสระ [คือนิยมสระเบื้องหลัง], แปลง อว เปน โอ อุทาหรณ อว= นทฺธา เปน โอนทฺธา ดังนี้ เรียกวา นิยมพยัญชนะ [คือพยัญชนะอยูเบื้องหลัง] แปลง ธ เปน ห อุทาหรณ สาธุ =
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 17 ทสฺสน เปนตน สาหุทสฺสน แปลง ท เปน ต อุทาหรณ สุคโท เปน สุคโต เปนตน เรียกวา ไมนิยมเลย [ คือไมนิยมสระหรือพยัญชนะ เบื้องปลาย ] [ ๒๔๖๒ ]. ถ. ขอขอบังคับและตัวอยางพยัญชนะอาคม ๘ ตัว ? ต. พยัญชนะอาคม ๘ ตัว ย ว ม ท น ต ร ฬ นี้ ถาสระอยู เบื้องหลัง ลงไดบางดังนี้ ย อาคม ยถา=อิท ยถายิท, ว อาคม อุ = ทิกฺขติ เปน วุทิกฺขติ, ม อาคม ครุ=เอสฺสติ เปน ครุเมสฺสติ, ท อาคม อตฺต = อตฺโถ เปน อตฺตทตฺโถ, น อาคม อิโต=อายติ เปน อิโตนายติ, ต อาคม ตสฺมา= อิห เปน ตสฺมาติห, ร อาคม สพฺภิ=เอว เปน สพฺภิเรว, ฬ อาคม = อายตน เปน ฉฬายตน, ใน สัททนีติ วา ลง ห อาคมก็ได อุทาหรณวาสุ = อุชุ เปน สุหุชุ, สุ = อุฏิต เปนสุหุฏิต. [ ๒๔๖๕ ]. ถ. อาคโม และ สฺโโค ในพยัญชนะสนธิ ๘ ตัว ย ว ม ท น ต ร ฬ ถาสระอยูหลัง ลงไดบาง, ในสัททนีติวา ลง ห อาคม ก็ได. สวน สฺโโค แบงเปน ๒ คือ ซอนพยัญชนะที่มีรูปเหมือน กันอยาง ๑ ที่ไมเหมือนกันอยาง ๑ อุทาหรณที่ตน อิธ= ปโมทติ เปน อิธปฺปโมทติ, จาตุ =ทสี เปนจาตุทฺทสี, อุทาหรณที่ ๒ เอา อักขระที่ ๑ ซอนหนาอักขระที่ ๒ อักขระที่ ๓ ซอนหนาอักขระที่ ๔ ดังอุทาหรณวา จตฺตาริ = านานิ เปน จตฺตาริฏานานิ, เอโสว
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 18 จ=ฌานผโล เปน เอโสว จชฺฌานผโล. [๒๔๖๖]. ถ. การลงอาคมทั้งสระและพยัญชนะ มีจํากัดอยางไร ? จง อธิบายและยกอุทาหรณ. ต. มีจํากัดอยางนี้ ถาสระ โอ อยูหนา พยัญชนะอยูหลัง ลบ โอ เสีย แลวลง อ อาคม อุทาหรณ โส สีลวา เปน สสีลวา, ถา พยัญชนะ อยูเบื้องปลาย ลง โอ อาคม ก็ได อุทาหรณ ปร= สหสฺส เปน ปโรสหสฺส, สวนพยัญชนะอาคมนั้น มีจํากัดใหลงได ๘ ตัว คือ ย ว ม ท น ต ร ฬ แตตองมีสระอยูเบื้องหลังจึงจะลงได อุทาหรณ ยถา=อิท เปน ยถายิท, อุ = ทิกฺขติ เปน วุทิกฺขติ, ครุ = เอสฺสติ เปน ครุเมสฺสติ, อตฺต= อิห เปน ตสฺมาติห, สพฺภิ= เอว เปน สพฺภิเรว ฉ= อายตน เปน ฉฬายตน แตในสัททนีติ ลง ห อาคมก็ได อุทาหรณ สุ = อุชุ เปน สุหุชุ. [๒๔๖๘]. ถ. ในสระสนธิ ในที่เชนไร แปลงนิคคหิตเปน  ได ชัก อุทาหรณมาเทียบดวย ? ต. พยัญชนะวรรคและ เอ, ห อยูหลัง แปลงนิคคหิตเปน ญ ได อุทาหรณ ธมฺมฺจเร, ปจฺจตฺตฺเว, เอวฺหิ. ย อยูหลัง แปลงนิคคหิต กับ ย เปน ฺ อุทาหรณ สฺโโค. [ ๒๔๕๘ ]. ถ. จงใหตัวอยางแหงอาเทสสนธิทั้ง ๓ เฉพาะนิยมสระเบื้อง ปลาย ? ต. สารเทสสนธิ เชนคําวา อคฺยาคาร พหฺวาพาโธ. พยัญชนา-
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 19 เทสสนธิ ดังคําวา อิจฺเจว อชฺฌคมา อชฺโฌกาโส. นิคคหิตาเทส- สนธิ เชนคําวา ตฺเว, เอตทโวจ, ยมห.[ ๒๔๖๙]" ถ. การลงอาคม ทานบัญญัติใหใชในสนธิไหน ? จงแสดง พรอมทั้งวิธีหรือโอกาสที่ทานอนุญาตใหลงดวย ? ต. ในสระสนธิ ถามีพยัญชนะอยูหลัง สระ โอ อยูหนา ลบ โอ แลวลง อ อาคมได,ถาสระ อ อยูหนา ลบ อ แลวลง โอ อาคม ได, ในพยัญชนะสนธิ ถามีสระอยูหลัง ลง ย ว ม ท น ต ร ฬ อาคมได, ในสัททนีติวา ห อาคมก็ลงได, ในนิคคหิตสมาธิ ถาสระ หรือพยัญชนะอยูหลัง ลงนิคคหิตอาคมได. [ ๒๔๘๑ ]. ถ. อาเทสกับวิการ ตางกันอยางไร ? เมื่อพบอุทาหรณวา นิพฺเพมติโก จะเขาใจวาเปนมาอยางไร ? ต. อาเทส ไดแกแปลงสระหรือนิคคหิตใหเปนพยัญชนะ หรือ แปลงพยัญชนะใหเปนสระ หรือเปนพยัญชนะอื่นจากเดิม, สวน วิการไดแกทําสระใหเปนสระมีรูปผิดจากวัณณะเดิม ตางกันอยางนี้. นิพฺเพมติโก เขาใจวาเดิมเปน นิ วิ มติโก วิการ อิ เปน เอ อาเทส ว เปน พ แลวสังโยค คือ ซอน พ. [๒๔๗๑ ]. ถ. ปจฺจุปการ อุภยมฺเปต สพฺพตฺถมปราชิตา ศัพทไหนเปน สนธิอะไรไดบาง จงแถลงวิธีสนธินั้น ๆ ใหสิ้นเชิง ? ต. ปจฺจุปการ เปนพยัญชนะสนธิ เดิมเปน ปติ= อุปการ แปลง ติ เปน ตยฺ แลวแปลงเปน จฺจ. อุภยมฺเปต เปนนิคคหิตสนธิ ในทอนหนา เปนสระสนธิในทอนหลัง เดิมเปน อุภย= ป= เอต แปลง
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 20 นิคคหิตเปน ม เปนเสร็จในเรื่องนิคคหิตสนธิทอนตน ทอนหลัง ลบ อิ เสีย สนธิเขาเปน เป เปนสระสนธิ. สพฺพตฺถมปราชิตา เปน พยัญชนะสนธิ เดิมเปน สพฺถตฺถ=อปาราชิตา ลง ม อาคม. [๒๔๖๗ ]. ถ. ทุกฺขมเนฺติ เสนาสนฺตุฏ กวาจะสําเร็จรูปอยางนี้ได ตอง ผานวิธีแหงสนธิอะไรบาง ? จะแสดงใหสิ้นเชิง. ต. ทุกฺขมเนวฺติ ตัดบทเปน ทุกฺข อเนฺวติ. ทุกฺข ทุ = ขม ข ซอน กฺ หนา ข โดยวิธีแหงสัญโญคสนธิ. อเนฺวติ อนุ = เอติ เอา อุ เปน ว โดยวิธีแหงสราเทสสนธิ. ทุกฺข=อเนฺวติ เอานิคคหิตเปน ม โดยวิธีแหงนิคคหิตาเทสสนธิ สําเร็จรูปเปน ทุกฺขมเนฺวติ. เสนา- สนฺตุฏ ตัดบทเปน เสน = อนสฺตุฏ, อสนฺตุฏ น ส = ตุฏ เอา นิคคหิตที่ ส เปน น โดยวิธีแหงนิคคหิตาเทสสนธิ เสน = อสนฺตุฏ ลบสระหนา ทีฆะสระหลัง โดยวิธีแหงสรโลปสนธิและทีฆสนธิ สําเร็จ รูปเปน เสนาสนฺตุฏ. [ ๒๔๘๙ ]. ถ. ในวิธีของสนธิกิริโยปกรณ ๘ อยาง เฉพาะบางปกติ ดู ไมนาจะเปนอุปการะแกการตออยางไรเลย แตไฉนทานจึงจัดเขาประจํา ทั่วทั้ง ๓ สนธิ หรืออาจเปนไดบาง ? เห็นอยางไร จงอธิบายมา ? ต. เปนอุปการะไดอยาง ๑ เพราะการตออักขระ ซึ่งเรียกวา สนธินั้น จะตอเขาเฉยๆ โดยไมมีหลักเกณฑไมได จะตอไดเฉพาะ ตามหลักที่วางไว เชน โลปะ เปนตน แตเมื่อตองการจะตอเขาเฉยๆ โดยไมตองลงหรือทําอยางอื่น เชนนี้ก็ตองตอโดยใชหลักที่เรียกวา
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 21 ปกติ คงรูปไวตามเดิม จึงเห็นวา ปกติ ก็มีประโยชนอยูในสนธิทั้ง ๓. [ ๒๔๘๐ ]. [ นาม ] ถ. จงแสดงลักษณะแหงนามทั้ง ๓ ใหเห็นวาตางกัน ยกตัวอยาง มาสักประโยคหนึ่ง เปนคํามคธหนึ่งคําไทยก็ตาม แสดงใหเห็นวา คํานั้น ๆ เปนนามนั้น ๆ ? ต. นามที่เปนชื่อของคน, สัตว, ที่, สิ่งของ เปนนามนาม. นามที่แสดงลักษณะของนามนาม สําหรับหมายใหรูวานามนามนั้น ดีหรือชั่วเปนตน เปนคุณนาม. สัพพนาม เปนศัพทสําหรับใชแทน นามนามที่ออกชื่อมาแลว เพื่อจะไมใหซ้ํา ๆ ซาก ๆ. อุจฺจ ขตฺติยสฺส กุล , ต ชนเหิ มานิต. กุล เปนชื่อขอสกุล เปนนามนาม, อุจฺจ แสดงลักษณะของสกุล เปนคุณนาม, ต ใชแทนสกุล เปน สัพพนาม. [ ๒๔๕๙]. ถ. นามศัพท เมื่อนําไปใชในขอความทั้งปวง จะตองทํา อยางไร ? ต. ตองประกอบดวยลิงค วจนะ และ วิภัตติ. [ ๒๔๖๐ ]. ถ. นามศัพททั้ง ๓ อยางไหนแบงเปนกี่อยาง ? อะไรบาง ? ต. นามนาม แบงเปน ๒ อยาง คือ สาธารณนาม ๑ อสาธารณ- นาม ๑. คุณนาม แบงเปน ๓ อยาง คือ ปกติ ๑ วิเสสน ๑ อติวิเสส ๑. สัพพนาม แบงเปน ๒ อยาง คือ ปุริสสัพพนาม ๑ วิเสสนสัพพนาม ๑. [ อ. น. ]
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 22 ถ. คุณนามแบงเปน ๓ จะสังเกตรูปไดอยางไรวา นี้เปนคุณนาม ชั้นนั้นชั้นนี้ ? ต. สังเกตรูได  ๒ อยาง คือ สังเกตคําแปลอยาง ๑ สังเกต ศัพทอยาง ๑. สังเกตคําแปลนั้น คือ ปกติคุณนาม แสดงลักษณะ อาการหรือสมบัติของนามนามตามปกติ เชน คนมีศรัทธา, มีศีล. ไมมีคําแปลวา "ยิ่ง หรือ กวา" และคําแปลวา "ที่สุด" วิเสส- คุณนาม มีคําแปลวา "ยิ่ง หรือ กวา" เชน ดียิ่ง หรือคําอื่นๆ อีกที่แสดงวา ดีหรือชั่วที่สุด เชน บาปที่สุด ดุรายที่สุด สูงเกิน เปรียบ. สังเกตศัพทนั้น คือ ศัพทที่เปนปกติคุณนาม ไมมีปจจัย อุปสรรคและนิบาต ที่แสดงความยิ่งและหยอนกวาปกติตอทายหรือ อยูหนา เชน สทฺโธ สีลวา เปนตน.ศัพทที่เปนวิเสสนคุณนาม มี ตร อิย ปจจัยในตัทธิตตอทายบาง เชน ลามกตโร ปาปโย, มี อติ อุปสรรคนําหนาบาง เชน อติสุนฺทโร เปนตน. ศัพทที่เปนอติ- วิเสสคุณนาม มี ตม อิฏ ปจจัยในตัทธิตตอทายบาง เชน ปาปตโม จณฺฑิฏโ มีอติวิยอุปสรรคและนิบาตนําหนาบาง เชน อติวิยอุจฺโจ เปนตน. [ อ. น.] ถ. นามศัพท ถานําไปใชในขอความทั้งปวง ตองประกอบ ดวยอะไร ? เมื่อไดประกอบไดกับวิภัตติแลว เปนประโยชนแกผูศึกษา อยางไรบาง ?
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 23 ต. ตองประกอบดวย ลิงค วจนะ วิภัตติ. เปนประโยชน ใหผูศึกษาเขาใจ การันต ลิงค วจนะ และอายตนิบาตคือคําตอ ซึ่ง ทานจัดไวสําหรับวิภัตติโดยแนนอนและชัดเจนขึ้น เชนคําวา ซึ่ง, ดวย, แก, จาก, ของ, ใน, เปนตน ตองใชวิภัตติขางหลังบอก ใหรูเนื้อความนั้น ๆ ทั้งสิ้น. [ ๒๔๖๒ ]. ถ. นามนามกับคุณนาม ตางกันอยางไร ? ภทฺร บาป เปน นามหรือคุณ หรือเปนไดทั้ง ๒ อยาง ? ถาเปนอะไร ก็ใหบอกถึง ชั้นดวย ? ต. นามที่เปนชื่อของ คน สัตว ที่ สิ่งของ เปนนามนาม, สวนนามที่แสดงลักษณะของนามนาม สําหรับหมายใหรูไดวาดีหรือชั่ว เปนตน เปนคุณนาม, เปนไดทั้ง ๒ อยาง ที่เปนนามนาม เปนชั้น สาธารณะ ที่เปนคุณนาม เปนชั้นปกติ. [๒๔๖๘ ]. ถ. การแบงนามนามเปน ๒ นั้น อาศัยเหตุอะไร? การแบง เชนนั้น มีประโยชนอยางไร ? ต. อาศัยชนิดของนามนามนั่นเอง ซึ่งประชาชนใชพูดกัน โดยไมจํากัดนามอยางหนึ่ง. โดยจํากัดนามอยางหนึ่ง. การแบงเชน นั้น ก็มีประโยชนที่จะใหทราบความจํากัด หรือความไมจํากัดของ นามโดยแนนอน เมื่อรูเชนนั้น ยอมไดรับความสะดวกในเวลาพูด คือ เมื่อตองการจะพูดจํากัดหรือไมจํากัดนามอยางไร ก็เลือก พูดไดตามประสงค. [ อ.น. ]. ถ. จงแสดงใหเห็นวา นามนามมีอํานาจเหนือคุณศัพทอยางไร ?
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 24 จะควรเรียงคุณศัพทไวหนานามหรือหลังนาม จึงจะเหมาะ จงให ตัวอยาง ? ต. มีอํานาจที่จะบังคับคุณศัพทใหมี ลิงค วจนะ วิภัตติ เสมอ กับนามนาม ซึ่งเปนเจาของ เพราะวาคุณศัพทจะไดก็ตองอาศัยนาม ถานามไมมี คุณศัพทก็ไมปรากฏ, คุณนาม แสดงลักษณะ ของ นามนามบทใด เรียงไวหนานามนามบทนั้น ดังนี้ อุจฺโจ รุกฺโข, อุจฺเจ รุกฺเข สุกณา. ถาเนื่องดวยกิริยาวามี วาเปน เรียงไวหลังนามนาม ซึ่งเปนเจาของ หนากิริยาวามี วาเปน ดังนี้ สุคนฺธ ปุปฺผ มนุสฺสาน มนาป โหติ. [ ๒๔๗๕ ]. ถ. คุณศัพทเนื่องดวยกิริยาวามี วาเปน เรียงไวหลังนาม ซึ่ง เปนเจาของ หนากิริยาวามี วาเปน มิใชหรือ ? ถาเปนเชนนั้น ๒ บทวา สุสสฺสา สุลภปณฺฑา ในอุทาหรณนี้วา เตน โข ปน สมเยน เวสาลี สุภิกฺขา โหติ สุสสฺสา สุลภปณฺฑา ทําไมจึงเรียงไวหลังกิริยา ? ต. คําวาคุณศัพทเนื่องดวยกิริยาวามี วาเปน เรียงไวหลังนาม- นาม ซึ่งเปนเจาของ หนากิริยาวามี วาเปนนั้น ทานกลาวหมาย เฉพาะที่มีคุณศัพทบทเดียว แตอุทาหรณนี้ มีคุณศัพทเชนนั้นถึง ๓ บท คือ สุภิกฺขา สุสสฺสา สุลภปณฺฑา เมื่อมีคุณศัพทเนื่องดวย กิริยาวามี วาเปน หลายบทเชนนี้ ทานใหเรียงไวหนากิริยานั้นแตบท เดียว ที่เหลือเรียงไวหลังกิริยาทั้งสิ้น ดังนี้. [๒๔๗๖]. ถ. คุณ กับ วิเสสนะ ของ นามนาม โดยอาการเปนอันเดียวกัน อยากทราบวา โดยรูปศัพท ทานจัดไวตางกันอยางไรหรือไม ชี้
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 25 ตัวอยาง ? ต. โดยรูปศัพท ทานจัดไวตางกัน เพื่อใหกําหนดรูไดวา ลักษณะนี้เปนคุณหรือวิเสสนะ ศัพทเหลาใดพอจะเปนเครื่องแสดง ลักษณะของนามใหรูวาดีหรือชั่ว เชน ปาโป สุนฺทโร จณฺโฑ เปน ตน จัดเปนพวกคุณนาม, ศัพทเหลาใดที่สองนามใหวิเศษขึ้น ไม เกี่ยวกับการแสดงลักษณะของนามนั้น เพงลักษณะที่แนหรือไมแน ของนามเปนประมาณ เชน โย โส อฺตโร เปนตน จัดไดเปน พวกวิเสสนะ เรียกวาวิเสสนสัพพนาม ดังนี้ . [๒๔๖๙ ]. ถ. คําวา "คนไทย" เปนนามประเภทไหน ? ต. เปนนามไดทั้ง ๒ ประเภท แลวแตความหมาย. ถาใชเรียก หมูคนไทยดวยกัน ไมไดเกี่ยวกับคนชาติอื่น ก็หมายความถึงคนไทย ทุกคน เชนนี้จัดเปนสาธารณนาม, ถาใชเรียกชนหลายชาติที่รวม กันอยู คําวา"คนไทย" ก็หมายความเฉพาะแตคนชาติไทย ไมได หมายถึงชนชาติอื่น เชนนี้จัดเปนอสาธารณนาม. [อ. น]. ถ. คุณนาม สัพพนาม เวลาแปลไมไดแสดงอายตนิบาตและ วจนะ เหตุไรจึงตองประกอบดวย ลิงค วจนะ วิภัตติ ดุจนามนาม ดวย ? ต. เพราะคุณนาม สัพพนาม ตองอาศัยนามนามเปนหลัก ถา ไมประกอบ ลิงค วจนะ วิภัตติ จะรูไมไดวา เปนคุณนามและ สัพพนามแหงนามนามตัวไหน ไมสามารถจะประกอบคําพูดเขาเปน พากยได. [ ๒๔๖๑ ].
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 26 ถ. สัพพนาม คือนามอยางไร จําเปนอยางไร จึงตองมี ? ต. สัพพนาม คือนามที่ใชแทนนามนามซึ่งออกซึ่งมาแลว เชน ทาน เธอ เขา มัน กู สู เอง มึง เปนตน. จําเปนตองมี เพราะการ พูดดวยการความไพเราะเรียบรอย ถาไมมีสัพพนามคือคําแทนชื่อ แลว การพูดก็จําตองออกชื่อ สัตว บุคคล สิ่งของนั้น ๆ ซึ่งเตย ออกชื่อมาแลวทุกครั้งไป เปนการซ้ําซากไมเพราะหู ตัวอยางเชน นามแดงกินขาว นายแดงไปโรงเรียน นายแดงเอาใจใสในการ เรียน เมื่อพูดออกชื่อมาครั้งหนึ่งแลว ตอไป ถาจําเปนจะตองพูด ระบุถึงตัวเขาอีก ก็ควรใชสัพพนามแทนชื่อของเขา ดังอุกทาหรณ ขางตนนั้น แตเปลี่ยนใชสัพพนาม เปนดังนี้ นายแดงกินขาวแลว เขาไปโรงเรียน เขาเอาใจใสการเรียน เชนนี้ ความเรียบรอย ไพเราะดีกวา เพราะเหตุนี้ สัพพนามจึงจําเปนตองมี. [ อ.น. ] ถ. คําพูดที่เปนสัพพนามสําหรับใชในในที่เชนไร ? จงชักตัวอยาง คํามคธกับคําไทยเทียบกัน ? ต. คําพูดเปนสัพพนามนั้น สําหรับใชในที่ออกชื่อนามนามซ้ําๆ ตัวอยาง ปมปุริส โส ทานหรือเขา ผูชาย, สา ทานหรือเขา ผูหญิง ต มัน เปนคําต่ํา คําสูงไมมีใช. มชฺฌิมปุริส ตฺว ทาน หรือ เจา สู เอง, อุตฺตมปุริส อห ขาพเจา หรือขา กู [ ๒๔๕๘ ]. ถ. จงเขียนประโยคบาลี หรือไทย มาเทียบกับนาม ทั้ง ๓ แลว บอกวาคํานั้นเปนนามนั้น ๆ ? ต. อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถิ ภควา, โส ปุริสทมฺเท เทมติ.
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 27 ภควา เปนพระนามของพระบรมศาสดา เปนนามนาม, ปุริสทมฺม- สารถิ แสดงลักษณะสามัญแหงพระองค เปนปกติคุณนาม, อนุตฺตโร แสดงลักษณะวิเศษแหงพระองค เปนวิเสสคุณนาม, โส ใชแทน พระบรมศาสดา เปนสัพพนาม. [ ๒๔๗๓ ]. [ ลิงค ] ถ. ลิงคแปลวาอะไร ? จัดเปนเทาไร ? อะไรบาง ? และจัด อยางไร ? ต. แปลวาเพศ. จัดเปน ๓ ปุลิงฺคฺ เพศชาย ๑ อิตฺถีลิงฺค เพศหญิง ๑ นปุสกลิงฺค มิใชเพศชายมิใชเพศหญิง ๑. จัดตาม สมมติของภาษาบาง ตามกําเนิดบาง . [ อ. น. ] ถ. ลิงคนั้นจัดตามกําเนิดอยางเดียวไมพอหรือ ? เหตุไฉน จึง ตองจัดตามสมมติดวย ซึ่งที่ใหผูศึกษาจําลิงคไดยาก ? ต. จริงอยู การจัดลิงคตามสมมตินั้นทําใหผูศึกษาจําลิงคได ยาก เพราะสับสนเพศกัน เชน ทาโร เมีย ตามธรรมดาตองเปน อิตถีลิงค เพศหญิง แตสมมติใหเปนปุงลิงคเพศชาย ภูมิ แผนดิน ตามธรรมดาตองเปนนปุงสกลิงค มิใชเพศชายมิใชเพศหญิง แตสมมติ ใหเปนอิตถีลิงคเปนตน. จะจัดตามกําเนิดอยางเดียวไมพอ เพราะ คําพูดผิดลิงคเชนนั้น เขานิยมพูกันมากอนตําราไวยากรณเกิดขึ้น ตําราไวยากรณเกิดทีหลัง ตามหลักการแตตําราไวยากรณจะตอง รวบรวมเอาคําพูดทั้งสิ้นใหอยูในกรอบและอนุวัตรตามภาษานิยม ถา ไมมีการจัดลิงคตามสมมติแลว คําพูดเหลานั้นก็จะอยูนอกกฏเกณฑ
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 28 ตําราไวยากรณไป ตําราไวยากรณก็อํานวยผลไมบริบูรณ เพราะ ฉะนั้น จึงจําเปนตองมีจัดลิงคตามสมมติดวย. [อ. น.]. ถ. ลิงคมีประโยชนอยางไร ? โปรดอธิบาย. ต. ลิงคมีประโยชนใหรูไดวา เปนเพศชาย เปนเพศหญิง หรือเพศรวม คือไมใชชายไมใชหญิง และเมื่อทราบลิงคแลว เปน เหตุใหสะดวกในการแจกวิภัตติตามการันตนั้น ๆ ถาไมทราบวาเปน ลิงคอะไร ก็ยากที่จะนําไปแจกตามการันตใหถูกตองได ลิงคเปน หลักสําคัญในการที่จะนําศัพทไปแจกตามการันตตาง ๆ . [ อ. น. ] ถ. การจัดลิงคนั้น จัดอยางไร ? จงแสดงวิธีจัดมาดู. ต. การจัดลิงคนั้น จัดตามกําเนิด ๑ จัดตามสมมติ ๑ จัด ตามกําเนิดนั้น คือกําเนิดของสิ่งนั้นเปนเพศอะไร ก็จัดเปนเพศนั้น ไมมีเปลี่ยนแปลง. จัดตามสมมตินั้น คือกําเนินสตรี สมมติใหเปน ปุงลิงค และของที่ไมมีวิญญาณ สมมติใหเปนปุงลิงคและอิตถีลิงค. [ อ. น. ]. ถ. ปุงลิงค สมมติใหเปนอิตถีลิงค หรือนปุงสกลิงค มีหรือไม ? ต. ที่สมมติใหเปนอิตถีลิงคมี เชน เทวดา ตามรูปศัพทเปน อิตถีลิงคอยางเดียว. แตเทวดานั้นคงมีทั้งหญิงทั้งชาย. สวนปุงลิงค ที่สมมติเปนนปุงสกลิงคนั้นยังไมเคยพบ. เขาใจวาคงไมมี. [อ. น. ]. ถ. นามนามเปนกี่ลิงค ? จงยกตัวอยาง ? สตรีและของ ปราศจากวิญญาณควรจัดเปนลิงคอะไร ? เหตุไรจึงมีศัพท เชน ทาร ศัพท ภูมิ ศัพทที่ไมนิยมตามนั้น ?
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 29 ต. นามนามเปนลิงคเดียวบาง คือจะเปนปุงลิงค หรืออิตถีลิงค หรือนปุงสกลิงคก็อยางเดียว เชน อมโร อจฺฉรา องฺค เปนตน อนึ่ง ศัพทเดียวกันนั่นเอง มีรูปเปนอยางเดียวกันเปน ๒ ลิงคบาง เชน อกฺขโร อกฺขร เปนตน. หรือมีมูลศัพทเปนอันเดียวกัน เปลี่ยน แตสระที่สุดได เปน ๒ ลิงค เชน อรหา อรหนฺตี เปนตน. สตรี ควรเปนอิตถีลิงค ของที่ไมมีวิญญาณควรเปนนปุงสกลิงค เพราะ ทานจัดโดยสมมติ จึงไมนิยมตามนั้น. [ ๒๔๖๔ ]. ถ. คุณนามและสัพพนาม เปนลิงคเดียวหรือ ๒ ลิงค หรือ เปนไดทั้ง ๓ ลิงค ? ต. ตามหลักทานวาเปนไดทั้ง ๓ ลิงค เวนแต ตุมฺห และ อมฺห ศัพทเปนได ๒ ลิงค และศัพทสังขยาที่เปนคุณบางอยางเทานั้น. เชน เอกูนนวุติ ถึง อฏนวุติ เปนแตอิตถีลิงคอยางเดียว. [ อ. น. ]. ถ. เหตุไร คุณนามและสัพพนา จึงจัดใหเปนไดทั้ง ๓ ลิงค ? ต. เพราะนามทั้ง ๒ นี้ ยอมเปลี่ยนแปลงไปตามนามนาม คือ นามนามเปน ลิงค วจนะ วิภัตต อะไร ก็ตองเปลี่ยนใหตรงกับ นามนามนั้นเสมอไป จะคงตัวอยูไมได ทั้งนี้ เวนแตสังขยาบาง อยางดังกลาวแลว. [อ. น. ]. ถ. อคาร (เรือน) เปนลิงคอะไร? แจกตามแบบไหน ? ต. เปนได ๒ ลิงค คือเปนปุงลิงคก็ได เปนนปุงสกลิงคก็ได เปนปุงลิงคแจกตามแบบ อ การันต (ปุริส) มีรูปเปน อคาโร. เปน นปุงสกลิงคแจกตามแบบ อ การันต (กุล) มีรูปเปน อคาร. [ อ. น.].
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 30 [ วจนะ ] ถ. วจนะหมายความวากระไร ? มีกี่อยาง ? อะไรบาง ? จําเปนตองมีหรือ ถาไมมี จะเปนอยางไร ? ต. วจนะหมายความวา คําพูดที่ระบุจํานวนนามนาม มี ๒ อยาง คือ เอวจนะ สําหรับพูดถึงนามนามสิ่งเดียว. พหุวจนะ สําหรับพูดถึงนามนามหลายสิ่ง. จําเปนตอมี. ถาไมมีก็ทําใหทราบ จํานวนของนามวามากหรือนอยไมได. [ อ. น. ]. ถ. วจนะมีประโยชนอยางไร ? สังเกตที่ไหนจึงจะรูจักวจนะได แมนยํา ? ต. วจนะมีประโยชนใหรูจํานวนนามนอยหรือมาก. ที่จะ รูไดตองสังเกตที่ทายศัพท ซึ่งเปนวิภัตติ ถาที่ทายศัพทเปนวิภัตติ อะไร ก็ทราบวจนะไดทันที เพราะวิภัตติเปนเครื่องหมายใหรูวจนะ ไดแมนยํา. [ อ. น. ]. ถ. วจนะกับสังขยา ตางก็เปนเครื่องหมาย บอกจํานวนของ นามนามเหมือนกันมิใชหรือ ? เมื่อเปนเชนนั้น ทําไมทานจึงจัดใหมี ทั้ง ๒ อยางเลา ? จะมีเพียงอยางใดอยางหนึ่งไมไดหรือ ? ต. จริง วจนะและสังขยาเปนเครื่องหมายบอกจํานวนนามนาม แตมีลักษณะตางกัน วจนะบอกจํานวนนามนามไมชัดเจน เชน ปุริโส ชาย ปุริสา ชายหลายคน ไมชัดเจนไปวาเทาไรแน แมที่ เปนเอกวจนะก็ไมระบุใหชัดวา "หนึ่ง" สวนสังขยา นับจํานวน นามนามชัดลงไปทีเดียว เชนชายคนหนึ่ง ก็มีศัพทวา เอโก ปุริโส ชน ๔ คนวา จตฺตาโร ชนา เปนตน. [ อ. น. ].
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 31 [ วิภัตติ ] ถ. วิภัตติ มีหนาที่อยางไร ? มีจํานวนเทาไร ? จัดเปนหมวด หมูกันอยางไรบาง ? จงบรรยาย. ต. วิภัตติมีหนาที่แจกนามศัพทตามการันตนั้น ๆ ทําใหศัพท มีรูปตางๆ หมุนไปใหไดความตามภาษา มีจํานวน ๑๔ จัดเปน เอกวจนะ ๗ พหุวจนะ ๗ และจัดเปนที่ ๆ ๗ ที่ คือ ปฐมาที่ ๑ ทุติยาที ๒ ตติยาที่ ๓ จตุตถีที่ ๔ ปญจมีที่ ๕ ฉัฏฐีที่ ๖ สัตตมี ที่ ๗. [อ. น. ]. ถ. วิภัตติ มีประโยชนอยางไร ? ต. มีประโยชน ทําผูศึกษาใหกําหนดเนื้อความไดงายขึ้น และ จําลิงควจนะไดแมนยําขึ้น ทําเนื้อความแหงศัพททั้งปวงใหประสาน เกี่ยวเนื่องถึงกัน และไดความตามภาษานิยม. [ อ. น. ]. ถ. วิภัตติทําใหกําหนดจําลิงคไดแมนยําขึ้นนั้น จะกําหนดจํา ไดอยางไร ? จงอธิบายใหเห็นจริง. ต. กําหนดจําไดอยางนี้ คือลิงคทั้ง ๓ ทานประกอบวิภัตติให มีรูปตางกัน ปุงลิงค ทานประกอบวิภัตติเปนอยาง ๑ อิตถีลิงค ทาน ประกอบวิภัตติเปนอยาง๑ นปุงสกลิงค ทานประกอบวิภัตติเปน อยาง ๑ เมื่อเปนศัพทที่ทานประกอบไวก็จําได เชน ตาณ ศัพท ปุงลิงคเปน ตาโณ อิตถีลิงคเปน ตาณา นปุงสกลิงคเปน ตาณ รูป ศัพทที่ทานประกอบแลวไมเหมือนกัน จึงทําใหจําลิงคไดงายและ แมนยํา. [ อ.น. ].
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 32 ถ. ศัพทอาลปนะ ทานมิไดจัดวิภัตติไวประจํา. ถาเชนนั้น ศัพทอาลปนะเห็นจะไมไดประกอบดวยวิภัตติกระมัง หรืออยางไร ? จงแสดง. ต. จริงอยู ศัพทอาลปนะ ทานมิไดจัดวิภัตติไวประจําโดยตรง แตเมื่อจะใชประกอบวิภัตติ ทานใหนําปฐมาวิภัตติมาประกอบตาม วจนะที่ตองการ เพราะปฐมาวิภัตติ ทานใชเปนลิงคัตถะ หรือกัตตา ที่เปนตัวประธานอยางหนึ่ง ใชเปนอาลปนะสําหรับรองเรียกอยางหนึ่ง. [ อ.น. ]. ถ. อายตนิบาต เกี่ยวเนื่องกับวิภัตติอยางไร ? มีประโยชน เกื้อกูลแกภาษาอยางไร ? ต. เกี่ยวเนื่องดวยวิภัตติอยางนี้ คือ เมื่อศัพทที่ประกอบดวย วิภัตติใดแลว วิภัตตินั้นก็ปรากฏที่ทายศัพทนั้น เปนเครื่องหมายให รูวาศัพทนี้เปนวิภัตตินั้น ๆ เมื่อทราบวิภัตติแลว ก็ใชอายตนิบาตได ถูกตอง เพราะวิภัตติเปนเครื่องสองแสดงใหใชอายตนิบาตนั้นได ถา วิภัตติไมปรากฏ ก็ใชอายตนิบาตไมได เปรียบเหมือนชองเข็มไม ปรากฏแตจักษุของบุคคลใด บุคคลนั้นก็สนเข็มไมไดฉะนั้น . อายต- นิบาตมีประโยชนเกื้อกูลแกภาษา คือเปนเครื่องเชื่อมหรือตอเนื้อ ความของศัพททั้งปวงใหตอเนื่องกัน ไดถอย ไดความ ไดเรื่องราว ถาไมมีอายตนิบาตแลว เนื้อความของศัพททั้งปวงจะไมติดตอกัน เลย หรือดอกไมที่ไมไดรอยดวยดายฉะนั้น. [ อ. น. ] ถ. อะไรเรียกวาวิภัตติและอายตนิบาต, ศัพทประกอบวิภัตติ
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 33 ตองมีอายนิบาตทั้งนั้นหรือไม เพราะเหตุไร ? ต. สิ อ โย เปนตนเรียกวาวิภัตติ, ซึ่ง ดวย แก จาก ของ ใน เปนตน เรียกวาอายตนิบาต. ไมทั้งนั้น เพราะธรรมดาอายตนิบาต เนื่องจากวิภัตติแหงนามนาม และปุริสสัพพนาม [ ต ตุมฺห อมฺห] โดยตรง หรือ กึ ศัพทบางคําเทานั้น นอกนี้ โดยธรรมดาหรือมีไม เชนปฐมาวิภัตติ ไมเนื่องดวยอายตนิบาต เพราะเปนประธาน ที่ เนื่องกัน ตั้งแตทุติยาวิภัตติเปนตนไป แตสํานวนไทยที่บัญญัติให แปลปฐมาวิภัตติวา"อันวา" ก็เพื่อกันเคอะเทานั้น ไมตองใชก็ได. [ ๒๔๗๑ ]. ถ. อายตนิบาต จะปรากฏเพราะอาศัยอะไร ? ย ศัพทมีรูป อยางไร เปนไตรลิงค ? มีรูปอยางไร ไมนิยมตามนั้น ? ต. อายตนิบาตจะปรากฏไดดวยวิภัตติอยางหนึ่ง ดวยปจจัย อยางหนึ่ง. ย ศัพท ประกอบกับ โต ปจจัย มีรูปเปน ยโต เปนเครื่อง หมายปญจมี แปลวา แต, ประกอบกับ ตฺร ตฺถ ห มีรูปเปน ยตฺร ยตฺถ ยห, ประกอบกับ ทา มีรูปเปน ยทา เปนเครื่องหมายสัตตมี แปลวา ใน แจกตามลิงคทั้ง ๓ ไมได คงรูปอยูเปนอยางเดียว. [ ๒๔๖๙ ] [ วิธีแจกนามนาม ] ถ. วิธีแจกนามศัพท ตองจับหลักอยางไร จึงจะไดรับความ สะดวก ?
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 34 ต. ตองกําหนดสระที่สุดแหงศัพท ซึ่งเรียกวา การันต เมื่อ ทราบวาศัพทนั้น ๆ เปนการันตนั้นแลว ก็ไดรับความสะดวกในการ แจกนามศัพท เพราะศัพททีเปนลิงคเดียวกัน เปนการันตเดียวกัน จะมีกี่รอยกี่พันหมื่นก็แจกเปนแบบเดียวกันทั้งหมด. [อ.น. ]. ถ. การันตคืออะไร ? เปนสําคัญอยางไร ? ต. สระที่สุดอักษรหรือสระที่คุณศัพท เรียกวา การันต จะ ทราบไดวาศัพทไหนเปนการันตอะไร ทานใหสังเกตสระที่สุดของ ศัพทนั้นเปนสําคัญ ในอันใหจําลิงคไดแมนยําขึ้น และใหความสะดวก ในการแจกศัพทใหเปลี่ยนแปลงไปตามวิภัตติทั้ง ๗. [อ. น. ] ถ. การันตโดยพิสดารมีเทาไร ? โดยยอมีเทาไร ? อะไรบาง ? ต. โดยพิสดารมี ๑๓ คือ ปุงลิงคมีการันต ๕ คือ อ อิ อี อุ อู. อิตถีลิงคมีการันต ๕ คือ อา อิ อี อุ อู. นปุงสกลิงคมีการันต ๓ คือ อ อิ อุ. โดยยอมี ๖ คือ อ อา อิ อี อุ อู. [อ.น.] ถ. สิ และ โย ปฐมาวิภัตติในที่เชนไร แปลงเปนอะไรไดบาง ? ต. ใน อ การันต ปุงลิงคแปลง สิ เปน โอ นปุงสกลิงคแปลง เปน อ ในพวกกติปยศัพท แปลงกับสระที่สุดแหงศัพทเปน อา (ถาลง ในอรรถแหงอาลปนะ ในการันตอิตถีลิงคแปลงเปน เอ) ในการันต ปุงลิงคแปลง โย เปน อา, นปุงสกลิงคแปลงกับสระที่สุดแหงศัพทเปน อานิ, ในหมูศัพทมี ภควนฺตุ เปนตน และ ภวนฺต แปลง โย เปน โอ. [ ๒๔๖๔ ]. ถ. อ ทุติยาวิภัตติ แปลงเปนอะไรไดบาง ? ในที่เชนไร ?
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 35 ต. ใน อี การันตปุงลิงค แปลง อ เปน น ไดบาง อุทาหรณ เสฏีน, ในพวกกติปยศัพท บางศัพท แปลง อ เปน อาน ได อุทาหรณ อตฺตาน พฺรหฺมาน ราชาน, ในพวกศัพทมโนคณะ แปลง อ เปน โอ ไดบาง อุทาหรณ ยโส ลทฺธา น มชฺเชยฺย. [ ๒๔๖๑]. ถ. อา และ โอ คูนี้ บางทีแปลงจาก สิ บางทีแปลงจาก โย ไมเปนการแนนอน ขอใหทานหลักฐานมาอธิบาย? ต. หลักฐานในขอนี้มีอยู คือ อา ถาอยูที่สุดแหงศัพทเหลานี้ คือ อตฺต พฺรหฺม ราช สข ปุม มฆว และศัพทที่มี นฺตุ หรือ นฺต เปนที่สุด ซึ่งไมมี นฺตุ หรือ นฺต ปรากฏอยู และศัพทจําพวก สตฺถุ ปตุ มาตุ แปลงมาจาก สิ. ถาอยูที่สุดแหงศัพทที่เปน อ การันตสามัญ ในปุงลิงค หรือศัพทที่มี นต หรือ นฺตุ เปนที่สุด แปลงมาจาก โย. โอ ถาอยูที่สุดศัพทที่เปน อ การันตในปุงลิงคนอกจากที่กลาวขางตน นั้น แปลงมาจาก สิ. ถาอยูที่สุดแหงศัพทที่มี นฺต หรือ นฺตุ เปนที่สุด และศัพทที่อาเทส อุ เปน อาร หรือ อร และ คาว ซึ่งแปลมาจาก โค ศัพท แปลงมาจาก โย. [๒๔๖๗]. ถ. ศัพทวา เจตนาย ขตฺติยาย วตฺถาย เปนวิภัตติอะไรได บาง ? และศัพทไหนเปนลิงคอะไร ? แจกตามแบบไหน ? ต. เจตนาย เปนได ๕ วิภัตติ คือ ตติยา จตุตถี ปญจมี ฉัฏฐี สัตตมี เอกวจนะ เปนอิตถีลิงค แจกตามแบบ กฺา. ขตฺติยาย เปนได ๑ วิภัตติ คือ จตุตถีวิภัตติ เอกวจนะ เปนปุงลิงค แจกตาม แบบ ปุริส. วตฺถาย ก็เปนได ๑ วิภัตติคือ จตุตถีวิภัตติ เอกวจนะ
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 36 เหมือนกัน แตเปนนปุงสกลิงค แจกตามแบบกุล. [ อ. น.] ถ. เมธาวิโน เปนวิภัตติอะไรไดบาง ? ต. เปน ปฐมา ทุติยา อาลปนะ พหุวจนะ และจตุตถี ฉัฏฐี เอกวจนะ. [อ. น. ]. ถ. อตฺถาย หิตาย อิตถีลิงคใชไหม ? และเปนวจนะ วิภัตติอะไร ? แจกตามแบบไหน ? ทําอยางไร จึงเปนรูปเชนนั้น ? ต. ไมใช. อตฺถาย เปนปุงลิงค เอกวจนะ จตุตภีวิภัตติ แจก ตามแบบ ปุริส เอา ส วิภัตติ กับ อ สระที่สุดศัพท เปน อาย. สวน หิตาย เปนนปุสกลิงค แจกตามแบบ กุล. นอกนั้นก็อยางเดียวกับ อตฺถาย. [อ. น. ]. ถ. อาลปนะ คําสําหรับรองเรียก ไมไดระบุวา ใชวิภัตติอะไร ประจํา เมื่อเปนเชนนั้น ก็แปลวา ศัพทอาลปนะ ไมตองประกอบ วิภัตติอะไรเลย เปนศัพทวางจากวิภัตติ ถูกไหม ? เห็นอยางไร ? จงแถลง. ต. จริงอยู ศัพทอาลปนะ ไมไดระบุไวชัดวา ใชวิภัตติอะไร ประจํา แตทานวา ยืมวิภัตติปฐมา คือ สิ โย มาใช. จะวาศัพท อาลปนะในนามทั้ง ๓ นี้ วางจากวิภัตติเลยทีเดียวหาถูกไม เวนแต อาลปนะในอัพยยศัพท ซึ่งเปนศัพทพิเศษ คงรูปอยูอยางนั้น . [ อ. น. ] ถ. อตฺต ศัพท ไมมีพหุวจนะ ถึงคราวใหพหุวจนะ จะใช อยางไร ? ต. ใชเอกวจนะนั้นเอง แตถามีนามที่เปนพหุวจนะนั้นหลายพวก
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 37 ใชคําเอกวจนะซ้ํา ๒ หน อุทาหรณ อตฺตโน อตฺตโน ปตฺตาสเนสุ นิสีทึสุ.[ ๒๔๕๗ ]. ถ. ศัพทวา วิธีน ภาณิน อตฺตาน ขนฺตฺย เธนุย เหลานี้ เปนลิงค วจนะ วิภัตติ และการันต อะไร ? ต. วิธีนําเปนปุงลิงค พหุวจนะ จตุตถีและฉัฏฐีวิภัตติ อิ การันต. ภาณิน เปนปุงลิงค เอกวจนะ ทุติยาวิภัตติ อีกา การันต. อตฺตาน เปนปุงลิงค เอกวจนะ ทุติยาวิภัตติ อ การันต แตมีวิธีแจกอีก อยางหนึ่ง ไมเหมือนแบบ ปุริส, ขนฺตฺย เปนอิตถีลิงค เอกวจนะ สัตตมีวิภัตติ อิ การันต, เธนุย เปนอิตถีลิงคเอกวจนะ สัตตมีวิภัตติ อุ การันต . [ อ. น. ]. ถ. พฺรหฺมาน พฺรหฺมาโน เปนวิภัตติอะไร ? ทําไมจึงมีรูป อยางนั้น ? ต. พฺรหฺมาน เปนได ๓ วิภัตติ คือ ทุติยา เอกวจนะ จตุตถี และฉัฏฐี พหุวจนะ, พฺรหฺมาโน เปนได ๓ วิภัตติเหมือนกัน คือ ปฐมา ทุติยา อาลปนะ พหุวจนะ, พฺรหฺมาน เอา อ ที่สุดแหง พฺรหฺมศัพท กับ อ วิภัตติ เปน อาน อยางหนึ่ง, ลง น วิภัตติแลว คง น ไว ทีฆะที่สุดแหงพฺรหฺมศัพท เปน อา อยางหนึ่ง, พฺรหฺมาโน ลง โย วิภัตติ เอา โย เปน อาโน. [ อ. น. ]. ถ. ราชิโน ราชีนิ ราชินิ รฺ ศัพทไหนเปนวิภัตติ วจนะ และลิงคอะไร ? ต. ราชิโน เปนจตุตถีและฉัฏฐี เอกวจนะ ปุงลิงค, ราชินี
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 38 เปนปฐมา เอกวจนะ และพหุวจนะ, เปนทุติยาและอาลปนะ พหุวจนะ อิตถีลิงค, ราชินิ เปนอาลปนะ เอกวจนะ อิตถีลิงคก็ได เปน สัตตมีวิภัตติ เอกวจนะ ปุงลิงคก็ได, รฺ เปนจตุตถีและฉัฏฐี พหุวจนะ ปุงลิงค. ถ. ราช ศัพท เปนไดกี่ลิงค ? ลิงคอะไรบาง ? วิธีแจกแบบ เดียวกันหรือตางกัน ? ต. เปนได ๒ ลิงค คือ ปุงลิงค และอิตถีลิงค มีวิธีแจกตางกัน คือ ปุงลิงค แจกอยางที่ปรากฏชัดในแบบแลว. สวนที่เปนอิตถีลิงค แจกตามแบบนารี. [ อ. น. ]. ถ. ภควนฺตุ ปฺวนฺตุ อยางไหนจัดเปนนามอะไร ? ลิงคอะไร? และเมื่อเปนลิงคนั้น ๆ แลว มีรูปเปนอยางไร ? ต. ภควนฺตุ สงเคราะหเปนนามนาม ปุงลิงคอยางเดียว เชน ภควา, ปฺวนฺตุ เปนคุณนาม เปนได ๓ ลิงค เชน ปุงลิงค ปฺวา, อิตถีลิงค ปฺวตี, นปุงสกลิงค ปฺว ปฺวนฺต เปนตน. [อ. น.] ถ. ทําไม ภควนฺตุ ศัพท ทานจึงจัดเปนนามนามปุงลิงคอยาง เดียว ? ไมเหมือนศัพทอื่น ๆ ที่แจกเปนแบบเดียวกัน ? ต. เพราะไมนิยมใชในอิตถีลิงคและนปุงสกลิงค จึงสงเคราะห เขาเปนนามนามปุลิงคอยางเดียว. [ อ. น. ]. ถ. ภควนฺตุ ศัพท ปฐมา พหุวจนะ มี ๒ ศัพท คือ ภควนฺตา ภควนฺโต หมายความอยางเดียวกันหรือพิเศษตางกันอยางไรบาง ?
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 39 ต. หมายความตางกัน ภควนฺตา เปนทฺวิวจนะ สําหรับกลาว ถึงคน ๒ คนเทานั้น, สวน ภควนฺโต เปนพหุวจนะ สําหรับกลาวถึง คนมาก ตั้งแต ๓ คนขึ้นไป. [อ.น. ]. ถ. สติมนฺตุ ถาเปนอิตถีลิงคแปลเปน สติมตี แจกตามแบบ อี การันต ในอิตถีลิงค ถาเปนนปุงสกลิงค แปลงเปน สติม แจก ตามแบบ อ การันต ในลิงคนั้น ถูกไหน ? ถูกหรือไมถูกจงแถลง ใหแจม ? ต. ที่เปนอิตถีลิงค แจกตามแบบนารีนั้น ถูกแลว แตที่เปน นปุงสกลิงค แจกตาม อ การันตในลิงคนั้น ไมถูก ตองแจกตามแบบ ถควนฺตุ ศัพท มีตางกันอยูก็คือ ปฐมา เอกวจนะ เปน สติม สติมนฺต, อาลปนะ เอกวจนะ เปน สติม, ปฐมา ทุติยา อาลปนะ พหุวจนะ เปน สติมนฺตานิ นอกนั้นเหมือนรูป ภควนฺตุ ศัพท. [อ. น. ]. ถ. อรหนฺต ศัพท กับลิงค ? ลิงคอะไรบาง ? ลิงคไหน นิยมแจกตามแบบไหน ? ต. เปนได ๒ ลิงค คือ ปุงลิงคกับอิตถีลิงค ปุงลิงค แจกเหมือน แบบ ภควนฺตุ ศัพท แปลกแต ปฐมา เอกวจนะ เปน อรหา อรห เทานั้น นอกนั้นเหมือนกัน. ที่เปนอิตถีลิงค แปลงเปน อรหนฺตี แจกตามแบบ อี การันต ในลิงคนั้น . [อ.น.]. ถ. กุพฺพโต เปนวิภัตติอะไร ? เหตุไฉนจึงเปนอยางนั้น ? ต. เปนจตุตถี และ ฉัฏฐีวิภัตติ เหตุแจกอยาง ภวนฺต ศัพท ส วิภัตติ เปน โต. [ ๒๔๖๓ ].
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 40 ถ. ศัพทพวกไหน ทานนิยมแจกตามแบบ สตฺถุ ศัพท ? ขอ ตัวอยางดวย. ต. ศัพทที่ลง ตุ ปจจัย ในนามกิตก ตัวอยางาเชน ทาตุ ภตฺตุ หนฺตุ เนตุ เปนตน. [อ. น. ]. ถ. ปตา อาลปนะ กับ ตาต ใชไดอยางเดียวกันหรือมีพิเศษ กวากันอยางไร ? ขอฟงอธิบาย. ต. ปตา อาลปนะ นั้น แมจะเปนคําสําหรับรองเรียกก็จริง แต การพูดหรือการเขียนหนังสือไมไดใชเลย ใช ตาต เอวจนะ, ตาตา พหุวจนะแทนและใชเรียกบิดาก็ได เรียกบุตรก็ได เหมือนภาษา ไทย คําวา พอ ใชเรียกไดทั้งบิดาทั้งบุตร แตศัพทวา ตาต นี้ ถาเปน วิภัตติอื่นนอกจาก อาลปนะ แลว ใชไดแตเฉพาะเปนชื่อของบิดา. [ อ. น. ] ถ. มาตา อาลปนะ ทานวาไมไดใชทั้งในการพูดทั้งในการเขียน หนังสือ เหมือนกับ ปตา จริงหรือ ? ถาจริง ทานใชไดศัพทอะไร แทน หรือไมมี ? ต. จริง. มีใช อมฺม เอกวจนะ. อมฺมา พหุวจนะ แทน แต ในตัปปุริสสมาส ใช อาลปนะ เปน มาเต ธีเต ตัวอยางเชน เทวมาเต เทวธีเต เปนตน. [ อ. น. ]. ถ. มโนคณะ มีกี่ศัพท ? คืออะไรบาง ? มีวิธีแปลงวิภัตติเปน อยางไร ? เมื่อเขาสมาส จะตองทําอยางไรบาง ? ต. มโนคณะ มี ๑๒ ศัพท คือ มน อย อุร เจต ตป ตม
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 41 เตช ปย ยส วจ วย สิร. มีวิธีแปลงวิภัตติอยางนี้ คือ นา กับ สฺมา เปน อา, ส ทั้ง ๒ เปน โอ, สฺมึ เปน อิ, แลวลง ส อาคมเปน สา เปนโส เปนสิ, เอา อ เปน โอ ไดบาง, เมื่อเขาสมาสแลว ตองเอา สระที่สุดของตนเปน โอ ได เหมือนคําวา มโนคโณ หมูแหงมนะ อโยมย ของที่คุณทําดวยเหล็ก . [ ๒๔๖๕ ]. ถ. ศัพทประเภทไหน เมื่อยอเขาสมาสแลว ทําที่สุดใหแปลก จากปกติเดิมของตนได ? เหมือนคําวากระไร ? ต. ศัพท คือ มาตุ ธีตุ และ ศัพทมโนคณะ เหมือนคําวา เทวมาเต เทวธีเต มโนคโณ อโยมย เปนตน. [ ๒๔๗๕ ]. ถ. ในที่เชนไร แปลง อู แหง สตฺถุ เปน อาร ? ในที่เชนไร ไมแปลง ? ในที่เชนไร แปลงแลวตองรัสสะ ? ต. นิมิต ปฐมา กับ จตุตถี ฉัฏฐี เอกวจนะ แปลงไมได , นิมิต วิภัตติอื่น ๆ แปลงได, นิมิต สัตตมี เอกวจนะ ตองรัสสะ.[ ๒๕๕๗ ]. ถ. ศัพทไหนบาง ที่ไมนิยมเปนลิงคใดลิงคหนึ่งโดยแนนอน ? ศัพทเหลานั้น ถาประสงคจะใชเปนปุงลิงคและอิตถีลิงค จะเปลี่ยนรูป เปนอยางไร ? แจกตามแบบไหน ? ต. ศัพท คือ โค [ โค ] สา [ สุนัข ] เมื่อประสงคจะใชเปน ปุงลิงค โค เปลี่ยนรูปเปน โคณ, สา เปน สุนข แจกตามแบบ ปุริส, เมื่อประสงคเปน อิตถีลิงค โค เปน คาวี สา เปน สุนขี แจกตาม แบบ นารี, สา ใน ปุงลิงค และอิตถีลิงคใชศัพทอื่น ๆ นอกจาก สุนข สุนขี ก็มี แจกตามการันตในลิงคนั้น ๆ. [ ๒๔๖๖].
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 42 [ สังขยา ] ถ. ศัพทเชนไร เรียกวา สังขยา ? ต. ศัพทที่เปนเครื่องกําหนดนับนามนามใหรูวา นามนามมี จํานวนมากนอยเทาไรแน เรียกวา สังขยา.[อ. น. ]. ถ. วจนะ ก็บอกจํานวนของนามนามใหรูวา มากหรือนอยแลว มิใชหรือ ? แตเหตุไฉนจึงตองมีสังขยาอีก ? ดูไมจําเปน. ต. จริง. วจนะบอกจํานวนของนามนาม แตบอกใหทราบ เพียงวามากหรือนอย เชน ชโน หมายถึงคน ๆ หนึ่ง ชนา หมาย ถึงคนหลายคน แตไมทราบแนวา หลายคนนั้น เปนจํานวน เทาไร อาจเปน ๒,๓, ๔, หรือมากกวานั้นก็ได ทั้งคําแปล พหุวจนะ ก็มีเพียงวา " ทั้งหลาย " เทานั้น. สวนที่เปนเอกวจนะ พอจะสังเกต ไดบางวา หมายถึงของสิ่งเดียว แตก็ไมแนนัก เพราะบางศัพทเปน เอกวจนะ แตหมายถึงของหลายอยางก็มี เชน ปตฺตจีวร แปลวา บาตรและจีวร นี้หมายถึงของ ๒ อยาง. หตฺถิอสฺสรถปตฺติก แปล วา ชาง มา รถ และคนเดิน นี้หมายถึงของ ๔ อยาง เอกวจนะ ยังบอกจํานวนของนามนามไมแนนอนถึงเชนนี้ พหุวจนะ มีคําแปล วา "ทั้งหลาย" นั้น จะแสดงใหรูจํานวนของนามนามมากนอย เทาไรแนไดอยางไรเลา เมื่อเปนเชนนี้ จึงจําเปนตองมีสังขยาอีก เพราะสังขยา มีหนาที่ระบุจํานวนของนามนามไวอยางชัดเจนแนนอน เชน เอโก สตฺโต สัตวตัวหนึ่ง จตฺโร ปุริสา ชาย ๔ คน
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 43 ปฺจ อิตฺถิโย หญิง ๕ คน เปนตน จะวาสังขยาไมจําเปนหาควรไม. [ อ.น. ]. ถ. ศัพทคุณนามและสังขยา ตางก็เปนวิเสสนะของนามนาม เหมือนกัน ถาเชนนั้น จะวามีลักษณะเหมือนกัน ถูกหรือไม ? หรือมีตางกันอยางไร ? ต. เปนวิเสสนะของนามนามเหมือนกันจริง แตจะวามีลักษณะ เหมือนกันไมถูก เพราะคุณนามแสดงลักษณะของนามนามใหรูวา ดีหรือชั่ว เชนคําวา อวน ผอม ดําขาว เปนตน. สวนสังขยา บอกจํานวนของนามนามวามีเทาไร ? เชน ๓, ๔, ๕ เปนตน. อีก อยางหนึ่ง เมื่อเพงถึงรูปศัพทและความแลวก็คือ ถาทั้ง ๒ ศัพทอยู ในประโยคเดียวกัน คุณนามตองอยูใกลนามนาม สังขยาอยูหาง เชนคําวา ตโย กณฺหา ชนา ดํา ๓ คน. [อ. น. ]. ถ. ใชตออยางนี้ คือ สังขยาที่เปนจํานวนหนวยหรือจํานวนสิบ ใช อุตฺตร ตอทายจํานวนสังขยานั้น เชน ปฺจ เปน ปฺจุตฺตร, เอกาทส เปน เอกาทสุตฺตร เปนตน. สวน อธิก ใชตอสังขยาที่ เปนจํานวนรอยหรือพันขึ้นไป เชน ๑๕๐๐ แยกเปน ๕๐๐ จํานวนหนึ่ง ตรงกับศัพทบาลีวา ปฺจสต, ๑๐๐๐ อีกจํานวนหนึ่ง ตรงกับศัพท บาลีวา สหสฺส, ตอ อธิก เขาที่ทาย ปฺจสต สําเร็จรูปเปน ปฺจ- สตาธิกสหสฺส. สมมติ ๒๕๗๕๐ ก็ประกอบวา ปฺาสุตฺตร-
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 44 สตฺตสตาธิกปฺจวีสสหสฺสานิ เชนนี้เปนตัวอยาง. นี้แสดงตามที่ใช กันโดยมาก. [ อ.น. ]. ถ. สังขยา มีกี่อยาง ? ใชตางกันอยางไร ? เปนนามอะไร ? ต. สังขยา มี ๒ อยาง คือ ปกติและปูรณ. ปกติสังขยา ใชนับตามปกติ เชน ๑, ๒, ๓. ปูรณสังขยา ใชนับตามลําดับที่ เชน ที่ ๑ ที่ ๒ ที่ ๓. ปกติสังขยา ตั้งแต เอก. ถึงจตุ. เปนสัพพนาม, ตั้ง แต ปฺจ ถึง อฏนวุติ เปนคุณนาม, ตั้งแต เอกูนสต ไปเปนนาม นาม สวน ปูรณสังขยา เปนคุณนามลวน . [๒๔๖๔ ]. ถ. ปกติสังขยา เปนนามอะไร ? ต. ปกติสังขยา แบงเปนนามดังนี้ คือ ตั้งแต เอก. ถึง จตุ. เปน สัพพนาม. ตั้งแต ปฺจ ถึง อฏนวุติ เปนคุณนาม. ตั้งแต เอกูนสต ไป เปนนามนาม. [ ๒๔๖๐]. ถ. นว [ ๙ ] ปกติสังขยา ใชนําหนาสังขยาจํานวน ๑๐ ขึ้นไป ไดมิใชหรือ ? หรือมีจํากัดใชอยางไร ? ๕๙, ๔๙, ประกอบเปน นวปฺาส นวจตฺตาฬีส เชนนี้ใชไดหรือไม ? ต. นว ใชนําหนาปกติสังขยาจํานวน ๑๐ ขึ้นไปไมได มีจํากัด ใหใชแตเฉพาะจํานวนหนวย คือ ๙ เทานั้น ไมเหมือนสังขยาตัว อื่น ๆ. ๕๙, ๔๙, ประกอบอยางนั้นใชไมได เพราะทานไมนิยมใช อยางนั้น ตองประกอบดังนี้ จึงจะใชได เอกูนสฏี ๕๙, เอกูน- ปฺาส ๔๙. [ อ. น. ]. ถ. ปกติสังขยา เปนนามอะไร ? จงเขียนจํานวนเหลานี้ใหเปน
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 45 ภาษาบาลี ตามวิธีปกติสังขยา ๘๔๐๐,๒๐๙,๑๖๑,๙๙. ต. ตั้งแต เอก ถึง อฏนวุติ เปนคุณนาม, แต เอก ถึง จตุ มีวิธีแจกอยางสัพพนาม, เอก สังขยา ไมมีพหุวจนะ ที่มีพหุวจนะ เปนสัพพนาม, ทฺวิ ติ จตุ มีลักษณะเปนคุณนามแท ตั้งแต เอกูนสต ไป เปนนามนาม. ๘๔๐๐๐ สังขยาวา จตุราสีติสหสฺส, ๒๐๙ วา นวุตฺตรทฺวิสต, ๑๖๑ วา เอกาทสุตฺตรทิยฑฺฒสต,๑ ๙๙ วา เอกูนสต. [ ๒๔๖๘ ]. ถ. จตสฺโส อสฺสา มา ๔ ตัว, ตีณิ ขนฺธา ขันธ ๓, ติสฺโส อิตฺถิโย หญิง. ๓ คน, ประกอบศัพทอยางนี้ถูกหรือไม ? ถาถูกก็ แลวไป ถาไมถูกจงแกใหถูก. ต. ๒ ขอขางหนา ไมถูก เพราะตัววิเสสนะผิดลิงค ไมตรง ลิงคของตัวนาม ที่ถูกตองประกอบดังนี้ จตฺตาโร อสฺสา, ตโย ขนฺธา. สวนขอที่ ๓ นั้น ถูกแลว. [อ. น.]. ถ. ปกติสังขยา ก็เปนการนับ ปูรณสังขยา ก็เปนการนับ. นับอยางไร เปนปกติสังขยา ? นับอยางไร เปนปูรณสังขยา ? ต. การนับเปนปกติ เปนตนวา ๑, ๒, ๓, ๔, ๕ สําหรับนับ นามนามใหรูวามีประมาณเทาใด ชื่อวา ปกติสังขยา, การนับเปน ชั้น ๆ สําหรับนับนามนามที่เต็มในที่นั้น ๆ เปนตนวา ที่ ๑ ที่ ๒ ที่ ๓ ที่ ๔ ที่ ๕ ชื่อวา ปูรณสังขยา. [ ๒๔๖๕ ]. ถ. ปกติสังขยา กับ ปุรณสังขยา ตางกันอยางไร ? จงอธิบาย ความสังเกต ทั้งศัพทในภาษาบาลีและในคําภาษาไทย ? ๑. เอกสฏยุตฺตรสต อ. น.
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 46 ต. ตางกันอยางนี้ คือ ปกติสังขยานั้น นับโดยปกติ เปนตน วา ๑, ๒, ๓, ๔. สําหรับนับนามนามใหรูวามีจํานวนเทาใด, ปูรณสังขยา นั้นนับเปนชั้น ๆ เปนตนวา ที่ ๑ ที่ ๒ ที่ ๓ ที่ ๔ . การสังเกต ถาเปน ศัพทในภาษาบาลี ปกติสังขยาเปนศัพทเปลา, ปูรณสังขยามีปจจัย ปูรณตัทธิตเปนเครื่องหมาย, ถาเปนคําในภาษาไทย ปกติสังขยา สังขยาอยูหนาคําวิเสสนะ เชน หนังสือ ๑ เลม, ๒ เลม, ๓ เลม ปูรณสังขยาอยูหลังคําวิเสสนะ เชน หนังสือเลม ๑, เลม ๒, เลม ๓ แมไมมีคําวา "ที่ " ก็ตองเปน ปูรณสังขยา. [ ๒๔๖๑]. ถ. ความตางกันแหงลิงคและวจนะในปกติสังขยาทั้งปวง มี อยางไร ? จงเลามา. ต. เอกสังขยา เปน เอกวจนะ อยางเดียว เปน ๓ ลิงค เอก- สัพพนาม เปน เทฺววจนะ เปนได ๓ ลิงค ตั้งแต ทฺวิ จนถึง อฏารส เปนพหุวจนะอยางเดียว เปน ๓ ลิงค ตั้งแต เอกูนวีสติ ถึง อฏนวุติ เปน เอกวจนะอิตถีลิงคอยางเดียว ตั้งแต เอกูนสต ถึง ทสสตสหสฺส เปนเทฺววจนะ นปุงสกลิงคอยางเดียว โกฏิ เปน เทฺววจนะ อิตถีลิงค อยางเดียว. [ ๒๔๖๙ ]. ถ. จงประกอบคําเหลานี้เปนมคธภาษามาดู ตนไม ๔ ตน ผา ๓ ผืน เรือน ๒๙ หลัง ? ต. จตฺตาโร รุกฺขา, ตีณิ วตฺถานิ, เอกูนตึส ฆรานิ. [อ.น.] ถ. นามศัพทพวกไหนบาง ประกอบวิภัตติที่เปนพหุวจนะ ไมได ? ถาถึงคราวจําเปนที่จะตองใชใหเปนพหุวจนะ จะมีทางใชได
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 47 โดยวิธีอะไรบางหรือไม ? หรือใชไมไดเลย ? ต. อตฺต ศัพท เอกสังขยา และปกติสังขยา ตั้งแต เอกูนวีสติ ถึง อฏนุวุติ และปูรณสังขยาทั้งหมด. มีวิธีใชไดบางก็มี ไมไดเลย ก็มี. อตฺต ศัพท ถาประสงคเปนพหุวจนะ ตองใชควบ ๒ หน เชน อตฺตโน อตฺตโน เปนตน. เอกสังขยา ไมมีที่ใชเลย เพราะเปนศัพท จํากัดจํานวน ถาตองการจริง ๆ เชน ไมพูดถึงคน ๆ เดียว แต ประสงคถึงคนพวกหนึ่ง ตองใชเปนสัพพนาม เพราะ เอก ที่เปน สัพพนาม เปนไดทั้ง ๒ วจนะ, ปกติสังขยา ตั้งแต เอกูนวีสติ ถึง อฏนวุติ ใชประกอบแตเฉพาะวิภัตติ เอกวจนะ ก็จริง แตใช ควบกันนามที่เปน พหุวจนะ ทั้งนั้น, ฉะนั้น ศัพทพวกนี้ จึงเปน พหุวจนะ อยูแลวโดยบรรยาย, ปูรณสังขยาทั้งหมด ไมมีที่ใชเปน พหุวจนะเลย เพราะจํากัดเฉพาะชั้นหนึ่ง ๆ เทานั้น. [ ๒๔๘๐ ]. ถ. ศัพทพวกไหน เมื่อเรียงเขากับศัพทอื่น ยอมฝนลิงค คือ ไมเปลี่ยนไปตาม ? จําพวกไหนไมฝน คือเปลี่ยนเปนลิงคนั้น ๆ ตาม อํานาจของศัพทอื่น ? ต. ศัพทจําพวกสังขยา ตั้งแต เอกูนวีสติ ถึง อฏนวุติ ฝน ลิงค. จําพวกสัพพนามและบรรดาศัพทที่เปนคุณนามทั้งมวล ลวนเปน ศัพทไมฝนลิงคทั้งสิ้น. [ ๒๔๗๑ ]. ถ. สังขยาอะไร เปนเอกวจนะอยางเดียว ? เปนพหุวจนะ อยางเดียว ? เปน ๓ ลิงค ? เปนลิงคเดียว ?
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 48 ต. เอกสังขยา เปนเอกวจนะอยางเดียว ตั้งแต ทฺวิ จนถึง อฏารส เปน พหุวจนะ อยางเดียว และเปน ๓ ลิงค, ตั้งแต เอกูนวีสติ จนถึง อฏนวุติ เปน เอกวจนะอิตถีลิงคอยางเดียว แม เขากับศัพทที่เปน พหุวจนะ ลิงคอื่น ก็คงอยูอยางนั้น ไมเปลี่ยนไปตาม. [ ๒๔๖๓ ] ถ. การแบงวจนะและลิงคในสังขยานั้น แบงกันอยางไร ? คํา ไทยวา ๓๖๕ วัน, ๒๕๐๐ ป คํามคธวากระไร ? ต. เอกศัพท เปน เอกวจนะ อยางเดียว เปน ๓ ลิงค, ตั้งแต ทฺวิ ถึง อฏารส เปน พหุวจนะ อยางเดียว เปน ๓ ลิงค, ตั้งแต เอกูนวีสติ ถึง อฏนวุติ เปน เอกวจนะ อิตถีลิงคอยางเดียว, ตั้งแต เอกูนสต ถึง ทสสตสหสฺส เปน นปุงสกลิงค, โกฏิ เปน อิตถีลิงค. ๓๖๕ วัน วา ปฺจสฏฺยาธิกานิ ตีณิ ทิวสสตานิ, ๒๕๐๐ ป วา อฑฺฒเยฺย สวจฺฉรสหสฺส [ ๒๔๗๔ ]. ถ. จงประกอบสังขยาเหลานี้ตามวิธี มา ๔๓๖ ตัว, วัว ๑๒๕๐ วัว ๑๒๕๐ ตัว = อฑฺฒเตรสานิ โคณาน สตานิ, หนังสือ ๑๔๙ เลมของเด็กชาย ๑๖ คน = โสฬสนฺน กุมาราน เอกูนปฺาสาธิก ปณฺณาน สต, บุรุษ ๘๒ คน ยังโจร ๑๕ คนใหตายแลว = ทฺวาสีติ ปุริสา ปณฺณรส โจเร มาเรสุ, กระบือ ๑๙๙ ตัวในคอกกวางที่สุด =
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 49 วิสาลตเม วเช มหิสาน เอกูนทฺวิสต. [ ๒๔๗๕ ]. [ สัพพนาม ] ถ. สัพพนาม มีเทาไร ? อะไรบาง ? และตางกันอยางไร ? ต. มี ๒ คือ ปุริสสัพพนาม ๑ วิเสสนสัพพนาม ๑. ตางกัน คือ ปุริสสัพพนาม สําหรับใชแทนชื่อคน สัตว และสิ่งของตาง ๆที่ ไดออกชื่อมาแลว เพื่อมิใชซ้ํา ๆ ซาก ๆ ซึ่งไมเพราะหู เชน โส เขา ตฺว เธอหรือทาน, อห ขาพเจาหรือเรา ตามฐานะสูงหรือต่ํา. สวนวิเสสนสัพพนาม สองความใหทราบวา สิ่งนั้น ๆ อยูใกลหรือไกล เชน โส ชโน ชนนั้น, เอโส ธมฺโม ธรรมนั่น, อิท วตฺถุ วัตถุนี้, อสุโก ปุคฺคโล บุคคลโนน เปนตน. [ อ. น. ] ถ. ปุริสสัพพนาม แบงเปนกี่อยาง ? อะไรบาง ? และใชศัพท อะไรประจําชั้นนั้น ๆ ? ต. แบงเปน ๓ อยาง คือ ประถมบุรุษ ๑ มัธยมบุรุษ ๑ อุตตมบุรุษ ๑. ประถมบุรุษใช ต ศัพท มัธยมบุรุษใช ตุมฺห ศัพท อุตตมบุรุษใช อมฺห ศัพท.[ อ.น.] ถ. เหตุไร ปุริสสัพพนาม จึงแบงเปนบุรุษ ๓ ? ต. เพราะใหตรงกับบุรุษที่จัดไวในอาขยาต คือ ศัพทที่กิริยาใน อาขยาต ก็จัดบุรุษเปน ๓ เหมือนกัน เมื่อศัพทกิริยาจัดเปน ๓ ศัพท ที่เปนเจาของกิริยา ก็จําตองจําใหเทากัน. [ อ.น. ]" ถ. วิเสสนสัพพนาม แบงเปนเทาไร ? อะไรบาง ? และหมาย
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 50 ความตางกันอยางไร ? ต. แบงเปน ๒ คือ นิยม กับ อนิยม. นิยม คือพูดเจาะจง ถึงคนหรือของสิ่งนั้นสิ่งนี้โดยแนนอน. อนิยม คือพูดไมเจาะจงลง เปนแนนอน. [อ. น.] ถ. ต ศัพท เปนสัพพนามพวกไหน ? ต. เปนไดทั้ง ปุริสสัพพนาม และวิเสสนสัพพนาม. แตมี ลักษณะใชตางกันในเวลาแปล. ที่เปนปุริสสัพพนาม ไมตองโยค นามนาม แปลเฉพาะตัว เชน โส แปลวา เขา. ที่เปนวิเสสน- สัพพนาม ตองโยค๑ นามนาม เชน โส ชโน ชนนั้น เปนตน. [ อ. น. ]. ถ. ปุริสสัพพนาม ตางจากนามนามอยางไร ? จงยกตัวอยาง และแสดงความตางโดยวิธีและลิงคดวย ? ต. ปุริสสัพพนาม เปนศัพทสําหรับใชแทนนามนามที่ออกชื่อ มาแลว เชน ๑. ต ศัพท เปนประถมบุรุษ สําหรับแทนชื่อคนหรือ สิ่งของ ที่ผูพูดออกซึ่งถึง, ๒. ตุมฺห ศัพท เปนมัธยมบุรุษ สําหรับ แทนชื่อผูที่พูดดวย, ๓. อมฺห ศัพท เปนอุตตมบุรุษ สําหรับแทนชื่อ ผูพูด, ต ศัพท เปนไตรลิงค, ตุมฺห และ อมฺห ศัพท เปนปุงลิงคและ อิตถีลิงค เทานั้น. [ ๒๔๗๐ ]. ๑. ที่โยคนามนามขึ้นแปลดวยนั้น เปนอุบายที่จะใหผูแรกศึกษาเขาใจความไดชัด และฉลาดในการที่จะแจกวิภัตติและผูกประโยค พึงเขาในวาถาเรียงไวแตลําพัง ต ไมไดเรียงนามนามไวดวย เปนปุริสสัพพนาม. ถาเรียงไวหนานามนาม เชน สา เทวี. โส อาริโย เชนนี้ เปนวิเสสนสัพพนาม. [ อ. น. ]
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 51 ถ. ปุริสสัพพนาม และ วิเสสนสัพพนาม เอาศัพทอะไรมาใช ? และการใชนั้น ตางกันอยางไร ? อยางไหนแปลวากระไร ? ต. ปุริสัพพนาม ใช ต ตุมฺห อมฺห สวนวิเสสนสัพพนาม ใช ย อฺ อฺตม ปร อปร กตร กตม เอก เอกจฺจ สพฺพ กึ และ ต เอต อิม อมุ. ตางกันอยางนี้ ปุริสสัพพนาม เมื่อ เวลาจะแปล ตองหานามนามมาประกอบ จึงจะแปลไดความ, ปุริส- สัพพนาม แปลวา ทาน เจา สู เอง มึง เปนตน, วิเสสนสัพพนาม แปลวา ใด นั้น เปนตน .๑ [๒๔๗๔ ]. ถ. นามอยางไร เรียกปุริสสัพพนาม ? มีการนิยมลิงคอยางไร หรือไม ? ต. นามซึ่งเปนศัพทสําหรับใชแทนชื่อ คน และสิ่งของ ที่ออก ชื่อมาแลวขางตน เพื่อจะไมใหเปนการซ้ําซาก เรียกปุริสสัพพนาม แบงเปน ๓ ตามบุรุษที่ทานจัดไวในอาขยาต คือ ต ศัพท เปนประถม- บุรุษ สําหรับออกชื่อคนหรือสิ่งของที่ผูพูดออกชื่อถึง ๑ ตุมฺห ศัพท เปนมัธยมบุรุษ สําหรับแทนชื่อผูที่พูดดวย ๑ อมฺห ศัพท เปนอุตตม- บุรุษ สําหรับใชแทนชื่อผูพูด ๑. ต ศัพท เปนไตรลิงค ตุมฺห และ อมฺห เปน ปุงลิงค และ อิตถีลิงค เทานั้น. [ ๒๔๖๖ ] ๑. ควรดูวิธีเรียง ต ปุริสสัพพนาม และวิเสสนสัพพนาม สมเด็จพระมหาสมณะ ฯ ทรงรจนาตอนหนาและทาย อุ. แหง ต ศัพทในบาลีไวยากรณ, และอุภัยพากย ภาค ที่ ๑ บทที่ ๕ และบทที่ ๗.
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 52 ถ. ในที่เชนไร ใช ปฐมาวิภัตติ เปน เอ ได ? ต. ใน ต ศัพท ปุริสสัพพนาม และ วิเสสนสัพพนาม มี อ การันต ใชหมายปุงลิงค พหุวจนะ ใชปฐมาวิภัตติเปน เอ ได อุทาหรณ เต เย อฺเ เปนตน. อนึ่ง ในนามนาม อา การันต อิตถีลิงค และ พฺรหฺม ศัพท ใชเปนคํารองเรียก ใชปฐมาวิภัตติ เอววจนะ เปน เอ ได อุทาหรณ อุปาสิเก พฺรหิเม, แตในบาลีไวยากรณ ทาน แยกจากกันไวแลว คําถามนี้จึงไมเกี่ยวกับขอหลัง [ ๒๔๕๘ ]. ถ. ต ศัพท ที่เปนปุริสสัพพนาม และวิเสสนสัพพนาม มีลักษณะ ตางกันอยางไร ? จงยกตัวอยางคํามคธ ทําไทย เทียบกันพอเขาใจ. ต. ต ศัพทที่เปนปุริสสัพพนาม ไมตองแปลวา "นั้น " แปล ตามคําสูงคําต่ํา ตรงกับคําที่ใชในภาษาของเราวา ทาน, เธอ, เขา, มัน. อุทาหรณ อาจริโย ม นิจฺจเมว โอวทติ อนุสาสติ, โส หิ มยฺห วุฑฺฒึ อาสึสติ, อาจารยวากลาวอยู ตามสั่งสอนอยู ซึ่งขาพเจา. เปนนิตยทีเดียว, เพราะทานหวังอยู ซึ่งความเจริญ แกขาพเจา. ต ศัพท ที่ทานเขียนไวกับนามศัพท หรือ ตุมฺห อมฺห ศัพท เปน วิเสสนสัพพนาม แปลวา "นั้น" อุทาหรณ อภิฺาย โข โส ภควา ธมฺม เทเสติ, โน [ เทเสติ] อนภิฺาย พระผูมีพระภาคเจา นั้น ยอมทรงแสดง ซึ่งธรรม เพื่อความรูยิ่ง ไม [ ทรงแสดง] เพื่อความไมรูซึ่ง. [๒๔๕๘ ]. ถ. เต ปรุงมาจาก ต ศัพท ก็มี ตุมฺห ศัพท ก็มี เมื่อเชนนี้ จะสังเกตรูไดอยางๆร ? จงยกอุทาหรณมาเทียบ.
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 53 ต. สังเกตรูไดตามวิธีที่ทานเรียงศัพทเปนประโยคคําพูด คือที่ ปรุงมาจาก ต ศัพท เรียงไวหนาศัพทอื่น ๆ ได เชน เต จ ภิกฺขู คารยฺหา สวนที่ปรุงมาจาก ตุมฺห ศัพท ตองถูกบังตับ คือมีบทอื่น นําหนาเสียกอน จึงเรียงไวลําดับตอไป เชน โหตุ เต ชยมงฺคล ดังนี้เปนเครื่องเทียบ . [ ๒๔๗๑]. ถ. อิมสฺส ถาเปนนาม ศัพทเดิมวากระไร ? ไฉนจึงเปนรูป เชนนั้น ? ถาประสงคเปนบทสนธิ จะเปนสนธิอะไรไดบางหรือไม ? แสดงขอบังคับ. ต. อิมสฺส ถาเปนนาม ศัพทเดิมวา อิม ลง ส จตุตถี หรือ ฉัฏฐี จึงเปนรูปดังนั้น. เปน สระโลปสนธิ และนิคคหิตสนธิ อยาง ตนตัดเปน อิเม = อสฺส สระหนาและสระหลังเคียงกัน ๒ ตัว ไมมี พยัญชนะคั่น ลบไดตัว ๑ ในที่นี้ลบสระหนา, อยางหลังตัดเปน อิม= อสฺส เมื่อมีสระหรือพยัญชนะอยูหลัง ลบนิคคหิตซึ่งอยูหนาได. [ ๒๔๖๖ ] ถ. เอตสฺส ถาเปนนาม ศัพทเดิมวากระไร ? ถาเปนศัพทสนธิ เปนสนธิอะไรไดบาง ? ตัวบทวากระไร ? จงแสดงวิธีดวย. ต. ศัพทเดิมวา เอต ลง ส จตุตถี หรือ ฉัฏฐี จึงสําเร็จรูป เปนอยางนั้น, เปนสระโลปสนธิ และนิคคหิตสนธิ อยางตนตัดเปน เอเต=อสฺส สระหนาและสระหลังเคียงกัน ๒ ตัว ไมมีพยัญชนะคั่น ลบไดตัวหนึ่ง ในที่นี้ลบสระหนา, อยางหลังตัดเปน เอต = อสฺส เมื่อ มีสระหรือพยัญชนะอยูหลัง ลบนิคคหิตซึ่งอยูหนาได.[ ๒๔๗๐ ].
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 54 ถ. มยฺห, อมฺห, มม, มม, เม, เมื่อประกอบกับบทอื่น ใชได เหมือนกันหรือมีพิเศษกวากันอยางไร ? จงยกอุทาหรณ. ต. มยฺห, อมฺห, มม, มม, ใชไดทั่วไป มีบทอื่นนําหนาหรือ ไมมีก็ใชได. เม มีขีดคั่น ตองมีบทอื่นนําหนา อุทาหรณ อุปชฺฌาโย เม ภนฺเต โหหิ ดังนี้เปนตน. [ ๒๔๕๘ ]. ถ. กิฺจิ กฺจิ แผกกันโดยสถานไหน ? เหมือนกันอยางไร ? ต. แผกกันที่ กิฺจิ เปน นปุงสกลิงค กฺจิ เปน ปุงลิงค, และ กิฺจิ เปนวิภัตติปฐมา เอกวจนะ ได กฺจิ เปนไมได, เหมือนกัน ที่เปน ทุติยา เอกวจนะ และเปนอนิยม มีมูลศัพทเปน กึ ดวยกัน. [ ๒๔๗๗ ]. ถ. กึ ศัพท เปนศัพทจําพวกไหน ? จะสังเกตไดอยางไรวาเปน ศัพทพวกนั้น ? ถามี จิ ตอทาย ตองแปลอยางไร ? คงรูปเปน กึ อยูแตวิภัตติไหน ? ต. กึ ศัพท เปนพวกวิเสสนสัพพนามบาง เปนนิบาตบอก ความถามบาง. สังเกตรูก็คือ กึ ศัพท ถาแปลวา ใครหรืออะไร เปนวิเสสนสัพพนาม ถาแปลวา หรือ เปน นิบาต. ถามี จิ ตอทาย กึ ทานใหแปลวา นอย บางสิ่งหรือบางคน , ถาเปนพหุวจนะ แปลวา บางพวก บางเหลา. คงรูปเปน กึ อยูก็แต ปฐมา ทุติยา เอก. นอกนั้นแปลงเปน ก แจกไดทั้ง ๓ ลิงค. [ อ. น.]. ถ. เอต อิม อมุ ๓ ศัพทนี้ลวนเปนสัพพนามเหมือนกัน แต ศัพทไหนแสดงใหทราบนามนามตางกันอยางไร ?
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 55 ต. เอต แปลวา นั่น ยอมแสดงถึงนามนามที่อยูไมสูหางกับ ผูพูดมากนัก, อิม ยอมแสดงถึงนามนามที่อยูใกลชิดกับผูพูด, อมุ ยอมแสดงถึงนามนามที่อยูหางไกลมาก. [ อ.น. ]. [ อัพยยศัพท ] ถ. อัพยยศัพท ทานแบงไวกี่พวก ? ใชตางกันอยางไร ? ต. แบงไว ๓ จําพวก คือ อุปสัค นิบาต ปจจัย. อุปสัคนั้น สําหรับใชนําหนานามและกิริยาใหวิเศษขึ้น, นิบาตนั้น สําหรับลง ในระหวางนามศัพทบาง กิริยาศัพทบาง บอกอาลปนะ กาล ที่ ปริจเฉท เปนตน, ปจจัยนั้น สําหรับลงทายนามนามบาง สัพพนาม บาง เปนเครื่องหมายวิภัตติ, ลงทายธาตุ เปนเครื่องหมายกิริยา. [ ๒๔๖๑]. ถ. ในจําพวกอัพยยศัพท มีศัพทอะไรบางหรือไม ที่ใชประกอบ ดวยวิภัตตินามแลว เปลี่ยนแปลงรูปไปตาง ๆ ได ? ถามี จงแสดง พรอมดวยตัวอยาง. ต. มี เชน กึ อุจฺจ๑ เปนตน กึ ทานสงเคราะหเขาในพวก อนิยมสัพพนาม แจกดวยวิภัตติไดในไตรลิงค เชน โก อิมสฺมึ จงฺกมติ, กสฺส อุชฺฌาปยาม เส, อุจฺจ ทานใชเปนคุณนาม ประกอบ ดวยวิภัตติในไตรลิงค เชน อุจฺโจ รุกโข, อุจฺเจ รุกฺเข สกุณา. [ ๒๔๗๙ ]. ๑. กึ อฺจฺจ ๒ ศัพทนี้ เขาใจวาไมใชพวกอัพยยศัพท เปนพวกนามศัพท เพราะแจก ตามวิภัตติทั้ง ๗ ได. ศัพทพวกอัพยยศัพทบางตัว ถาจะแจกตามวิภัตติทั้ง ๗ ตองเดิม ก จะแจกเฉย ๆ ไมได. [ อ. น.]
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 56 ถ. อุปสัค กับ นิบาต ตางกันอยางไร ? ไฉนจึงเรียกวาอัพยย- ศัพท ? ต. อุปสัค สําหรับใชนําหนานามและกิริยา, นิบาต สําหรับ ลงในระหวางนามศัพทบาง กิริยาศัพทบาง. เพราะเปนศัพทคงรูป อยูอยางเดียว จะแจกดวยวิภัตติทั้ง ๗ แปลงรูปไปตาง เหมือน นามทั้ง ๓ ไมได จึงเรียกวา อัพยยศัพท. [ ๒๔๕๙ ]. [ อุปสัค] ถ. ศัพทที่เปนพวกอัพยยศัพทนั้น แจกดวยวิภัตติทั้ง ๗ ไมได ทีเดียว หรือจะมีการผอนผันใหแจกไดบาง ? ต. ตามปกติแจกไมไดทีเดียว ถาจะแจกดวยวิภัตติทั้ง ๗ ตอง เติม ก ลงทายศัพทนั้น แตก็ไมทั่วไปทุกศัพท เห็นที่ใชบางก็คือ อุปสัคบางตัว เชน อธิ เติม ก ลง เปน อธิก, อนุ เติม ก ลงเปน อนุก, แจกตามลิงคทั้ง ๓ ดวยวิภัตติทั้ง ๗ ได เชน ปฐมาวิภัตติ เอกวจนะ ปุงลิงค เปน อธิโก อนุโก. [ อ. น. ]. ถ. อุปสัค มีกี่ตัว ? อะไรบาง ? ต. อุปสัต มี ๒๐ ตัว, อติ อธิ อนุ อป อป หรือ ป อภิ อว หรือ โอ อา อุ อุป ทุ นิ นี ป ปฏิ ปรา ปริ วิ ส สุ. [ อ.น. ]. ถ. อุปสัคตัวไหนบาง ทําเนื้อความเดิมใหกลับตรงกันขาม ? ขออุทาหรณประกอบดวย. ต. อา ปฏิ ปรา นิ วิ อป. อา เชน คจฺฉติ ยอมไป
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 57 อาคจฺฉติ ยอมมา, ทิยติ อันเขายอมให อาทิตติ อันเขายอมถือ เอา. ปฏิ เชน วตฺตติ ยอมเปนไป ปฏิวตฺตติ ยอมกลับไป. กมติ ยอมกาวไป ปฏิกฺกมติ ยอมกาวกลับ คือถอยหลัง. ปรา เชน ชโย ชนะ ปราชโย แพ, ภโว เจริญ ปราภโว เสื่อม. นิ เชน อนฺตราโย อันตราย นิรนฺตราโย ไมมีอันตราย. วิ เชน รตฺต กําหนัดแลว วิรตฺต ไมกําหนัดแลว, กย ซื้อ วิกฺกย ขาย. อป เชน วาโส การอยู อปวาโส การอยูปราศ คือไมอยู, คพฺโภ ครรภ อปคพฺโภ ครรภไปปราศ คือไมมีครรภ. [อ.น. ]. ถ. อยากทราบวา อุปสัคที่นําหนานาม มีอาการคลายคุณนาม นั้น คือคลายกันอยางไร ? จงอธิบาย. ต. อุปสัค เมื่อนําหนานามแลว ก็ทํานามนั้นใหยิ่งหรือหยอน ดี หรือ ชั่ว ผิดปกติ เชน ทุคฺคนฺโธ กลิ่นชั่ว [เหม็น]. สุคนฺโธ กลิ่นดี [ หอม] , คําวา ชั่ว ดี นั้น ไมตางอะไรกับคุณนาม ตางกันแต รูปศัพท สวนความคลายกันมาก ฉะนั้นจึงกลาววา คลายคุณนาม. [ อ. น. ] [ นิบาต ] ถ. นิบาตมีไวเพื่อใชทําอะไร ? และแบงเปนหมวดหมูอยางไร ? ต. นิบาต มีไวเพื่อใชลงในระหวางนามศัพทบาง กิริยาศัพท บาง. แบงเปน ๑๑ หมู คือ นิบาต บอกอาลปนะ ๑ บอกกาล ๑ บอกที่ ๑ บอกปริจเฉท ๑ บอกอุปมาอุปไมย ๑ บอกปฏิเสธ ๑ บอกความไดยินเลาลือ ๑ บอกความปริกัป ๑ บอกความถาม ๑
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 58 บอกความรับ ๑ บอกความเตือน ๑. [ อ. น. ]. ถ. นิบาต มีเทาที่ปรากฏในไวยากรณนี้เทานั้น หรือนอกจากนี้ ก็มี ? ถามี ขอใหอางมา. ต. ที่แสดงไวนี้ เฉพาะแตที่ใชมาก นอกจากนี้ก็มีอีกไมนอย เชนในคําวา ตาย น ปริจริยาย แปลวา เพราะการบําเรอนั้นแล, น ทานจัดเปนนิบาต เชนนี้เปนตน. [ อ. น. ]. ถ. นิบาตที่ลงในระหวางนามศัพทบาง กิริยาศัพทบางนั้น เปน อยางไร ? จงแสดงอุทาหรณใหดูดวย. ต. ที่ลงในระหวางนามศัพทนั้น เชน อุปาสโก เจว อุปาสิกา จ โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสุ, จ นิบาต ๒ ตัวนั้น ลงในระหวาง นามศัพท, สวนที่ลงในระหวางกิริยาศัพทนั้น เชน จกฺขูนิ นสฺสนฺตุ วา ภิชฺชนฺตุ วา, ๒ ศัพทลงในระหวางศัพทกิริยา เชนนี้เปนตน. [ อ. น. ] ถ. นิบาต ตามแบบวาลงในระหวางนามศัพทและกิริยาศัพท เทานั้น ถาเชนนั้น นิบาตจะใชลงในตนประโยคหรือหลังสุดประโยค ก็ไมได ใชไหม ? หรือมีใช จงอธิบายพอไดความ. ต. จริง ตามแบบวา นิบาตลงในระหวางนามศัพทและกิริยา- ศัพท ไมมีวาลงตนหรือหลังสุดประโยคก็ได ถึงเชนนี้ นิบาตบาง ตัวใชลงตนหรือหลังสุดประโยคก็ได เชน อถ ยถา ตถา เสยฺยถา เอว กถ เปนตน ใชลงตนประโยคได, อิติ ศัพท ใชลงที่สุดประโยค ได. [ อ.น. ].
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 59 ถ. ภนฺเต กับ อาวุโส มีวิธีใชตางกันอยางไร ? ต. ภนฺเต เปนคําสําหรับคฤหัสถเรียกบรรพชิตโดยเคารพ หรือ บรรพชิตผูออนพรรษากวา เรียกบรรพชิตผูแกกวา, อาวุโส เปนคํา สําหรับบรรพชิตที่มีพรรษามากกวา เรียกบรรพชิตที่มีพรรษานอย กวา และสําหรับบรรพชิตเรียกคฤหัสถ. [ ๒๔๕๘ ]. ถ. อาลปนะในนามศัพทก็มี ในอัพยยศัพทก็มี เมื่อเปนเชนนี้ อยากทราบวา มีลักษณะตางกันเหมือนกันอยางไร ? ต. เปนอาลปนะเหมือนกัน แตลักษณะตางกัน อาลปนะใน นามศัพท มีวิภัตติประจํา เมื่อลบวิภัตติแลว อาจเปลี่ยนเปน วิภัตติอื่น ๆ ได และมีแบบแจกตามการันตนั้น ๆ สวนอาลปนะ ในอัพยยศัพท เปนศัพทพิเศษแผนกหนึ่ง แจกตามวิภัตติในรูปเปลี่ยน แปลงไปไมได ตองคงอยูอยางนั้น และอาจเปนไดทั้ง ๒ วจนะ ตามรูปของเรื่อง. [ อ. น.] ถ. ศัพทอาลปนะในอัพยยศัพท มีเทาไร ? อะไรบาง ? ต. มี ๑๐ คือ ยคฺเฆ ภนฺเต ภทนฺเต ภเณ อมฺโภ อาวุโส เร อเร เห เช. [อ. น. ]. ถ. ใน ๑๐ ศัพทนั้น ศัพทไหนที่ใชมาก ซึ่งปรากฏในปกรณ ตาง ๆ ? ต. ภนฺเต อาวุโส มีใชมาก รองไปก็ อมฺโภ นอกจากนี้ ก็มีใชหาง ๆ. [ อ. น.].
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 60 ถ. ยคฺเฆ กับ ภเณ ใชสําหรับเรียกใคร ? ตรงกับภาษาไทย วาอยางไร ? ต. ยคฺเฆ เปนคําที่ผูนอยรองเรียกผูใหญ เพื่อใหตั้งใจฟงคํา ของตน เชนบาวใชพูดกับนาย หรือพลเมืองใชพูดกับพระเจาแผนดิน เปนตน หาคําในภาษาไทยใหตรงกับศัพทนี้จริง ๆ ไมได ถาใชทูล พระเจาแผนดิน ก็อนุโลมเขากับคําวา สรวมชีพ และขอเดชะ แต ไมตรงทีเดียว ถาเจานายหรือนายซึ่งต่ําลงมา ก็เลือกใชคําใหต่ําลง มาพอสมกับฐานะ ภเณ เปนคําสําหรับคนสูงกวาพูดกับคนผูดีที่อยู ในบังคับของตน เชนพระเจาแผนดินรับสั่งแกขาราชการ ตรงกับ ภาษาไทยวา พนาย . [อ. น. ]. ถ. ถาเราพูดกับสุภาพบุรุษ สุภาพสตรี จะควรใชอาลปนะศัพท ไหน ? ต. พูดกับสุภาพบุรุษ ควรใช ตาต หรือตาตา ตามจํานวน นอยหรือมาก หรือจะใช อมฺโภ ซึ่งแปลวา ผูเจริญ ก็ได เพราะ คํานี้ เปนคําสําหรับพูดกับผูชายดวยคําออนหวาย ถาพูดกับสุภาพ สตรี ใช อมฺม หรือ อมฺมา. [ อ. น. ] ถ. ถาจะเรียกผูอื่น เพื่อกดเขาวาเปนคนเลว จะตองใชอาลปนะ ศัพทไหน ? และศัพทนั้นตรงกับภาษาไทยวากระไร ? ต. ใช เร อเร เห, ๒ คําตนตรงกับคําพูดภาษาไทยวา เวย โวย. เห ตรงกับคําวา เฮย. [อ.น. ] ถ. เช เปนคําสําหรับคนชั้นไหน เรียกคนชั้นไหน ?
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 61 ต. สําหรับนายเรียกหญิงสาวใช เชนอุทาหรณวา หนฺท เช อิม ภณฺฑ คณฺหาหิ แปลวา เอาเถิด แม เจาจงถือเอาภัณฑะนี้. มารดาบิดาเรียกธิดา หรือบุตรธิดา เรียกมารดา จะใชอาปนะนี้ ก็ใชได. มีจํากัดอยูอยางหนึ่ง ศัพทนี้ใชเรียกผูหญิงเทานั้น. [ อ. น. ] [ ปจจัย ] ถ. ปจจัยในอัพยยศัพท ทานจัดไวกี่จําพวก ? พวกไหนบาง ? ต. ทานจัดเปน ๔ พวก คือ โต ปจจัย เปนเครื่องหมายตติยา- วิภัตติ และปญจมีวิภัตติพวก ๑ เปนเครื่องหมาย สัตตมีวิภัตติ ๙ ตัว มี ตฺร เปนตน มี ว เปนที่สุดพวก ๑ เปนเครื่องหมายสัตตมี วิภัตติ ลงในกาล ๗ ตัว มี ทา เปนตน มี ชฺช เปนที่สุดพวก ๑ ปจจัย ในกิตก เปนเครื่องหมาย กิริยา ๕ ตัว เตฺว เปนตน มี ตฺวาน เปน ที่สุดพวก ๑. [ อ. น. ]. ถ. ปจจัยแหงอัพยยศัพท ตัวไหนบาง ทานใชประกอบกับศัพท พวกไหน ? และใชแทนอายตนิบาต คลายวิภัตติมิใชหรือ ? แตไฉน จึงจัดเปนอัพยยศัพทดวยเลา ? ต. โต ปจจัย ใชประกอบกับนามนามและสัพพนาม. ตฺร ตฺถ ห ธ ธิ หึ ห หิฺจน ว, ทา ทานิ รหิ ธุนา ทาจน ชฺช ชฺชุ ทานใชประกอบกับสัพพนามอยางเดียว, เตฺว ตุ ตูน ตฺวา ตฺวาน ทานใชประกอบกับธาตุ, ใชได ศัพททุก ๆ อยางที่ทานจัดไวเปน อัพยยศัพทนั้น ทานไมไดเพงลักษณะที่ใชอายตนิบาตไดหรือไมได
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 62 เปนประมาณ ทานเพงลักษณะที่ประกอบวิภัตติแลว แปลงรูปไป ตาง ๆ ไมไดตางหาก ศัพทที่ประกอบปจจัยเหลานี้ แมใชอายต- นิบาตได ก็ไมไดประกอบวิภัตติแลวแปลงรูปไปตาง ๆ มีรูปอยางไร ก็คงอยูอยางนั้นตามปจจัยบังคับ เพราะฉะนั้น ทานจึงจัดเปนอัพยย- ศัพทดวย. [ ๒๔๖๒ ]. ถ. ปจจัยเหลานี้ คือ โต ตฺร ว ทา ชฺชุ ลงทายนามนาม หรือสัพพนาม เปนเครื่องหมายอะไร ? จงยกบทที่ประกอบดวย ปจจัยนั้น ๆ มาเปนอุทาหรณ. ต. โต ปจจัย เปนเครื่องหมายตติยาวิภัตติ บาง เชน เอกโต, เปนเครื่องหมายปญจมีวิภัตติบาง เชน สพฺพโต, ตฺร ว เปนเครื่อง หมายสัตตมีวิภัตติ เชน เอกตฺร กว, ทา ชฺชุ เปนเครื่องหมาย สัตตมีวิภัตติ ลงในกาล เชน เอกทา อปรชฺชุ. [๒๔๖๔ ]. [ สมาส ] ถ. ศัพทเชนไร เรียกวาศัพทสมาส ? สมาส เปนประโยชนแก บาลีภาษาอยางไร ? ต. ศัพทตั้งแต ๒ ศัพทขึ้นไป ยอเขาเปนบทเดียวกัน เชน อุจฺโจ+รุกฺโข ยอเปน อุจฺจรุกฺโข เปนตน เรียกวา สมาส. เมื่อวาถึง ประโยชนแลว ก็คือ ทําถอยคําใหสละสลวย พูดนอยแตจุเนื้อความได มาก เปนประโยชนในการแตงฉันทกาพยกลอน สมาสเปรียบเหมือน เครื่องอัด เครื่องรีดผา ทําใหผาเรียบรอยนานุงหม ฉะนั้น. [อ. น. ]
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 63 ถ. สมาส วาโดยกิจ มีกี่อยาง ? คืออะไรบาง ? เตโชธาตุ สิโรรุโห จัดเขาในอยางไหน ? ไฉนจึงวาอยางนั้น ? ต. มี ๒ อยาง คือ ลุตตสมาส อลุตตสมาส. จัดเขาในลุตตสมาส เพราะโอ ที่ เตโช สิโร ไมใชแปลงแตวิภัตติ เปนลักษณะของ มโนคณะ เมื่อเขาสมาสแลว เอาสระที่สุดของตนเปนโอได. [ ๒๔๗๐ ]. ถ. สมาส วาโดยกิจ ๒ อยาง ตางกันอยางไร ? จงวินิจฉัยให เห็นจริง, เทวานมินฺโท ปุรินฺทโท เปนจําพวกไหน? ดวยเหตุอยางไร ต. ตางกันอยางนี้ คือ สมาสที่ทานลบวิภัตติของศัพทหนาเสีย แลว ยอเขาเปนบทเดียวกัน เรียก ลุตตสมาส, สมาสที่ทานยอเขา มิไดลบวิภัตติดังนั้น เรียก อลุตตสมาส, เทวานมินฺโท เปน อลุตฺต- สมาส เพราะยังมิไดลบ น ที่ศัพทหนา เปนแตแปลงนิคคหิตเปน ม ดวยวิธีสนธิเทานั้น วิเคราะหวา เทวาน + อินฺโท = เทวานมินฺโม, ปุรินฺทโท เปน ลุตตสมาส เพราะลบ สฺมึ ที่บทหนาเสียแลว ที่มีรูปดังนั้น ตาม ธรรมดาของปุรศัพท ซึ่งมี ทท อยูหลัง ตองเอา อ แหงปรุ เปน อิ แลวแปลงนิคคหิตเปน น ดวยวิธีสนธิ วิเคราะหวา ปุเร+ทโท = ปุรินฺทโท. แตศัพทนี้มิใชสมาสแทเปนมาโดยวิธีของกิตก วิเคราะห วา ปุเร ทาน ททาตีติ ปุรินฺทโท. [ ๒๔๗๑ ]. ถ. กุลทุสกกมฺม เถยฺยาวหาโร จัดเขาในกิจอยางไหน ? วิเคราะหวากระไร ? ต. จัดเขาในกิจอยางแรก คือ ลุตตสมาส, กุลทูสกกมฺม วิเคราะหวา กุล+ทูสโก=กุลทูสโก ทุติยาตัปปุริสะ, กุลทูสโก+ภิกฺขุ
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 64 =กุลทูสกภิกฺขุ วิเสสนบุพพบท, ตสฺส+กมฺม=กุลทูสกมฺม ฉัฏฐี ตัปปุริสะ มัชเฌโลป. เถยฺยาวหาโร วิเคราะหวา เถนสฺส+ภาโว = เถยฺย ณ ปจจัย ภาวตัทธิต, เถยฺยสฺส+วโส=เถยฺยวโส ฉัฏฐีตัปปุริสะ, เถยฺยวเสน+อวหาโร=เถยฺยาวหาโร ตติยาตัปปุริสะ มัชเฌโลป. [ ๒๔๗๔ ]. ถ. สมาสที่เปนตนเคา มีเทาไร ? อะไรบาง ? ต. มี ๖ คือ กัมมธารยะ ๑ ทิคุ ๑ ตัปปุริสะ ๑ ทวันทวะ ๑ อัพยยีภาวะ ๑ พหุพพิหิ ๑. [ อ. น. ] ถ. สมาส มีมาก เมื่อเห็นศัพทเขาแลว จะสังเกตรูไดอยางไรวา เปนสมาสอะไร ? ต. สังเกตรูไดอยางนี้ คือ สังเกตศัพทแลความของศัพทนั้น แลวลองตั้งวิเคราะหดู เมื่อไดความในสมาสใด ก็รูไดวา ศัพทนั้น เปนสมาสนั้น เชน สีลสมฺปนฺโน เปน ฉัฏฐีพหุพพิหิ วิเคราะห สีล สมฺปนฺน ยสฺส โส = สีลสมฺปนฺโน [ ภิกขุ ] ศีลของภิกษุใด ถึงพรอม แลว ภิกษุนั้น ชื่อวา มีศีลถึงพรอมแลว, หรือเปนตติยาตัปปุริสะ ก็ได วิเคราะหวา สีเลน+สมฺปนฺโน= สีลสมฺปนฺโน [ ภิกฺษุ ภิกษุ ] ผูถึงพรอมแลวดวยศีล, ที่เปนสมาสทั้ง ๒ นั้น ก็เพราะแปลไดความ ตามรูปสมาสทั้ง ๒ นั้น จะแปลตามรูปสมาสอื่นไมไดความ. [ อ.น.] [ กัมมธารยสมาส ] ถ. สมาที่มีลักษณะเชนไร เรียก กัมมธารยสมาส ? และ
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 65 กัมมธารยสมาสนี้ จัดเปนสมาสนามหรือสมาสคุณ ? หรือทั้งนาม ทั้งคุณ ? ต. นามศัพทนั้น ๒ ศัพท มีรูปอยางเดียวกัน คือ มีวิภัตติและ วจนะเสมอกัน บทหนึ่งเปนประธาน คือ เปนนามนาม บทหนึ่งเปน วิเสสนะ คือ เปนคุณนาม หรือเปนคุณนามทั้ง ๒ บท มีบทอื่นเปน ประธาน ทานยอเขาเปนบทเดียวกัน เรียกวา กัมมธารยสมาส, สมาสนี้ เปนทั้งนามเปนทั้งคุณ คือ เปนนามก็มี เปนคุณก็มี ที่เปน นาม เชน กลฺยาณธมฺโม พระธรรมงาม เปนตน, ที่เปนคุณ เชน ปสนฺนสีต [ อุทก น้ํา ] ทั้งใสทั้งเย็น เปนตน. [ อ. น. ]. ถ. กัมมธารยะทั้ง ๖ นั้น อยางไหนเปนสมาสนาม ? อยางไหน เปนสมาสคุณ อยางไหนเปนไดทั้งนามทั้งคุณ ? โสภณจนฺโท เปน สมาสอะไร ? วิเคราะหอยางไร ? ต. วิเสสนบุพพบท วิเสสนุตตรบท สัมภาวนบุพพท อวธารณ- บุพพบท เปน สมาสนาม, วิเสสโนภยบท เปน สมาสคุณ, วิเสสโน- ปมบท เปน ทั้งนาม ทั้งคุณ. โสภณจนฺโท ถาแปลวา พระจันทรงาม เปนวิเสสนบุพพบท วิเคราะหวา โสภโณ+จนฺโท= โสภณจนฺโท, ถาแปลวา คนงาม เพียงดังพระจันทร เปนอุปมานุตตรบท วิเสสนโนปมบท วิเคราะห วา โสภโณ + จนฺโท วิย= โสภณจนฺโท [ นโร คน ] [ อ. น. ]. ถ. สมาสที่จัดเปนนามบาง เปนคุณบาง นั้น ถืออะไรเปน กฎเกณฑ ?
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 66 ต. ถือตัวประธานเปนกฎเกณฑ คือถาตัวประธานมีอยูในศัพท สมาสนั้น ไมตองหาศัพทอื่นมาเปนประธาน เรียกวา สมาสนาม เชน มหาปุริโส บุรุษใหญ เปนตน. สมาสใด ไมมีตัวประธานอยูในศัพท นั้น ตองหาศัพทอื่นมาเปนประธาน, สมาสนั้น เรียกวา สมาสคุณ เชน อุจฺจมหนฺโต แปลวา ทั้งสูง ทั้งใหญ ยังไมไดความชัด จึง จําเปนตองหาศัพทอื่นมาเปนประธาน เชน วิหาโร หรือ ปาสาโท เพื่อ ใหเขากับเนื้อความของศัพทสมาสนั้น . [ อ.น.] ถ. กัมมธารยสมาส มีกี่อยาง ? อะไรบาง ? อุทาหรณวา าณจกฺขุ เปนอยางไหนไดบาง ? อยางไหนแปลวากระไร ? ตั้ง วิเคราะหมาดูดวย. ต. มี ๖ อยาง คือ วิเสสนบุพพบท วิเสสนุตตรบท วิเสสโน- ภยบท วิเสสโนปมบท สัมภาวนบุพพบท อวธารณบุพพบท. เปน วิเสสโนปมบทก็ได แปลวา ญาณเพียงดังจักษุ วิเคราะหวา าณ +จกฺขุ อิว= าณจกฺขุ, เปน อวธารณบุพพบท ก็ได แปลวา จักษุ คือญาณ วิเคราะหวา าณ เอว+จกฺขุ = าณจกฺขุ. [๒๔๕๗ ]. ถ. ศัพทวา ปฺาปาสาโท เปนสมาสไหนไดบาง ? และ อยางไหนแปลวากระไร ? ตั้งวิเคราะหมาดวย. ต. เปน อุปมานุตตรบท วิเสสโนปมบทก็ได แปลวา ปญญา เพียงดังปราสาท วิเคราะหวา ปฺา+ปาสาโท อิว=ปฺาปาสาโท เปน อวธารณบุพพบท ก็ได แปลวา ปราสาทคือปญญา วิเคราะห ปฺา เอว+ปาสาโท= ปฺาปาสาโท. [ ๒๔๗๘ ].
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 67 ถ. วิเสสนุตตรบท กับ วิเสสโนภยบท ตางกันอยางไร ? ขอ อุทาหรณดวย. ต. วิเสสนุตตรบท มีบทวิเสสนะอยูหลัง บทประธานอยูหนา เชน สตฺตวิเสโล, สวนวิเสสโนภยบท มีบททั้ง ๒ เปนวิเสสนะ คือ เปนคุณนาม มีบทอื่นเปนประธาน เชน สีตสมฏ [ าน ที่ ] ทั้งเย็น ทั้งเกลี้ยง. อนึ่ง เมื่อพิจารณาดูรูปวิเคราะหก็ตางกัน วิเสสนุตตรบท วิเคราะหวา สตฺโต+วิเสสโน= สตฺตวิเสโส มีประธานในตัว เปน สมาสนาม, สวนวิเสสโนภยบท วิเคราะหวา สีตฺจ+สมฏจ =สีตสมฏ [ าน ที่ ] มีบทอื่นเปนประธาน และมี จ อยูในวิเคระห ทายศัพททั้ง ๒ ศัพท ตางกันดังนี้. [อ. น.] ถ. มีเครื่องสังเกตุอยางไร จึงจะรูไดวา กัมมธารยสมาสนี้เปน อวธารณบุพพบท, นี้เปนวิเสสนบุพพบท ? ขอตัวอยาง. ต. มีเครื่องสังเกตไดอยางนี้ คือ กัมมธารยสมาสที่เปนนาม ทั้ง ๒ ตองเปน อวธารณบุพพบท ตัวอยาง ปฺา เอว+ปชฺโชโต = ปฺาปชฺโชโต, กัมมธารยสมาสที่มีบทวิเสสนะอยูตน เปน คุณนาม บทประธานอยูขางหลัง เชน มหนฺโต +ปุริโส=มหาปุริโส ดังนี้ ชื่อวาวิเสสนบุพพบท.[ ๒๔๖๕ ]. ถ. สัพภาวนบุพพบท และ อวธารณบุพพบท มีที่สังเกตให ทราบไดอยางไร ? ต. สัมภาวนบุพพบท สังเกต อิติ ศัพท มีอยูในวิเคราะห และ คําแปลวา "วา" ซึ่งมีในระหวางศัพททั้ง ๒ เชน ขตฺติยมาโน มานะ
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 68 วากษัตริย. อวธารณบุพพบท สังเกต เอว ศัพท ในวิเคราะห และ คําแปลวา " คือ " ซึ่งมีในระหวางศัพททั้ง ๒ เชน พุทฺธรตน รัตนะ คือ พระพุทธเจา. [อ. น. ]. ถ. ปฺาปชฺโชโต แปลวาอยางไรไดบาง ? เปนคุณนาม เปนสมาสอะไร ? จงวิเคราะหมาดู. ต. ปฺาปชฺโชโต แปลวา ประทีปคือปญญา เปนอวธารณ- บุพพบท กัมมธารยะ วิเคราะหวา ปฺา เอว+ปชฺโชโต = ปฺา- ปชฺโชโต, แปลวา ปญญาเพียงดังประทีป เปนอุปมานุตตรบทกัมมธารยะ วิเคราะหวา ปฺา+ปชฺโชโต อิว=ปฺาปชฺโชโต. [ ๒๔๖๔ ]. ถ. กัมมธารยสมาส มีชื่อวาเปนหลายอยาง อยาไหนเปน นามนามทั้ง ๒ ศัพท ? อยางไหนเปนคุณนามทั้ง ๒ ศัพท ? อยางไหน เปนนามแตศัพทเดียว ? ต. สัมภาวนบุพพบท และ อวธารณบุพพบท เปนนามนาม ทั้ง ๒ ศัพท เชน สมณปฏิฺา และพุทฺธรตน. วิเสสนโนภยบท เปนคุณนามทั้ง ๒ ศัพท เชน สีตสมฏ. วิเสสนบุพพบท เปนนาม แตศัพทเดียว เชน มหาปุริโส และ วิเสสนุตตรบท เชน นรวโร. [ ๒๔๖๓ ] ถ. สังเกตอยางไร จึงจะรูไดวา สมาสนี้เปนวิเสสโนภยบท กัมมธารยะ, นี้เปนทวันทวะ ? ต. สังเกตอยางนี้ ถาเปนวิเสสนะทั้ง ๒ เปนวิเสสโนภยบท กัมมธารยะ. ถาเปนบทนามนามทั้ง ๒ เปนทวันทวะ. [ ๒๔๕๗].
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 69 ถ. สมาสอะไรบาง ที่มีบทหนาเปนประธาน ? จงชักตัวอยาง มาอยางละ ๑. ต. กัมมธารยะ วิเสสนุตตรบท อุทาหรณวา สตฺตวิเสโส, อุปมานุตตรบท อุทาหรณวา นรสีโห, อัพยยีภาวะ อุทาหรณวา นิทฺทรถ. [ ๒๔๖๐ ]. ถ. สมาสอะไรบาง ที่มีบทหลังเปนประธาน ? จงยกอุทาหรณ มาอยางละ ๑ ต. กัมมธารยสมาส วิเสสนบุพพบท อุทาหรณวา มหาปุริโส. อุปมาบุพพบท อุทาหรณวา ทิพฺพจกฺขุ. สัมภาวนบุพพบท อุทาหรณ วา ขตฺติยมาโน. อวธารณบุพพบท อุทาหรณวา พุทฺธรตน, ทิคุสมาส อุทาหรณวา ติโลก. ตัปปุริสสสมาส อุทาหรณวา กินทุสฺส. [ ๒๔๖๑ ]. ถ. สมาสที่มีบทหนาเปนประธาน คืออะไรบาง ? จงวิเคราะห มาอยางละ ๑. ต. สมาสที่มีบทหนาเปนประธาน คือ วิเสสนุตตรบท กัมมธารยะ วิเคราะห คุโร+วิเสโส=คุณวิเสโส. อุปมานุตตรบท วิเคราะหวา าณ+ชาล อิว= าณชาล. อัพยยีภาวสมาส วิเคราะห ชราย +อภาโว=นิชฺชร. ถ. กากสูโร แปลอยางไรไดบาง ? อยางไหนเปนสมาสอะไร ? ต. แปลวา กากลา ก็ได เปนวิเสสนุตตรบท กัมมธารยะ, แปลวา คนกลาเพียงดังกา ก็ได เปนอุปมาบุพพบท, แปลวา คน กลากวากา ก็ได เปนปญจมีตัปปุริสะ. [ ๒๔๕๘ ].
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 70 ถ. การตั้งวิเคราะหสมาสนั้น ทานแนะนําใหทําอยางไร ? ต. ทานแนะนําวา ใหแยกบทสมาสนั้นออกเปนศัพท ๆ ถา ศัพทใดเปนวิเสสนะ ใหประกอบศัพทนั้นไดมีลิงควจนะวิภัตติตรงกับ ตัวประธาน เชน กลฺยาณกมฺม แยกเปน ๒ ศัพท คือ กลฺยาณ ศัพท ๑ กมฺม ศัพท ๑ ในที่นี้ กลฺยาณ เปนวิสสนะของ กมฺม, กมฺม เปนตัวประธาน เปนนปุงลิงค, กลฺยาณ ก็ตองประกอบเปน นปุง- สกลิงค มีรูปดังนี้ กลฺยาณ+กมฺม=กลฺยาณกมฺม. [อ. น. ]. ถ. บทวิเคราะหของสมาสตาง ๆ มีชื่อวาอยางไรบาง ? ต. บทวิเคราะหของสมาสตาง ๆ มีชื่อดังนี้ บทหนา เรียก บุพพบท, บทหลัง เรียก อุตตรบท, บทสําเร็จเปนรูปสมาส เรียก วา บทปลง อุทาหรณ เชน มหนฺต+สยน=มหาสยน, มหนฺต เรียกวา บุพพบท, สยน เรียกวา อุตตรบท, มหาสยน เรียกวา บทปลง. อีกอยางหนึ่ง บทที่แยกออกจากศัพทสมาส เปน มหนฺต สยน นั้น เรียกวา อนุบท, บทที่รวมกันอยูเปนสมาส เรียกวา บท ไดแก มหาสยน ถาสมาสที่มีบทอื่นเปนประธาน เรียกบทที่เปน ประธานนั้นวา อัญญบท. [ อ. น. ]. [ ทิคุสมาส ] ถ. สมาสเชนไร เรียกวา ทิคุสมาส ? แบงเปนกี่อยาง ? อะไร บาง ? ต. สมาสที่มีสังขยาอยูหนา ตัวประธานอยูหลัง เรียกวา ทิคุสมาส แบงเปน ๒ คือ สมาหาร ๑ อสมาหาร ๑. [ อ.น. ]
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 71 ถ. กฎเกณฑของสมาหาร และ อสมาหารนั้น มีตางกันอยางไร ? ต. สมาสที่รวมนามศัพท มีเนื้อความเปนพหุวจนะ ทําใหเปน เอกวจนะ นปุงสกลิงค ชื่อ สมาหารทิคุ อุทาหรณ เชน ตโย+โลกา = ติโลก โลก ๓. สมาสที่ไมทําเชนนั้น เนื้อความเปนเอกวจนะ ก็คง เปนเอกวจนะ, เนื้อความเปนพหุวจนะ ก็คงเปนพหุวจนะอยูอยางนั้น ไมมีจํากัดวาตองเปนเอกวจนะนปุงสกลิงค ชื่ออสมาหารทิคุ เชน เอโก +ชโร=เอกชโน ชนคน ๑, ตโย+รุกขา=ติรุกฺขา ตนไม ๓ ตนทั้งหลาย เปนตน. [อ.น .]. ถ. ทิคุสมาส ตางจาก กัมมธารยสมาส อยางไรบาง ? ต. ทิคุ มีบทหนาเปนสังขยา และมีจํากัดรูปศัพท คือ สมาหาร ตองเปนรูป เอกวจนะ นปุงสกลิงค เชน ติโลก, อสมาหาร ตอง เปนรูปตามความนอยหรือมาก เชน เอกปุคฺคโล ปฺจพลานิ เปนตน และเปนสมาสนามลวน, สวนกัมมธารยสมาส ไมมีปกติสังขยาที่ เปนคุณนามนําหนา ไมมีขอบังคับใหเปนรูป เอกวจนะ นปุงสกลิงค และเปนไดทั้งนามทั้งคุณ ตางกันดังนี้. [ อ. น.] ถ. ทิคุสมาส ที่วามีศัพทสังขยาเปนบทหนานั้น มีจํากัดสังขยา อยางไรบาง หรือไม ? ปฺจสิสฺโส อฏปริกฺขาโร เปนทิคุสมาส ไดหรือไม ? เพราะเหตุไร ? ต. มีจํากัดสังขยา คือ ปกติสังขยา คุณนาม ตั้งแต เอก ถึง อฏนวุติ. ถาศัพทที่มีสังขยานามและปูรณสังขยานําหนา ไมจัดเปน ทิคุสมาส ปจสิสฺโส ก็ดี อฏปริกฺขาโร ก็ดี เปน ทิคุสมาสไมได
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 72 เพราะไมเขาเขาลักษณะของทิคุสมาส ถาเปนทิคุณสมาส ตองมีรูปดังนี้ คือ ปฺจสิสฺส อฏปริกฺขาร หรือ ปฺจสิสฺสา อฏปริกฺขารา อยาง ใดอยางหนึ่ง ถาเปนรูปปุงลิงค เอกวจนะ เชนนั้น เปนฉัฏฐีพหุพพิหิ วิเคราะห ปฺจ สิสฺสา ยสฺส โส ปฺจสิสฺโส [ อาจริโญ อาจารย] มีศิษย ๕ คน, อฏ ปริกฺขารา ยสฺส โส อฏปริกฺขาโร [ ภิกฺขุ ภิกษุ ]. ีมีบริขาร ๘. [ อ.น.]. ถ. จตุปริสา ปฺจพล สตฺตธนานิ อฏธมฺมา ศัพทไหนเปน สมาสอะไร ? วิเคราะหอยางไร ? ต. จตุปริสาและสตฺตธนานิ เปน ทิคุสมาส อสมาหาร, ปฺจพล เปนทิคุสมาส สมาหาร,สวนอฏธมฺมา เปนทิคุณสมาส อสมาหาร ก็ ได เปนสัตตมีพหุพพพิหิก็ได. วิเคราะหดังนี้ จตสฺโส+ปริสา=จตุปริสา, ปฺจ+พลานิ=ปฺจพลล สตฺต+ธนานิ = สตฺตธนานิ, อฏ+ธมฺมา =อฏธมฺมา, อีกอยางหนึ่ง อฏ ธมฺมา เยสุ เต อฏธมฺฒา [ ภิกฺขู] . อนึ่ง จตุปริสา เปนสัตตมีพหุพพิหิไดวิเคราะหวา จตสฺโส ปริสา ยาย สา จตุปริสา [ ธมฺมสภา]. [ อ. น. ]. ถ. ติวตฺถา เปนทิคุสมาส หรือ สมาสอะไร ? ตั้งวิเคราะห อยางไร ? ขอทราบเหตุที่วาเปนสมาสนั้นดวย. ต. เปนทิคุณสมาสไมได เพราะ วตฺถ ศัพท เปน นปุงสกลิงค ถา เปนทิคุสมาส ตองเปนรูปดังนี้ ติวตฺถ หรือ ติวตฺถานิ, ที่เปน ติวตฺถา นั้น ผิดจากลิงคเดิม ไมเขาหลักของสมาหารและอสมาหารทิคุสมาส เมื่อเปนเชนนี้ จึงสองความวา ศัพทนั้นเปนวิเสสนะของศัพทอื่น เมื่อ
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 73 เปนวิเสสนะ ก็ตองเปนฉัฏฐีพหุพพิหิ วิเคราะหวา ตีณิ วตฺถานิ เยส เต ติวตฺถา [นรา ] [ อ.น.] ถ. จตุตฺถวคฺโค ฉฬภิฺโ เปนทิคุสมาสหรือมิใช ? หรือเปน สมาสอะไร ? วิเคราะหมาดวย. ถามิใชทิคุสมาส ก็ของใหแกเปน สมาสรูปนั้น พรอมทั้งวิเคราะหดวย. ต. มิใชทิคุสมาส, จตุตฺถวคฺโค เปน วิเสสนบุพพบท กัมมธารย- สมาส วิเคราะหวา จตุตฺโถ+วคฺโค=จตุตฺถวคฺโค แกเปน ฉัฏฐีพหุพพิหิสมาส วิเคราะหวา ฉ อภิฺา ยสฺส โส ฉฬภิฺโ [เถโร]. ถาจะแกใหเปนรูป ทิคุณสมาส ก็ได จตุตฺถวคฺโค แกเปน จตุวคฺคา วิเคราะหวา จตฺตโร+วคฺคา=จตุวคฺคา. สวน ฉฬภิฺโนั้น แกเปน ฉฬภิฺา วิเคราะห ฉ+อภิฺา=ฉฬภิฺา. [ ๒๔๖๘ ] [ ตัปปุริสสมาส ] ถ. ตัปปุริสสมาส ไดแกสมาสเชนไร ? แบงเปนที่อยาง ? อะไรบาง ? ต. ไดแกสมาสที่ทานยอศัพทขางหนา ซึ่งประกอบดวยวิภัตติ ตาง ๆ มี อ เปนตน เขากับบทขางหลัง ชื่อตัปปุริสสมาส แบง เปน ๖ ตามชื่อวิภัตติ คือ ทุติยาตัปปุริสะ ตติยาตัปปุริสะ จตุตถี- ตัปปุริสะ ปญจมีตัปปุริสะ ฉัฏฐีตัปปุริสะ สัตตมีตัปปุริสะ.[ อ. น.] ถ. ตัปปุริสสมาส แบงเปนถึง ๖ อยาง จะรูวาเปนสมาสนั้น ๆ ไดอยางไร ? ต. รูไดดวยสังเกตบทหนา ถาบทหนาในวิเคราะหประกอบ
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 74 วิภัตติไหน ก็เปนสมาสนั้น หรือศัพทหนาระบุอายตนิบาตในวิภัตติ ไหน ก็เปนสมาสนั้น เชน สุข+ปตฺโต=สุขปฺปตฺโต [ ปุริโส บุรุษ] ถึงแลวซึ่งสุข, เมื่อเห็น อ วิภัตติในบทวิเคราะห หรือเปนคําแปลวา ซึ่ง ก็รูไดวาเปนทุติยาตัปปุริสะ. อนึ่ง พุทฺธสฺส+สาวโก=พุทธฺสาวโก สาวกของพระพุทธเจา เมื่อเห็น ส วิภัตตที่ พุทฺธสฺส หรือเห็นคําแปล วา ของ ก็รูไดวาเปนฉัฏฐีตัปปุริสะ ดังนี้เปนตน. ถาทานไมไดตั้ง วิเคราะหและไมไดแปลไว เราตองคิดแปลเอง เมื่อแปลไดความ ตามสมาสไหน ก็ตองวิเคราะหตามรูปสมาสนั้นดู ถาไดความและรูป วิเคราะหก็เขาลักษณะที่ทานวางไวในสมาสใด ก็จัดวาเปนสมาสนั้น เชน สงฺฆปสาโท ถาแปลวา ความเลื่อมใสซึ่งพระสงฆ ความเลื่อมใส ดวยพระสงฆ เชนนี้ไมไดความ จัดเปน ทุติยา หรือ ตติยา ไมได, ตอง แปลวา ความเลื่อมใสของพระสงฆ หรือ ความเลื่อมใสในพระสงฆ เชนนี้ ไดความ เมื่อไดความแลว ตองลองแยกศัพทตั้งวิเคราะหดู ตามรูปคําแปลนั้น ดังนี้ สงฺฆสฺส+ปสาโท, สงฺเฆ+ปสาโท เมื่อตั้ง วิเคราะห ก็เขาลักษณะของสมาสทั้ง ๒ คือ ฉัฏฐี และ สัตตมี เชนนี้ ก็รูไดวา ศัพทนั้นเปนได ๒ สมาส. [ อ.น. ]. ถ. ตัปปุริสสมาส เปนสมาสนามหรือสมาสคุณ ? หรือเปน ไดทั้ง ๒ และมีลักษณะแปลกกันอยางไร ? ต. เปนนามก็มี เปนคุณก็มี, ที่เปนนาม บทหลังเปนนามนาม และเปนตัวประธาน, ที่เปน คุณ บทหลังเปนศัพทกิริยากิตก เปนบท ิวิเสสนะ ตัวอยางเชน วเน+ปุปฺผ=วนปุปฺผ ดอกไมในปา เปนนาม,
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 75 คาม+คโต= คามคโต [ ปุริโส บุรุษ] ไปแลวสูบาง เปนคุณ. [ อ. น. ]. ถ. ตัปปุริสสมาส ตางจากกัมมธารยสมาสอยางไร ? ต. ตัปปุริสสมาส มีวิภัตติและวจนะไมเสมอกัน คือบทหนา ประกอบวิภัตติตามชื่อสมาส และเปนเอกวจนะหรือพหุวจนะได, สวนกัมมธารยสมาส มีวิภัตติและวจนะเสมอกัน บทหนึ่งเปนประธาน บทหนึ่งเปนวิเสสนะ หรือเปนวิเสสนะทั้ง ๒ บท. ตัวอยาง ตัปปุริส- สมาส เชน สุนฺทโร+ธมฺโม=สุนฺทรธมฺโม พระธรรมดี ดังนี้ . [ อ.น. ]. ถ. สมาสเชนไร เรียก มัชเฌโลป ? จงอธิบายและอางตัวอยาง ประกอบ. ต. สมาสที่ศัพท ๒ ศัพทมีเนื้อความไมตอกัน เพราะลบศัพท ที่อยูในระหวางกลางเสีย เวลาแปลจะตองเติมศัพทเขาในระหวาง เพื่อเชื่อมความของศัพทหนาและศัพทหลังใหติดตอกัน ไดความตาม ภาษานิยม เรียกวา มัชเฌโลป ตัวอยางเชน อสฺสรโถ รถมา แม ไดความตามภาษาไทย แตไมไดความตามภาษามคธ เพราะภาษา มคธ ตองเชื่อมความใหตอกันดวยวิภัตติ เมื่อเปนเชนนี้ จึงตอนหา คําเติมลงในระหวางวา รถเทียมแลวดวยมา วิเคราะหวา อสฺเสน+ [ ยุตฺโต ] รโถ=อสฺสรโถ หรือศัพทวา สูกรเปโต เปรตสุกร ไมได ความ ตองเติมใหไดความวา เปรตมีศีรษะเพียงดังศีรษะแหงสุกร. [อ. น. ]
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 76 ถ. กมฺมผล ปฺาปภา แปลวากระไร ? เปนสมาสอะไร ? ต. กมฺมผล แปลวา ผลแหงกรรม, ปฺาปภา แปลวา แสงสวางแหงปญญา อยางนี้เปนฉัฏฐีตัปปุริสะ. ถาแปลวา กรรมและ ผลแหงกรรม ปญญาและสวางแหงปญญา อยางนี้ เปนทวันทวสมาส และเปนตัปปุริสสมาส. [อ.น. ]. ถ. สมาสที่มี น ปฏิเสธ ไดแกสมาสอะไรบาง ? มีลักษณะ ตางกันอยางไร ? อผาสุก เปนสมาสอะไร ? ต. ไดแก อุภยตัปปุริสะ หรือ กัมมธารยะมี น เปนบทหนา และ นบุพพบท พหุพพิหิ, มีลักษณะตางหัน คือ อุภยตัปปุริสะ ปฏิเสธ นาม เชน อพฺราหฺมโณ [ อย ชโน ชนนี้ ] มิใชพราหมณ, อนสฺโส [ อย สตฺโต สัตวนี้ ] มิใชมา, นบุพพบท พหุพพิหิ ปฏิเสธคุณ เชน อปุตฺตโก [ ชโน ชน ] หาบุตรมิได หรือไมมีบุตร เปนตน, อผาสุก ถาแปลวา [ ทุกขนี้ ] มิใชความสําราญ เปนอุภยตัปปุริสะ. ถาแปล วา [ ตระกูล] หาความสําราญมิได หรือไมมีความสําราญ เปน นบุพพบท พหุพพิหิ. [ อ. น. ] ถ. อุภยตัปปุริสสมาส เปนนามหรือเปนคุณ ? หรือเปนทั้ง ๒ ? เพราะเหตุไร ? ต. เปนคุณนาม เพราะมีบทอื่นเปนประธาร. [ อ. น. ]. ถ. อปุฺ เปนชื่อของกรรมบาง เปนชื่อของคนบาง จะเปน สมาสอยางเดียวกันหรือตางกันอยางไร ? จงตั้งวิเคราะหมาดวย. ต. ตางกัน ถาเปนชื่อของกรรม เปนอุภยตัปปุริสะ วิเคราะห
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 77 วา น+ปุฺ = อุปฺ, ถาเปนชื่อของคน เปน นบุพพบท พหุพพิหิ วิเคราะหวา นตฺถิ ตสฺส ปุฺนฺติ อปุฺโ [ ปุคฺคโล]. [ ๒๔๖๐ ]. [ ทวันทวสมาส ] ถ. สมาสเชนไร เรียกวา ทวันทวสมาส ? แบงเปนกี่อยาง ? อะไรบาง ? ต. สมาสที่มีศัพทนามนามตั้งแต ๒ ศัพทขึ้นไป ยอเขาเปนบท เดียวกัน เรียกวา ทวันทวสมาส, แบงเปน ๒ คือ สมาหาร และ อสมาหาร. [ อ. น. ] ถ. สมาหาร กับ อสมาหาร มีกฎเกณฑตางกันอยางไร ? ต. มีกฎเกณฑตางกันดังนี้ สมาหาร บทวิเคราะหจะเปนลิงค วจนะอะไรก็ตาม แตบทปลงตองเปน นปุงสกลิงค เอกวจนะ เสมอไป เชน ภิกฺขุ จ+สามเณธร จ=ภิกฺขุสามเณร, อุปาสโก จ+อุปาสิกา จ = อุปาสกุปาสิก เปนตน, สวน อสมาหาร ไมมีบังคับบทปลงอยาง นั้น แตมีกฎเกณฑวา บทวิเคราะหจะเปนเอกวจนะ หรือ พหุวจนะ ก็ตาม บทปลงตองเปน พหุวจนะ เสมอไป และจะปลงเปนลิงคอะไร นั้น ใหถือเอาศัพทหลังที่สุดเปนประมาณ ถาศัพทที่สุดเปนลิงคอะไร บทปลงก็ตองเปนลิงคนั้น เชน อาจริโย จ อุปชฺฌาโย จ=อาจริยุ- ปชฺฌายา, หตฺถี จ อสฺโส จ รโถ จ = หตฺถิอสฺสรถา, ปณฺณฺจ ปุปฺผฺจ ผลฺจ = ปณฺณปุปฺผผลานิ เปนตน. [อ.น. ]. ถ. ทวันทวะ ตางจากทิคุสมาสอยางไร ? ต. ตางกันดังนี้ ทวันทวะ นิยมศัพทนามนามลวน ไมมีบท
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 78 วิเสสนะ และมีหลาย ๆ ศัพทได ไมมีจํากัด, สวน ทิคุ มีสังขยา คุณนามนําหนา สมาสหนึ่งมีจํากัดเพียง ๒ ศัพท ศัพทหนาเปน วิเสสนะ ศัพทหลังเปนตัวประธาน จะประกอบหลาย ๆ ศัพท อยาง ทวันทวะไมได สวนบทปลง นิยมลิงคและวจนะเชนเดียวกับทวันทวะ. [ อ. น. ] ถ. เมื่อทราบแลววา ทวันทวะยอศัพทนามนามตั้งแต ๒ ศัพท ขึ้นไปเขาเปนบทเดียวกัน นามนามที่จะยอเขานั้น เมื่อเปนนามแลว ก็ยอเขาเปนทวันทวสมาสไดทั้งนั้น หรือมีจํากัดอยางไรบางหรือไม ? ต. นามนามที่จะยอเขาเปนทวันทวสมาสไดมีจํากัด คือ ตอง เปนนามนามที่มีลักษณะเชนเดียวกันหรือพวกเดียวกัน เชนคําใน ภาษาไทยวา คฤหัสถและบรรพชิต บุรุษและสตรี เด็กและผูใหญ หมึกและปากกา นาและสวน เปนตน จึงยอเขาสมาสได, สวน นามที่เขาพวกกันไมได คือตางพวกกัน จะยอเขาเปนสมาสนี้ไมได ตัวอยางเชน น้ําและคน ดินและปลา เปนตน. ไมใชวาเปน นามนามแลว จะยอเขาเปนสมาสไดทั้งนั้น. [ อ. น. ] ถ. ศัพท ๆ เดียว แตทานวาเปนศัพทสมาสก็ได มีจริงหรือ ? ถามีจริง จงหาตัวอยางมาแสดง. ต. มี ทานเรียกวา เอกเสสเหลือไวศัพทเดียว เชน อุปาสกา แปลวา อุบาสกและอุบาสิกาทั้งหลาย, เทวา แปลวา เทพยดาและ มนุษยทั้งหลาย, อตฺตา ตนและตน เปนตน. ศัพทที่กลาวมานี้ มี วิเคราะหดังนี้ อุปาสโก จ อุปาสิกา จ= อุปาสกา, เทโว จ มนุสฺโส จ
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 79 = เทวา, ลบศัพทหลัง ที่มีรูปไมเหมือนกัน เรียก วิรูเปกเสส. อตฺตา จ อตฺตา จ = อตฺตา ลบศัพทหลัง มีรูปเหมือนกัน เรียก สรูเปกเสส. สมาสชนิดนี้ ก็จัดเขาในพวกทวันทวสมาส อสมาหาร เหมือนกัน. [ อ. น .] ถ. สมาหาร อสมาหาร ทานใหกําหนดอยางไร ? ใชใน สมาสไหนไดบาง ? จงยกอุทาหรณมาเทียบกัน. ต. ทานกําหนดดังนี้ สมาสที่ทานรวมนามศัพท มีเนื้อความ เปนพหุวจนะ ทําใหเปนเอกวจนะ นปุงสกลิงค ชื่อ สมาหาร, ที่ไมทํา อยางนั้น ชื่อ อสมาหาร ใชในทิคุสมาสและทวันทวสมาส อุทา- หรณวา ตโย+โลกา = ติโลก สมาหารทิคุ เสมโถ จ วิปสฺสนา จ = สมถวิปสฺสน สมาหารทวันทวะ, จตสฺโส+ทิสา=จตุทฺทิสา อสมา- หารทิคุ สารีปุตฺโต จ โมคฺคลฺลาโน จ = สารีปุตฺตโมคฺคลฺลานา อสมาหารทวันทวะ. [ ๒๔๖๖] [ อัพยยีภาวสมาส ] ถ. สมาสที่เรียกวา อัพยยีภาวสมาส นั้น มีอะไรเปนเครื่อง กําหนด ? ต. มีอุปสัคและนิบาตนําหนา เปนเครื่องกําหนดใหทราบวา เปนอัพยยีภาวสมาส เชน อุปนคร ใกลเมือง, ปฏิวาต ทวนลม, ยาวชีว เพียงไรแหงชีวิต เปนตน. [ อ. น. ] ถ. อัพยยีภาวสมาส แบงเปนเทาไร ? และ มีขอ บังคับอยางไรบาง ?
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 80 ต. แบงเปน ๒ คือ อุปสัคคบุพพกะ ๑ นิปาตบุพพกะ ๑ มี ขอบังคับดังนี้ คือ มีบทหนาเปนประธาน และเปนอุปสัคหรือนิบาต บทปลงตองเปน นปุงสกลิงค เอกวจนะ จะเปนลิงคและวจนะอื่นไมได. [ อ. น. ] ถ. อนุเถโร พระเถระนอย, ทุพฺภิกฺโข [ ประเทศ ] มีภิกษา อันหาไดโดยยาก, เปนอัพยยีภาวสมาสไดหรือไม ? หรือเปนสมาส อะไร ? จงตั้งวิเคราะหและแสดงเหตุที่ตอบนั้นมาดวย. ต. เปนอัพยยีภาวสมาสไมได เพราะไมตรงกับขอบังคับวา ตองเปนนปุงสกลิงค เอกวจนะ, เมื่อพิจารณาดูรูปศัพทแลว อนุ และ ทุ ซึ่งอยูหนา ๒ ศัพทนั้น ก็ดูเปนอุปสัค นาจะเปนอัพยยีภาวาสมาสได, แตสองความเปนวิเสสนะของนามศัพทโดยตรง และการแปลก็แปล ศัพทหลังกอน ซึ่งผิดจากอัพยยีภาวสมาส เพราะอัพยยีภาวสมาส แปลศัพทหนากอน เชน อุปนคร ใกลเมือง นิทฺรถ ไมมีความ กระวนกระวาย เปนตน. เพราะฉะนั้น จึงเปนอัพยยีภาวสมาสไมได. อนุเถโร เปนวิเสสนบุพพบท กัมมธารยะ วิเคราะหวา อนุโก เถโร อนุเถโร. ทุพฺภิกฺโข เปนสัตตมีพหุพพิหิ วิเคราะหวา ทุลฺลภา ภิกฺขา ยสฺมึ โส ทุพฺภิกฺโข [ ปเทโส] ลบ ลภ เหลือไวแต ทุ จึงเปน ทุพฺภิกฺโข [ อ.น .] ถ. ในสมาสนี้ การตั้งวิเคราะหดูยุงยากมาก พิจารณาตาม ตัวอยางในแบบนั้น ก็จับหลักไดยาก เมื่อเปนเชนนี้ จึงอยางทราบวา การตั้งวิเคราะหของสมาสนี้ มีวิธีอยางไรบาง ? โปรดชี้แจงใหแจม.
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 81 ต. มีวิธีดังนี้ กอนจะตั้งวิเคราะห ตองแยกศัพทสมาสนั้นออก บทหนาจะตองเปนอุปสัคหรือนิบาตเสมอไป บทหลังเปนนามหรือ กิริยานาม ใหเอาบทหลังนั้นตั้งลงเปนรูปประกอบดวยฉัฏฐีวิภัตติ กอน แลวหาศัพทอื่น ซึ่งมีความตรงกับอุปสัคหรือนิบาตนั้นมาตั้ง ลงตอขางหลัง เชน วิเคราะหวา นครสฺส+สมิป = อุปนคร, สมีป แปลวาใกล เหมือน อุป จึงใชแทน อุป ได, ชีวสฺส ยตฺตโก ปริจฺเฉโท ยาวชีว กําหนดเพียงใดแหงชีวิต ชอ เพียงไรแหงชีวิต. ยตฺตโก แปลวา เพียงใด เหมือนยาว จึงใหแทน ยาว ได. ศัพทที่ใชแทนอุปสัคในวิเคราะหไดดังนี้ :- สมีป แปลวา ใกล ใชแทน อุป, อภาว แปลวา ไมมี ใชแทน นิ และ อป, ศัพทอื่นนอก จากนี้ ถาไดความสมกับอุปสัคตัวใด ก็ใชแทนอุปสัคตัวนั้นได. อีกอยางหนึ่ง เอาอุปสัตประกอบขางหนาศัพทกิริยา ซึ่งเปน คํากลาง ๆ มี วตฺตติ เปนตน. สวนตัวนามนามประกอบไวขางหนา ศัพทกิริยานั้น แตจะประกอบเปนวิภัตติอะไรนั้น ตองแลวแตความ จะระบุ และถาศัพทกิริยาในวิเคราะหใด วิเคราะหนั้น ทานใหเติม อิติ ศัพท ซึ่งมีอรรถเปนเหตุ ตอทายวิเคราะหทุก ๆ วิเคราะห ตัว อยางเชน วาต+อนุวตฺตตีติ= อนุวาต แปลวา ตามลม ดังนี้. นิปาตปุพพกะนั้น ใชนิบาตนําหนา นิบาตที่ใชนําหนานั้น มัก ใชนิบาต ๔ หมวด คือ นิบาตบอกความกําหนด ๑ บอกอุปมา อุปมัย ๑ บอกที่ ๑ บอกเนื้อความตาง ๆ ๑ แตมิใชทุกตัวไป. นิบาตบอกความกําหนด ในวิเคราะหใช ยตฺตก แทน ยาว
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 82 อุทาหรณเชน ชีวสฺส ยตฺตโก ปริจฺเฉทโท= ยาวชีว, ใช ตตฺตก แทน ตาว อุทาหรณเชน มหนฺตสฺส ตตฺตโก ปริจฺเฉทโท= ตาวมหนฺต, ใช กิตฺตก แทน กีว อุทาหรณเชน มหนฺตสฺส กตฺตาโก ปริจฺเฉโท = กีวมหนฺต เปนตน. นิบาตบอกอุปมาอุปไมย ใช ปฏิปาฏิ แทน ยถา อุทาหรณเชน วุฑฺฒาน ปฏิปาฏิ= ยถาวุฑฺฒ. นิบาตบอกที่และบอกเนื้อความตาง ๆ ไมตองใชศัพทอื่นแทน เพราะนิบาตเหลานี้ใชเปนประธานในวิเคราะหได, เมื่ออยูในวิเคราะห เรียงไวหลังนาม ซึ่งประกอบเปนฉัฏฐีวิภัตติ, แตเมื่ออยูในบทปลง ตัวนิบาตกลับอยูหนานาม ดังอุทาหรณวา ภตฺตสฺส ปจฺฉา=ปจฺฉาภตฺต, นครสฺส พหิ=พหินคร เปนตน . [อ. น. ] ถ. สมาสเหลาไหนบาง นิยมบทหลังเปนนปุงสกลิงคเอกวจนะ อยางเดียว ? ไฉนจะทราบไดวา เชนไรเปนสมาสไหน ? ต. สมาหารทิคุสมาส สมาหารทวันทวสมาส อัพยยีภาวสมาส นิยมบทหลังเปนนปุงสกลิงค เอกวจนะอยางเดียว.ทราบไดโดยความ นิยมตางกันแหงสมาสเหลานั้นดังนี้ : สมาหารทิคุ ตองมีสังขยาอยู ขางหนา บทหลังเปนประธาน, สมาหารทวันทวะ ใชนามนามลวน ตั้งแต ๒ ศัพทขึ้นไป เปนบทประธานทั้งสิ้น, อัพยยีภาวะ ตองมี อุปสัตหรือนิบาตอยูขางหนา และบทหนาเปนประธานของศัพทหลัง ดวย. [ ๒๔๖๙ ]. ถ. สมาสอะไรบาง ที่นิยมบทปลงเปนนปุงสกลิงค เอกวจนะ
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 83 อยางเดียว ? จะทราบไดอยางไรวาเปนสมาสไหน ? ตอบใหมี อุทาหรณเทียบ. ต. สมาหารทิคุสมาส, สมาหารทวันทวสมาส, และอัพยยีภาว- สมาส, สมาหารทิคุ มีสังขยาอยูหนา ประธานอยูหลัง. สมาหาร- ทวันทวะ เปนประธานทั้งสิ้น. อัพยยีภาวะ มีอุปสัคหรือนิบาตอยูหนา และนิยมบทหนาเปนประธานของบทหลัง มีตัวอยางดังนี้ : สมาหารทิคุ อุทาหรณวา ตโย+โลกา=ติโลก. สมาหารทวันทวะ อุทาหรณวา สงฺโข น ปณฺฑโว จ = สงฺขปณฺฑว. อัพยยีภาวะ อุทาหรณวา นครสฺส+พหิ= พหินคร. [ ๒๔๗๖ ]. ถ. อัพยยีภาวสมาส ตางกับตัปปุริสสมาสอยางไร ? ยถาวุฑฺฒ แปลวา คนเจริญแลวอยางไร , อนุเถโร พระเถระนอย เปนสมาส อะไร ? ไฉนจึงวาอยางนั้น ? ต. ตัปปุริสสมาส มีบทหลังเปนประธาน ไมนิยมลิงคและ วจนะ, อัพยยีภาวสมาส มีบทหนาเปนประธานและเปนอุปสัคหรือ นิบาต บทหลังเปนนปุงสกลิงค เอกวจนะ. ยถาวุฑฺฒ เปนอัพยยีภาว- สมาส เพราะมีนิบาตอยูหนา และบทหลังเปนนปุงสกลิงค เอกวจนะ, แมบทหนาไมไดเปนประธาน ก็ไมเปนขอสําคัญที่จะทําลายความเปน อัพยยีภาวะได, เมื่อแปลโดยความวา ตามแก จะพึงเห็นชัดวา เปน อัพยยีภาวะแท. อนุเถโร เปนกัมมธารยสมาส, ไมใชอัพยยีภาวะ เพราะบทหลังผิดลักษณะดวย. [ ๒๔๕๙ ] ถ. สมาสที่มีอัพยยศัพทอยูหนา อยางไหนเรียกชื่ออยางไรบาง ?
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 84 ต. ถาอัพยยศัพทที่อยูหนานั้น ใชเปนประธานของบทหลัง ทั้ง เปน นปุงสกลิงค เอกวจนะ ชื่ออัพยยีภาวสมาส, ถาเปนแตเพียง วิเสสนะ และไมใช น ศัพทดวย. บทหลังจะเปนลิงคอะไร วจนะอะไร ก็ตาม เรียกชื่อวา กัมมธารยสมาส, ถาเปน น ศัพท และเปนวิเสสนะ ดวย เรียกชื่อวา อุภยตัปปุริสสมาส, ถาไมไดเปนวิเสสนะ เรียกชื่อ วา นบุพพบทพหุพพิหิสมาส, ถาเปนสหศัพท เรียกชื่อวา สหบุพพบท- พหุพพิหิสมาส. [ ๒๔๗๒ ]. ถ. นิมฺมล เปนนามนาม เปนสมาสอะไร ? เปนคุณนาม เปน สมาสอะไร ? จงแสดงวิเคราะห. ต. นิมฺมล เปนนามนาม เปนอัพยยีภาวสมาส วิเคราะหวา มลสฺส+อภาโว = นิมฺมล. เปนคุณนาม เปนพหุพพิหิสมาส วิเคราะห วา นิกฺขนฺต มล ยสฺส ต นิมฺมล. [๒๔๖๔ ]. [ พหุพพิสมาส ] ถ. สมาสเชนไร เรียกวา พหุพพิหิสมาส ? แบงเปนกี่อยาง ? อะไรบาง ? ต. สมาสที่มีบทอื่นเปนประธาน เรียกวา พหุพพิหิสมาส แหง เปน ๖ ตามวิภัตติ คือ ทุติยาพหุพพิหิ ตติยาพหุพพิหิ จตุตถีพหุพิหิ ปญจมีพหุพพิหิ ฉัฏฐีพหุพพิหิ สัตตมีพหุพพิหิ. [ อ.น .] ถ. สังเกตอยางไร จึงจะทราบไดวา เปนพหุพพิหิ ? ต. ถาทานแปลไวดวย ก็สังเกตคําแปล คือ พหุพพิหิ ทาน นิยมใหแปลวา "มี" เมื่อเห็นคําแปลเชนนั้นเขา ก็ทราบไดทันทีวา
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 85 เปนพหุพพิหิ เชนศัพทวา ิตเปโม [ชน] มีความรักตั้งอยูแลว เปนตน. ถาทานไมแปลไว เราตองคิดแปลเอง ถาศัพทบงความให แปลวา "มี" แลว ก็เปนพหุพพิหิ เมื่อทราบวาเปนพหุพพิหิแลว ประสงคจะใหทราบละเอียดลงไปอีกวา เปนพหุพพิหิอะไร จงแยก อนุบทแหงสมาสนั้นออก แลวลองตั้งวิเคราะหแหงสมาสใดแลว ไมไดความชัด ก็จงรูวาไมใชสมาสนั้น ถาไดความชัดตามวิเคราะห แหงสมาสใด จงรูวาเปนสมาสนั้น . [ อ. น. ]. ถ. ที่วาเปนพหุพพิหินั้น ๆ อยางแนนอนนั้น ถืออะไรเปนหลัก ? ประกอบเปนวิภัตติอะไร ก็พึงทราบวา เปนสมาสนั้น เพราะ ย ศัพท ในวิเคราะหมีรูปตาง ๆ กัน ตามชื่อสมาส เชน ทุติยาพหุพพิหิ เปน ย, ตติยพหุพพหิ เปน เยน, จตุตถีและฉัฏฐีพหุพพิหิ เปน ยสฺส, ปญจมีพหุพพิหิ เปน ยสฺมา , สัตตมีพหุพพิหิ เปน ยสฺมึ, เมื่อ ย ศัพทโยคนามใด ต ศัพทก็ตองโยคนามนั้น. [อ. น. ] ถ. ตุลยาธิกรณพหุพพิหิ กับ ภินนาธิกรณพหุพพิหิ ตางกัน อยางไร ? ต. ตางกันอยางนี้ ตุลยาธิกรณพหุพพิหิ มีศัพทนามศัพท ๑ ศัพทวิเสสนะที่เปนกิริยากิตกพวกอนัพยยะ โดยมากใชศัพทที่ลง ต ปจจัยศัพท ๑ มีลิงควจนะวิภัตติเสมอกัน เชน ิโต เปโม ยสฺส โส ิตเปโม [ ชโน], ิโต กับ เปโม มีลิงควจนะวิภัตติเสมอกัน
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 86 คือเหมือนกัน. สวนภินนาธิกรณพหุพพิหิ เปนศัพทนามทั้ง ๒ ศัพท และมี วิภัตติไมเสมอกัน สวนวจนะและลิงคตางกันก็มี เหมือนกันก็มี เชน อุรสิ โลมานิ ยสฺส โส อุรสิโลโม [ พฺราหฺมโณ ], อุรสิ กับ โลมานิ มีลิงควจนะวิภัตติไมเสมอกัน คือ ตางกัน, มณิ กณฺเ ยสฺส โส มณิกณฺโ [ นาคราชา], มณิ กับ กณฺเ เปนลิงคและวจนะ เดียวกัน แตวิภัตติตางกัน. [ อ. น. ] ถ. พหุพพิหิทั้งสิ้น มีชื่อเรียกกี่อยาง ? อะไรบาง ? ทสพล เปนพหุพพิหิหรือเปนอะไร ? ตั้งวิเคราะหมาดู. ต. มีชื่อเรียก ๔ อยาง คือ ตุลยาธิกรณพหุพพิหิ ภินนา- ธิกรณพหุพพิหิ นบุพพบทพหุพพิหิ สหบุพบทพหุพพิหิ. ทสพล เปนฉัฏฐีตุลยก็ได วิเคราะหวา ทส พลานิ ยสฺส โส ทสพโล [ สตฺถา ], เปนสมาหารทิคุก็ได วิเคราะห ทส+พลานิ= ทสพล. [ ๒๔๖๙ ]. ต. ตุลยาธิกรณะ กับ ภินนาธิกรณพหุพพิหิสมาส ตางกัน อยางไร ? ขออุทาหรณมาเทียบดวย. ต. วิเคราะหแหงพหุพพิหิสมาส ถาบทประธานและวิเสสนะมี วิภัตติและลิงคเสมอ ตางแตอัญญบทที่ประธานแหงบทสมาส ชื่อตุลยาธิกรณพหุพพิหิ เชน อุทาหรณ ิตา สิริ ยสฺมึ โส ิตสิริ. ถาบทในวิเคราะหตางกันโดยวิภัตติ เรียกวา ภินนาธิกรณ- พหุพพิหิ เชน อุทาหรณวา อสิ หตฺเถ ยสฺส โส อสิหตฺโถ, ตาง
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 87 กันอยางนี้. [ ๒๔๖๘]. ถ. ตุลยาธิกรณะ กับ ภินนาธิกรณพหุพพิหิสมาส ตางกัน อยางไร ? จงวิเคราะหมาใหดูดวย. ต. วิเคราะหแหงพหุพพิหิสมาส ถาบทประธานและบทวิเสสนะ มีวิภัตติและลิงคเสมอกัน ตางแตอัญญบทที่เปนประธานแหสมาส ชื่อตุลยาธิกรณพหุพพิหิ เชน อุทาหรณวา ปย สีล ยสฺมึ โส ปยสีโลฐ ถาบทในวิเคราะหตางกันโดยวิภัตติ เรียกวา ภินนาธิกรณ- พหุพพิหิ เชน อุทาหรณวา ฉตฺต ปาณิมฺหิ ยสฺส โส ฉตฺตปาณิ ตางกันอยางนี้ . [ ๒๔๗๑ ]. ถ. สมฺปนฺนสสฺสานิ เปนสมาสอะไร ? และเปนคุณของคนหรือ ประเทศ เปนสมาสอะไร ? สังเกตอยางไร จึงรูไดอยางนั้น ? ลอง ตั้งวิเคราะหมาดู. ต. สมฺปนฺนสสฺสานิ๑ เปนวิเสสนบุพพบท กัมมธารยะ, เปนคุณ ของคน เปนฉัฏฐีพหุพพิหิ, เปนคุณของประเทศ เปนสัตตมีพหุพพิหิ. รูไดโดยสังเกตความอยางนี้ สมฺปนฺนานิ สสฺสานิ หรือ สมฺปนฺนานิ จ ตานิ สสฺสานิ จาติ สมฺปนฺนสฺสานิ, สมฺปนฺนานิ สสฺสานิ ยสฺส โส สมฺปนฺนสสฺโส [ชโน ] , สมฺปนฺนานิ สสฺสานิ ยสฺมึ โศ สมฺปนฺนสสฺโส [ ปเทโส]. ถ. กตปฺปฏิสนฺถาโร เปนวิเสสนะของผูทํา เปนสมาสชื่อไร ? ตั้งวิเคราะหอยางไร ? เปนวิเสสนะของผูรับ เปนสมาสชื่อไร ? ตั้ง วิเคราะหอยางไร ? ๑. ถาประกอบวิภัตติเชนนี้แลว ใชเปนคุณของคนหรือของประเทศไมได เพราะ ผิดลิงคกัน ควรใหเปนคุณ ของ รฏ (แควน) หรือเขตฺต (นา) แลวตั้ง วิ.ให เปนพหุ. เชน สมฺปนนานิ สสฺสานิ เยส ตานิ สมฺปนฺนสสฺสานิ (รฏานิ) สมฺปนฺนานิ สสฺสานิ เยสุ ตานิ สมฺปนฺนสสฺสานิ (เขตฺตานิ) (อ.น .)
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 88 ต. กตปฺปฏิสนฺถาโร เปนวิเสสนะของผูทํา เปนสมาสชื่อตติยา- พหุพพิหิ ตั้งวิเคราะหอยางนี้ กโต ปฏิสนฺถาโร เยน โส กตปฺปฏิ- สนฺถาโร. เปนวิเสสนะของผูรับ เปนจตุตถีพหุพพิหิ ตั้งวิเคราะห อยางนี้ กโต ปฏิสนฺถาโร ยสฺส โส กตปฺปฏิสนฺถาโร. [ ๒๔๕๗]" ถ. กตทณฺฑกมฺโม เปนวิเสสนะของศิษย เปนสมาสอะไร ? วิเคราะหอยางไร ? เปนวิเสสนะของอาจารย เปนสมาสอะไร ? วิเคราะหอยางไร ? ต. เปนวิเสสนะของศิษย เปนจตุตถีพหุพพิหิสมาส วิเคราะห วา กต ทณฺฑกมฺม ยสฺส โส กตทณฺฑกมฺโม. เปนวิเสสนะของ อาจารย เปนตติยาพหุพพิหิสมาส วิเคราะหวา กต ทณฺฑกมฺม เยน โส กตทณฺฑกมฺโม. [ ๒๔๖๑ ]. ถ. สมาสที่มีสังขยาอยูหนา นอกจากเปนทิคุสมาส จะทําให เปนสมาสอะไรไดอีกหรือไม ? ถาได จงยกตัวอยาง ตั้งวิเคราะห มาดู. ต. ทําใหเปนพหุพพิหิสมาสได อุทาหรณ ทส พลานิ ยสฺส โส ทสพโล. [๒๔๖๖ ]. ถ. ตามปกติ สมาสหนึ่งมีเพียง ๒ ศัพท [ ยกทวันทวะเสีย ] แตถามีตั้งแต ๓ ศัพทขึ้นไป เรียกวา สมาสอะไร ? และการตอบ สมาสชนิดนั้นวาเปนสมาสอะไรนั้น ถือเอาสมาสไหนเปนหลัก ? ขอ ตัวอยางดวย. ต. เรียกวา สมาสทอง คือ มีสมาสอื่นเปนทอง, การตอบ
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 89 วาเปนสมาสอะไรนั้น ถือเอาสมาสที่สุดคือหลังเขาทั้งหมดเปนหลัก ตัวอยางเชน สปฺปนวนีตาทีนิ [ เภสชฺชานิ เภสัชทั้งหลาย ] มีเนยใส และเนยขนเปนตน วิเคราะหวา สปฺป จ นวนีตฺจ=สปฺปนวนีต เปนสมาหารทวันทวะ. สปฺปนวนีต อาทิ เสย ตานิ สปฺปนวนีตาทีนิ เปน ฉัฏฐีพหุพพิหิ, การตอบตองถือเอาสมาสหลังที่สุดวา เปน ฉัฏฐี- พหุพพิหิ มี สมาหารทวันทวะ เปนทอง. [ อ. น. ] ถ. สมฺปนฺนสทฺธมฺมปโท เปนบทคุณของ สตฺถา เปนสมาส อะไร ? วิเคราะหอยางไร ? ต. เปน ฉัฏฐีตุลยากธิกรณพหุพพิหิ มี ฉัฏฐีตัปปุริสสมาสเปน ทอง วิเคราะหวา สทฺธมฺมสฺส+ ปท=สทฺธมฺมปท ฉ. ตัป. สมฺปนฺน สทฺธมฺมปท ยสฺส โส สมฺปนฺนสทฺธมฺมปโท ฉ. พหุพ. [ ๒๔๖๓ ]. ถ. นีลุปฺปลสทีเภท แปลวากระไร ? เปนสมาสอะไร ? มีสมาส อะไรเปนทอง ? ตั้งวิเคราะหมาดู. ต. แปลวา วัตถุมีดอกไมมีดอกอุบาลเขียวเปนตน เปนประเภท เปนฉัฏฐีตุลยาธิกรณพหุพพิหิ มีวิเสสนบุพพบท กัมมธารยสมาส และ ฉัฏบีตุลยาธิกรณพหุพิหิ เปนทอง. วิเสสนบุพพบท วิเคราะห วา นีล+อุปฺปล = นีลุปฺปล. ฉัฏฐีตุลยาธิกรณพหุพพิหิ วิเคราะหวา นีลุปฺปล อาทิ ยสฺส ต นีลุปฺปลาทิ [ ปุปผ ]. ต เภท ยสฺส ต นีลุปฺปลาทิเภท. [ ๒๔๖๒ ]. ถ. หิรฺสุวณฺณาทิปูรา [ นิธิกุมฺภี ] วิสติขีณาสวสหสฺสปริ- วาโร [ พุทโธ] เปนสมาสอะไร ? จงตั้งวิเคราะหมาตามลําดับ.
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 90 ต. หิรฺสุวณฺณาทิรูปา [ นิธิกุมฺภี] เปนตติยาตัปปุริสสมาส มีสมาหารทวันทวสมาส และฉัฏฐีพหุพพิหิสมาสเปนทอง ตั้งวิเคราะห ดังนี้ :- สมาหารทวันทวะ. หิรฺฺจ สุวณฺณฺจ = หิรฺสุวณฺณ. ฉัฏฐีพหุพพิหิ. หิรฺสุวณฺณ อาทิ เยส ตานิ หิรฺ- สุวณฺณาทีนิ [รตนานิ]. ตติยาตัปปุริสะ. หิรฺสุวณฺณาทีหิ ปูรา= หิรฺสุวณฺณาทิ- ปูรา [ นิธิกุมฺภี]. วีสติขีณาสวสหสฺสปริวาโร [ พุทฺโธ] เปน ฉัฏฐีพหุพพิหิสมาส มี ฉัฏฐีพหุพพิหิสมาส ฉัฏฐีตัปปุริสสมาส และสมาหารทิคุณสมาส เปนทอง ตั้งวิเคราะหดังนี้ :- ฉัฏฐีพหุพพิหิ. ขีณา อาสวา เยส เต ขีณาสวา [ ภิกฺขู ] ฉัฏฐีตัปปุริสะ. ขีณาสวาน สหสฺสานิ = ขีณาสวสหสฺสานิ. สมาหารทิคุ. วิสติ ขีณาสวสหสฺสานิ = วีสติขีณาสวสหสฺส. ฉัฏฐีพหุพพิหิ. วีสติขีณาสวสหสฺส ปริวาโร ยสฺส โส วีสติขีณาสวสหสฺสปริวาโร [ พุทฺโธ]. [ ๒๔๗๙ ]. ถ. นีลุปฺปลคพฺภสมานวณฺณา [ อุปฺปลวณฺณา เถรี ] กวาจะ สําเร็จรูปเปนอยางนี้ จะตองผานสมาสชื่ออะไรบาง ? จงตั้งวิเคราะห มาโดยลําดับ. ต. ตองผาน วิเสสนบุพพบท กัมมธารยะ ฉัฏฐีตัปปุริสะ ตติยา- ตัปปุริสสะ และฉัฏฐีตุลยาธิกรณพหุพพิหิสมาส. มีวิเคราะหโดยลําดับ
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 91 ดังนี้ :- วิเสสนบุพพบท. นีล อุปฺปล = นีลุปฺปล. ฉัฏฐีตัปปุริส. นีลุปฺปลสฺส คพฺภ= นีลุปฺปลคพฺภ. ตติยาตัปปุริสะ. นีลุปฺปลคพฺเภน สมาโน = นีลุปฺปลคพฺภสมาสโน [ วณฺโณ ]. ฉัฏฐีตุลยาธิกรณะ. นีลุปปลคพฺภสมาโน วณฺโณ ยสฺสา สา นีลุปฺปลคพฺภสมานวณฺณา. [ ๒๔๘๐ ]. ถ. ปฺจสติภิกฺขุวตฺถุ แปลวาอยางไรไดบาง ? แปลอยางนั้น เปนสมาสอะไรบาง ? ตั้งวิเคราะหมาดู. ต. แปลวา เรื่องแหงภิกษุมี ๕๐๐ รูป หรือเรื่องแหงภิกษุมี ๕๐๐ รูปเปนประมาณ. แปลอยางตน เปน ฉัฏฐีตัปปุริสะ มีฉัฏฐีตุลยา- ธิกรณพหุพพิหิ และวิเสสนบุพพบท เปนทอง วิเคราะหดังนี้ :- ฉัฏฐีตุลยาธิกรณะ. ปฺจ สตานิ เสย เต ปฺจสตา (ภิกฺขู). วิเสสนบุพพบท. ปฺจสตา+ภิกฺขู= ปฺจสตภิกฺขู. ฉัฏฐีตัปปุริสะ. ปฺจสติภิกฺขูน วตฺถุ= ปฺจสติภิกฺขุวตฺถุ. แปลอยางหลัง เปน ฉัฏฐีตัปปุริสสสมาส มีสมาหารทิคุสมาส ฉัฏฐีตุลยาธิกรณะ และ วิเสสนบุพพบท เปนทอง วิเคราะหดังนี้ :- สมาหารทิคุ. ปฺจ+สตานิ = ปฺจสตง ฉัฏฐีตุลยาธิกรณะ. ปฺจสต มตฺต เยส เต ปฺจสตมตฺา. (ภิกฺขู). วิเสสนบุพพบท. ปฺจสตมตฺตา+ภิกฺขู= ปฺจสติภิกขู.
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 92 ฉัฏฐีตัปปุริสะ. ปฺจสติภิกขูน วตฺถุ ปฺจสตภิกฺขุวตฺถุ [ อ. น. ]. ถ. นบุพพบทพหุพพิหิ กับ อุภยตัปปุริสะ ซึ่งมี ตทัสสัตถิตัทธิต เปนทอง แผกกันอยางไรหรือไม ? จงยกตัวอยาง ตั้งวิเคราะห ประกอบกับคําเฉลย. ต. แผกกัน นบุพพบทพหุพพิหิ ไมมีปจจัย เชน อนาลโย วิเคราะหวา นตฺถิ ตสฺส อาลโยติ อนาลโย. อุภยตัปปุริส ซึ่งมี ตทัสสัตถิตัทธิต เปนทอง มีปจจัยเปนเครื่องหมาย เชน อนเปกฺขี. อภยตัปปุริสะ วิเคราะหวา อเปกฺขา อสฺส อติถีติ อเปกฺขี. อุภยตัปปุริสะ วิเคราะหวา น อเปกฺขี อนเปกฺขี. [ ๒๔๖๗ ]. ถ. สปุตฺโต กับ อปุตฺตโก เปนสมาสชื่ออะไร ? ขอวิเคราะห ทั้ง ๒ ศัพท. ต. สปุตฺโต ชื่อวา สหบุพพบทพหุพพิหิสมาส วิเคราะหวา สห ปุตฺเตน โส วตฺตีต สปุตฺโต (ปตา). อปุตฺตโก ชื่อวา นบุพพบท- พหุพพิหิสมาส วิเคราะหวา นตฺถิ ตสฺส ปุตฺตาติ อปุตฺตโก. [ ๒๔๖๕ ]. [ หมวดเบ็ดเตล็ด ] ถ. บทปลงก็ดี อัญญบทก็ดี มีนิยมอยางไร ? จงอธิบาย. ต. นิยมลิงค วจนะ วิภัตติ คือ บทปลงเปนลิงค วจนะ วิภัตติ ใด อัญญบทก็ตองเปนลิงค วจนะ วิภัตตินั้นใหตรงกันเสมอไป จึง จะใชได ถาผิดลิงค วจนะ วิภัตติกัน ก็ใชไมได ตัวอยางเชน :- ปุงลิงค รุฬฺหลโต [ รุกฺโข ตนไม ] มีเถาวัลลขึ้นแลว.
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 93 อิตถีลิงค รุฬฺหลตา [ สาลา ศาลา ] มีเถาวัลลขึ้นแลว. นปุงสกลิงค รุฬฺหลต [ฆร เรือน ] มีเถาวัลลขึ้นแลว. [ อ. น.]. ถ. สมาสไหนบาง ที่มีการบังคับใหมีลิงค วจนะ วิภัตติ เสมอ กัน ? ต. วิเสสนบุพพบท ๑ วิเสสนุตตรบท ๑ วิเสสนโนภยบท ๑ ทิคุณสมาสเวนสังขยาบางอยาง ๑ ตุลยาธิกรณพหุพพิหิ ๑ สมาสคุณ ทั้งสิ้น บทปลงตองมีลิงค วจนะ วิภัตติ เหมือนตัวประธาน. [ อ. น.] ถ. สมาสทั้งหมด สมาสไหนเปนนามลวน เปนคุณลวน เปน ทั้งนามทั้งคุณ ? ต. ทิคุสมาส ทวันทวสมาส เปนนามลวน, พหุพพิหิ เปนคุณ ลวน. กัมมธารมสมาส ตัปปุริสสมาส อัพพยีภาวสมาส เปนไดทั้ง นามทั้งคุณ. [ อ. น. ]. ถ. สมาสที่มีนิบาตนําหนา เปนไดแตอัพยยีภาวสมาสเทานั้น หรือ ? หรือเปนสมาสอื่นก็ได ? จงจาระไนมาดู. ต. ไมใชเปนไดแตอัพยยีภาวสมาสเทานั้น, เปนสมาสอื่นก็ได คือ เปนอุภยตัปปุริสสมาสก็ได เชน อุปตฺตโก [ ชนนี้ ] มิใช พราหมณ, เปน นบุพพบทพหุพพิหิก็ได เชน อปุตฺตโก [ชนนี้ ] มีบุตร หามิได คือไมมีบุตร, เปน สหบุพพบทพหุพพิหิก็ได เชน สปุตฺโต [บิดา] เปนไปกับดวยบุตร. [ อ. น. ]. ถ. ปฺจทาโส ปฺจทาสา ปฺจทาส เปนทิคุสมาสทั้งหมด
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 94 หรือศัพทไหน เปนสมาสอะไร ? ต. ปฺจทาโส เปน สมาหารทิคุ ไมได เพราะไมเปนรูป นปุง- สกลิงค เอกวจนะ, เปน อสมาหารทิคุ ก็ไมได เพราะไมเปนพหุวจนะ ตามเนื้อความ, เมื่อเปนเชนนี้ ตองเปน ฉัฏฐีตุลยาธิกรณพหุพพิหิ วิเคราะหวา ปฺจ ทาสา ยสฺส โส ปฺจทาโส [ สามิโก]. ปฺจทาสา เปน อสมาหารทิคุ ได วิเคราะหวา ปฺจ+ทาสา =ปฺจทาสา. และเปน ฉัฏีตุลยาธิกรรพหุพพิหิ ไดอีก วิเคราะหวา ปฺจ ทาสา ยสฺสา สา ปฺจทาสา [ อิตฺถี]. ปฺจทาส เปน สมาหารทิคุ ได วิเคราะหวา ปฺจ+ทาสา = ปฺจทาส. [ อ. น. ]. ถ. มหาโคโณ สตฺตวโร เปนสมาสอะไรไดบาง ? วิเคราะห อยางไร ? ต. มหาโคโณ ถาแปลวา โคผูใหญ เปนวิเสสนบุพพบท กัมมธารยะ วิเคราะหวา มหนฺโต+โคโณ= มหาโคโณ, ถาแปลวา มีโคผูใหญ เปนฉัฏฐีและสัตตมี ตุลยาธิการพหุพพิหิ วิเคราะหวา มหนฺโต โคโณ ยสฺส โส มหาโคโณ [ กสโก ชาวนา ], มหนฺโต โคโณ ยสฺมึ โส มหาโคโณ [ คาโม บาน ]. สตฺตวโร ถาแปลวา สัตวประเสริฐ เปนวิเสสนุตตาบท กัมม- ธารยะ วิเคราะหวา สตฺโต+วโร= สตฺตวโร, ถาแปลวา มีสัตว ประเสริฐ เปนฉัฏฐีและสัตตมี ตุลยาธิกรณพหุพพิหิ วิเคราะห ก็เชนเดียวกันมหาโคโร ตางแตบทวิเสสนะอยูหลังเทานั้น.
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 95 ถ. สมาสที่มีสังขยานําหนา เปนทิคุณสมาสอยางเดียว หรืออาจ เปนสมาสอื่นก็ได ? ถาเปนได เปนสมาสอะไร ? จงหาตัวอยางมา แสดงดวย. ต. ไมใชเปนทิคุสมาสอยางเดียว, เปน พหุพพิหิ ก็ได เชน จตุมุโข [ ปาสาโท ปราสาท] มีมุข ๔ เปนฉัฏฐีตุลยาธิการพหุพพิหิ วิเคราะหวา จตฺตาริ มุขาทิ ยสฺส โส จตุมุโข. [ อ. น. ]. ถ. ขตฺติยมาโย สทฺทสฺา นอกจากเปนสัมภาวนบุพพบท กัมมธารยะแลว จะยักยายใหเปนสมาสอื่นไดหรือไม ? ถาได เปน สมาสอะไร ? มีวิเคราะหอยางไร ? ต. ได. ขตฺติยมาโน ถาแปลวา มานะ แหงกษัตริย เปน ฉัฏฐี ตัปปุริสะ วิเคราะหวา ขตฺติยสฺส+มาโน= ขตฺติยมาโน, ถาแปลวา มีมานะเพียงดังมานะแหงกษัตริย เปนฉัฏฐีอุปมาพหุพพิหิ วิเคราะหวา ขตฺติยสฺส มาโน อิว มาโน ยสฺส โส ขตฺติยมาโน [ ชโน ]. สทฺทสฺา ถาแปลวา ความสําคัญในเสียง เปน สัตตมีตัปปุริสะ วิเคราะหวา สทฺเท+สฺา=สทฺทสฺา, ถาแปลวา มีความ สําคัญในเสียง เปนฉัฏฐีภินนาธิกรณพหุพพิหิ วิเคราะหวา สทฺเท สฺา ยสฺสา สา สทฺทสฺา [ อิตฺถี]. [ อ. น. ] ถ. เอกปุคฺคโล เปนวิเสสนะ ของ คาโม เปนสมาสอะไร ? แปลวากระไร ? วิเคราะหอยางไร ? ต. เปนสัตตมีตุลนาธิกรณพหุพพิหิ แปลวา มีบุคคลคนเดียว วิเคราะหวา เอโก ปุคฺคโล ยสฺมึ โส เอกปุคฺคโล [ คาโม]. [ อ. น. ].
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 96 ถ. สมฺปนฺนสสฺสานิ หตฺถจฺฉินฺโน แปลวากระไรไดบาง ? แปล อยางนั้นเปนสมาสอะไร ? วิเคราะหอยางไร ? ต. สมฺปนฺนสสฺสานิ ถาแปลวา ขาวกลาถึงพรอมแลว เปน วิเสสนบุพพบท กัมมธารยะ วิเคราะหวา สมฺปนฺนานิ+สสฺสานิ = สมฺปนฺนสสฺสานิ. ถาแปลเปนวิเสสนะของ เขตฺตานิ นาทั้งหลาย มีขาวกลาถึงพรอมแลว เปนสัตตมีตุลยาธิกรณพหุพพิห วิเคราะหวา สมฺปนฺนานิ สสฺสานิ เยตุ ตานิ สมฺปนฺนสสฺสานิ. หตฺถจฺฉินฺโน ถาแปลวา มือขาดแลว เปนวิเสสนุตตรบท กัมมธารยะ วิเคราะหวา หตฺโถ+ฉินฺโน = หตฺถจฺฉินฺโน. ถาแปลเปน วิเสสนะของ ปุคฺคโล แปลวา มีมือขาดแลว เปนฉัฏฐีตุลยาธิกรณ- พหุพพิหิ วิเคราะหวา หตฺโถ ฉินฺโน ยสฺส โส หตฺถจฺฉินฺโน. [อ. น. ] ถ. อินฺทสโร แปลวา เสียงแหงพระอินทร บาง มีเสียงเพียง ดังเสียงแหงพระอินทร บาง ตองการทราบวา อยางไหนเปนสมาส อะไร ? วิเคราะหอยางไร ? ต. อยางตนเปนฉัฏฐีตัปปริสะ วิเคราะหวา อินฺทสฺส+สโร = อินฺทสโร. อยางหลังเปนฉัฏฐีอุปมาพหุพพิหิ วิเคราะห อินฺทสฺส สโร อิว สโร ยสฺส โส อินฺทสโร [ นโร ]. [ อ.น .]. ถ. เอกรตฺติวาโส ตามแบบทานวา เปนฉัฏฐีภินนาธิกรณ- พหุพพิหิ ถาจะยักแปลเปนสมาสอื่นบาง จะไดไหม ? ถาได จงแปล และตั้งวิเคราะหมาดู. ต. ได. เปนทุติยาตัปปุริสะมีอสมาหารทิคุเปนทอง วิเคราะหวา
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 97 เอกา+รตฺติ=เอกรตฺติ ราตรีหนึ่ง อสมาหารทิคุ, เอกรตฺตึ+วาโส = เอกรตฺติวาโส การอยูสิ้นราตรีหนึ่ง ทุติยาตัปปุริสะ [ อ. น. ]. ถ. พฺยาสตฺโต ผูของในอารมณตาง ๆ เปนสมาสอะไร ? มีวิเคราะหอยางไร ? ต. เปนสัตตมีตัปปุริสะ มีวิเสสนบุพพบท กัมมธารยะ เปนทอง วิเคราะหวา วิวิธ+อารมฺมณ= พฺยารมฺมณ วิเสสนบุพพบท กัมมารยะ คือ ลบบทวิเสสนะ เหลือไวแตอักษรตัวหนา คือ วิ แปลง ว เปน พ, อิ เปน ย สําเร็จรูปเปน พฺย, พฺยารมฺมเณ+อาสตฺโต=พฺยาสตฺโต [ นโร] เปนสัตตมีตัปปุริสะ, ลบ อารมฺมณ เหลือไวแต พฺย, จึงมีรูป สําเร็จเปนอยางนั้น. [ อ. น. ] [ ตัทธิต ] ก. ศัพทเชนไรเรียกวาศัพทตัทธิต ? ตางจากศัพทสมาสอยางไร ? ต. ศัพทที่ประกอบดวยปจจัยหมูหนึ่ง สําหรับใชแทนศัพท เพื่อ ทอนศัพทใหสั้นเขา เชนศัพท ๒ ศัพท คงไวศัพทหนึ่ง อีกศัพทหนึ่งใช ปจจัยแทน เมื่อใชปจจัยแทนแลว ก็ลบเสียได เชน สฺยาเม+ชาโต แปลวา เกิดในสยาม, คงไวแต สฺยาม ลบ ชาต เสีย ลง ณิก ปจจัย แทน สําเร็จรูปเปน สฺยามิโก ก็แปลไดความอยางเดียวกัน เรียกวา ตัทธิต . ตางจากศัพทสมาส เพราะตัทธิตคงเหลือปรากฏรูปศัพทอยู เพียงหนึ่ง และมีปจจัยใชแทนศัพทหลังที่ลบแลว เชน สฺยามิโก เปนตน, สวนศัพทสมาส ไมไดใชปจจัยแทนศัพท เปนเพียงแตลบ
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 98 ิวิภัตติของศัพทหนาแลวยอเขากัน เชน สฺยาเม+ชาโต ถายอเปน สมาส ก็มีรูปดังนี้ คือ สฺยามชาโต หาเปนรูป สฺยามิโก ไม, อีก อยางหนึ่ง ศัพทสมาสไมลบวิภัตติศัพทหนา ยอเขาศัพทหลังทั้ง ๆ มีวิภัตติปรากฏอยู เชน ทูเรนิทาน เปนตน ตางกันดังนี้ . [ อ. น. ]. ถ. ศัพทตัทธิต ตางจากศัพทนามกิตกอยางไร ? ภิกฺขุ ภิกฺโข เปนศัพทตัทธิตหรือกิตก ? จงแปลและตั้งวิเคราะหมาดู. ต. ศัพทตัทธิตลงปจจัยปรุงขึ้นจากศัพทที่เปนนาม, ศัพทนาม- กิตกปรุงขึ้นจากธาตุ. ภิกฺขุ แปลวา ผูขอโดยปกติ ปรุงจาก ภิกฺข ธาตุ ลง รู ปจจัย วิเคราะหวา ภิกฺขติ สีเลนาติ ภิกฺขุ [ คนใด ] ยอมขอ โดยปกติ เหตุนั้น [ คนนั้น ] ชื่อวาผูขอโดยปกติ. ภิกฺโข ปรุงจากศัพทนามวา ภิกฺขา ลง ณ ปจจัย วิเคราะหวา ภิกฺขาน+ สมฺโห=ภิกฺโข แปลวา ประชุมแหงขาวทั้งหลาย ชื่อ ภิกฺโข . [ ๒๔๗๔] ถ. ศัพทตัทธิต แจกวิภัตติไดหรือไม ? ปฺโ เปนศัพทตัทธิต หรือไมใช ? เพราะเหตุไร ? ต. ที่เปนสามัญญตัทธิต และ ภาวตัทธิต แจกวิภัตติได, ที่เปน อัพยยตัทธิต แจกวิภัตติไมได, ปฺโ เปนศัพทตัทธิต เพราะลง ณ ปจจัย ในตทัสสัตถิตัทธิต วิเคราะหวา ปฺา อสฺส อตฺถีติ ปฺโ. [ ๒๔๖๓ ]. ถ. เพื่อประโยชนอะไร จึงใชปจจัยหมูนี้เขาประกอบกับศัพท ตาง ๆ ? ต. เพื่อประโยชนจะยอคําพูดใหสั้นเขา เชนคําวา ขามดวยเรือ
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 99 ตองประกอบศัพทวา นาวาย ตรติ, แตเมื่อใชปจจัยแทนศัพทเสีย ศัพทหนึ่ง คือ ตรติ แลว สําเร็จรูปเปน นาวิโก เชนนี้ ก็ไดความ เทา ๒ ศัพท ทําคําพูดใหสั้นไมรุงรังเยิ่นเยอ. [ อ.น. ]. ถ. ปจจัยกิตกกับปจจัยตัทธิต ใชตางกันอยางไร ? สรณีย เปนตัทธิตหรือกิตก ? มีที่กําหนดอยางไร ? ต. ปจจัยกิตก ลงปรุงธาตุ, ปจจัยตัทธิต ลงปรุงนาม. สรณีย เปนตัทธิตก็ได. เปนกิตกก็ได, ถาเปนนามศัพท เปนตัทธิต, ถาเปน กิริยาศัพท เปนกิตก. [ ๒๔๖๔ ]. ถ. ปูชนีโย เปนศัพทตัทธิตก็ได เปนกิตกก็ได จะสังเกต อยางไรวา ที่เชนไร ควรใชเปนศัพทตัทธิตหรือกิตก ? ต. ปูชนีโย จะแปลเปนตัทธิตวา ผูควรซึ่งอันบูชา หรือจะ แปลเปนกิตกวา ผูอันบุคคลพึงบูชา ก็ไดความอยางเดียวกันวา ผู ควรบูชา เพราะฉะนั้น ถาเปนนามศัพท จะเปนตัทธิหรือกิตกก็ได แตโดยมาก ใชเปนตัทธิต ถาเปนกิริยาศัพท ตองเปนกิตก. [ ๒๔๖๑ ]. ถ. โภชก โภคี เปนศัพทตัทธิตหรือกิตก ? ต. โภชโก ปรุงขึ้นจาก ภุชุ ธาตุ ณฺวุ ปจจัย เปนนามกิตก, โภคี ปรุงขึ้นจากบทนาม โภค อีก ปจจัย เปนตัทธิต. [ ๒๔๗๐ ]" ถ. ตัทธิตทั้งสิ้น ทานนิยมบทปลง เปนลิงควจนะอะไร ? ต. ตัทธิตที่เปนคุณ บทปลง เปนได ๓ ลิงคและทั้ง ๒ วจนะ ตามตัวประธาน คือตัวประธานเปนลิงค วจนะอะไร ก็ตองเปนลิงค
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 100 วจนะนั้น ตัทธิตที่เปนนาม โคตตตัทธิต บทปลงเปนได ๓ ลิงค เอกวจนะ. สมุหตัทธิตที่ลง กณฺ ณ ปจจัย บทปลงเปนปุงลิงค เอกวจนะ, สมุหตัทธิตและภาวตัทธิที่ลง ตา ปจจัย บทปลงเปน อิตถีลิงค เอกวจนะ, ภาวตัทธิต นอกจากที่ลง ตา ปจจัยแลว บท ปลงเปน นปุงสกลิงค เอกวจนะทั้งสิ้น. สวน วิภาคตัทธิต บทปลง เปน ตติยาวิภัตติ เอกวจนะ อัพพยตัทธิต มีอรรถลงในประการ ไม เปนวิภัตติ และวจนะไร ๆ เพราะเปนพวกอัพยยศัพท . [ อ. น. ] ถ. ปจจัยตัทธิต ใชประกอบกับศัพทพวกไหนไดบาง ? ของให ชักตัวอยางมาดวย. ต. ประกอบกับศัพทหลายพวก คือ นามนาม เชน วาสิฏโ เหลากอแหงวาสิฏฐะ พวก ๑, คุณนาม เชน นีลตฺต ความเปน แหงของเขียว พวก ๑. สัพพนาม เชน สพฺพถา ประการทั้งปวง พวก ๑, ศัพทสังขยา เชน ทุติโย ติก เอกธา พวก ๑, อัพยยศัพท เชน ปจฺฉิโม พวก ๑, ศัพทนามกิตก เชน คมนตา ความเปนแหงการไป, ปาจกตฺต ความเปนแหงคนหุง พวก ๑, ศัพทกิริยากิตกพวก อนัพยยะ เชน กตตฺต ความเปนแหงกิจอันบุคคลทําแลว, คตตฺต ความเปนแหงชนผูไปแลว พวก ๑, และศัพทอาขยาตมีบางบางตัว เชน อตฺถิตา ความเปนแหงวัตถุมีอยู, นตฺถิตา ความเปนแหงวัตถุ ไมมีอยู. [ อ.น.] ถ. ตัทธิต โดยยอมีเทาไร ? โดยพิสดารมีเทาไร ? อะไรบาง ? ต. โดยยอมี ๓ คือ สามัญญตัทธิต ภาวตัทธิต อัพยตัทธิต.
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 101 โดยพิสดารมี ๑๕ คือ สามัญญตัทธิต ทานแบงเปน ๑๓ คือ โคตต- ัตัทธิต ตรตยาทิตัทธิต ราคาทิตัทธิต ชาตาทิตัทธิต สมุหตัทธิต ฐานตัทธิต พหุลตัทธิต เสฏฐตัทธิต ตทัสสัตถิตัทธิต ปกติตัทธิต สังขยาตัทธิต ปุณณตัทธิต วิภาคตัทธิต. แตในคัมภีรศัพทศาสตร ทั้งหลาย ทานแบงเปน ๑๕ คือเติม อุปมาตัทธิต และนิสสิตตัทธิต เขาดวย ถารวม ๒ ตัทธิตนี้เขาดวยก็เปน ๑๗, แต ๒ ตัทธิตนี้ไมได ใชทั่วไป จึงมิไดมีอธิบายไวในบาลีไวยากรณ. [ อ. น.]. ถ. ยกวิภาคตัทธิตในสามัญญตัทธิต ๑๓ ออกเสีย ตัทธิตไหน เปนนามอะไร ? ต. โคตตตัทธิตเปน นามนามก็ได คุณนามก็ได, ตรตยาทิตัทธิต ราคาทิตัทธิต ชาตาทิตัทธิต ฐานตัทธิต พหุลตัทธิต เสฏฐตัทธิต ตทัสสัตถิตัทธิต ปกติตัทธิต ปูรณตัทธิค เหลานี้ เปนคุณนาม, สมุหตัทธิต และ ภาวตัทธิต เปนนามนาม, สังขยาตัทธิตตามวิเคราะห ในแบบ เปนคุณนาม แตมักใชเปนนามนาม. [ ๒๔๖๗ ] ถ. ปจจัยตัทธิตอะไรบาง ที่ลงในศัพทแลว เปนนามนาม ? จงอธิบายมา. ต. ปจจัยที่ลงในโคตตตัทธิต เปนนามนามก็ได เปนคุณนาม ก็ได, ที่ลงในสมุหตัทธิต และภาวตัทธิต เปนนามนามอยางเดียว ที่ลงในสังขยาตัทธิต ในแบบเปนคุณนาม แตมักใชเปนนามนาม. [ ๒๔๗๓ ]
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 102 ถ. ปจจัยอะไรบาง ที่ลงในศัพทแลว เปนนามนาม ? จงชัก ตัวอยาง. ต. ปจจัยในโคตตัทธิต เชน วาสิฏโ เปนตน ๑, ปจจัยใน สมุหตัทธิต เชน มานุสโก มานุโส คามตา ๑, ปจจัยในภาวตัทธิต เชน จนฺทตฺต ปณฺฑิจฺจ ปุถุชฺชนตฺตน มุทุตา เวสม รามณียก ๑. [ ๒๔๖๐ ]. [ โคตตตัทธิต ] ถ. โคตตตัทธิต ที่ไดชื่อเชนนั้น เพราะอะไร ? ต. เพราะใชปจจัยแทน โคตฺต ศัพท หรือศัพทที่มีเนื้อความ อยางเดียวกันกับ โคตฺต เชน อปจฺจ ศัพท ที่แปลวา เหลากอ เปนตน. [อ. น. ]. ถ. ในโคตตตัทธิตนี้ ใชปจจัยแทนศัพทกี่ตัว ? อะไรบาง ? ขอดูตัวอยาง. ต. มี ๘ ตัว คือ ณ ณายน ณาน เณยฺย ณิ ณิก ณว เณร. ณ ปจจัย เชน โคตโม, ณายน ปจจัย เชน กจฺจายโน, ณาน ปจจัย เชน โมคฺคลฺลาโน, เณยฺย ปจจัย เชน ภาคิเนยฺโย ณิ ปจจัย เชน วารุณิ, ณิก ปจจัย เชน สากฺยปุตฺติโก, ณว ปจจัย เชน มาณโว, เณร ปจจัย เชน สามเณโร. [ อ. น. ]. ถ. ปจจัยสําหรับตัทธิตนี้ มีถึง ๘ ตัว เมื่อจะนําไปใชประกอบ กับศัพท จะตองนําไปทั้งหมด หรือจะแบงใชตัวใดตัวหนึ่ง ? ต. ไมตองนําไปประกอบทั้งหมด พึงเลือกใชแตตัวใดตัวหนึ่ง
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 103 ตามที่เห็นวาเหมาะกับศัพทนั้น ๆ หรือตามที่ทานนิยม ที่มีไวหลาย ตัวเชนนั้น ก็เพื่อใหเลือกใชไดสะดวก และใหครบตามภาษานิยม ที่พูดกัน . [ อ. น.]. ถ. เมื่อปจจัยประกอบกับศัพทแลว จะทราบไดอยางไรวา ศัพทนี้ประกอบกับปจจัยตัวนั้น ๆ ต. จะทราบได ตองสังเกตที่ทายศัพท และตองทราบศัพทเดิม กอน เชน กจฺจายโน ศัพทเดิมเปน กจฺจ, เมื่อแยก กจฺจ ออกแลว คงเหลือแต ณายน ซึ่งเปนปจจัย ก็ทราบไดวา กจฺจายน ลง ณายน ปจจัย เพราะ ณ เมื่อประกอบปจจัยกับศัพทแลว ทานใหลบเสีย เหลือไวแตสระที่ ณ อาศัย เมื่อทราบศัพทเดิมแลว ก็ทราบปจจัยได หรือเมื่อทราบปจจัยแลว ก็ทราบศัพทเดิมไดเหมือนกัน. [อ. น. ]. ถ. วิธีตั้งวิเคราะหแหงโคตตตัทธิตนี้ ทําอยางไร ? จงแสดง ใหเห็นชัด. ต. วิธีตั้งวิเคราะหนั้น ทานใหประกอบศัพทเดิมเปนฉัฏฐีวิภัตติ เอกวจนะ แลวประกอบศัพทที่ใชแทน โคตฺต ศัพท เปนปฐมาวิภัตติ ตามลิงคของตนเรียงไวหลังศัพทเดิม, ในโคตตตัทธิต ทานใช อปจฺจ ที่แปลวา เหลากอ แทน โคตฺต ศัพท ตัวอยางเชน สมณสฺส อปจฺจ สําเร็จรูปเปน สามเณโร แปลไดความเทากับบทวิเคราะห วา เหลา กอแหงสมณะ, อปจฺจ นั้น แมมีอยูในบทวิเคราะหก็จริง แตไม ปรากฏในบทสําเร็จ เพราะลบ อปจฺจ เสีย ใชปจจัยแทน, เฉพาะ ัศัพท สามเณโรนี้ ใช เณร ปจจัยแทน อปจฺจ ศัพท. อนึ่ง การ
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 104 จะลงปจจัยที่ทายศัพทใด ตองลบวิภัตติที่ประกอบอยูกับศัพทนั้นเสีย กอน ใหเหลืออยูแตรูปเดิมจริง ๆ เชน สมณสฺส ตองลบ ส วิภัตติ เหลืออยูแต สมณ ซึ่งเปนรูปเดิม แลวจึงประกอบปจจัยได จะลง ปจจัยทายศัพทที่มีวิภัตติประกอบอยูไมได. [ อ. น.]. ถ. ณ ปจจัยเมื่อจะประกอบกับศัพท ทานใหลบ ณ เสีย ครั้น ลบ ณ แลว ก็เปนอันแลวกัน หรือมีใหเปลี่ยนแปลงอยางไรอีก ? ต. เมื่อลบ ณ แลว ถาสระอยูหนาศัพทเปนรัสสะลวน ไมมี พยัญชนะสังโยคอยูเบื้องหลัง ตองพฤทธิ คือ ทีฆะ อ เปน อา, วิการ อิ เปน เอ, อุ เปน โอ, เวนแตสระที่อยูหนาศัพทเปน รัสสะ มี พยัญชนะสังโยคอยูเบื้องหลัง หรือเปน ทีฆะ ไมตองพฤทธิ ลบ ณ แลวเปนอันแลวกัน, สวนสระที่ ณ อาศัย และสระพยัญชนะอื่น ๆ ที่เหลืออยู ใหประกอบกับศัพทไดทีเดียว ตัวอยางเชน :- ภคินิ ลง เณยฺย ปจจัย เมื่อลบ ณ แลว ตองทีฆะสระที่อักษร ตัวหนาอาศัย คือ อ เปน อา แลวนํา เ-ยย ไปประกอบกับ ภาคินิ สําเร็จรูปเปน ภาคิเนยฺโย แปลวา เหลากอแหงพี่นองหญิง. วิธวา ลง เณร ปจจัย ลบ ณ แลว ตองวิการสระที่อักษร ตัวหนาอาศัย คือ อิ เปน เอ, แลวนํา เ-ร ไปประกอบกับ เวธวา สําเร็จรูปเปน เวธเวโร แปลวา เหลากอแหงแมหมาย. อุปกุ ลง ณว ปจจัย ลบ ณ แลว ตองวิการสระที่อักษรตัว หนาอาศัย คือ อุ เปน โอ, แลวนํา -ว ไปประกอบกับโอปกุ สําเร็จ รูปเปน โอปกโว แปลวา เหลากอแหงอุปกุ.
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 105 ทกฺข ลง ณิ ปจจัย ลบ ณ แลว เอา อิ ที่เหลือประกอบกับ ทกฺข เปน ทกฺขิ เฉพาะศัพทนี้ เมื่อลบ ณ แลว ไมตองพฤทธิหรือ วิการ เพราะ ทกฺ เปนพยัญชนะสังโยค. โคตม ลง ณ ปจจัย ลบ ณ แลว เอา อ ไปประกอบกับ โคตม ก็คงเปนรูปเดิม ไมตองเปลี่ยนแปลง เพราะ โค เปน ทีฆะ สระอยูแลว.[ อ. น. ]. ถ. ภิกฺขุ กับ สามเณโร เปนบทอะไร ? อยางไหน มีมูลเดิม อยางไร ? จงแสดงใหตลอดสาย. ต. ภิกฺขุ เปนบทกิตก, สามเณโร เปนบทตัทธิต, ภิกขุ เปน กัตตุสาธนะ ลงในอรรถแหง ตัสสีล ภิกฺข ธาตุ รู ปจจัย ไมลบที่สุด ธาตุ รัสสะ อู เปน อุ ลบ ร เสีย วิเคราะหวา ภิกฺขติ สีเลนาติ ิภิกฺขุ, สวนสามเณโรนั้น เปนโคตตตัทธิต เณร ปจจัย ทีฆะ อ เปน อา ลบ ณ เสีย วิเคราะหวา สมณสฺส+อปจฺจ= สามเณโร มูลเดิมมีอยางนี้ . [๒๔๖๘ ]. ถ. โคตตตัทธิต เปนตัทธิตนามหรือคุณ ? และเปนไดกี่ลิงค ? จงแสดงตัวอยางดวย. ต. เปนไดทั้งนาม ทั้งคุณ และเปนไดทั้ง ๓ ลิงค ตัวอยางเชน โคตโม ปุงลิงค, โคตมี อิคถีลิงค, โคตม นปุงสกลิงค. [อ. น. ] [ตรตยาทิตัทธิต] ถ. เหตุไร ตัทธิตนี้ จึงเรียกวา ตรตยาทิตัทธิต ? ต. เพราะใชปจจัยแทนศัพทตาง ๆ ไมมีที่สิ้นสุด มี ตรติ ศัพท
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 106 เปนตน. จึงไดชื่ออยางนั้น. [ อ. น. ]. ถ. ตัทธิตนี้ มีปจจัยกี่ตัว ? ไดแกอะไร ? ต. มีตัวเดียว ไดแก ณิก ปจจัย. [อ.น. ]. ถ. ณิก ปจจัย ในโคตตตัทธิตก็มีแลว เมื่อซ้ํากันอยางนี้ จะ รูไดอยางไรวา ศัพทนี้เปนตัทธิตนั้น ? ต. ตองสังเกตความแหงศัพทที่ปจจัยลงแทน ถาไดความใน ตัทธิตไหน ก็รูไดวาเปนตัทธิตนั้น เชน ธมฺมฺโก จะลงแทน อปจฺจ [ เหลากอ] ในโคตตตัทธิต คือแปลวา "เหลากอแหงธรรม" ไมได ความ ก็รูวาเปนตัทธิตนี้ไมได ถาลงแทน ยุตฺต [ ประกอบแลว]. หรือ ิต [ ตั้งอยูแลว ] คือแปลวา ประกอบแลวในธรรม หรือตั้งอยูแลวในธรรม จึงไดความดี เชนนี้ก็รูไดวาเปนตรตยาทิตัทธิต ดังนี้เปนตน. [อ.น. ]. ถ. ตัทธิตนี้ ใช ณิก ปจจัย แทนศัพทอะไรไดบาง ? ต. ใชแทนศัพทตาง ๆ ไมมีจํากัด อาจใชแทนศัพทที่เปน นามนาม คุณนาม กิริยาอาขยาต นามกิตก และกิริยากิตกไดทั้งนั้น แตที่ใชแทนโดยมากนั้น คือ ศัพทกิริยาอาขยาต และกิริยากิตก นอกนั้นก็มีหาง ๆ ในแบบทานยกตัวอยางมาแสดงไวดังนี้ :- ใชแทนศัพท ตรติ เชน นาวิโก ผูขามดวยเรือ. " " สสฏ " เตลิก ระคนแลวดวยงา. " " จรติ " สากฏิโก ผูเที่ยวไปดวยเกวียน. " " ชาโต " ราชคหิโก ผูเกิดในเมืองราชคฤห.
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 107 ใชแทนศัพท วสติ เชน ราชคหิโก ผูอยูในเมืองราชคฤห. " " กต " กายิก อันชนทําแลวดวยกาย. " " วตฺตติ " กายิก เปนไปในกาย. " " นิยุตฺโต " โทวาริโก ผูประกอบในประตู. " " หนฺตฺวา ชีวฺติ " สากุณิโก ผูฆาซึ่งนกเปนอยู. " " สนฺตก " สงฺฆิก ของมีอยูแหงสงฆ. " " ทิพฺพติ " อกฺขิโก ผูเลนดวยสกา. นอกจากนี้ ยังใชแทนศัพทอื่น ๆ อีกมาก แลวแตความของ ศัพทตัทธิตนั้นจะบงถึง. [ อ. น.]" ถ. ตัทธิตทั้งมวล ลวนใชปจจัย จะรูไดวาเปนตัทธิตไหน ตอง อาศัยการแปล ? ถาจริงตามนี้ จงลองแปลศัพทวา ธมฺมิโก ให เปนชื่อของการกรายกฐิน อติเรกลาภ อุบาสก ภิกษุ รวม ๔ นัย พรอมทั้งแสดงปจจัยไมนอยกวา ๒ ตัทธิต และบทวิเคราะหดวย. ต. ธมฺมิโก เปนชื่อของการกราบกฐิน แปลวา อันทําโดย ธรรม [ คือทําถูกระเบียบ], เปนชื่อของอติเรกลาภ แปลวา อันเกิด โดยธรรม [ คือสัมมาชีพ], เปนชื่อของอติเรกลาภ แปลวา ผูตั้งอยู ในธรรม หรือผูประกอบในธรรม, ทั้ง ๓ ชื่อนี้ ลง ณิก ปจจัย ใน ตรยาทิตัทธิต วิเคราะหวา ธมฺเมน+กโต = ธมฺมิโก [ กินตฺถาโร ] ธมฺเมน+ชาโต = ธมฺมิโก [ อติเรกลาโภ]. ธมฺเม + ิโต = ธมฺมิโก ธมฺเม+ยุตฺโต วา = ธมฺมิโก [ อุปาสโก ]. เปนชื่อของภิกษุ แปลวา ผูมีธรรม [ แปลเหมือนอุบาสกก็ได ] ลง อิก ปจจัย ในตทัสสัตถิ-
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 108 ตัทธิต วิเคราะหวา ธมฺโม อสฺส อตฺถีติ ธมฺมิโก [ ภิกขุ ] [ ๒๔๗๑ ]. ถ. ณิก ปจจัย ในตรตยาทิตัทธิต ลงในอรรถเปนหลายอยาง สังเกตอยางไรจึงจะรูไดวา เมื่อลงในศัพทนั้น แปลวาอยางนั้น? ต. สังเกตศัพทนามที่ปรุงขึ้นนั้น และคิดแปลปจจัยใหเขาความ กัน เชน ธมฺมิโก แปลวา ผูตั้งอยูในธรรมก็ได ผูประพฤติธรรม ก็ได สงฺฆิโก เปนของสงฆก็มี เฉพาะสงฆก็มี. [๒๔๕๗ ]. ถ. ณิก ปจจัย ลงในตัทธิตอะไรบาง ? และตางกันอยางไร ? ต. ลงในโคตตตัทธิต ๑, ในตรตยาทิตัทธิต ๑, ตางกันอยางนี้ ลงในโคตตตัทธิต แทนศัพท อปจฺจ ซึ่งแปลวา เหลากอ และมัก ลงในศัพทที่เปนชื่ออสาธารณะ ซึ่งเปนตนโคตร, สวนลงในตรตยาทิ- ตัทธิต ไมกําหนดแนวาลงแทนศัพทอะไร [ เวนศัพท อปจฺจ ] แลว แตไดความ .[ ๒๔๖๐ ]. ถ. จงแปลและตั้งวิเคราะหศัพทวา เสนาสนิโก มาดูสัก ๕ อยาง ? ต. ถาแปลวา ผูอยูในเสนาสนะ วิเคราะหวา เสนาสเน วสตีติ เสนาสนิโก. ถาแปลวา ผูทําซึ่งเสนาสน วิเคราะหวา เสนาสน กโรตีติ เสนาสนิโก. ถาแปลวา เปนผูใหญในเสนาสนะ วิเคราะหวา เสนาสเน+ อิสฺสโร= เสนาสนิโก. ถาแปลวา ผูรักษาซึ่งเสนาสนะ วิเคราะหวา เสนาสน รกฺขตีติ เสนาสนิโก.
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 109 ถาแปลวา ผูเกิดในเสนาสนะ วิเคราะหวา เสนาสเน+ชาโต =เสนาสนิโก. [ อ. น.]. ถ. ตัทธิตนี้ เปนนามหรือคุณ ? การตั้งวิเคราะหในตัทธิตนี้ ถือหลักวิธีอยางไร ? ต. เปนคุณลวน การตั้งวิเคราะหนั้น ตองตั้งรูปตามความที่ แปล เชน ราชคหิโก ถาแปลวา ผูไปสูกรุงราชคฤห ก็ใหประกอบ ศัพทนามที่ปรากฏอยูนั้นเปนทุติยาวิภัตติ และหาศัพทคําวา ไป คือ คจฺฉติ มาวางไวขางหลังศัพทนามนั้น ถาศัพทที่ใชปจจัยแทนนั้น ประกอบรูปเปนกิริยาอาขยาต ตองเติม อิติ (เพราะเหตุนั้น) ไวทาย วิเคราะหทุก ๆ วิเคราะหไป เมื่อไดศัพทอยางนั้นแลว จึงตั้งวิเคราะห ดังนี้ : ราชคห คจฺฉตีติ ราชคหิโก. ถาแปลวา ผูอยูในกรุงราชคฤห ก็ตั้งวิเคราะหวา ราชคเห วสตีติ ราชคหิโก ดังนี้เปนตน. [ อ. น. ] ถ. โทวาริโก ศัพทนี้ ผิดลักษณะทีฆะและวิการศัพทที่เนื่อง ดวย ณ ใชไหม ? เห็นอยางไรจงแถลง. ต. ถาศัพทเดิมเปน ทฺวาร สําเร็จรูปเชนนั้น ก็เปนอันผิดลักษณะ แตบางอาจารยวา ศัพทเดิมเปน ทุวาร จึงวิการ อุ เปน โอ ได, ถา เชนนี้ ไมผิดลักษณะ, อีกอยางหนึ่ง เขาใจวา ศัพทเดิมคงเปน ทฺวาร แตเพื่อไมใหขัดกับสํานวนภาษาที่เขานิยมพูดกัน ทานจึง ประกอบเปนรูปเชนนั้น. [ อ. น. ]. [ ราคาทิตัทธิต ] ถ. ราคาทิตัทธิต ใชปจจัยแทนศัพทกี่ตัว ? คือปจจัยอะไร ?
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 110 ใชแทนศัพทพวกไหนบาง ? ต.ใชปจจัยแทนศัพท ๒ ตัว คือ ณ , แทนศัพทตาง ๆ มี ราคา เปนตน มิไดจํากัดศัพท เชนเดียวกับตรตยาทิตัทธิต แตในแบบที่ ทานแสดงเปนตัวอยางไวดังนี้ :- ใชแทนศัพท รตฺต เชน กาสาว [ ผา ] อันบุคคลยอมแลว ดวยน้ําฝาด. " " อิท มส " มาหิส [ เนื้อนี้ ] ของกระบือ. " " ชาโต " มาคโธ ผูเกิดแลวในแวนแคลนมคธ. " " วสติ " มาคโธ ผูอยูในแวนแควนมคธ. " " อิสฺสโร " มาคโธ ผูเปนใหญในแวนแควนมคธ. " " นิยุตฺโต " กตฺติโก [ เดือน ] ประกอบดวยฤกษ- กัตติกา. " " อธิเต " เวยฺยากรโณ ผูเรียนซึ่งพยากรณ. [อ. น. ]. ถ. ราคาทิตัทธิต เปนนามหรือคุณ ? ตางจากตรตยาทิตัทธิต อยางไรบาง ? ต. เปนคุณลวน, ตางจากตรตยาทิตัทธิตก็เพียงเปนปจจัยเทานั้น คือ ในตรตยาทิตัทธิใช ณิก, ตัทธิตนี้ใช ณ, สวนการตั้งวิเคราะห การแปลเหมือนกัน เปนคุณและมีปจจัยตัวเดียวเหมือนกัน. [ อ. น. ] ถ. ตัทธิตไหนบาง ใชปจจัยแทนศัพทเปนอันมาก ? จงเขียน ศัพทที่ประกอบปจจัยแลวในตัทธิตเหลานั้นมาดู.
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 111 ต. ตรตยาทิตัทธิต ราคาทิตัทธิต ชาตาทิตัทธิต ใชปจจัย แทนศัพทเปนอันมาก, โทวาริโก เปนตรยาทิตัทธิต ลง ณิก ปจจัย. กตฺติโก เปนราคาทิตัทธิต ลง ณ ปจจัย, อนฺติโม เปนชาตาทิตัทธิต ลง อิม ปจจัย. [ ๒๔๖๙]. ถ. นาคริโก นาคโร ก็แปลวา ชาวเมือง เหมือนกัน เปน ตัทธิตเดียวกันหรือตางกัน ? จงวิเคราะหมาดู. ต. ตางกัน, นาคริโกเปน ตรตยาทิตัทธิต ณิก ปจจัย วิเคราะห วา นคเร+ชาโต, นคเร+วสตีติ = ราครโก, นาคโร เปน ราคาทิตัทธิต ณ ปจจัย วิเคราะหอยางเดียวกัน. [ ๒๔๖๔ ]. ถ. ตัทธิตอะไรบาง ใชปจจัยแทนศัพทโดยไมมีจํากัด ? เมื่อ เปนเชนนั้น จะรูไดอยางไรวา ในที่นี้ใชปจจัยแทนศัพทนี้ ในที่นั้น ใชปจจัยแทนศัพทนั้น ? จงชี้แจงมา. ต. ตรตยาทิตัทธิต ราคาทิตัทธิต ชาตาทิตัทธิต ๓ นี้ ใชปจจัย แทนศัพทโดยไมจํากัด รูไดโดยพิจารณาความที่เหมาะแกรูปศัพท และโดยหยั่งถึงความหมายแหงศัพทที่ใชในที่นั้น ๆ เชน เตลิก เปน คุณของ โภชน ก็ตองแปลวา ระคนดวยงา, ราชคหิโก เปนคุณ ของ ชโน ก็ตองแปลวา ผูเกิดในเมืองราชคฤห, หรือผูอยูในเมือง ราชคฤห, ตามความหมายในนั้น. [ ๒๔๗๙ ]. ถ. ณ ปจจัย ในตัทธิต ลงในอรรถอะไรบาง ? และตองทํา วิธีอยางไร ? ต. ณ ปจจัยลงในอรรถ ๕ อยาง คือ โคตตตัทธิต ราคาทิตัทธิต
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 112 สมุหตัทธิต ตทัสสัตถิตัทธิต ภาวตัทธิต. ถาสระที่อยูหนาศัพทเปน รัสสะลวน ไมมีพยัญชนะสังโยคอยูเบื้องหลัง ตองพฤทธิ คือ ทีฆะ อ เปน อา, วิการ อิ เปน เอ, อุ เปน โอ. เวนไวแตสระที่อยูเบื้องหนาศัพท เปน รัสสะ มีพยัญชนะสังโยคอยูเบื้องหลัง หรือ เปน ทีฆะ ไมตองพฤทธิ และ ณ ปจจัยนั้นจะตองลบเสีย คงไวแตสระที่ ณ อาศัย. [ ๒๔๕๘ ]. [ ชาตาทิตัทธิต ] ถ. ตัทธิตนี้ เพราะเหตุไร จึงไดชื่อวา ชาตาทิตัทธิต ? ใช ปจจัย แทนศัพทเทาไร ? อะไรบาง ? ขออุทาหรณประกอบดวย. ต. เพราะใช ปจจัย แทนศัพทตาง ๆ มี ชาต ศัพท เปนตน จึงไดชื่อวา ชาตาทิตัทธิต, ตัทธิตนี้ ใชปจจัยแทนศัพทไดมาก ไมมี จํากัด เชนเดียวกับตรตยาทิตัทธิต และ ราคาทิตัทธิต. ใชปจจัย ๓ ตัว คือ อิม อิย กิย ปจจัย อุทาหรณ ดังนี้ :- อิม ปจจัย เชน ปุริโม [ ชน ] เกิดแลวในกอน. อิย ปจจัย เชน ปณฺฑิตชาติโย [ ชน ] เกิดแลวโดยชาติ แหงบัณฑิต. กิย ปจจัย เชน อนฺธกิโย [ ชน ] ประกอบแลวในที่มืด. [ อ. น. ]. ถ. ชาตาทิตัทธิต เปนนามหรือคุณ ? ทําไมจึงวาอยางนั้น ? โสตฺถิโก โสตฺถิโย แปลวา [ ชน ] ถึงซึ่งความสวัสดี เปนตัทธิต อะไร ? วิเคราะหใหดูดวย. ต. เปนคุณ เพราะมีบทอื่นเปนประธาน, เมื่อเปนคุณ ก็เปนได
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 113 ทั้ง ๓ ลิงค, โสตฺถิโก เปนตรตยาทิตัทธิต วิเคราะหวา โสตฺถึ+ปตฺโต= โสตฺถิโก ลง ณิก ปจจัย, โสตฺถิโย เปนชาตาทิตัทธิต วิเคราะห เหมือนอยางนั้น แตลง อิย ปจจัย .[ อ. น. ]. ถ. การตั้งวิเคราะหชาตาทิตัทธิตนั้น มีกฎเกณฑอยางไรบาง ? ต. มีกฎเกณฑอยางเดียวกับตรตยาทิตัทธิต และ ราคาทิตัทธิต คือไมจํากัดศัพท แลวแตความจะระบุใหประกอบรูปวิเคราะหเชนไร ตัวอยางเชน อนฺติโท ถาแปลวา ผูเกิดแลวในที่สุด ก็ตั้งวิเคราะหวา อนฺเต+ชาโต= อนฺติโม [ ชโน ]. ถาแปลวา ผูประกอบแลวในที่สุด ก็ตั้งวิเคราะหวาอนฺเต + นิยุตฺโต= อนฺติโม [ ชโน ] เปนตน. บาง วิเคราะหก็ตั้งเหมือน ตทัสสัตถิตัทธิต เชน ปุตฺติโม แปลวา ผูมีบุตร ก็ตั้งวิเคราะหวา ปุตฺโต อสฺส อตฺถีติ ปุตฺติโม [ ชโน] . [ อ. น.]. ถ. การตั้งวิเคราะหและคําแปลศัพทของชาตาทิตัทธิตและตทัส- สัตถิตัทธิเหมือนกันเชนนี้ จะสังเกตรูไดแนนอนอยางไรวา เปน ตัทธิตไหน? ปุตฺติมา เปนตัทธิตอะไร ? ตั้งวิเคราะหอยางไร ? ต. ตองสังเกตปจจัยเปนหลัก เพราะตัทธิตทั้งปวงมีปจจัย ประจําเฉพาะตัทธิตนั้น ๆ แลว, ปจจัยใน ๒ ตัทธิตทั้งปวงมีปจจัย อยูแลว ปุตฺติมา ถาเปนพหุวจนะ เปนชาตาทิตัทธิต อิม ปจจัย วิเคราะหวา ปุตฺโต เตส อตฺถีติ ปุตฺติมา[ มาตาปตโร] ถาเปน เอกวจนะ เปนตทัสสัติถตัทธิต อิมนฺตุ ปจจัย วิเคราะห ปุตฺโต อสฺส อตฺถีติ ปุตฺติมา [ ชโน]. ที่เปนรูปเชนนี้ แจกตามแบบ ภควนฺตุ ศัพท. [ อ. น. ].
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 114 [ สมุหตัทธิต ] ถ. สมุหตัทธิต หมายความวากระไร ? มีปจจัยกี่ตัว ? อะไร บาง ? และปจจัยเหลานั้น ปจจัยตัวไหน เปนเครื่องหมายลิงคอะไร ? ต. หมายความวา ตัทธิตที่ใชปจจัยแทน สมุห ศัพท ซึ่งแปล วา ความประชุม มีปจจัย ๓ ตัว คือ กณฺ ณ ตา, กณฺ ณ ๒ ตัวนี้ เมื่อประกอบศัพทแลว เปนเครื่องหมายปุงลิงค เชน มานุสโก มายุโร เปนตน, ตา เปนเครื่องหมายอิตถีลิงค เชน สหายตา เปนตน . [ อ. น.]" ถ. ตัทธิตนี้ เปนคุณหรือนาม ? ตางจากราคาทิตัทธิตอยางไร บาง ? ต. เปนนามแท, ตางจากราคาทิตัทธิต คือ ราคาทิตัทธิต เปน คุณนามลวน เปนได ๓ ลิงค และใช ณ ปจจัย แทนศัพทไมมีจํากัด ี่ตั้งแต ราค ศัพท เปนตนไป, มี ณ ปจจัย ใชแทนศัพทตัวเดียว. สวน ตัทธิตนี้เปนนาม ใชปจจัยแทน สมุห ศัพท ๓ ตัว มีจํากัดใชแทน ไดแต สมุห ศัพทเทานั้น ไมทั่วไป, เมื่อกลาวถึงรูปวิเคราะหก็ตางกัน ในราคาทิตัทธิต ไมมีนิยมแนนอนตายตัวลงไป, ยอมแลวแตศัพท ตัทธิตนั้นจะบงความเปนอยางใด ก็ตั้งวิเคราะหตามรูปความนั้น, สวน ตัทธิตนี้ ศัพทหนาซึ่งเปนนาม มีจํากัดใหประกอบเปนฉัฏฐีวิภัตติ พหุวจนะ, ศัพทหลังใช สมุห ศัพท เปนปฐมาวิภัตติ, บทปลง เปน เอกวจนะ เปนได ๒ ลิงค คือ ปุงลิงคและอิตถีลิงคเทานั้น ตัวอยาง วิเคราะหดังนี้ : ชนาน+สมุโม = ชนตา เปนตน. [ อ. น. ]. ถ. เพราะเหตุไร ในรูปวิเคราะหแหงตัทธิตนี้ ทานจึงบังคับให
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 115 ประกอบศัพทนาม เปนพหุวจนะ ? ลองประกอบ มหิส ศัพท ดวย ปจจัยทั้ง ๓ นั้นมาดู. ต. เพราะ สมุห ศัพท ซึ่งประกอบวา ความประชุม อยูเบื้องหลัง ซึ่งบงความถึงนามมีจํานวนมาก ถาคนเดียวหรือสิ่งเดียว เรียกวา ประชุมไมได ฉะนั้น จึงตองประกอบศัพทหนา เปน พหุวจนะ จะ ประกอบเปนเอกวจนะ ใชไมได. มหิส ประกอบดวยปจจัย ๓ ตัว นั้น มีรูปดังนี้ : กณฺ ปจจัย มาหิสโก, ณ ปจจัย มาหิโส, ตา ปจจัย มหิสตา. [ อ. น.]. ถ. นคร ศัพท ถาประสงคความวา ประชุมแหงชาวเมืองเปน ตัทธิตอะไร ? จงตั้งวิเคราะหมาดู. ต. นคร ศัพท ถาประสงคความวา ประชุมแหงชาวเมือง เปน ราคาทิตัทธิตกอน แลวเปน สมุหตัทธิต อีกชั้นหนึ่ง, ตั้งวิเคราะห อยางนี้ : นคเร+ชาโต=นาคโร, ตสฺมึ+วสตีติ วา = นาคโร, นาคราน + สมุโห = นาครตา. [ ๒๔๖๐ ]. ถ. คามตา เปนตัทธิตอะไรบาง ? แปลวากระไร ? จงแสดง ความเปนไปของศัพท ตั้งแตเปนนามจนถึงตัทธิตนี้. ต. คามตา เปนสมุหตัทธิต แปลวา ประชุมแหงชาวบาน, เปน ภาวตัทธิต แปลวา ความเปนแหงชาวบาน, คาโม [ บาน ] เปนนาม, คาเม+วสตีติ= คาโม เปน ราคาทิตัทธิต, คามาน+สมุโห = คามตา เปน สมุหตัทธิต, คาสฺส+ภาโว = คามตา เปน ภาวตัทธิต. [ ๒๔๖๖]
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 116 ถ. แปลโวหาร วา ประชุมแหงชาวเมือง แปลตามพยัญชนะ วา ประชุมแหงชนเกิดในเมือง หรือวา ประชุมแหงชนอยูในเมือง ดังนี้ เปนตัทธิตอะไร ? วิเคราะหอยางไร ? ต. เปน ราคาทิตัทธิต กอน แลวเปน สมุหตัทธิต อีกชั้นหนึ่ง วิเคราะหวา นคเร+ชาตา=นาครา, ตสฺมึ+วสนฺตีติ วา= นาครา, เตส+สมุโม=นาครตา.[๒๔๗๓]. ถ. จงชี้ขอที่ตางกันของศัพทที่ลง ณ ปจจัยในตัทธินั้น ๆ มา ใหครบ พรอมทั้งวิเคราะหตัวอยาง. ต. ในโคตตตัทธิต ลงแทนศัพท คือ อปจฺจ เชน วิเคราะห วา โคตมสฺส + อปจฺจ= โคตโม, ในราคาทิตัทธิต ลงแทนศัพทตาง ๆ มี รตฺต ศัพทเปนตน เชน วิเคราะหวา กวาเวน+รตฺต=กาสาว, ในสมุหตัทธิต ลงแทน สมุห ศัพท เชน วิเคราะห วา มนุสฺสาน+ สมุโห=มานุโส, ในตทัสสัตถิตัทธิต ลงแทน อตฺถิ ศัพท เชน วิเคราะห วา สทฺธา อสฺส อตฺถีติ สทฺโธ, ในภาวตัทธิต ลงแทน ภาว ศัพท เชน วิเคราะหวา วิสมสฺส+ภาโวช=เวสม. [๒๔๗๕ ]. [ ฐานตัทธิต ] ถ. ฐานตัทธิต มีปจจัยกี่ตัว ? อะไรบาง ? และปจจัยนี้ ใช แทนศัพทอะไร ? ต. มี ๑ ตัว คือ อีย แตใช เอยฺย ปจจัย แทนบางก็ได เชน ทกฺขิเณยฺโย ใชแทน ฐาน ศัพท ซึ่งแปลวา ที่ตั้ง และใชแทน อรห ศัพท ซึ่งแปลวา ควร บาง, ในสัททนีติวา อีย ปจจัย ลงในอรรถ
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 117 อันอื่นไดบาง เชน อุปาทานาน+หิต=อุปาทานีย แปลวา เกื้อกูล แกอุปาทานทั้งหลาย, อุทเร+ภว = อุทรีย [ โภชนะ] มีในทอง, โดย นัยนี้ อีย หรือ เอยฺย ยอมใชแทนศัพททั้ง ๔ คือ ฐาน [ ที่ตั้ง ] อรห [ ควร ] หิต [ เกื้อกูล ] ภว [ มี ]. [ อ. น. ]. ถ. ฐานตัทธิต เปนนามพวกไหน ? โภชนีย ตั้งวิเคราะห อยางไร ? ต. เปนพวกคุณนาม, วิเคราะหวา โภชนสฺส + าน = โภชนีย [ ภาชนะ ] เปนที่ตั้งแหงโภชนะ, โภชน อรหตีติ โภชนีย [ วัตถุ] ยอมควรซึ่งโภชนะ เหตุนั้น จึงชื่อวา โภชนีย, โภชนสฺส + หิต = โภชนีย [ วัตถุ] เกื้อกูลแกโภชนะ ชื่อโภชนียะ, โภชเน+ภว = โภชนีย [ วัตถุ ] มีในโภชนะ ชื่อวา โภชนียะ, จะใชอยางใดอยางหนึ่งก็ได. [ อ. น.] ถ. ปจจัยในตัทธิตนี้ ใชประกอบกับศัพทพวกไหน ? ต. ใชประกอบกับศัพทหลายพวก แตที่ปรากฏโดยมาก ก็คือ ศัพทนามนาม และ ศัพทนามกิตก. [ อ. น. ]. [ พหุลตัทธิต ] ถ. พหุลตัทธิตใชปจจัยอะไรแทนพหุลศัพท ? ต. ใช อาลุ ปจจัย แทน. [ อ. น.]" ถ. ทําไม ในวิเคราะหทานจึงใช ปกติ แทน พหุล เลา ? ต. เพราะ ปกติ มีเนื้อความอยางเดียวกับ พหุล แมในภาษา ไทยเอง เชนคําวา ทําบาปเปนปกติ ก็หมายความวา ทําบาปเสมอ
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 118 หรือทําบาปมากนั่นเอง เพราะฉะนั้น จึงใชแทนกันได. [ อ.น.] ถ. ตัทธิตนี้ เปนไดกี่ลิงค ? เพราะเหตุไร จึงเปนไดเชนนั้น ? ต. เปนได ๓ ลิงค เพราะเปนคุณนาม ซึ่งเปนบทอื่นเปนประธาน เชน สีตาลุ [ ประเทศ] มีหนาวมาก เปนตน. ศัพทที่สําเร็จรูปเปน ตัทธิตนี้แลว คงรูปอยูอยางนั้นทั้ง ๓ ลิงค ไมตองเปลี่ยนแปลง เพราะ เปนศัพท อุ การัตน ซึ่งมีทั้ง ๓ ลิงค. [ อ. น.] ถ. ปจจัยในตัทธิตนี้ ใชประกอบกับศัพทพวกไหน ? ต. โดยมาก ใชประกอบกับศัพทพวกนามนาม. [ อ. น. ] ถ. จงตั้งวิเคราะห ทยาลุ ศัพท มาดูดวย ? ต. ทยา อสฺส ปกติ ทยาลุ [ ชโน ] แปลวา ความเอ็นดูเปน ปกติของชั้น [ ชนนั้น ] ชื่อวา มีความเอ็นดูเปนปกติ, ทยา อสฺส พหุลา วา ทยาลุ [ ชโน ] แปลวา อีกอยางหนึ่ง ความเอ็นดูของชน นั้นมาก [ ชนนั้น ] ชื่อวา มีความเอ็นดูมาก. [ อ.น. ]. [ เสฏฐตัทธิต ] ถ. ในเสฏฐตัทธิต มีปจจัยกี่ตัว ? และตัวไหน ใชในอรรถ อยางไร ? ต. มี ๕ ตัว ตร อิยิสฺสก อิย ใชหมายความเปรียบ อุทาหรณ วา ปาปตโร ปาปยิสฺสโก ปาปโย เปนบาปกวา, ตม อิฏ ใช หมายความถึงที่สุด อุทาหรณวา ปาปตโม ปาปฏโ เปนบาปที่สุด แปลวา ไมมีพวกอื่นบาปเหมือน. [๒๔๕๘ ].
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 119 ถ. ปจจัยในเสฏฐตัทธิต มีเทาไร ? ใชในที่ตางกันอยางไร ? ต. มี ๕ คือ ตร อิยิสฺสา อิย อิกฺ. ในปจจัย ๕ ตัวนี้ ตร อิยิสฺสก และ อิย ลงในวิเสสคุณศัพท, ตม และ อิฏ ลงใน อติวิเสสนคุณศัพท. สวน อิยิสฺสก ไมมีในที่อื่น นอกจาก ปาปนิสฺสโก ที่ทานยกขึ้นเปนอุทาหรณในคัมภีรศัพทศาสตรนั้น ๆ. [ ๒๔๗๐]. ถ. อิย ปจจัย ลงในอรรถแหง ตัทธิต อะไรบาง ? ศัพทที่ ประกอบปจจัยนี้แลว ตองเปนคุณนามทั้งนั้นมิใชหรือ ถาเชนนั้น จะจัดเปนชั้นยิ่งและหยอนตามคุณศัพทนั้น ๆ อยางไร ? ต. ลงในชาตาทิตัทธิต และ เสฏฐตัทธิต. เปนอยางนั้น จัด เปนชั้นยิ่งและหยอนตามคุณศัพทนั้น ๆ ดังนี้ : ที่ลงในชาตาทิตัทธิต เปนชั้นปกติ, ที่ลงในเสฏฐตัทธิต เปนชั้นวิเสส.[ ๒๔๖๒ ]. ถ. ปจจัย ๕ ตัวนั้น ตัวไหนใชนอยที่สุด ? และเปนเครื่องหมาย คุณนามชั้นไหน ? ต. อิยิสฺสก ใชนอยที่สุด มีใชประกอบกับ บาป เปน ปาป- ิยิสฺสโก ที่แสดงไวเปนตัวอยางในแบบเทานั้น นอกจากนั้นไมปรากฏ เปนเครื่องหมายคุณนามชั้นวิเสส. [ อ. น. ] ถ. ปจจัยในเสฏฐตัทธิต นิยมลงในศัพทพวกไหน ? เมื่อลง แลว จัดเปนนามศัพทพวกไหน ? ต. นิยมลงในศัพทคุณนามชั้นปกติ เชน ปาปตโร ปาปตโม ปาปโย ปาปฏโ เปนตน เมื่อลงแลวจัดเปนคุณนามชั้นวิเสสบาง อติวิเสสบาง. [ อ. น.].
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 120 ถ. เสยฺโย เชยฺโย ลงปจจัยอะไร ? ทําไมจึงเปนรูปอยางนั้น มีวิเคราะหอยางไร ? ต. ลง อิย ปจจัย, ที่เปนรูปเชนนั้น คือ เสยฺโย มูลศัพทเปน ส เมื่อลง อิย ตามปกติตองเปน สิโย แตไมถูกกับภาษานิยม ทานจึง ใหแปลง อิย เปน เอยฺย เขากับ ส ก็เปน เสยฺโย, เชยฺโย มูลศัพท เปน ช ลงปจจัยนั้นแลว ก็แปลงเปนอยางเดียวกันกับ เสยฺโย. ศัพท ทั้ง ๒ นี้ กอจะตั้งวิเคราะห ตองทราบอรรถเสียกอน. ส เปนไป ในอรรถแหง ปสฏ ที่แปลวา ประเสริฐ.ช เปนไปในอรรถแหง วุฑุฒ ที่แปลวา เจริญ. วิเคราะหอยางนี้ อยฺจ ปสฏโ อยฺจ ปสฏโ, อยมิเมส วิเสเสน ปสฏโติ เสยฺโย [ ชโน ] ชนนี้ ประเสริฐดวย ชนนี้ ประเสริฐดวย, ชนนี้ ประเสริฐ โดยวิเศษ แหง [ กวา] ชนเหลานี้ เพราะฉะนั้น ชนนี้ จึงชื่อวา ประเสริฐกวา. อยฺจ วุฑฺโฒ อยฺจ วุฑฺโฒ, อยมิเมส วิเสเสน วุฑฺโฒติ เชยฺโย [ ชโน ] ชนนี้ เจริญดวย ชนนี้ เจริญดวย , ชนนี้ เจริญโดยวิเศษ แหง[ กวา] ชนเหลานี้ เพราะฉะนั้น ชนนี้ จึงชื่อวา เจริญกวา. [ อ. น.]. ถ.กนิโย เสฏโ เชฏโ ศัพทไหน เปนศัพทชั้นไหน ? ิวิเคราะหอยางไร ? ต. กนิโย เปนคุณศัพทชั้นวิเสส, สเฏโ เชฏฏโ เปนคุณศัพท ชั้นอติวิเสส กนิโย ออกจากศัพทวา กน เปนไปในอรรถแหง ยุว
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 121 แปลวา หนุมนอย วิเคราะหวา อยฺจ ยุวา อยฺจ ยุวา, อยมิเมส วิเสเสน ยุวาติ กนิโย [ ชโน ] ชนนี้ หนุมนอยดวย ชนนี้ หนุม นอยดวย,ชนนี้ หนุมนอยกวา. สวน เสฏโ เชฏโ มีมูลศัพทและ เชยฺโย ดังที่กลาวมาแลว.[ อ. น.]. ถ. วิเคราะหที่ทานวางไวในสําหรับศัพททั่วๆ ไป นอกจากที่ กลามาแลวนั้น เปนอยางไร ? จงตั้ง ปาปตโร มาดูเปนตัวอยาง. ต. เปนดังนี้ :สพฺเพ อิเม ปาปา, อยมิเมส วิเสเสน ปาโปติ ปาปตโร [ ชโน ] ชนทั้งหลาย เหลานี้ ทั้งปวง เปนบาป, ชนนี้ เปนบาปโดยวิเศษแบง (กวา) ชนทั้งหลายเหลานี้ เพราะเหตุนี้ ชนนี้ จึงชื่อวา เปนบาปกวา. แมศัพทอื่น ๆ ก็จงตั้งวิเคราะหตามแบบนี้ เปลี่ยนแต ปาปา กับ ปาโป ในวิเคราะห. เมื่อจะตั้งวิเคราะหศัพทอื่น ใหประกอบ ศัพทอื่นวางลงแทนที่ ปาปา ปาโป นั้น ใชแบบเดียวกันทั้งที่เปนวิเสส คุณนาม ทั้งอติวิเสสคุณนาม. [ อ. น.]. ถ. จงประกอบ ปุฺ ตามปจจัยทั้ง ๕ มาดู ? ต. ปุฺตโร ปุฺตโม ปุฺิยิสฺสโก ปุฺิโย หรือ ปุฺเยฺฌย ปุฺิฏโ. [ อ. น. ]. ถ. ปณฺฑิต ศัพท ถาถือความวา ชนมีชาติแหงบัณฑิตอยาง หนึ่ง เกิดแลวโดยชาติแหงบัณฑิตอยางหนึ่ง เปนบัณฑิตกวาอยาง
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 122 หนึ่ง อยางไหน เปนตัทธิตอะไร ? ปจจัยอะไร ? จงตั้งวิเคราะหมาดู. ต. ปณฺฑิต ศัพท ถาถือความวา ชนมีชาติแหงบัณฑิต เปน ชาตาทิตัทธิต อิย ปจจัย วิเคราะหวา ปณฺฑิตชาติ อสฺส อตฺถีติ ปณฺฑิตชาติโย. ถาประสงคความวา ชนเกิดแลวโดยชาติแหงบัณฑิต ก็เปนชาตาทิตัทธิต อิต ตร ปจจัย อยางเดียวกัน วิเคราะหวา ปณฺฑิต- ชาติยา+ชาโต = ปณฺฑิตชาติโย, ถาประสงคความวา ชนเปนบัณฑิต กวา เปน เสฏฐตัทธิต ตร ปจจัย วิเคราะหวา สพฺเพ อิเม ปณฺฑิตา อยมิเมส วิเสเสน ปณฺฑิโตติ ปรฺฑิตตโร. [ ๒๔๖๒ ]. [ ตทัสสัตถิตัทธิต ] ถ. ตัทธิตนี้ ใชปจจัยแทนศัพทกี่ตัว ? อะไรบาง ? และใชแทน ศัพทอะไร ? ต. ใชปจจัย ๙ ตัว คือ วี ส สี อีก อี ร วนฺตุ มนฺตุ ณ ในสัททนีติปกรณ ทานเพิ่ม อิมนฺตุ ปจจัย เขาดวย เชน ปาปมา เปนตน. ใชแทน อตฺถิ ศัพท ซึ่งแปลวา มีอยู. [ อ. น. ]. ถ. ตัทธิตนี้ จัดเปนนามหรือคุณ ? หรือเปนไดทั้ง ๒ ? จง แสดงอุทาหรณใหดูปจจัยละ ๑ อุทาหรณ. ต. เปนคุณลวน เปนนามไมได อุทาหรณวา เมธาวี ลง วี ปจจัย, สุเมธโส ลง ส ปจจัย, ตปสี ลง สี ปจจัย, ทณฺฑิโก ลง อิก ปจจัย, ทณฺฑี ลง อี ปจจัย, มธุโร ลง ร ปจจัย, สีลวา ลง วนฺตุ ปจจัย, สติมา ลง มนฺตุ ปจจัย, สทฺโธ ลง ณ ปจจัย. [ อ. น. ]. ถ. ในปจจัย ๙ ตัวนั้น ตัวไหนนิยมลงในศัพทอยางไร ? ต. วี ปจจัย นิยมลงในศัพทที่เปน อา การันต ในอิตถีลิงค.
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 123 สี ปจจัย นิยมลงในศัพทที่เปน มโนคณะบางตัว. วนฺตุ " " " อ อา การันต. มนฺตุ " " " อิ อุ การันต. นอกจํานี้ ไมนิยมลงเฉพาะศัพทนั้นศัพทนี้. [ อ. น. ]. ถ. อายสฺมา แปลวา ผูมีอายุ ลงปจจัยอะไร ? มีวิเคราะห อยางไร ? ไฉนจึงเปนรูปเชนนั้น ? ต. ลง มนฺตุ ปจจัย วิเคราะหวา อายุ อสฺส อตฺถีติ อายสฺมา [ ชโน ]. การที่เปนรูปเชนนั้น คือ แปลง อุ แหง อายุ ศัพท เปน อสฺ เขากับ อาย เปน อายสฺ ลง มนฺตุ ปจจัย เปน อายสฺมนฺตุ แจกตาม แบบ ภควนฺตุ ศัพท จึงเปน อายสฺมา. [ อ. น.]. ถ. โภโค โภคี ยสสี ศัพทไหนแปลวาอยางไร ? ลงปจจัย อะไร ? วิเคราะหอยางไร ? ต. โภโค แปลวา [ ชน ] มีโภคะ ลง ณ ปจจัย วิเคราะหวา โภโค อสฺส อตฺถีติ โภโค [ ชโน ]. โภคี แปลและวิเคราะหเหมือนกัน แปลกจาก โภโค เพราะ ลง อี ปจจัย เทานั้น. ยสสี แปลวา [ ชน ] มียศ ลง สี ปจจัย วิเคราะหวา ยโส อสฺส อตฺถีติ ยสสี [ ชโน ]. [ อ. น. ]. ถ. วิเคราะหของตัทธิตนี้ ทานวางระเบียบไวอยางไร ? จง อธิบาย. ต. วางนามนามที่จะประกอบกับปจจัยไวตน ตามลิงคของตน,
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 124 วางสัพพนาม คือ อสฺส ซึ่งเปนตัวประธานของศัพทตัทธิตไวที่ ๒, วาง อตฺถิ ซึ่งใชปจจัยแทนในศัพทตัทธิตไวที่ ๓, วาง อิติ ซึ่งเปนเหตุไวที่ ๔, วางศัพทตัทธิต ซึ่งเรียกวาบทปลงไวที่ ๕, ตัวอยางเชน ปฺา อสฺส อตฺถีติ ปฺวา เปนตน. [ อ. น. ]. ถ. ธมฺมิโก ก็ดี อนาถปณฺฑิโก ก็ดี ตางก็เปนชื่อของอุบาสก แตมีวิเคราะหและปจจัยตางกันหรือไม ? อธิบาย. ต. ธมฺมิโก ทานแปลวา ตั้งอยูในธรรม ก็มี ประกอบในธรรม ก็มี ถาตามนี้ เปนอันลง ณิก ปจจัย ในตรตยาทิตัทธิต วิเคราะห วา ธมฺเม+ิโต=ธมฺมิโก, ธมฺเม+ยุตฺโต วา = ธมฺมิโก. แตถาจะ สังเกตศัพท ธมฺมิโก ใสคําวา สสีลวา ปฺวา ธมฺมิโก สิยา จะ เห็นวาลง อิก ปจจัย ในตทัสสัตถิตัทธิต วิเคราะหวา ธมฺโม อสฺส อตฺถีติ ธมฺมิโก. สวนศัพท อนาถปณฺฑิโก นั้น ลง อิก ปจจัย ใน ตทัสสัตถิตัทธิต วิเคราะหวาอนาถาน ปณฺโฑ เอตฺถ ๑ อตฺถีติ อนาถปณฺฑิโก. [ ๒๔๖๓ ]. ถ. อนฺติมา ชุติมา ปุตฺติมา สตฺตมา ศัพทไหน ลงปจจัยอะไร ? มีรูปเปนลิงคไหน ? ถาตองการใชในลิงคอื่น จะทําอยางไร ? ต. อนฺติมา อิม ปจจัย, ชุติมา มนฺตุ ปจจัย, ปุตฺติมา อิมนฺตุ ปจจัย, สตฺตมา ม ปจจัย, ชุติมา ปุตฺติมา เปน ปุงลิงค,ถาตองการใช ใน อิตถีลิงค ตองเปน ชุติมตี ปุตฺติมนฺตี , นปุงสกลิงค ชุติม ชุติมนฺต ๑. ตามแบบใช อสฺส แตที่ใช เอตฺถ นั้น ถือตามแบบที่มีใน มังคลัตถทีปนี เลม ๑ หนา ๗ ซึ่งแกศัพทนี้. [ อ. น. ].
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 125 ปุตติม ปุตฺติมนฺต, อนฺติมา สตฺตมา เปนอิตถีลิงค. ถาตองการใช ในปุงลิงค ตองเปน อนฺติโม สตฺตโม, นปุงสกลิงค อนฺติม สตฺตม. [ ๒๔๗๑ ]. [ ปกติตัทธิต ] ถ. ตัทธิตนี้ มีปจจัยกี่ตัว ? คืออะไร ? ใชแทนศัพทอะไรบาง ? ต. มี ๑ ตัว คือ มย, ใชแทนศัพทกิริยา คือ ปกต ซึ่งแปลวา ทําแลว บาง, ใชแทนศัพทนาม คือ วิการ บาง. [ อ. น. ]. ถ. มย ปจจัย นิยมลงในศัพทชนิดไหน ? จงแสดงตัวอยางดวย. ต. นิยมลงในศัพทที่เปนนาม เชน สุวณฺณ ทอง, มตฺติกา ดิน, อย เหล็ก, ทารุ ไม เปนตน.[ อ. น. ]. ถ. ตัทธิตนี้ เปนนามหรือคุณ, ศัพทวา โสวณฺณมย อันบุคคล ทําแลวดวยทอง หรือเปนวิการแหงทอง ตั้งวิเคราะหอยางไร ? ทําไม จึงตองวิการ อุ เปน โอ หรือ มย ปจจัย มีลักษณะเชนเดียวกับ ณ ปจจัย อยางนั้นหรือ ? ต. เปนคุณ, โสวณฺมย แปลวา อันบุคคลทําแลวดวยทอง วิเคราะหวา สุวณฺเณน+ปกต = โสวณฺณมย [ ภาชน ] , แปลวา , เปน วิการแหงทอง วิเคราะหวา สุวณฺณสฺส+วิการโร = โสวณฺณมย [ ภาชน ], ที่ตองวิการ อุ เปน โอ นั้น หาเปนเพราะอํานาจ มย ปจจัย ไมเพราะ มย ปจจัย ไมมีลักษณะเชน ณ ปจจัย เลย โดยมาก เมื่อ ลง มย ปจจัย แลว ไมมีเปลี่ยนแปลงแตอยางใดอยางหนึ่ง เชน มตฺติกามย ทารุมย เปนตน แตที่ โสวณฺณมย ที่วิการ อุ เปน โอ นั้น
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 126 เปนไปตามความนิยมของภาษา เพื่อใหถอยคําไพเราะ. [ อ. น. ]. ถ. อโยมย เจโตมย ๒ ศัพทนี้ เมื่อพิจารณา ก็เห็นไดชัดวา ผิดปกติ เพราะแปลง อ เปน โอ การที่เปนเชนนั้น เพราะ มย ปจจัย หรือเพราะอะไร ? ต. ไมใชเพราะ มย ปจจัย เปนเพราะลักษณะของศัพท มโนคณะตางหาก คือ ศัพทมโนคณะ เมื่อเขาสมาสหรือประกอบกับ ศัพทอื่นแลว เอาสระที่สุดของตนเปน โอ ได, อย เจต ๒ ศัพทนี้ ก็ เปนศัพทมโนคณะ จึงตองเปนไปตามลักษณะของตน. [ อ. น.]. [ ปูรณตัทธิต ] ถ. ปูรณตัทธิต มีปจจัยเทาไร ? อะไรบาง ? ใชแทนศัพทอะไร ? ต. มี ๕ คือ ติย ถ  ม อี. ใชแทน ปูรณ ซึ่งแปลวา เปนที่เต็ม. [ อ. น.]. ถ. ปจจัยทั้ง ๕ นี้ มีกฎเกณฑใหลงในศัพทพวกไหนหรือไม ? เมื่อลงกับศัพทพวกนั้นแลว ทําศัพทพวกนั้นใหคงที่อยูหรือเปลี่ยน แปลงเปนอยางไร ? จงแสดงตัวอยางใหเห็นดวย. ต. ใหลงในศัพทปกติสังขยาอยางเดียว ลงในศัพทนามหรือ คุณไมได เมื่อลงแลว ทําปกติสังขยาใหเปนปุรณสังขยา ตัวอยาง เชน เอกาทส ๑๑ เปนปกติสังขยา ลง ม ปจจัย เปน เอกาทสโม แปลวา ที่ ๑๑, ลง อี ปจจัย เปน เอกาทสี แปลวา ที่ ๑๑ เปน ปูรณสังขยา . [ อ. น. ]. ถ. ตัทธิตนี้ เปนคุณทั้งหมดใชไหน ? ถาใช ก็คงเปนไดทั้ง ๓
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 127 ลิงค หรืออยางไร ? ต. ใช, แตศัพทที่ลง อี ปจจัย เปนไดแตอิตถีลิงคอยางเดียว สวนศัพทที่ลงปจจัยนอกนั้น เปนได ๓ ลิงค. [ อ. น.]. ถ. ปจจัยในปูรณตัทธิต ปรากฏวา ตองประกอบกับศัพท สังขยา จะเพียงแตเปนสังขยาแลวก็ประกอบไดทุกตัว หรือมีจํากัด อยางไร ? จงอธิบาย. ต. ไมใชวาเพียงเปนศัพทสังขยาแลว จะประกอบไดทุกตัวไป ตองมีจํากัดอยางนี้ คือ ปจจัยเหลานั้น บางตัวประกอบไดในสังขยา บางศัพท เชน ติย ประกอบไดเฉพาะ ทฺวิ กับ ติ. ถ ประกอบได เฉพาะ จตุ.  ประกอบไดเฉพาะ ฉ. อีก ประกอบไดตั้งแต เอกาทส ถึง อฏารส ที่ใชในอิตถีลิงค, นอกจากนี้ ใช ม ประกอบทั้งสิ้น. [ ๒๔๗๖ ]. ถ. ปจจัยในปูรณตัทธิต ใชประกอบไดในสังขยาบางศัพท คือ ติย ประกอบไดเฉพาะแต ทฺวิ กับ ติ. ถ ประกอบไดเฉพาะ จตุ.  ประกอบไดเฉพาะ ฉ. อี ประกอบไดเฉพาะตั้งแต เอกาทส ถึง อฏารส ที่ใชในอิตถีลิงค, นอกจากนี้ใช ม ประกอบทั้งสิ้น. [ ๒๔๖๗ ] ถ. อี ปจจัย ในตทัสสัตถิตัทธิต กับ ปูรณตัทธิต มีวิธีใชตาง กันอยางไร ? ต. อี ปจจัย ในตทัสสัตถิตัทธิต ใชประกอบกับนามนาทั่วไป
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 128 สวนในปูณณตัทธิต ใชประกอบกับปกติสังขยา ตั้งแต เอกาทส ถึง อฏารส เทานั้น ใชตางกันอยางนี้. [ ๒๔๖๘ ]. ถ. อี ปจจัย ทานใหลงในสังขยาตั้งแต เอกาทส ถึง อฏารส ถาจะใหปจจัยอื่นมาลงกับสังขยาเหลานี้ จะขัดของอยางไรบางหรือไม ? ต. ถาจะใหเปนอิตถีลิงค ใชปจจัยอื่นลง ยอมขัดของ ตอง ใชลงไดแต อี ปจจัย เทานั้น ถาจะใชปจจัยอื่นลง ตองเปนลิงคอื่น ถาใหเปนลิงคอื่น ลง ม ปจจัยได เชน เอกาทสโม เปนตน. [ อ. น. ]. ถ. คําวา อฑฺฒ ซึ่งแปลวา กึ่ง นั้น ไดแกจํานวนเทาไร ? และใชอยางไรบาง ? ต. จะวาไดแกจํานวนเทาไรนั้น ไมแน เพราะคําวา กึ่ง กินความกวาง ไมทราบวา กึ่ง ของอะไร, ถาเปนกึ่งของจํานวนหนวย ก็ไดแก ๑ สวน ใน ๒ สวน เชน ๑ สตางค แบงครึ่งเปน ๒ สวน กึ่ง หนึ่งก็ไดแกครึ่งสตางค, ถาเปนกึ่งของจํานวน ๑๐ ก็ไดแกจํานวน ๕ ถาเปนกึ่งของจํานวน ๑๐๐ ก็ไดแกจํานวน ๕๐ , ถาเปนกึ่งของ จํานวน ๑๐๐๐ ก็ไดแกจํานวน ๕๐๐, แมจํานวนยิ่งขึ้นไป ก็ใหถือ โดยนัยนี้. ศัพทนี้ ในวิเคราะห ทานใหประกอบเปนตติยาวิภัตติ คือ อฑฺฌฒน ซึ่งแปลวา ทั้งกึ่ง เชน อฑฺฌฒน+ตติโย= อฑฺฒเตยฺโย แปลวา ที่สามทั้งกึ่ง ไดแก สองครึ่ง, ที่วาที่ ๓ นั้น หมายถึงจํานวน เต็ม ที่วาทั้งกึ่งคือ ครึ่งของที่ ๓.[อ. น. ]. ถ. จงประกอบสังขยา จตุ จตุทฺทส ดวยปจจัยในปูรณตัทธิต มาดู พรอมดวยวิเคราะห?
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 129 ต. จตฺนฺน+ปูรโณ= จตุตฺโต [ ชน ] เปนที่เต็มแหงชนทั้งหลาย ๔ ชื่อที่ ๔ ลง ถ ปจจัย, จตุทฺทสนฺน + ปูรโณ = จตุทฺทสโม [ ชน ] เปนที่เต็มแหงชนทั้งหลาย ๑๔ ชื่อที่ ๑๔ ลง ม ปจจัย, จตุทฺทสนฺน+ ปูรณี=จตุทฺทสี [ หญิง] แปลเชนเดียวกัน ลง อี ปจจัย. [ อ. น.]" ถ. เตชสี กับ เตชสี ตางกันอยางไร ? ต. ตางกันอยางนี้ เตชสี เปนตทัสสัตถิตัทธิต ลง สี ปจจัย แปลวา มีเดช วิเคราะหวา เตโช อสฺส อตฺถีติ เตชสี. เตรสี เปน ปูรณตัทธิต ลง อี ปจจัย แปลวา ที่๑๓ วิเคราะหวา เตรสนฺน+ ปูรณี= เตรสี. [๒๔๖๖]. [ สังขยาตัทธิต ] ถ. สังขยาตัทธิต มีปจจัยกี่ตัว ? ใชแทนศัพทอะไร ? จงแสดง อุทาหรณดวย. ต. มีปจจัย ๑ ตัว คือ ก, ใชแทนศัพท คือ ปริมาณ ซึ่ง แปลวา เครื่องกําหนดนับ ตัวอยางเชน จตุกฺก [ วัตถุ] มีปริมาณ ๔. [ อ. น. ]. ถ. ปจจัยในตัทธิตนี้ใชลงในศัพทพวกไหน ? สตฺตก มีวิเคราะห อยางไร ? ต. ลงในศัพทสังขยา, สตฺต ปริมาณานิ อสฺสาติ สตฺตก [ วัตถุ ] มีปริมาณ ๗. [ อ. น.]. ถ. ตัทธิตนี้ เปนนามหรือคุณ ? เปนไดกี่ลิงค ? ขอดูตัวอยาง. ต. เปนคุณ, เปนได ๓ ลิงค, ตัวอยางเชน ติโก [ ชน ]
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 130 ปุงลิงค, ติกา [ หญิง ] อิตถีลิงค, ติก [ วัตถุ ] นปุงสกลิงค, แปลวา มีปริมาณ ๓. [ อ. น.]. [ วิภาคตัทธิต ] ถ. ในวิภาคตัทธิต มีปจจัยกี่ตัว ? อะไรบาง ? ทานใชประกอบ กับศัพททั่วไป หรือประกอบเฉพาะศัพทเหลาไหน ? มีวิธีแจกดวย วิภัตตินามทั้ง ๗ อยาง ไร ? ต. มี ๒ ตัว คือ ธา โส. ธา ปจจัย ทานมักใชประกอบกับ ปกติสังขยาเปนพื้น เชน เอกธา ทฺวิธา แตใชประกอบกับศัพทอื่น ก็มีบาง เชน พหุธา, โส ปจจัย ใชประกอบกับนามศัพททั่ว ๆไป เชน สุตฺตโส, สพฺพโส. ศัพทที่ประกอบดวยปจจัยทั้ง ๒ นี้ สําเร็จ รูปแลว จะแจกดวยวิภัตตินามทั้ง ๗ ใหเปนรูปไปตาง ไมได คง อยูอยางเดิมและ เปนไดแตตติยาวิภัตติอยางเดียว. [ ๒๔๘๐ ]. ถ. ปจจัยในตัทธิตนี้ ใชแทนศัพทอะไร ? แปลวาอยางไร ? และการแปลเชนนั้น มีหลักอยางไร ? ต. ใชแทน วิภาค ศัพท แปลวา สวน บาง จําแนก บาง, ที แปลเชนนั้น มีหลักดังนี้ : ถาลงในศัพทสังขยา แปลวา สวน, ลงใน ศัพทนาม แปลวา จําแนก, เชน เอกธา โดยสวนหนึ่ง. สุตฺตโส โดยจําแนกสูตร เปนตน. [อ. น. ]. ถ. ตัทธิตนี้ จัดเปนลิงคอะไร ? บทวิเคราะหเปนอยางไร ? สตฺตธา แปลวาอยางไร ? ตั้งวิเคราะหใหดูดวย. ต. เปน อลิงค เพราะลงในอรรถแหงตติยาวิภัตติ แปลกจาก
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 131 ตัทธิตอื่น ๆ ทั้งบทวิเคราะหทั้ง ๒ ศัพท ก็ประกอบเปนติยาวิภัติ, สตฺตธา แปลวา โดยสวน ๗ วิเคราะหวา สตฺตหิ+วิภาเคหิ= สตฺตธา. [ อ. น. ]. [ ภาวตัทธิต ] ถ. ภาวตัทธิต มีปจจัยที่ตัว ? อะไรบาง ? ใชแทนศัพทอะไร ? ต. มี ๖ ตัว คือ ตฺต ณฺย ตฺตน ตา ณ กณฺ, แตใน สัททนีติปกรณ แสดงปจจัยเพิ่มขึ้น ๓ คือ ณิย ปจจัย เชน วิริย อาลสีย, เณยฺย ปจจัย เชน โสเจยฺย, พฺย ปจจัย เชน ทาสพฺย เปนตน. ใชแทน ภาว ศัพท ซึ่งแปลวา ความมี ความเปน. [ อ. น. ]. ถ. ตัทธิตนี้ เปนนามหรือคุณ ? เปนไดกี่ลิงค ลิงคไหนบาง ? ต. เปนนาม, ศัพทที่ลง ต ปจจัย เปน อิตถีลิงค อยางเดียว ศัพทที่ลงปจจัยนอกนี้เปนนปุงสกลิงคอยางเดียว. [ อ. น.]. ถ. ขอตัวอยางศัพทที่ลงปจจัยในตัทธิตนี้ มาอยางละศัพท ? ต. ตฺต ปจจัย เชน มนุสฺสตฺตล ณฺย ปจจัย เชน โปริสฺส, ตฺตน ปจจัย เชน ปุถุชฺชนตฺตน, ตา ปจจัย เชน สหายตา, ณ ปจจัย เชน มทฺทว, กณฺ ปจจัย เชน รามณียก. [ อ. น. ]. ถ. ปจจัยในตัทธิตนี้ ลงในศัพทพวกไหนบาง ? ขอตัวอยางดวย. ต. ลงในนาม เชน จนฺทตฺต ความเปนแหงพระจันทร. ลง ในคุณ เชน นีลตฺต ความเปนแหงของเขียว, ลงในศัพทนามกิตก เชน ปาจกตฺต ความเปนแหงคนหุง, ลงในศัพทกิริยากิตก เชน คตตา ความเปนแหงบุคคลผูไปแลว, ลงในศัพทกิริยาอาขยาต เชน อตฺถิตา ความเปนแหง...มีอยู, นตฺถิตร ความเปนแหง..ไมมีอยู,
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 132 (ที่ลง ภาว ศัพท โดยตรงก็มี เชน อตฺถิภาโว นตฺถิภาโว) และ ลงในศัพทตัทธิตเหมือนกันก็มี เชน ทณฺฑิตฺต ความเปนแหงคนมี ไมเทา, ทณฺฑี เปนตทัสสัตถิตัทธิตมากอนแลว วิเคราะหวา ทณฺโฑ อสฺส อตฺถีติ ทณฺฑี [ นโร คน ] มีไมเทา อี ปจจัย, ทณฺฑิโณ+ภาโว = ทณฺฑิตฺต ตฺต ปจจัย. [ อ. น. ]. ถ. เวริก เปนตัทธิตอะไรบาง ? มีวิเคราะหอยางไรบาง ? ต. เปนได ๒ ตัทธิต คือ เปนตทัสสัตถิตัทธิตแลว เปนภาว- ตัทธิต วิเคราะหดังนี้ :- เวร อสฺส อตฺถีติ เวรี [ คน ] มีเวร อี ปจจัย. เวริโน+ภาโว= เวริก ความเปนแหงคนมีเวร กณฺ ปจจัย, อีกอยาง หนึ่ง เวร อสฺส อตฺถีติ เวริโก อีก ปจจัย, เวริกสฺส+ภาโว= เวริก ณ ปจจัย. [ อ. น.]. ถ. อาชฺชว มทฺทว เปนตัทธิตอะไร ? จงวิเคราะหมาดูทั้ง ๒ ศัพท และลงอะไร จึงไดเปนตัทธิตนั้น ? ต. อุชุโน + ภาโว = อาชฺชว, มุทุโน+ภาโว=มทฺทว เพราะลง ณฺย ปจจัย ในภาวตัทธิต จึงไดเปนภาวตัทธิต. [ ๒๔๖๕ ]. ถ. ตา ปจจัย ลงในตัทธิตอะไรบาง? เมื่อเห็นศัพท สหายตา สังเกตุอยางไร จึงรูวาเปนตัทธิตชื่อนั้น ? ต. ลงในสมุหตัทธิต และ ภาวตัทธิต. สังเกตความในเรื่องนั้น ถาเพง สหาย ศัพท เปนนาม เปนสมุหตัทธิต, ถาเพงเปนคุณ เปน ภาวตัทธิต. [ ๒๔๕๙ ]. ถ. ณ ปจจัย ในตัทธิต ลงในอรรถอะไรบาง ? และตองทํา
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 133 วิธีอยางไร ? ต. ณ ปจจัย ลงในอรรถ ๕ อยาง คือ โคตตตัทธิต ราคาทิ- ตัทธิต สมุหตัทธิต ตทัสสัตถิตัทธิต ภาวตัทธิต, ถาสระอยูหนาศัพท เปนรัสสะลวน ไมมีพยัญชนะสังโยคอยูเบื้องหลัง ตองพฤทธิ คือ ทีฆะ อ เปน อา, วิการ อิ เปน เอ, อุ เปนโอ, เวนไวแตสระที่อยู หนาศัพทเปนรัสสะ มีพยัญชนะสังโยคอยูเบื้องหลังหรือเปนทีฆะ ไม ตองพฤทธิ และ ณ ปจจัยนั้น ตองลบเสีย คงไวแตสระที่ ณ อาศัย. [ ๒๔๖๘ ]. [ อัพยยตัทธิต ] ถ. อัพยยตัทธิต มีปจจัยกี่ตัว ? อะไรบาง ? นิยมลงในศัพท พวกไหน ? ขอตัวอยาง, เมื่อลงแลว จัดเปนลิงคอะไร ? ต.มี ปจจัย ๒ ตัว คือ ถา ถ, นิยมลงในทายสัพพนาม เชน ยถา ตถา กถ อิตฺถ เปนตน, เมื่อลงแลว เปนอลิงค เพราะเปน พวกอัพยยศัพท แจกตามลิงคทั้ง ๓ ไมได.[ อ. น.]. ถ. ถา ทา ธา ปจจัย ๓ ตัวนี้ ตัวไหน ลงในตัทธิตชื่ออะไร ? ลงไดจําเพาะศัพทพวกไหน ? หรือมีขีดคั่นอยางไร ? แสดงอุทาหรณ ดวย. ต. ถา ทา ๑ ลงในอัพยยตัทธิต. ถา ลงในประการ จําเพาะหลัง สัพพนาม อุทาหรณ เชน ยถา ประการใด, ตถา ประการนั้น, สพฺพถา ประการทั้งปวง เปนตน, ทา ลงในกาล จําเพาะหลังสัพพนาม เปน ๑. อนุโลมเขาในตัทธิตนี้ เพราะลงทายสัพพนามเหมือนกัน. [ อ. น. ].
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 134 เครื่องหมายสัตตมีวิภัตติดวย อุทาหรณ เชน กทา ในกาลไร, สพฺพทา ในกาลทั้งปวง, สทา ใกาลทุกเมื่อ, อฺทา ในกาลอื่น, เอกทา ในกาลหนึ่ง, ยทา ในกาลใด, ตทา ในกาลนั้น, นอกจากนี้ไมปรากฏ. ธา ลงในวิภาคตัทธิต จําเพาะหลังสังขยา อุทาหรณ เชน เอกธา โดยสวนเดียว, ทฺวิธา โดยสวนสอง เปนตน. [ ๒๔๕๙ ]. ถ. ปกติสังขยา สัพพนาม ลงปจจัยแลว เปนตัทธิตอะไร ? ขอตัวอยาง. ต. ปกติสังขยา ลงปจจัยแลว เปน ปูรณตัทธิต บาง สังขยา- ตัทธิต บาง วิภาคตัทธิต บาง, ทุติโย ปฺจโม เปน ปูรณตัทธิต, ทฺวิก ติก เปน สังขยาตัทธิต, เอกธา ทฺวิธา เปน วิภาคตัทธิต, สัพพนาม ลงปจจัยแลว เปน อัพยยตัทธิต เชน ตถา กถ เปนตน. [ ๒๔๖๙ ]. ถ. จาตุทฺทโส เปนวิเสสนะของ อุโปสโถ แปลวากระไร ? เปน วิเสสนะของ ชโน แปลวาประไร ? แปลเชนนั้น เปนตัทธิตอะไร ? ปจจัยอะไร ? จงตั้งวิเคราะหมาดวย. ต. จาตุทฺทโส เปนวิเสสนะของ อุโปสโถ แปลวา อุโบสถ มีในดิถีที่ ๑๔, เปนวิเสสนะของ ชโน แปลวา ชน เกิดในดิถีที่ ๑๔, เปนปูรณตัทธิตแลว เปนราคาทิตัทธิต เหมือนกันทั้ง ๒ อยางนั้น, วิเคราะหในปูรณตัทธิต ก็อยางเดียวกัน คือ จตุทฺทสนฺน + ปูรณี =จาตุทฺทสี [ ดิถี] เปนที่เต็มแหงดิถีทั้งหลาย ๑๔ ชื่อที่ ๑๔ อี ปจจัย, สวนวิเคราะหในราคาทิตัทธิต ที่เปนวิเสสนะของ อุโปสโถ ดังนี้ :
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 135 จตุทฺทสิย+อตฺถีติ= จาตุทฺทโส. ที่เปนวิเสสนะของ ชโน ดังนี้ : จตุทฺทสิย + ชาโตติ = จาตุทฺทโส ณ ปจจัย. [ อ. น. ]. [ อาขยาต ] ถ. ศัพทเชนไร เรียกวา อาขยาต ? มีประโยชนอยางไร ? ต. ศัพทที่แสดงกิริยาของนามนาม เชน ยืน เดิน นั่ง นอน เปนตน เรียกวา อาขยาต. มีประโยชนใหรูไดวา นามนามแสดง กิริยาอาการเปนเชนไร, ถาไมมีศัพทพวกนี้ ก็จะรูเชนนั้นไมได และ เมื่อตองการจะแสดงกิริยาของนามนามเหลานั้น ก็ไมรูจะทําอยางไร การมีศัพทพวกนี้ไว ยอมตัดความขัดของดังกลาวแลวได. [ อ.น.]. ถ. ศัพทอาขยาตนี้ จะสมบูรณใชการได ตองประกอบดวย อะไรบาง ? หรือสมบูรณไดโดยลําพัง ? ต. ตองประกอบดวยเครื่องประกอบ ๘ อยาง คือ วิภัตติ กาล บท วจนะ บุรุษ ธาตุ วาจก ปจจัย, จะสมบูรณโดยลําพังหาไดไม. [ อ. น.]. ถ. ในเครื่องประกอบ ๘ อยางนั้น สําคัญทุกอยางเสมอกัน หรืออยางไหนยิ่งกวา ? จงแสดง. ต. สําคัญทุกอยาง แตที่สําคัญยิ่ง ก็คือ วิภัตติ ธาตุ ปจจัย ๓ อยางนี้ อยางใดอยางหนึ่งขาด ก็ทําศัพทใหสมบูรณไมได เมื่อมี ๓ อยางนี้แลว ยอมทําใหรูเครื่องประกอบ ๕ อยางนั้นได เพราะวิภัตติ เปนเครื่องหมายใหรู กาล บท วจนะ บุรุษ, สวน ธาตุ ก็เปนราก ฐานสําหรับเปนที่ประกอบของสิ่งเหลานั้น, ปจจัย เมื่อประกอบกับ
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 136 ธาตุแลว ก็ใหรู วาจก ได, เพราะฉะนั้น ๓ อยางนี้ จึงจัดวาเปน สําคัญยิ่งกวา ๕ อยางนั้น. [ อ. น.]. [ วิภัตติ ] ถ. วิภัตติอาขยาต จัดเปนกี่หมวด ? อะไรบาง ? หมวดหนึ่ง มีกี่วิภัตติ ? ต.จัดเปน ๘ หมวดคือ วัตตมานา ปญจมี สัตตมี ปโรกขา หิยัตตนี อัชชัตตนี ภวิสสันติ กาลาติปตติ. หมวดหนึ่งๆ มี ๑๒ วิภัตติ. [ อ. น.]. ต. วิภัตติอาขายาต รวมทั้งสิ้นมีเทาไร ? วิภัตติที่ซ้ํากันคือวิภัตติ อะไรบาง ? ต. มี ๙๖ วิภัตติ. วิภัตติที่ซ้ํากัน คือ มิ ม มีในวัตตมานา และปญจมี. เส มีในวัตตมานา หิยัตตนี และอัชชัตตนี . เอ มีใน วัตตมานา ปญจมี และ ปโรกขา. และ อัชชัตตนี, มฺเห มีในวัตตมานา ปโรกขา และอัชชีตตนี. อา โอ มีในหิยัตตนี และ อัชชัตตนี. วฺโห มีในปญจมี และ ปโรกขา. มฺห มีใจปโรกขา และ หิยัตตนี. สฺสเส สฺส สฺสวฺเห มีในภวิสสันติ และ กาลาติปตติ. [ อ. น. ]. ถ. วิภัตติ ๘ หมวดนี้ หมวดไหนมีใชมากในปกรณตาง ๆ ? ต. หมวด วัตตมานา ปญจมี สัตตมี อัชชัตตนี ภวิสสันติ ๕ หมวดนี้ ใชมากในปกรณตาง ๆ แตใชมากที่สุด ก็คือ วัตตมานา และ อัชชัตตนี. [ อ. น. ]
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 137 ถ. วิภัตติ ๘ หมวด ๆ ไหนบอกกาลอะไร ? ต. วัตตมานา บอกปจจุบันกาล, ปโรกขา หิยัตตนี อัชชัตตนี บอกอดีกาล, ภวิสสันติ กาลาติปตติ บอกอนาคตกาล. สวนหมวด ปญจมี กับหมวดสัตตมี ทานไมไดระบุไวชัด แตก็อนุโลมเขาใน หมวดบอกปจจุบันกาล [ อ. น. ]. ถ. วิภัตตินาม กับ วิภัตติอาขยาต ใชตางกันอยางไร ? ต. วิภัตตินาม สําหรับใชลงที่ทายนามศัพท ทํานามศัพทใหมี รูปตาง ๆ และเปนเครื่องหมาย ลิงค วจนะ, สวนวิภัตติอาขยาต ใชลงทายธาตุ ทําธาตุใหมีรูปตาง ๆ และเปนเครื่องหมาย กาล บท วจนะ บุรุษ. [ อ. น. ]. ถ. วิภัตติไหนบาง ใชแทนวิภัตติอื่น ซึ่งเปนเครื่องหมายให ทราบบุรุษ อันตางจากชั้นของตนได ? ต. อา หิยัตตนี และ อี อัชชัตตนี เปนเครื่องหมายประถมบุรุษ ใชแทน โอ ซึ่งเปนเครื่องหมายมัธยมบุรุษได ตัวอยาง เชน มา อโวจ [ ทาน ] อยาไดกลาวแลว, มา กริ [ ทาน ] อยาทําแลว. [ อ. น. ]. ถ. ตฺถ ปรัสสบท หิยัตตนีวิภัตติ ตางจาก ตฺถ อัชชัตตนีวิภัตติ อยางไร ? ภิทฺ ธาตุ ซึ่งประกอบดวยวิภัตติทั้ง ๒ นั้น สําเร็จรูปเปน อยางไร ? ต. ตฺถ หิยัตตนี ไมมี อิ อยูหนา, อัชชัตตนี มี อิ. ภิท ธาตุ ประกอบดวย ตฺถ หิยัตตนี เปน อภินฺทตฺถ, อัชชัตตนี เปน อภินฺทิตฺถ. [ ๒๔๖๔ ].
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 138 ถ. สัตตมีวิภัตติแหงกิริยาอาขยาต บอกความอะไรบาง ? ขอ ตัวอยางของเนื้อความที่สัตตมีวิภัตติบอกมาอยางละอุทาหรณ. ต. สัตตมี บอกความยอมตาม และความกําหนด ความรําพึง เปนตน, บอกความยอมตาม แปลวา ควร อุทาหรณวา ภเชถ ปุริสุตฺตเม [ ชน ] ควรคบซึ่งบุรุษสูงสุดทั้งหลาย. บอกความกําหนด แปลวา พึง อุทาหรณวา ปุฺฺเจ ปุริโส กยิรา ถาวา บุรุษพึง ทําซึ่งบุญไซร, บอกความรําพึง แปลวา พึง อุทาหรณวา ยนฺนูนาห ปพฺพชฺเชยฺย ไฉนหนอ เราพึงบวช. [ ๒๔๖๕ ]. ถ. คําวา จิตฺต รกฺเขยฺยาสิ และคําวา จิตฺต รกฺขาหิ หมาย ความตางกันหรือเหมือนกัน ? ถาเหมือนกัน ก็แลวไป ถาตางกัน จงอธิบาย. ต. หมายความตางกัน ประโยคตน ใชสัตตมีวิภัตติ เปนคํา แนะนําวาควรจะทําเชนนั้น ไมใชคําสั่ง. ประโยหลัง ใชปญจมีวิภัตติ เปนคําสั่งทีเดียว. [ ๒๔๗๐]. ถ. เมื่อเปนกิริยาศัพทที่ทานประกอบ ม วิภัตติ เชน คจฺฉาม สังเกตอยางไร จึงจะรูวาเปน วัตตมานา หรือ ปญจมี ? ต. สังเกตความในเรื่องนั้น ถาหมายความปจจุบัน เปนวัตต- มานา. ถาหมายความบังคับ หรือความหวัง หรือความออนวอน เปนปญจมี . [๒๔๙๕ ]. ถ. มาศัพท มีที่ใชไดอยางไรบาง ? ชักอุทาหรณมา. ต. มีที่ใชแตกิริยา อันเปนปญจมีและอัชชัตตนีวิภัตติเทานั้น
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 139 อุทาหรณวา มา ม ภนฺเต นาเสถ, มา เอว กริ. [ ๒๔๖๓ ]. ถ. วิภัตติและปจจัยในอาขยาต ลงที่ไหน ? และลงแลวเปน เครื่องหมายอะไร ? ต. วิภัตติ ลงทาย ปจจัย. ปจจัย ลงทาย ธาตุ, วิภัตติเปน เครื่องบอก กาล บท วจนะ บุรุษ. ปจจัยเปนเครื่องหมายบอกวาจก. [ ๒๔๖๐ ]. ถ. วิภัตติอาขยาต กับ วิภัตตินาม มีขอที่เหมือนกันและตาง กันอยางไรบาง ? ต. ขอที่เหมือนกัน คือ จัดเปน ๒ วจนะเหมือนกัน , ขอที่ตาง กัน คือ วิภัตตินามจัดเปน ๗ หมวด เปนเครื่องหมายใหรูเนื้อความ ของนามศัพท, สวนวิภัตติอาขยาต จัดเปน ๘ หมวด เปนเครื่อง หมายใหรูกาล , และในหมวดหนึ่ง ๆ จัดเปน ๒ บท ๓ บุรุษ เพื่อ ใหบงถึงนามที่เปนประธานแหงกิริยา. [ ๒๔๗๙ ]. ถ. สัตตมีวิภัตติ บอกความกําหนด ก็แปลวา พึง, บอกความ รําพึง ก็แปลวา พึง, ถาเห็นอุทาหรณวา อปฺเปวนาม มยมฺป อายสฺมนฺตาน กิฺจิมตฺต อนฺปฺปทชฺเชยฺยาม จะรูไดอยางไรวา บอก ความกําหนด หรือบอกความรําพึง ? ต. อุทาหรณวา อปฺเปวนาม มยมฺป อายสฺมนฺตาน กิฺจิมตฺต อนุปฺปทชฺเชยฺยาม ดังนี้ เปน สัตตมีวิภัตติ บอกความรําพึง, รูได ดวยนิบาตที่เปนตนความ คือ อปฺเปวนาม เพราะวา สัตตมีวิภัตติ ที่บอกความกําหนด ทานนิยมใช เจ สเจ เปนอาทิ เปนตนขอความ
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 140 ในประโยคนั้น ๆ, ถาบอกความรําพึง ทานมักใช อปฺเปวนาม หรือ ยนฺนูน เปนอาทิ. [ ๒๔๗๖ ]. ถ. สัตตมีวิภัตติ กิริยาอาขยาต บอกความอะไรบาง? เพียง ๓ อยางก็ได จงเขียนบาลีมาอยางละอุทาหรณ. ต. บอกความยอมตาม อุทาหรณวา อภิตฺเรถ กลฺยาเณ. บอกความกําหนด อุทาหรณวา สเจ ลเภถ นิปก สหาย. บอก ความรําพึง อุทาหรณวา กสฺส นุ โขห ปม ธมฺม เทเสยฺย. [ ๒๔๗๓ ] ถ. อ อาคม, อิ อาคม, มา ศัพท, ใชประกอบกับกิริยาได ทั่วไป หรือมีจํากัดอยางไร ? จงแถลง. ต. มีจํากัดเปนบางอยาง คือ อ อาคม ประกอบไดเฉพาะแต ที่หนาธาตุในกิริยาซึ่งใชวิภัตติ หิยัตตนี อัชชัตตนี และกาลาติปตติ. อิ อาคม ประกอบไดเฉพาะแตที่หลังธาตุในกิริยาซึ่งใชวิภัตติ อัชชัตตนี ภวิสสันติ และกาลาติปตติ. มา ศัพท ประกอบไดเฉพาะแตกิริยา ที่ใชวิภัตติ ปญจมี และอัชชัตตานี. [๒๔๖๗ ]. ถ. อ ตนธาตุ ทานบัญญัติใหแปลวากระไร ? มีไดทั่วไปทุก วิภัตติ หรือจําเพาะแตหมวดไหน ? เชนคําวากระไร ? ชักมาแต จําเพาะ. ต. ทานบัญญัติใหแปลวา ได, มีไดจําเพาะ หิยัตตนี เชนคํา วา อวจ ไดกลาวแลว, อัชชัตตนี เชนคําวา อกาสิ ไดทําแลว, กาลาติปจจัย เชนคําวา อคจฺฉิสฺสา จักไดไปแลว.[ ๒๔๕๘ ]. ถ. ส อาคม ลงในวิภัตติหมวดไหนบาง ? ขอตัวอยางดวย.
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 141 ต. ส อาคม ลงในวิภัตติหมวด อัชชัตตนี ได เชน อทาสิ อทสุ อาโรเจสิ อาโรเจสุ เปนตน. [ อ. น. ]. [ กาล ] ถ. กาล โดยยอมมีเทาไร ? โดยพิสดารมีเทาไร ? อะไรบาง ? จะรูกาลนั้น ๆ ไดอยางไร ? ต. โดยยอมไม ๓ คือ ปจจุบันกาล ๑ อดีตกาล ๑ อนาคตกาล ๑ โดยพิสดารมี ๘ คือ ปจจุบันแท ปจจุบันใกลอดีต ปจจุบันใกล อนาคต, อดีตกาลไมมีกําหนด อดีตกาลตั้งแตวานนี้ อดีตกาลตั้งแต วันนี้, อนาคตแหงปจจุบัน อนาคตกาลแหงอดีต, รูไดดวยวิภัตติ เพราะวิภัตติเหลานั้น เปนเครื่องหมายบอกใหรูกาลได. [ อ. น. ]. [ บท ] ถ. บท มีเทาไร ? อะไรบาง ? อยางไหนมีประโยชนอยางไร ? ต. มี ๒ คือ ปรัสสบท บทเพื่อผูอื่น อัตตโนบท บทเพื่อตน. ปรัสสบท เปนเครื่องหมายใหรูกิริยาที่เปนกัตตุวาจก, อัตตโนบท เปนเครื่องหมายใหรูกิริยาที่เปนกัมมวาจก และภาววาจก. นี้แสดง ตามที่เปนไปโดยมาก แตไมแนนัก ที่จะใหรูวาจกแน ตองอาศัย สังเกตปจจัยที่ประจําวาจกนั้น ๆ ดวย. [ อ. น.]. [ วจนะ ] ถ. วจนะในอาขยาต เหมือนกับวจนะในนาม หรือตางกัน ? ต. เหมือนกันก็มี ตางกันก็มี, ที่เหมือนกัน แบงเปน ๒ คือ
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 142 เปนเอกวจนะ และพหุวจนะ เหมือนกัน, ที่ตางกัน คือ วจนะในนาม นั้น เปนเครื่องหมายใหรูนามนามวามากหรือนอย และอยูที่นามนาม, สวนวจนะในอาขยาต อยูที่ศัพทกิริยา ถานามนามเปนวจนะไหน ศัพทกิริยาก็ตองประกอบเปนวจนะนั้น เวนแตนามนามหลายศัพท มี จ ศัพท อยูในระหวาง แมเปนเอกวจนะ กิริยาก็ตองประกอบ เปนพหุวจนะ เชน อุปาสโก จ อุปาสิกา จ โสตาปนฺนา อเหสุ. [ อ. น. ] ถ. เมื่อผูนอยพูดกับผูใหญ มีวิธีแสดงความเคาระดวยวจนะ อยางไรหรือไม? ต. มี, คือ เมื่อผูนอยพูดกับผูใหญคนเดียว ทานนิยมใหใช มัธยมบุรุษเปนพหุวจนะ ดังคําวา ตุมฺเห ปฺจสตปริวารา สฺวาตนาย อธิวาเสถ. แตอยางเขาใจวา เมื่อผูนอยพูดกับผูใหญ จะตองใชมัธยม- บุรุษ พหุวจนะ ทุกคราวไป ที่ใชเปนเอกวจนะก็มี เชนคําวา อุปชฺฌาโย เม ภนฺเต โหหิ, หรือจะใชประถมบุรุษ เอกวจนะ ในที่ควรใชมัธยม- บุรุษ พหุวจนะ แสดงความเคารพก็ได เหมือนคําวา อปฺโปสฺสุกฺโก ภนฺเต ภควา ทิฏธมฺมสุขวิหาร อนุยุตฺโต วิหรตุ. [ ๒๔๖๖ ]. [ บุรุษ ] ถ. บุรุษในอาขยาต แบงเปนเทาไร ? อะไรบาง ? จะรูวาเปน บุรุษอะไรแน ตองถืออะไรเปนหลัก ? ต. แบงเปน ๓ คือ ประถมบุรุษ ๑ มัธยมบุรุษ ๑ อุตตมบุรุษ ๑. จะรูบุรุษไดแน ตองถือวิภัตติเปนหลัก เพราะวิภัตติเปนเครื่องแสดง
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 143 ใหรูบุรุษ เชน ติ เปน ประถมบุรุษ, สิ เปน มัธยมบุรุษ, มิ เปน อุตตมบุรุษ เปนตน. [ อ. น.]. ถ. เพราะเหตุไร จึงแบงบุรุษเปน ๓ ? ต. เพราะในสัพพนาม ซึ่งเปนประธานของกิริยาแบงบุรุษ เปน ๓, สวนกิริยาซึ่งเปนเครื่องแสดงอาการของประธานใหปรากฏ จึงจําเปนตองแบงเปน ๓ ดวย เพื่อใหเทากัน จะแบงใหมากหรือนอย กวากันไมได. [ อ. น. ]. ถ. ตัวประธานกับตัวกิริยา มีกฎเกณฑใหคลอยเขาหากัน อยางไรบาง ? ต. มีกฎเกณฑอยางนี้ ถาสัพพนามที่เปนประธาน เปนบุรุษใด กิริยาก็ตองเปนบุรุษนั้น เชน โส เปนประถมบุรุษ กิริยาก็ตอง เปนประถมบุรุษตาม, ตฺว เปนมัธยมบุรุษ กิริยาก็ตองเปนมัธยมบุรุษ ตาม. อห เปนอุตตมบุรุษ กิริยาก็ตองเปนอุตตมบุรุษตาม ให บุรุษตรงกันเสมอไป สับเปลี่ยนกันไมได. [ อ. น. ]. [ ธาตุ ] ถ. ในอาขยาต มีอะไรเปนที่สิ่งสําคัญในการที่จะทําเปนรูปราง ขึ้น ? ทานจัดแบงไวอยางไร ? จงจัดมาดู. ต. มีธาตุเปนสิ่งสําคัญ, ทานจัดแบงไวเปน ๘ หมวด คือ ๑. หมวด ภู ธาตุ ๒. หมวด รุธฺ ธาตุ ๓. หมวด ทิวฺ ธาตุ ๔. หมวด สุ ธาตุ ๕. หมวด กี ธาตุ ๖. หมวด คหฺ ธาตุ ๗. หมวด ตนฺ ธาตุ ๘. หมวด จุรฺ ธาตุ. [ ๒๔๘๐ ].
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 144 ถ. ที่วาธาตุเปนสําคัญนั้น สําคัญอยางไร ? ต. เปนสําคัญอยางนี้ คือ เปนที่ประกอบ วิภัตติ ปจจัย ทํา ใหกิริยาศัพทสมบูรณ ถาขาดธาตุแลว จะใช วิภัตติ ปจจัย โดย ลําพังไมได เปรียบเหมือนเรือน เสาเปนสําคัญสําหรับรองรับทัพพ- สัมภาระอื่น ๆ ฉันใด, ธาตุก็เปนฉันนั้น. [ อ. น.]. ถ. ในอาขยาต ทานใชอะไรเปนมูลศัพท ? จะใชนามบางได หรือไม ? อธิบาย. ภุชฺ หรฺ ธาตุ ประกอบ ติ วัตตมานาวิภัตติ สําเร็จ รูปเปนอยางไรบาง ? อยางไหนลงปจจัยอะไร ? ต. ใชธาตุ, ถาประกอบดวย อาย หรือ อิย ปจจัย ก็ใชได เชน ปพฺพตายติ ปุตฺติยติ เปนตัวอยาง, สําเร็จรูปเปน ภุฺชติ หรติ บาง เปน พุภุกฺขติ ลง ข ปจจัย, ที่เปน ชิคึสติ ลง ส ปจจัย. [ ๒๔๗๒ ]. ถ. กิริยาอาขยาต มีอะไรเปนมูลราก ? รชฺ ธาตุ ภิท ธาตุ ติ วัตตมานาวิภัตติ สําเร็จรูปอยางไร จึงเปนหมวด ทิว ธาตุ ? อยางไร จึงเปนหมวด รุธ ธาตุ ? ต. กิริยาอาขยาต มีธาตุเปนมูลรากบาง นามศัพทบาง, รชฺ ธาตุ ติ วัตตมานาวิภัตติ ลง ย ปจจัย ในหมวด ทิวฺ ธาตุ สําเร็จรูปเปน รชฺชติ, ในหมวด รุธฺธาตุ สําเร็จรูปเปน รฺชติ, ภิทฺ ธาตุ สําเร็จรูปเปน ภิชฺชติ ภินฺทติ. [ ๒๔๖๔ ]. ถ. ธาตุแบงเปนกี่อยาง ? อะไรบาง ? ต. มี ๒ คือ สกัมมธาตุ ธาตุมีกรรม ๑. อกัมมธาตุ ธาตุ ไมมีกรรม ๑. [ อ. น. ].
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 145 ถ. คําวา กรรม ในที่นี้ ไดแกอะไร ? จะรูไดอยางไรวา ธาตุ นี้เปนธาตุประเภทนั้นประเภทนี้ ? ต. ไดแกสิ่งที่ถูกเขาทํา ถูกเขาคิด เชน คนทํานา ภิกษุคือ ธรรม เปนตน, คําวา นา และ ธรรม นั้น ทานเรียกวา กรรม คือ ผูถูกทํา. รูไดดวยการสังเกตความของธาตุนั้น ๆ ถาธาตุใดแสดงความ ใหเรียกหากรรมจึงจะไดความชัด ถาไมเรียกหากรรมความไมชัด ดังคําวา คนกิน ความไมชัด ชวนใหนึกวากินอะไร ? ถาเติมกรรม ตอทายวา คนกินขาว หรือคนกินขนม เชนนี้ ไดความชัด ธาตุ ชนิดนี้ เรียกวา สกัมมธาตุ คือธาตุมีกรรม. ธาตุในไมแสดงความ ใหเรียกหากรรม ตามลําพังก็ไดความชัดพอแลว เชน นกบิน คนเดิน สุนัขนอน เปนตน ธาตุชนิดนี้ เรียกวา อกัมมธาตุ ธาตุไมมีกรรม. [ อ. น. ]. ถ. สกัมมธาตุ อกัมมธาตุ ใชในวาจกอะไรไดบาง ? ต. สกัมมธาตุ ใชไดทุกวาจก, แตอกัมมธาตุ ใชไดแตใน กัตตุวาจก ภาววาจก เหตุกัตตุวาจก. [ ๒๔๖๐ ]. [ วาจก ] ถ. จงแสดงวาจกในอาขยาต. ในวาจกเหลานี้ วาจกอะไรบาง ใชดื่นในปกรณทั้งหลาย ? ต. วาจากในอาขยาต มี ๕ คือ :- ๑. กัตตุวาจก เปนกิริยาของผูทําที่เปนประธาน อุทาหรณวา ธมฺมจารี สุข เสติ.
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 146 ๒. กัมมวาจก เปนกิริยาของสิ่งที่ถูกทําที่เปนประธาน อุทาหรณ วา ปาป กริยติ. ๓. ภาววาจก เปนกิริยาหาประธานที่เปนปฐมาวิภัตติมิได อุทาหรณวา จิตฺเตน อุปฺปชฺชเต. ๔. เหตุกัตตุวาจก เปนกิริยาของผูใชที่เปนประธาน อุทาหรณ วา เมตฺต อุปฺปาเทติ. ๕. เหตุกัมมวาจก เปนกิริยาของสิ่งที่ถูกเขาใชในทําที่เปน ประธาน อุทาหรณวา โอทโน ปาจาปยเต. ในวาจกเหลานี้ กัตตุวาจกและเหตุกัตตุวาจก ใชอื่นในปกรณ ทั้งหลาย. [๒๔๕๗,๒๔๖๗ ]. ถ. วาจก มีเทาไร ? ใจความตางกันอยางไร ? ต. มี ๕, ตางกันอยางนี้ กัตตุวาจก ยกผูทําเปนบทประธาน, กัมมวาจก ยกกรรมเปนบทประธาน, ภาววาจก กลาวแตความมีความ เปน, เหตุกัตตุวาจก ยกผูใชใหทําเปนบทประธาน, เหตุกัมมวาจก ยกสิ่งที่ถูกเขาใชใหทําเปนบทประธาน.[ ๒๔๗๐ ]. ถ. วาจกทั้ง ๕ มีประโยชนอยางไร ? จงยกตัวอยางมา ประกอบกับคําอธิบายใหเห็นสม. ต. มีประโยชนในทางพูดและแตงหนังสือ ถาผูพูดผูแตไม เขาใจวิธีของวาจก อาจทําเนื้อความที่ประสงคนั้น ๆ ใหแผกไป คือ จักไดใจความตรงกันขาม หรือถือเอาใจความไมได เชนตองการ จะพูดวา "บิดาใหบุตรศึกษาศิลปะ" ซึ่งควรจะตองเรียงคําพูดเปน
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 147 ภาษาบาลี ปตา ปุตฺต สิปฺป สิกฺขาเปติ แตหาเรียกเชนนั้นไม ไปเรียงเสียวา ปต ปุตฺต สิปฺป สิกฺขติ กลับมีความแผนกันไปวา บิดาศึกษาศิลปะกะบุตร ดังนี้เปนตัวอยาง. [ ๒๔๖๒ ]. ถ. จงเอาศัพท ๔ นี้ คือ ปตุ ธีตุ ปุปฺผ วุ ธาตุ เรียงตาม ลักษณะแหงวาจกทั้ง ๕ ยกภาววาจก. ต. กัตตุวาจก. ปตุโน ธีตา ปุปฺผ วุณาติ. กัมมวาจก. ปตุโน ธีตรา ปุปฺผ วุยฺยเต. เหตุกัตตุวาจก. ปตา ธีตร ปุปฺผ วุณาเปติ, เหตุกัมมวาจก, ปตรา ธีตรา ปุปฺผ วุณาปยเต.[ ๒๔๖๒ ]. ถ. คําวา "ทําการงาน" ประสงคเปนคุณนามอยางหนึ่ง เปน อาขยาตอยางหนึ่ง คํามคธวากระไร ? ต. คําวา "ทําการงาน" ที่ประสงคเปนคุณนาม คํามคธวา "กมฺมกาโร" ที่ประสงคเปนอาขยาต คํามคธวา "กมฺม กโรติ." [ ๒๔๗๗ ]. [ ปจจัย ] ถ. ปจจัยในอาขยาต มีประโยชนอยางไร ? และตางจากปจจัย ในตัทธิตอยางไร ? ต. มีประโยชนใหกําหนดรูวาจกไดแมนยํา, ตางกันปจจัยใน ตัทธิต คือ นิยมลงทายธาตุเปนพื้น มีลงทายนามศัพทบางบางตัว เมื่อลงทายธาตุหรือนามศัพทนั้น ๆแลว ศัพทนั้น ๆ ก็สําเร็จรูปเปน กิริยาทั้งสิ้น, สวนปจจัยในตัทธิต นิยมลงทายนามศัพทเปนพื้น ไมมี ลงทายธาตุ เมื่อลงแลว ใชแทนศัพทตาง ๆ. [ อ. น. ]
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 148 ถ. จงแสดงปจจัยในอาขยาต ที่ลงในธาตุ ๘ หมวด ในวาจก ทั้ง ๕ ? ต. ที่ลงในธาตุ ๘ หมวด คือ อ เอ ย ณุ ณา นา ณฺหา โอ เณ ณฺย ๑๐ ตัว และลงในกัตตุวาจกดวย, ในกัมมวาจก ลง ย ปจจัย กับทั้ง อิ อาคม หนา ย, ในภาววาจก ลง ย ปจจัย, ในเหตุกัตตุ วาจก ลงปจจัย ๔ ตัว คือ เณ ณย ณาเป ณาปย ตัวใดตัวหนึ่ง, ในเหตุกัมมวาจก ลงปจจัย ๑๐ ตัวนั้นดวย เหตุปจจัย คือ ณาเป ดวย ลง ย ปจจัย กับทั้ง อิ อาคม หนา ย ดวย. [ ๒๔๖๓-๒๔๗๑ ]" ถ. จํากําหนดรูวาจกไดอยางไร? และวาจก ทั้ง ๕ นั้น โดย ใจความตางกันอยางไร ? ต. กิริยาศัพทที่ประกอบดวย อ เอ ย ณุ ณา นา ณฺหา โอ เณ ณฺย ตัวใดตัวหนึ่ง เปนกัตตุวาจก, ที่ประกอบดวย ย ปจจัย กับ อิ อาคม เปน กัมมวาจก, ที่ประกอบดวย ย ปจจัย เปนภาววาจก, ที่ประกอบดวย เณ ณย ณาเป ณาปย ตัวใดตัวหนึ่ง เปนเหตุกัตตุ วาจก, ที่ประกอบดวยปจจัย ๑๐ ตัวในกัตตุวาจกตัวใดตัวหนึ่งดวย ณาเป ปจจัยดวย ย ปจจัยกับ อิ อาคมดวย เปนเหตุกัมมวาจก รูไดอยางนี้. ตางกันอยางนี้ : กัตตุวาจก ยกผูทําเองเปนบทประธาน, กัมมวาจก ยกกรรมเปนบทประธาน. ภาววาจก กลาวแตความมี ความเปน, เหตุกัตตุวาจก ยกผูใชใหทําเปนบทประธาน. เหตุกัมม- วาจก ยกสิ่งที่ถูกเขาใชใหทําเปนบทประธาน. [๒๔๖๖ ]. ถ. กิริยาศัพทในประโยค ภาววาจก นิยม วจนะ บุรุษ บท
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 149 อยางไรบาง ? ขออุทาหรณดวย . ต. นิยมใหประกอบเปน เอกวจนะ ประถมบุรุษ อัตตโนบท แตสวนบทนี้ไมสูแนนอนนัก ที่ใชปรัสสบทก็มีบาง อุทาหรณ เชน ชายเต คจฺฉิยเต เปนตน. [ อ.น.]. ถ. ปจจัยในวาจกนั้น ๆ ตัวไหนใชลงประจําหมวดธาตุไหน บาง ? ต. ปจจัยในวาจกทั้ง ๔ นอกจากกัตตุวาจก ลงในธาตุทุก หมวดไมมีจํากัด, สวนปจจัยในกัตตุวาจก ๑๐ ตัว มีจํากัด คือ แบง ลงในธาตุ ๘ หมวดนั้น ดังนี้ : อ เอ ลงในหมวด ภู ธาตุ และ รุธฺ ธาตุ แตในหมวด รุธฺ ธาตุ ลงนิคคหิตอาคมหนาพยัญชนะที่สุดธาตุดวย, ฯ ลงในหมวด ทิวฺ ธาตุ, ณุ ณา ลงในหมวด สุ ธาตุ, นา ลงใน หมวด กี ธาตุ, ณฺหา ลงในหมวด คหฺ ธาตุ, โอ ลงในหมวด ตนฺ ธาตุ, เณ ณย ลงในหมวด จุรฺ ธาตุ. [ อ. น. ]. ถ. อาศัยอะไรเปนหลัก จึงจะกําหนดวาจกไดแมนยํา ? สิวิยติ สิพฺพยติ เปนวาจกอะไร ? จงชี้วาสังเกตตรงไหน ? ต. อาศัยปจจัยเปนกลัก, สิวิยติ เปนกัมมวาจก สิวฺ ธาตุ เห็น ย ปจจัยกับทั้ง อิ อาคมหนา ย ก็รูได, สิพฺพยติ เปนเหตุกัตตุวาจก สิวฺ ธาตุ เหมือนกัน ธาตุหมวดนี้ลง ย ปจจัย แตถาลง ย ปจจัย ในกัตตุวาจก ตองเอง ย ปจจัย กับพยัญชนะที่สุดธาตุเปน พฺพ สําเร็จรูปเปน สิพฺพติ จะเปน สิพฺพยติ ไมได นี้มี ย เหลืออยูตอง เปน ณย ปจจัย ในเหตุกัตตุวาจก เมื่อลบ ณ หรือสระที่ ณ อาศัย
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 150 อยู มีสระอยูเบื้องหลัง จึงแปล ว เปน พ ไดโดยวิธีสนธิ. [ ๒๔๖๑ ]. ถ. ในอาขยาต ในที่เชนไร ตองพฤทธิตนธาตุ ? ในที่เชนไร ตองทีฆะที่สุดปจจัยเปน อา ? ต. เมื่อลง เณ ณย ณาเป ณาปย ปจจัย ตองพฤทธิตนธาตุ, เมื่อ หิ มิ ม วิภัตติอยูหลัง ตองทีฆะที่สุดปจจัยเปน อา. [ ๒๔๕๙ ] ถ. ปจจัยที่เนื่องดวย ณ ในตัทธิตก็มี ในอาขยาตก็มี ตองการ ทราบวา ณ ปจจัยในที่ทั้ง ๒ นั้น มีอํานาจเหมือนกันหรือตางกัน อยางไร ? ต. อํานาจพฤทธิอยางเดียวกัน แต ร ปจจัยในตัทธิตลงแลว ตองลบ เมื่อลงแลวตองพฤทธิตามลักษณะของศัพททุกแหงไป, สวน ณ ปจจัยในอาขยาตไมทําดังนั้นทั้งหมด คือคงมี ณ ไวไมตองลบก็มี เชน สุณาตุ สิโณติ ลง ณา ณุ ปจจัย ในกัตตุวาจก เปนตน, เมื่อ ไมลบ ก็ไมตองพฤทธิสระตนธาตุ คงไวตามเดิม. [ อ. น. ]. ถ. กัตตุวาจก มีปจจัยกี่ตัว ? อะไรบาง ? มุจฺ ฉิทฺ ภิทฺ ลง ปจจัยในกัตตุวาจก ลงตัวไหนเปนสกัมมธาตุ ลงตัวไหนเปนอกัมมธาตุ ? ขอรูปศัพทและแปลมาดวย. ต. มีปจจัย ๑๐ ตัว คือ อ เอ ย ณุ ณา นา ณฺหา โอ เณ ณย, ลง อ ปจจัย เปนสกัมมธาตุ, ลง ย ปจจัย เปนอกัมมธาตุ, ที่ลง อ มีรูปเปน มุฺจติ ฉินฺทติ ภินฺทติ แปลวา ยอมปลอย ยอม ตัด ยอมทําลาย, ที่ลง ย ปจจัย มีรูปเปน มุจฺจติ ฉิชฺชติ ภิชฺชติ แปลวา ยอมพน ยอมขาด ยอมแตก. [ ๒๔๖๗ ].
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 151 ถ. ย ปจจัย มีในวาจกอะไรบาง ? จะกําหนดไดอยางไรวา เชนไรเปนวาจกไหน ? อธิบาย. ต. มีในกัตตุวาจก กัมมวาจก ภาววาจก, กําหนดไดอยางนี้ : ย ในกัตตุวาจก ถาธาตุ ๒ ตัว ตองแปลกับที่สุดธาตุเปนพยัญชนะ นั้น ๆ ถาเปนธาตุตัวเดียวคง ย ไว ลงไดไมจําจัดธาตุ และลงได ในหมวดธาตุของตน. สวน ย ในกัมมวาจก มีวิธีเปน ๓ อยาง คือ คง ย ไว ตองลง อิ อาคมอยาง ๑ แปลง ย กับที่สุดธาตุเปนพยัญชนะ นั้น ๆ แลวไมตองลง อิ อาคม คลายกับ ย ในกัตตุวาจก นอกจาก หมวดธาตุที่มี ย ในกัตตุวาจกประจําอยูแลวอยาง ๑ ลง ย แลวซอน ย ไมตองลง อิ อาคมอยาง ๑ ลงไดเฉพาะสกัมมธาตุอยางเดียวเทานั้น. สวน ย ในภาววาจก ไมมีพิธีเปลี่ยนแปลงอยางไร ทั้งนิยมลงใน อกัมมธาตุ แตที่ลงในสกัมมธาตุก็มี และเปนไดแตประถมบุรุษ เอกวจนะ อยางเดียวเทานั้น มีที่ใชโดยมากแตวัตตมานา นอกนั้น ไมคอยใช . [ ๒๔๖๙ ]. ถ. เหตุกัมมวาจก ลงปจจัย ๑๐ ตัว คืออะไรบาง ? แลวลง อะไรกันอีก ? ขออุทาหรณดวย. ต. เหตุกัมมวาจก ลงปจจัย ๑๐ ตัว คือ อ เอ ย ณุ ณา นา ณฺหา โอ เณ ณฺย แลวลงเหตุปจจัย คือ ณาเป ดวย, ลง ย ปจจัย กับทั้ง อิ อาคม หนา ย ดวย อุทาหรณ เชน ปาจาปยเต สิพฺพาปยเต เปนตน. [ ๒๔๖๕ ]. ถ. ณาเป และ ณาปย ปจจัย สําหรับเหตุกัตตุวาจก ใชได
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 152 เหมือน เณ และ ณย ปจจัย หรือใชไดเฉพาะในที่เชนไร ? ต. ณาเป และ ณาปย ปจจัย สําหรับใชบอกเหตุกัตตุวาจก ในธาตุหมวดที่ ๘ มี จุรฺ เปนตน ที่ใช เณ และ ณย ปจจัย บอก สยกัตตา และในธาตุหมวดอื่น ที่ใชปจจัยเหตุกัตตุวาจกในอรรถ แหงสยกัตตา อุทาหรณ เชน มาเรติ ใหตาย คือ ฆา, มาราเปติ ให ๆ ตาย คือ ใชใหฆา. [๒๔๕๗ ]. ถ. ปจจัยในอาขยาต สําหรับใชแทนศัพทอยางตัทธิตมีหรือไม ? ถามี คืออะไร ? และตัวไหนลงในอรรถวากระไร ? จงยกอุทาหรณ มาเทียบ. ต. มี, คือ ข ฉ ส ลงในอรรถวา ปรารถนา, อุทาหรณ เชน พุภุกฺขติ ปรารถนาจะกิน, ชิฆจฺฉติ ปรารถนาจะกิน, ชิคึสติ ปรารถนา จะนําไป, อาย อิย ลงในอรรถวา ประพฤติ อุทาหรณ เชน จิรายติ ประพฤติชาอยู, ปุตฺติยติ ยอมประพฤติใหเปนเพียงดังบุตร. [๒๔๕๘-๒๔๗๐]. ถ. จงแสดงความตางแหงวาจกอาขยาต วาตางกันอยางไร ? และ ในวาจกเหลานั้น กัมมวาจกมีปจจัยกี่ตัว ? พุทฺธิยติ ลงปจจัยอะไร ? แปลวากระไร ? ต. กัตตุวาจก ยกผูทําเองเปนบทประธาน, กัมมวาจก ยก กรรมเปนบทประธาน, ภาววาจก กลาวแตความมีความเปน, เหตุ- กัตตุวาจก ยกผูใชทําเปนบทประธาน, เหตุกัมมวาจก ยกสิ่งที่ ถูกเขาใชใหทําเปนบทประธาน, กัมมวาจก ลง ย ปจจัยกับ อิ อาคม,
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 153 พุทฺธิจติ ลง อิย ปจจัย แปลวา ยอมประพฤติใหเปนเพียงดังพระ พุทธเจา. [ ๒๔๗๔ ]. ถ. ภุชฺ, หร ธาตุ ประกอบกับ ติ วัตตมานาวิภัตติ สําเร็จรูป เปนอยางไรบาง ? และอยางไหนลงปจจัยอะไร ? ต. สําเร็จรูปเปน ภุฺชติ หรติ บาง, เปน พุภุกฺขติ ชิคึสติ บาง, ที่เปน ภุฺชติ หรือ หรติ ลง อ ปจจัย, ที่เปน พุภุกฺชติ ลง ข ปจจัย ที่เปน ชิคึสติ ลง ส ปจจัย. [ ๒๔๖๘ ]. ถ. จงขุดมูล วิชฺฌติ ลพฺภติ ตั้งแตธาตุจนสําเร็จรูป ? ต. วิชฺฌติ วิธฺ ธาตุ เปนไปในความแทง, ย ปจจัย ในกัตตุ- วาจก ติ วิภัตติ เอา ย กับ ธฺ เปน ชฺฌ สําเร็จเปน วิชฺฌติ. ลพฺภติ ลภฺ ธาตุ เปนไปในความได ย ปจจัย ในกัมมวาจก ติ วิภัตติ เอา อ กับ ภฺ เปน พฺภ สําเร็จรูปเปน ลพฺภติ. [ ๒๔๖๑ ]. ถ. จงวินิจฉัยประโยคตอไปนี้วาผิดหรือถูก ? ถาผิด จงแก อานนฺทตฺเถโร จ ปมสงฺคีติย อโหสิ. ต. ประโยค ก. ถูก เพราะวานามทําเปนเอกวจนะหลายศัพท ถา มีความรวมกัน เมื่อใช จ ศัพท กํากับศัพทเหลานั้นแลว คุณนามก็ดี กิริยาก็ดี ของนามนามเหลานั้น ตองใชเปนพหุวจนะ, เมื่อเปนเชนนี้
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 154 ประโยค ข. จึงผิด ควรแกเปน อาวุโส มหากสฺสโป จ อุปาลิตฺเถโร จ อานนฺทตฺเถโร จ ปมสงฺคีติย ปาโมกฺขา อเหสุ. [ ๒๔๗๕ ]. ถ. การคนหาธาตุในศัพทกิริยาอาขยาตนั้น ทานแนะนําใหทํา อยางไร จึงจะทราบวาเปนธาตุนั้นธาตุนี้ได ? ต.ทานแนะนําใหแยก วิภัตติ ปจจัย ที่ประกอบอยูกับศัพทนั้น ออก ถามีอุปสัคหรือนิบาตนําหนา, หรือ ส อิ อาคม ในวิภัตติบาง หมวด ก็ใหแยกออกเสีย เมื่อแยกสิ่งเหลานั้นออกหมดแลว ที่เหลือ ก็จัดวาเปนธาตุ เชน อทาสิ แยก อ บทหนา ส อาคม อี วิภัตติ อ ปจจัย ออกแลว คงเหลือแต ทา ก็ทราบวา ทา ธาตุ ดังนี้ เปนตน นี้กลาวตามที่เปนไปโดยมากที่เปนสามัญ แตที่เปนวิสามัญ แมจะแยกเครื่องประกอบออกหมดแลว ก็ยังทราบไมไดวาเปนธาตุ อะไร เชน ปสฺสติ แยก ติ วิภัตติ และ อ ปจจัย ออกแลว เหลือ แต ปสฺส จะวาเปน ปสฺส ธาตุ ก็ไมถูก ที่ถูกเปน ทิสฺ ธาตุ เพราะ แปลง ทิสฺ เปน ปสฺส, อาคจฺฉติ แยก อา อุปสัค ติ วิภัตติ อ ปจจัย ออกแลว เหลือ คจฺฉ จะวาเปน คจฺฉ ธาตุ ก็ไมถูก ที่ถูกเปน คมฺ ธาตุ เพราะแปลง คมฺ เปน คจฺฉ, ธาตุพวกที่ไมแปลงเชนนี้ ยากที่จะ ทราบไดแนนอนวาเปนธาตุอะไร ตองอาศัยการคนควานดูตําราหรือได รับคําอธิบายจากผูรู จึงจะถือเอาเปนแนนอนได.[ อ. น.]. ถ. กิริยาอาขยาตนั้น ทานนิยมใหเรียงไวในที่อยางไร ? ขอ อุทาหรณดวย. ต. ตามปกติ นิยมเรียงไวสุดประโยค เชน อาจริโย สิสฺเส
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 155 อนุสาสติ, แตถาเปนประโยคคําถาม ซึ่งศัพทกิริยานั้นจะตองใช หางเสียงเปนคําถาม และประโยคที่เปนคําเตือน นิยมเรียงกิริยา อาขยาตไวตนประโยค เชน [ คําถาม] อตฺถิ ปนายสฺมโต โกจิ เวยฺยาวจฺจกโร, [ คําเตือน ] สุณาตุ เม ภนฺเต สงฺโฆ เปนตน. [ อ. น. ] ถ. หมวดธาตุไหนบาง ซึ่งใชปจจัยในกัตตุวาจกประจําหมวด ของตนติดไปในวาจกอื่นได ? จงแสดงพรอมดวยอุทาหรณ. ต. มีอยู ๔ หมวดคือ รุธฺ, ทิวฺ, กี, คหฺ, ธาตุ ๔ หมวดนี้ ใชปจจัยในกัตตุวาจกประจําหมวดของตนติดไปในวาจกอื่นได. หมวด รุธฺ ธาตุ ติดไปในวาจกทั้ง ๔ ได เชน รุนฺธิยเต กัมม. และภาว. รุนฺธาเปติ เหตุกัตตุ. รุนฺธาปยเต เหตุกัมม. หมวด ทิวฺ และ กี ธาตุ ติดไปในเหตุกัตตุ. และเหตุกัม. ได เชน ทิพฺพเปติ กีนาเปติ เหตุกัตต. ทิพฺพาปยเต กีนาปยเต เหตุกัมม. หมวด คหฺ ธาตุ ติดไปในเหตุกัตตุ. และเหตุกมม. ได เชน คณฺหาเปติ เหตุกัตตุ. คณฺหาปยเต เหตุกัมม. [ อ. น.]
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 156 [ กิตก ] ถ. ศัพทเชนไร เรียกวาศัพทกิตก ? กิตกแบงเปนกี่อยาง ? อะไรบาง ? ต. ศัพทที่ประกอบดวยปจจัยหมูหนึ่ง ซึ่งเปนเครื่องกําหนด หมายเนื้อความของนามศัพทและกิริยาศัพทที่ตาง ๆ กัน เรียกวา ศัพทกิตก, กิตกแบงเปน ๒ คือ นามกิตก ๑ กิริยากิตก ๑. [ อ. น. ] ถ. กิตกก็ดี อาขยาตก็ดี ลวนมีธาตุเปนที่ตั้งทั้งสิ้น เมื่อเปน เชนนี้ จะมีตางกันอยางไรบาง ? จงแสดงใหไดความชัด. ต. จริงอยู ศัพททั้ง ๒ ประเภทนั้น ลวนมีธาตุเปนที่ตั้งเหมือน กัน ถึงดังนั้น ก็มีตางกันบาง คือ กิตก เมื่อประกอบปจจัยแลว ก็แจกตามวิภัตติทั้ง ๗ ในนาม เวนแตศัพทที่ประกอบกับอัพยยปจจัย ๕ ตัว คือ เตฺว ตุ ตูน ตฺวา ตฺวาน เมื่อประกอบกับปจจัยตัวใด ตัวหนึ่งในปจจัย ๕ ตัวนี้แลว เปนแลวกัน จะนําไปแจกตามวิภัตติ ทั้ง ๗ ไมได และกิตกไมมีบทและบุรุษ, สวนอาขยาตนั้นเมื่อประกอบ กับปจจัยเสร็จแลว ก็แจกตามวิภัตติอาขยาต จะแจกตามวิภัตตินาม ไมได. [ อ. น.]. [ นามกิตต ] ถ. นามกิตกกับกิริยากิตก ตางกันอยางไร ? จงแสดงอุทาหรณ. ต. นามกิตก เปนนามนามและคุณนาม จัดเปนสาธนะ มี ปจจัยเปนเครื่องหมายสาธนะนั้น ๆ, กิริยากิตก เปนกิริยาประกอบ
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 157 ดวยวิภัตติ วจนะ กาล ธาตุ วาจก ปจจัย เหมือนในอาขยาต ตางแต ไมมีบทและบุรุษเทานั้น, นามกิตก อุทาหรณ เชน ทายโก ทายก ทุกฺกร กรรมอันทําไดโดยมาก, กิริยากิตก อุทาหรณ เชน ิโต ยืนแลว, คโต ไปแลว. [ ๒๔๕๘ ]. ถ. นามกิตก เปนนามนามอยางเดียว หรือเปนนามอื่นก็ได ? ถาเปนได จงแสดงตัวอยางมาประกอบ. ต. เปนนามอื่นก็ได คือ เปนไดทั้งนามนาม ทั้งคุณนาม, นามนามนั้น เชน ปาโก ความหุง, คมน ความไป, นิสีทน การนั่ง, สยน การนอน เปนตน, คุณนาม เชน อุรโค ผูไปดวยอก [งู ], ทายโก ผูให, ธมฺมวาที ผูกลาวธรรมโดยปกติ เปนตน. [ อ.น. ]. ถ. ศัพทนามกิตกที่เปนนามนามและคุณนามนั้น เหมือนกันกับ นามนามและคุณนามในนามศัพททั้ง ๓ หรือตางกันอยางไร ? ต. ตางกัน คือ นามนามในนามกิตก เปนศัพทที่ปรุงขึ้นจาก ธาตุ สําเร็จรูปมาแตวิเคราะห มีปจจัยประกอบ เปนเครื่องหมาย สาธนะ แลวใชไดตามลําพังตนเอง มิตองมีบทอื่นเปนประธาน เชน คมน ความไป, ภุฺชน การกิน เปนตน เรียกวา กิริยานาม. สวน นามนามในนามศัพทนั้น เปนนามนามแท คือ เปนนามนามโดย กําเนิด มิไดปรุงขึ้นจากธาตุ เชน รุกฺโข ตนไม, ปุพฺพโต ภูเขา เปนตน, สวนคุณนามในนามกิตก ก็ปรุงขึ้นจากธาตุ สําเร็จมาแต รูปวิเคราะห มีปจจัยประกอบ เปนเครื่องหมายสาธนะ มีบทอื่น เปนประธาน เชน ทายโก [ บุคคล] ผูให สาวโก [ ภิกษุ ] ผูฟง
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 158 เปนตน , สวนคุณนามในนามศัพท เปนคุณนามแท เปนคุณนาม โดยกําเนิด ไมมีปจจัยประกอบ ไมไดหมายสาธนะ เชน นีล เขียว สุนฺทร ดี เปนตน. [ อ. น.]. [ สาธนะ ] ถ. อะไรเรียกวา สาธนะ ? สาธนะมีเทาไร ? อะไรบาง ? ต. ศัพทที่สําเร็จมาจากรูปวิเคราะห ลงปจจัยนามกิตกตัวใด ตัวหนึ่ง เรียกวา สาธนะ, สาธนะมี ๗ คือ กัตตุสาธนะ กัมม- สาธนะ ภาวสาธนะ กรณสาธนะ สัมปทานสาธนะ อปาทานสาธนะ อธิกรณสาธนะ. [ อ. น. ]. ถ. สาธนะทั้ง ๗ ตางกันอยางไร ? และสาธนะไหนทานบัญญัติ ใหแปลวากระไร ? ต. ตางกันดังนี้ : กัตตุสาธนะ เปนศัพทแสดงชื่อผูทํา คือผู ประกอบกิริยา เชน กุมฺภกาโร ผูทําซึ่งหมอ เปนตน, สาธนะนี้ ทานบัญญัติใหแปลวา ผู...ถาลงในอรรถแหงตัสสีล ใหแปลวา ผู...โดยปกติ หรือ ผู..... เปนปกติ. กัมมสาธนะ เปนศัพทแสดงผูถูกคนอื่นทํา เชน ปโย เปนที่รัก ทาน [ วัตถุ ] อันเขาพึงใหเปนตน, สาธนะนี้ ทานบัญญัติใหแปลวา เปน...อยาง ๑, อันเขา....อยาง ๑. ภาวสาธนะ เปนศัพทแสดงกิริยา คือความทําของบุคคลผูทํา เชน าน ความยืน, คมน ความไป, นิสชฺชา การนั่ง, เปนตน สาธนะนี้ ทานบัญญัติใหแปลวา ความ... อัน....การ....
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 159 กรณสาธนะ เปนศัพทแสดงวัตถุซึ่งเปนเครื่องมือสําหรับทํา เชน พนฺธน [ วัตถุ ] เครื่องผูก [ มีเชือกและโซงเปนตน ] สาธนะนี้ ทานบัญญัติใหแปลวา เปนเหตุ....เปนเครื่อง.....เปนเครื่องอัน เขา... สัมปทานสาธนะ เปนศัพทแสดงชื่อผูที่เขามอบให คือผูรับ เชน สมฺปทาน [ วัตถุ ] เปนที่มอบให เปนตน, สาธนะ ทานบัญญัติ ใหแปลวา เปนที่... เปนที่อันเขา... อปาทานสาธนะ เปนศัพทแสดงสถานที่ ๆ ไปปราศ หรือบุคคล ผูไปปราศ เชน ปภสฺสโร แดนซานออกแหงรัศมี [ ไดแกเทวดา พวกหนึ่ง] ปภโว แดนเกิดกอน [ ที่น้ําตก ] ภีโม แดนกลัว [ ยักษ ] สาธนะนี้ ทานบัญญัติใหแปลวา เปนแดน... อธิกรณสาธนะ เปนศัพทแสดงสถานที่ หรือเปนชื่อของสถาน ที่ เชน าน ที่ตั้ง ที่ยืน, สยน ที่นอน เปนตน, สาธนะนี้ ทาน บัญญัติใหแปลวา เปนที่... เปนที่อันเขา... [ อ. น. ]. ถ. ในสาธนะทั้ง ๗ นี้ สาธนะไหนบาง ที่ใชมาก ? ต. กัตตุสาธนะ กัมมสาธนะ ภาวสาธนะ กรณสาธนะ อธิ- กรณสาธนะ ๕ สาธนะนี้ใชมาก สวนสัมปทานสาธนะและอปาทาน- สาธนะใชนอย. [ อ. น. ]. ถ. เหตุไร สาธนะทั้ง ๒ นี้ จึงใชนอย ? จงอธิบายใหกระจาง. ต. เพราะสาธนะทั้ง ๒ นี้ ใชไดแตในธาตุบางตัว ไมทั่วไป สัมปทานสาธนะ ใชไดแตธาตุที่เปนไปความให ยื่นให สงไป
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 160 ประทุษราย เชน ทา เปสฺ ทุสฺ ธาตุ เปนตน เพราะเมื่อเวลาตั้ง วิเคราะหแหงสาธนะนี้ ตองประกอบสัพพนามเปนจตุตถีวิภัตติ ซึ่ง แปลวา แก เพื่อ ตอ, สาธนะนี้ ใชกัมมธาตุเปนพื้น, สวนอปาทาน สาธนะ ใชไดแตธาตุที่เปนไปในความซาน ความเกิด ความออกไป เชน สรฺ ภู ชา นิกฺ-ขมฺ ธาตุ เปนตน เพราะเวลาตั้งวิเคราะห แหงสาธนะนี้ ตองประกอบสัพพนามเปนปญจมีวิภัตติ ซึ่งแปลวา แต, จาก, กวา, เหตุ, สาธนะนี้ใชอกัมมธาตุเปนพื้น เพราะฉะนั้น สาธานะทั้ง ๒ นี้จึงใชนอย. [ อ. น. ]. ถ. สาธนะทั้ง ๕ นอกจากสาธนะทั้ง ๒ ที่กลาวแลว ใชไดใน ธาตุเชนไรบาง ? ต. กัมมสาธนะ ใชไดในสกัมมธาตุอยางเดียว, ๔ สาธนะ ใช ไดในธาตุทั้งปวง ทั้งสกัมมธาตุ ทั้งอกัมมธาตุ ตามความที่อํานวย ใหเปน. [อ. น.]. ถ. คําวา สาธนะ ทานใหสําเร็จรูปมาแตรูปวิเคราะหนั้น อยางไร ? อธิบาย. ต. คําวา สาธนะ นั้น เปนชื่อของศัพทที่สําเร็จแลว บรรดา ศัพทซึ่งเปนนามกิตกทั้งหมด กําหนดรูไดวาเปนสาธนะนั้น สาธนะนี้ ก็ตองอาศัยรูปวิเคราะห ซึ่งเปนเครื่องแสดงใหรูได เพราะสาธนะ ทั้ง ๗ ตางมีรูปวิเคราะหละอยาง ๆ เพื่อแสดงความวาเปนชื่อของ ผูทํา หรือของสิ่งที่ถูกทํา เปนตน เหมือนศัพท คือ กมฺมกาโร นี้ เปนกัตตุสาธนะ สําเร็จมาแตวิเคราะหวา กมฺม กโรติ ซึ่งแสดงให
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 161 เห็นวา สาธนะนั้นเปนชื่อของผูทํา ดังนี้. [ ๒๔๖๖ ]. ถ. สาธนะทั้งหมด อยางไหนใชในอกัมมธาตุอยางเดียว ? อยางไหนใชในสกัมมธาตุอยางเดียว ? อยางไหนใชในธาตุทั้ง ๒ ? ต. อปาทานสาธนะ ใชอกัมมธาตุอยางเดียว, กัมมสาธนะ และสัมมทานสาธนะ ใชสกัมมธาตุอยางเดียว , ๔ สาธนะนอกนั้น ใชไดในธาตุทั้ง ๒. [ อ. น. ]. ถ. สาธนะทั้ง ๗ นั้น สาธนะไหนเปนนาม ? สาธนะไหนเปน คุณ ? ทําไมจึงมีถึง ๗ ? และเปนสําคัญอยางไรบาง ? ต. ภาวสาธนะ เปนนาม, นอกนั้นเปนคุณ, ที่มีถึง ๗ เพราะ อนุโลมตามวิธีใชในภาษา, เปนสําคัญในการพูดและการแตงหนังสือ ในภาษามคธ เพราะผูไมรูสาธนะแลว อาจพูดและแตงผิด ทําให ผูฟงผูศึกษาเขาใจความผิดได เชน ชอนหรือจาน ควรจะเรียก วาเปนเครื่องกิน แตกลับเรียกวา ที่กิน หรือ การกิน เชนนี้เปนตน ยอมทําใหความเสียไป. สวนภาษามคธ เชน สี ธาตุ แปลวา นอน ถาหมายความถึงสถานที่ แปลวา เปนที่นอน ก็ควรประกอบวา สยน แตกลับประกอบเปนอยางอื่นเสีย เชน ประกอบเปน สายโก เชนนี้ จะแปลวา ที่นอน ไมได เพราะใชเครื่องหมายผิดไป จะตอง แปลวา ผูนอน เปนกัตตุสาธนะเปนแน สาธนะเปนสําคัญในการพูด การแตง ดังนี้ . [ อ. น.]. ถ. คําวา รูป ไดแกอะไร? และรูปนั้น แบงเปนกี่อยาง ? อะไรบาง ?
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 162 ต. รูป ไดแกวาจก แบงเปน ๓ คือ กัตตุรูป กัมมรูป ภาวรูป. [ อ. น.]. ถ. ที่จะทราบวา เปนรูปนั้นรูปนี้ได ถืออะไรเปนหลัก ? ต. ถือ วาจก คือศัพทกิริยาในวิเคราะหเปนหลัก รูปวิเคราะห ใด เปนกัตตุวาจกก็ดี เหตุกัตตุวาจก็ดี รูปวิเคราะหนั้น จัดเปน กัตตุรูป, รูปวิเคราะหใด เปนกัมมวาจกก็ดี เปนเหตุกัมมวาจาก็ดี รูปวิเคราะหนั้น จัดเปนกัมมรูป, รูปวิเคราะหใด เปนภาววาจก รูปวิเคราะหนั้น จัดเปนภาวรูป. [ อ. น. ]. ถ. สาธนะทั้ง ๗ นั้น สาธนะไหน เปนไดกี่รูป ? รูปอะไร ? ต. กัตตุสาธนะ และ อปาทานสาธนะ เปนกัตตุรูอยางเดียว, ภาวสาธนะ เปนภาวรูปอยางเดียว, ๔ สาธนะนอกนี้ เปนไดทั้ง ๒ คือ กัตตุรูป และ กัมมรูป. [ อ. น. ]. ถ. สาธนะที่จะสําเร็จได ตองอาศัยธาตุเปนที่ตั้ง อยากทราบ วา สกัมมธาตุ และ อกัมมธาตุ อยางไหนเปนสาธนะอะไรไดบาง ? และเปนรูปวิเคราะหไดกี่รูป ? ต. สกัมมธาตุ เปนได ๖ สาธนะ ยกอปาทานสาธนะเสีย เปน รูปวิเคราะหไดทั้ง ๓ รูป, อกัมมธาตุ เปนได ๖ สาธนะ ยกกัมม- สาธนะเสีย เปนรูปวิเคราะหได ๒ รูป ยกกัมมรูปเสีย [ ที่วานี้เฉพาะ เปนไปโดยมาก ] แตควรถือเนื้อความของศัพทเปนสําคัญ คือแลว แตเนื้อความของศัพทจะหมุนใหเปนไปได. [อ. น. ]. ถ. รูปวิเคราะหทั้ง ๓ นั้น อยางไหนใชหมายสาธนะอะไรไดบาง
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 163 ต. กัตตุรูป ใชหมายสาธนะได ๖ ยกภาวสาธนะเสีย, กัมมรูป ใชหมายสาธนะได ๔ คือ กัมมสาธนะ กรณสาธนะ สัมปทานสาธนะ อธิกรณสาธน, ภาวรูป ใชหมายสาธนะได ๑ คือ ภาวสาธนะ. [ ปจจัยนามกิตก ] ถ. เราจะทราบสาธนะไดแมนยํา ตองอาศัยอะไรเปนหลัก ? ต. ตองอาศัยปจจัย และเนื้อความของสาธนะนั้น ๆ เปนหลัก. [ อ. น. ]. ถ. ปจจัยนามกิตก มีเทาไร ? แบงเปนหมวดหมูอยางไร บาง ? จงแสดง. และหมวดหมูไหนเปนเครื่องหมายรูปและสาธนะ วิเคราะหและสาธนะอะไร? ต. มี ๑๔ ตัว แบงเปน ๓ หมู คือ กิตปจจัย ๔ ตัว กฺวิ ณี ณฺวุ ตุ รู, กิจจปจจัย ๒ ตัว ข ณฺย, กิตกิจจปจจัย ๗ ตัว อ อิ ณ เตฺว ติ ตุ ยุ. กิตปจจัย เปนเครื่องหมาย กัตตุรูป กัตตุสาธนะ. กิจจปจจัย เปนเครื่องหมาย กัมมรูปและภาวรูป กัมมสาธนะ และภาวสาธนะ. กิตกิจจปจจจัย เปนเครื่องหมาย รูปและสาธนะไดทั้งหมด แลว แตเนื้อความจะอํานวยใหเปนได. [ อ. น.]. ถ. ปจจัยในนามกิตก นิยมลงในนามหรือคุณ ? หรือนิยมใน ศัพทอะไร เมื่อลงสําเร็จแลว เปนศัพทพวกไหน ?
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 164 ต. จะลงในศัพทนามหรือคุณไมได ตองลงไดแตที่ธาตุอยาง เดียว เมื่อลงสําเร็จแลว เปนนามบาง คุณบาง. [อ. น. ]. ถ. ทานหมายประโยชนอยางไร ที่แบงปจจัยในกิตกเปน ๓ แผนก ซึ่งเรียกชื่อเหมือน ๆ กัน ทั้งในนามกิตกและกิริยากิตก ? จงอธิบาย. ต. ทาน หมายประโยชนที่จะใหอาศัยเปนเครื่องกําหนดประเภท ของนามกิตก และ กิริยากิตกนั้น คือ ในนามกิตกเปนเครื่องกําหนด รูปแหงสาธนะวา ศัพทที่ประกอบปจจัยแผนกนั้น มีรูปอยางนั้นได มีรูปอยางนี้ไมได คือ กัตปจจัย เปนไดแตกัตตุรูปอยางเดียส, กิจจปจจัย เปนไดแต กัมมรูป และภาวรูป, กิตกิจจปจจัย เปน ไดทั้ง ๓ รูป. ในกิริยากิตก เปนเครื่องกําหนดวาจก โดยอาการ คลายกันกับปจจัยในนามกิตก ซึ่งเปนเครื่องกําหนดหมายรูป คือ กิตปจจัย เปนไดแก กัตตุวาจก และ เหตุกัตตุวาจก. กิจจปจจัย เปนไดแต กัมมวาจก และภาววาจก และ เหตุกัมมวาจก, กิตกิจจ- ปจจัย เปนไดทั้ง ๕ วาจก. [ ๒๔๖๒-๒๔๗๑ ]. ถ. ปจจัยอะไรบาง สําหรับประกอบกับศัพทที่เปน กัตตุสาธนะ กัมมสาธนะ และ ภาวาธนะ ? ต. กิตปจจัย คือ กฺวิ ณี ณฺวุ ตุ รู สําหรับประกอบกับศัพท ที่เปนกัตตุสาธนะ, กิจจปจจัย คือ ข ณฺย สําหรับประกอบศัพท ที่เปน กัมมสาธนะ และ ภาวสาธนะ, กิตกิจจปจจัย คือ อ อิ ณ เตฺว ติ ตุ ยุ สําหรับประกอบศัพทที่เปนภาวสาธนะ. [ ๒๔๖๓ ] .
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 165 ถ. การที่จัดปจจัยนามกิตกเปนหมวด ๆ นั้น มีประโยชน อยางไร ? ต. มีประโยชน คือ ทําความฟนเฝอของผูศึกษาใหนอยลงใน เรื่องวินิจฉัยสาธนะ กลาวสั้นก็คือ ทําใหจําหรือสังเกตสาธนะไดงาย. [ อ. น. ]. ถ. ปจจัยในนามกิตก เมื่อลงแลว แจกดวยวิภัตตินามไดหมด หรือไม ? ถาแจกไดหมดก็แลวไป ถาแจกไมไดหมด ปจจัยอะไร บางที่แจกไมได ? และจะนํามาใชในขอความไดอยางไร ? ต. แจกไมไดหมด เพราะ เตฺว และตุ ปจจัย เปนอัพยยะ แจก ดวยวิภัตตินามไมได เมื่อนํามาใชในขอความ เตฺว ปจจัย เปนเครื่อง หมาย จตุตถีวิภัตติ, ตุ ปจจัย เปนเครื่องหมาย ปฐมาและจุตตถี- วิภัตติ นอกจากนี้ แจกไดทั้งหมด. [ ๒๔๖๐-๒๔๗๘ ]. ถ. ศัพทนามกิตกนั้น ถามีศัพทอื่นที่เกี่ยวเปนกรรมเขามา จะ มีวิธีใชศัพทนั้นอยางไร ? มีอุทาหรณเชนไร ? ต. มีวิธีใชศัพทนั้นเปน ฉัฏฐีวิภัตติ แทน ทุติยาวิภัตติ. อุทา- หรณ เชน ปุฺสฺส กรณ, อริยสจฺจาน ทสฺสน. [ ๒๔๖๓ ]. ถ. อํานาจของปจจัยอะไรบาง อาจบังคับฉัฏฐีลงในอรรถแหง ทุติยา ? จงบรรยายพรอมทั้งอุทาหรณ. ต. วาตามวากยสัมพันธ ปจจัยในนามกิตกทั้งหมด เวนแต ตุ ตัวเดียวเทานั้น มีอํานาจอาจบังคับฉัฏฐีลงในอรรถแหงทุติยาไดทุก ตัว เชน จิตฺตสฺส ทมโถ สาธุ, ปุตฺตทารสฺส สงฺคโห, ภวิสฺสนฺติ
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 166 ธมฺมสฺส อฺาตาโร เปนตัวอยาง, แตตามหลักที่ใชอยูโดยมาก ทานกําหนดไวเพียง ๓ ตัว คือ ณฺวุ ตุ ยุ และลักษณะแหงศัพทที่ใช โดยมาก ก็มักเปนไปตามนี้. [ ๒๔๗๑]. ถ. ปจจัยตัวไหนบาง ลงในอรรถแหงตัสสีลได ? ขอตัวอยาง ดวย ต. ณี ตุ รู ยุ ปจจัย ๔ ตัวนี้ ลงในอรรถแหงตัสสีลได. ณี ปจจัย เชน ธมฺม วทติ สีเลนาติ ธมฺมวาที, ตุ ปจจัย เชน กโรติ สีเลนาติ กตฺตา, รูป ปจจัย เชน วิชานาติ สีเลนาติ วิฺู, ยุ ปจจัย เชน กุฺฌติ สีเลนาติ โกธโน. [อ. น. ]. ถ. ณ ข กฺวิ ปจจัย เมื่อประกอบกับธาตุแลวตองลบ จักรูวา ศัพทนั้นลงปจจัยนั้นไดอยางไร ? ต. จักรูไดเปนสวน ๆ ตามธรรมดาของปจจัย คือ อุทาหรณ ที่ประกอบดวย ณ ปจจัย ถาพยัญชนะตนธาตุเปนรัสสะลวน มิใช ทีฆะ หรือมีพยัญชนะสังโยคอยูเบื้องหลัง ตองพฤทธิสระที่สุด คือ อ ตองเปน อา, อิ ตองเปน เอ, อุ ตองเปน โอ. เชน กมฺมกาโร [ กมฺม+กฺร ] ปเวโส [ ป+วิสฺ ] โจโร [ จุรฺ ] เปนตน. อุทาหรณ ที่ประกอบดวย ข ปจจัย ตองเปนศัพทที่มี อีส ทุ สุ อยูตนธาตุ เชน อีสสฺสโย ทุรกฺข สุกร เปนตน, อุทาหรณที่ประกอบดวย กฺวิ ปจจัย ถาเปนธาตุตั้งแต ๒ ตัวขึ้นไป มักมีบทหนาและตองลบที่สุดธาตุ เชน อุรโค [ อุร+คมฺ] ถาเปนธาตุตัวเดียว มักมีอุปสัคหรือนิบาตนําหนา เชน สยมฺภู [สย+ภู] อภิภู [ อภิ+ภู ] เปนตน. [ ๒๔๖๗ - ๒๔๘๒ ].
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 167 ถ. ณฺย ปจจัย ในภาวตัทธิตและในนามกิตก มีวิธีตางกัน อยางไร ? ต. ในภาวตัทธิต ทานใชลงที่ศัพทนามบาง กิริยาบาง เปน เครื่องหมายแทนภาวศัพท เมื่อลงแลว ทานใหลบ ณ เสีย เหลือ ไวแต ย, ลบ อ สระที่สุดศัพทหนาเสียแลว เอาพยัญชนะที่สุดศัพท ซึ่งมีสระอันลบเสียแลวนั้น กับ ย อาเทศตามรูปที่อาจเปนไดตาง ๆ หรือแปลงเหมือนพยัญชนะหนา ย ทั้ง ๒ ตัวบาง, คง ย ไวไมอาเทศ บาง. ในนามกิตก ทานใชลงที่ธาตุ เปนเครื่องหมายกัมมสาธนะ และภาวสาธนะ ลงแลวลบ ณ เสีย เหลือไวแต ย แลวอาเทศกับ ที่สุดธาตุบาง, คง ย ไวไมตองมีวิธีอยางอื่นบาง, คง ย ไวแลว ซอน ย หรือมีวิธีอยางอื่นบาง, ไมลบ ณ แตอาเทศ ณฺย นั้นบาง. [ ๒๔๗๗ ]. ถ. ปจจัยตัวไหนบาง เมื่อลงสําเร็จเปนสาธนะแลว ไมปรากฏ รูปราง ๆ ของตัวอยางดวย. ต. กฺวิ ณ อ ข ปจจัย เมื่อลงสําเร็จเปนสาธนะแลว ไมปรากฏ รูปราง กฺวิ ปจจัย เชน อุรโค เปนตน. ณ ปจจัย เชน กมฺมกาโก เปนตน. อ ปจจัย เชน หิตกฺกโร เปนตน. ข ปจจัย เชน สุภโร เปนตน. [ อ. น. ]. ถ. ปจจัยตัวไหนบาง เมื่อลงธาตุแลว นิยมใหลบพยัญชนะ ที่สุดธาตุ ? จงอางอุทาหรณมาใหดูดวย.
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 168 ต. กฺวิ ตุ ติ เตฺว ตุ ปจจัย, เมื่อลงที่ธาตุแลว นิยมใหลบ พยัญชนะที่สุดธาตุ, กฺวิ ปจจัย เชน สงฺโข เปนตน, ตุ ปจจัย เชน กตฺตา เปนตน, ติ ปจจัย เชน มติ เปนตน, เตฺว ปจจัย เชน กาเตฺว เปนตน, ตุ ปจจัย เชน กาตุ เปนตน, สวน รู ปจจัย ลบที่สุดธาตุ ก็ได เชน ปารคู เปนตน, ไมลบที่สุดธาตุก็ได แตตองรัสสะ อู เปน อุ เชน ภิกฺขุ เปนตน. [ อ. น. ]. ถ. กิตปจจัย เมื่อประกอบกับธาตุสําเร็จเปนสาธนะแลว จะ สังเกตรูไดอยางไรวา ศัพทไหนลงปจจัยอะไร ? ต. สังเกตรูไดดังนี้ :- กฺวิ ปจจัย เมื่อลงที่ธาตุ ซึ่งมีพยัญชนะ ๒ ตัว มีพยัญชนะเปน ที่สุด เชน คมฺ เมื่อลงแลว ตองลบพยัญชนะที่สุดธาตุ คงไวแต พยัญชนะตนธาตุตัวเดียว เชน อุรโค เปนตน, ถาลงที่ธาตุพยัญชนะ ตัวเดียว ไมตองลบ คงไวตามเดิม เชน ภู ธาตุ สําเร็จเปน สยมฺภู เปนตน, กฺวิ ปจจัย เมื่อลงแลวตองลบ และธาตุที่ลง กฺวิปจจัย นี้ ตองมีบทอื่นนําหนาเสมอ แตไมนิยมลงในอรรถแหงตัสสีล. ณี ปจจัย เมื่อลงที่ธาตุแลวตองลบ ณ เสีย เหลือไวแตสระ ที่ ณ อาศัย ถาตนธาตุเปนรัสสะ ไมมีพยัญชนะสังโยคอยูเบื้องหลัง ตองพฤทธิ เหมือนในตัทธิต คือ ทีฆะ อ เปน อา, วิการ อิ เปน เอ, อุ เปน โอ, นิยมลงในอรรถแหงตัสสีล ซึ่งแปลวา ปกติ และนิยม การมีบทอื่นนําหนาเสมอ แตไมนิยมลงในอรระแหงตัสสีล. ณี ปจจัย เมื่อลงที่ธาตุแลวตองลบ ณ เสีย เหลือไวแตสระ ที่ ณ อาศัย ถาตนธาตุเปนรัสสะ ไมมีพยัญชนะสังโยคอยูเบื้องหลัง ตองพฤทธิ เหมือนในตัทธิต คือ ทีฆะ อ เปน อา, วิการ อิ เปน เอ, อุ เปน โอ, นิยมลงในอรรถแหงตัสสีล ซึ่งแปลวา ปกติ และนิยม การมีบทอื่นนําหนาเหมือนกัน กฺวิ ปจจัย แตเมื่อลงปจจัยแลวไมตองลบ
ที่สุดธาตุ เชน ธมฺมจารี ปาปการี เปนตน. ถาลงที่ธาตุมีพยัญชนะ
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 169 ตัวเดียว มี อา เปนที่สุด เชน ปา า ทา เปนตน ทานใหลง ย ปจจัย หลังธาตุ เชน มชชปายี กมฺมฏายี อทินฺนทายี เปนตน ถาลงที่ธาตุมี อิ อี เปนที่สุด เชน จิ สี ธาตุเปนตน ตองวิการ อิ อี เปน เอ, เอา เอ เปน อาย เชน วุฑฺฒาปจายี ตองวิการ อุ อู เปน โอ, เอา โอ เปน อาว เชน ธมฺมสาวี เอวภาวี เปนตน. ณฺวุ ปจจัย เมื่อลงที่ธาตุแลวตองพฤทธิ เชนเดียวกับที่กลาว แลวในตัทธิต แลวเอา ณฺวุ เปน อก เชน อนุสาโก เปนตน ถา ลงที่ธาตุ มีพยัญชนะตัวเดียว มี อา เปนที่สุด ใหลง ยุ ปจจัย หลัง ธาตุดวย เชน ทายโก. ถามี อิ อี อุ อ เปนที่สุด ก็ตองพฤทธิและ แปลงสระอยางเดียวกับ ณี ปจจัย ที่กลาวแลว ปจจัยนี้ แปลกจาก ณี ปจจัย ก็คือ ไมนิยมลงในอรรถแหงตัสสีล มีบทอื่นนําหนาก็ได ไมนําหนาก็ได ที่แนนอนก็คือ เอา ณฺวุ เปน อก เสมอไป. ตุ ปจจัย เมื่อลงที่ธาตุมีพยัญชนะ ๒ ตัว ตองลบพยัญชนะ ที่สุดธาตุ คงไวแตพยัญชนะตนธาตุตัวเดียว และคง ตุ ปจจัยไว แลวซอน ต หนา ตุ ปจจัย ทําใหพยัญชนะที่อยูหนา ตุ เปน ครุ เสมอ ไป เชน กรฺ ธาตุ เปน กตฺตา , วทฺ ธาตุ เปน วตฺตา เปนตน ถา พยัญชนะที่สุดธาตุเปน น จะคง น ไวไมตองซอน ต ก็ได หรือจะ ลบ น แลวซอน ต ก็ได ตามแตจะเห็นควร เชน หนฺ ธาตุ เปน หนฺตา, ขนฺ ธาตุ เปน ขตฺตา เปนตน, ถาลงที่ธาตุมีพยัญชนะตัวเดียว ไมมีวิธีเปลี่ยนแปลงอยางไร คงธาตุคงปจจัยไวตามเดิม เชน ธา
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 170 ธาตุ เปน ธาตา, า ธาตุ เปน าตา เปนตน, ถาธาตุมีสระเปน ลหุ ก็ตองทําเปน ครุ เชน สุ ธาตุ เปน โสตา เปนตน, สวนธาตุที่มีสระ เปน ครุ แลว จะคงตามเดิมหรือจะวิการ อิ เปน เอ, อุ เปน โอ ก็ได ตามแตความนิยม ศัพทที่ประกอบดวย ตุ ปจจัย นี้ นิยมแจกตาม แบบ สตฺถุ เปนพื้น, อนึ่ง ปจจัยนี้ ลงในอรรถแหงตัสสีลก็ได ไมลง ก็ได ไมมีจํากัด. รูป ปจจัย เมื่อลงที่ธาตุแลว ตองลบ ร เหลือไวแตสระที่ ร อาศัย ถาลงที่ธาตุมีพยัญชนะ ๒ ตัวเปนรัสสะ ตองลบพยัญชนะตัว ที่สุด เชน คมฺ ธาตุ เปน ปารคู เปนตน ถาธาตุมีพยัญชนะสังโยค อยูเบื้องหลัง ไมตองลบพยัญชนะที่สุด เปนแตรัสสะ อู เปน อุ เชน ภิกฺข ธาตุ เปน ภิกฺขุ เปนตน ถาธาตุมีพยัญชนะตัวเดียว ตองลบ สระที่ธาตุ แลวประกอบ อู เขากับธาตุ เชน า ธาตุ เปน วิฺู เปนตน. ปจจัยนี้ นิยมลงในอรรถแหงตัสสีล แตจะมีบทอื่นนําหนา ก็ได ไมมีก็ได ไมมีจํากัด. ปจจัย ๕ ตัว เปนเครื่องหมายกัตตุรูป กัตตุสาธนะ เมื่อสังเกต ดังกลาวมานี้ ยอมทราบไดวา ศัพทนี้ลงปจจัยนั้น ๆ ได. [ อ. น.]. ถ. กิจจปจจัย ๒ ตัว เมื่อลงแลว จะสังเกตรูไดอยางไร วา ศัพทนั้น ๆ ลงปจจัย ๒ ตัวนี้ ? ต. รูไดดังนี้ คือ ปจจัย ๒ ตัวนี้ เปนเครื่องหมายกัมมรูป กัมมสาธนะ และ ภาวรูป ภาวสาธนะ แตภาวรูป ภาวสาธนะ มีที่ใช นอย.
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 171 ข. ปจจัย เมื่อลงแลว ตองลบเสีย เมื่อลบแลว ก็ไมมีวิธี เปลี่ยนแปลง โดยมากศัพทที่ลงปจจัยนี้ มักมี ทุ สุ ตัวใดตัวหนึ่ง นําหนา และนิยมลงใน สกัมมธาตุ เปนพื้น เชน ทุกฺกร [ กรรม] อันเขาทําไดโดยยาก, ทุรกฺข [ จิต ] อันเขารักษาไดโดยยาก, สุภโร [ บุตร ] อันเขาเลี้ยงไดโดยงาย เปนตน. ณฺย ปจจัย เมื่อลงแลว ลบ ณ เสีย เหลือไวแต ย แลว พฤทธิเหมือน ณ ปจจัย ในตัทธิต หรือแปลงพยัญชนะที่สุดธาตุกับ ย เปนพยัญชนะตาง ๆ ดังนี้ :- การิย กรฺ ธาตุ พฤทธิ อ เปน อา, อิ อาคม ลบ ณ. เนยฺย นี ธาตุ พฤทธิ อิ เปน เอ, ลบ ณ ซอน ย. เทยฺย ทา ธาตุ ลบ อา เอา ณฺย เปน เอยฺย. วชฺช วทฺ ธาตุ ลบ ณ เอา ทฺ กับ ย เปน ชช. ทมฺโม ทมฺ ธาตุ ลบ ณ เอา มฺ กับ ย เปน มฺม. โยคฺค ยุชฺ ธาตุ ลบ ณ เอา ชฺ กับ ย เปน คฺค. คารยฺห ครหฺ ธาตุ ลบ ณ แปร หฺ ไวเบื้องหลัง ย ไวเบื้องหนา. โพชฺฌ ครหฺ ธาตุ ลบ ณ พฤทธิ อุ เปน โอ, เอา ธฺ กับ ย เปน ชฺฌ. ยังมีวิธีเปลี่ยนแปลงอีกมาก นํามาแสดงพอเปนตัวอยาง ปจจัยนี้ ลงใน กัมมรูป กัมมสาธนะ เปนพื้น ที่เปน ภาวรูป ภาว- สาธนะ ก็มีบาง, สังเกตดังแสดงมานี้ ยอมทราบได. [ อ. น. ]. ถ. ศัพทนามกิตก เปนนามนามบาง คุณนามบาง ทั้งนั้นหรือ ? ถาจะใชเปนกิริยากิตกบาง จะไดไหม ? โปรดแสดงใหมีหลักฐาน.
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 172 ต. เปนนามนามและคุณนามทั้งนั้น แตจะใชกิริยากิตกบาง ก็ได เชน เต จ ภิกฺขู คารยฺหา แปลวา อนึ่ง ภิกษุทั้งหลาย เหลานั้น อันทานพึงติเตียน, อานนฺทาทิสุข มาตร ปริจริตฺวาน ปณฺฑิเตน ลพฺภ แปลวา สุขมีความเพลิดเพลินเปนตน อันบุตร ูผูเปนบัณฑิต บําเรอแลว ซึ่งมาดา พึงได. [ อ. น. ]. ถ. กิตกิจปจจัย เมื่อประกอบกับธาตุแลว มีที่สังเกตใหรูได อยางไรวา ศัพทนี้ลงปจจัยนั้น ๆ. ต. รูไดดังนี้ :- อ. อิ ปจจัย เมื่อประกอบกับธาตุแลว ไมมีวิธีเปลี่ยนแปลง อยางไรเลย คงรูปอยูอยางนั้น แตศัพทที่ประกอบดวย อ ปจจัย มักมีบทอื่นนําหนาธาตุโดยมาก แตไมนิยมลงเปนแนนอน ที่ไมมีบท อื่นนําหนาก็มี เชน คโห ผูจับ, สวนศัพทที่ประกอบดวย อิ ปจจัย ตามที่เคยเห็นมา มีบทอื่นนําหนาเปนพื้น. อ ปจจัย เชน นิสฺสโย เปนตน. อิ ปจจัย เชน นิธิ อุทธิ เปนตน. ณ ปจจัย เมื่อประกอบกับธาตุแลว มีวิธีเปลี่ยนแปลง คือ พฤทธิตามลักษณะที่กลาวแลวในตัทธิต มีบทอื่นนําหนาก็มี ไมมีนํา หนาก็มี ถาธาตุมี ชฺ เปนที่สุด แปล ชฺ เปน ค เชน ยาโค โยโค โรโค เปนตน. ถาธาตุมี จฺ เปนที่สุด แปลง จฺ เปน ก เชน ปาโก อภิเสโก เปนตน. เตฺว ปจจัย เมื่อประกอบกับธาตุแลว คง เตฺว ไว ลบพยัญชนะ ที่สุดธาตุ เชน ภาเตฺว คนฺเตฺว เปนตน ถาประกอบกับธาตุตัวเดียว
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 173 ไมมีวิธีเปลี่ยนแปลง เชน หาเตฺว าเตฺว และศัพทที่ประกอบดวย ปจจัยนี้ ใชเปนจตุตถีวิภัตติอยางเดียว เปนอัพยยะแจกดวยวิภัตติ ทั้ง ๗ ไมได. ติ. ปจจัย เมื่อประกอบกับธาตุแลว ลง ติ ไว ลบพยัญชนะ ที่สุดธาตุ ศัพทที่ลง ติ ปจจัย เปนอิตถีลิงคอยางเดียว เชน มติ สติ คติ เปนตน. ตุ ปจจัย เมื่อประกอบกับธาตุแลว คง ตุ ไว ลบพยัญชนะ ที่สุดธาตุ เชน กาตุ คนฺตุ เปนตน แตถาลง อิ อาคม ไมตองลบ พยัญชนะที่สุดธาตุ เชน คมิตุ สยิตุ ปติตุ โสเธตุ ถาเปนเหตุกัตตุวาจก ก็ไมตองลบพยัญชนะที่สุดธาตุ เชน กาเรตุ ปาเตตุ โสเธตุ เปนตน ถาประกอบกับธาตุตัวเดียว คงไวตามเดิมไมมีเปลี่ยนแปลง เชน ปติฏาตุ ทาตุ เปนตน. ศัพทที่ประกอบดวยปจจัยนี้ ใชได ๒ วิภัตติ คือ ปฐมาวิภัตติ และ จตุตถีวิภัตติ เทานั้น เปนอัพยยะ แจกดวย วิภัตติทั้ง ๗ ไมได. ยุ ปจจัย เมื่อประกอบกับธาตุแลว มีอํานาจพฤทธิสระไดเหมือน ณ ปจจัย ที่กลาวแลวในตัทธิต และแปลง ยุ เปน อน เชน เจตนา โกธโน โภชน เปนตน หรือจะไมพฤทธิ คงไวตามเดิมก็ได เชน คมน วจน เปนตน, ถาธาตุมี รฺ หรือ หฺ เปนที่สุด แปลง ยุ เปน อณ เชน กรณ หรณ, คหณ, แตธาตุมี หฺ เปนที่สุด ไมนิยมแนเหมือนธาตุ ที่มี ร เปนที่สุด คือจะแปลงเปน อน หรือ อณ ก็ได. อนึ่ง ศัพทที่ ลงปจจัยนี้ ใชลงในอรรถแหงตัสสีลก็ได ไมลงก็ได และมีบทอื่น
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 174 นําหนาหรือไมนําหนาก็ได แลวแตความนิยม. เมื่อสังเกตโดยนัยดัง แสดงมานี้ ยอมรูไดวา ศัพทนั้นลงปจจัยนั้น.[ อ.น.]. ถ. ติ กับ ตุ ปจจัย ลงไดในสาธนะไหนบาง ? อางหลักมาดู. ต. ติ ปจจัย ลงไดทุกสาธนะ แตที่ปรากฏโดยมากเพียง ๕ สาธนะ คือ กัตตุสาธนะ กัมมสาธนะ ภาวสาธนะ กรณสาธนะ อธิกรณสาธนะ อุทาหรณวา มติ เปน กัตตุสาธนะ ก็ได กรณสาธนะ ก็ได ภาวสาธนะ ก็ได, สมฺปตฺติ เปน กัตตุสาธนะ, คติ เปน อธิกรณ- สาธนะ. ตุ ปจจัย ลงในกัตตุสาธนะอยางเดียว อุทาหรณวา กตฺตา โสตา เปนตน. [ ๒๔๖๖๙ ]. [ วิเคราะหนามกิตก ] ถ. จงเขียนรูปวิเคราะหทั้ง ๓ มาดู. ต. กัตตุรูป เชน กโรติ กเถติ, กัมมรูป กริยเต หรือ กาตพฺพ กถิยเต หรือ กเถตพฺพ, ภาวรูป เชน กรยเต หรือ กาตพฺพ เปนตน. [ อ. น. ]. ถ. ศัพทวา กมฺม กโรตีติ กมฺมการี นี้ สวนไหนเปนวิเคราะห ? สวนไหนเปนสาธนะ ? สวนไหนเปนเครื่องหมายรูปวิเคราะห ? ต. กมฺม กโรตีติ เปนวิเคราะห, กมฺมการี เปนสาธนะ, กโรติ เปนเครื่องหมายรูปวิเคราะห. [ อ. น.]. ถ. ศัพทที่เปนเครื่องหมายรูปวิเคราะหแหงสาธนะนั้น ทานนิยม ใชศัพทชนิดไหนบาง ? และอยางไหนเปนเครื่องหมายรูปวิเคราะห อะไร ?
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 175 ต. ใชศัพทกิริยาอาขยาต เชน กโรติ เปนตน อยางหนึ่ง ศัพท กิริยากิตกที่ลง ตพฺพ ปจจัย เชน กาตพฺโพ เปนตน อยางหนึ่ง ศัพท กิริยานาม เชน ปจน เปนตน อยางหนึ่ง ศัพทกิริยาอาขยาต เปน เครื่องหมายรูปวิเคราะหทั้ง ๓ ศัพทกิริยากิตก เปนเครื่องหมาย เฉพาะกัมมรูป และ ภาวรูป. ศัพทกิริยานามเปนเครื่องหมายภาวรูป อยางเดียว. [ อ. น. ]. ถ. วิเคราะหแหงสาธนะนั้น ทานนิยมใชสัพพนามดวย เมื่อ เปนเชนนี้ จึงอยากทราบวา สาธนะไหน ใชสัพพนามอยางไร ? ขอตัวอยางดวย. ต. กัตตุสาธนะ ใชสัพพนามประกอบเปนปฐมาวิภัตติ แต ไมไดเรียงไวในวิเคราะห เปนแตเมื่อแปล ใหเติม ย ต เขาดวยตาม ลิงควจนะ เปนกัตตุรูปอยางเดียว เชน เทตีติ ทายโก แปลวา [บุคคลใด] ยอมให เหตุนั้น [ บุคคลนั้น] ชื่อวา ผูให. กัมมสาธนะ ถาเปนกัตตรูป ใชสัพพนามประกอบเปนทุติยา- วิภัตติ เชน ปยติ ตนฺติ ปโย แปลวา [ บิดา ] ยอมรัก ซึ่งบุตรนั้น เหตุนั้น [ บุตรนั้น ] ชื่อวา เปนที่รัก [ ของบิดา ] , ถาเปนกัมมรูป ใชสัพพนามประกอบเปนปฐมาวิภัตติ แตไมไดเรียงไวในวิเคราะห เชนเดียวกับกัตตุสาธนะ เชน ภุฺชิตพฺพนฺติ โภชน แปลวา [ สิ่งใด ] อันเขาพึงกิน เหตุนั้น [ สิ่งนั้น ] ชื่อวา อันเขาพึงกิน. ภาวสาธนะ ไมตองใชสัพพนามในวิเคราะห เปนแตเวลาแปล เติมตัว อนภิหิตกัตตา มาเปนเจาของกิริยา เชน คจฺฉิยเตติ คมน
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 176 แปลวา [ อันเขา ] ยอมไป เหตุนั้น ชื่อวา ความไป. กรณสาธนะ ใชสัพพนามประกอบเปนตติยาวิภัตติ ทั้งที่เปน กัตตุรูป ทั้งกัมมรูป, กัตตุรูป เชน คจฺฉติ เตนาติ คมน แปลวา [ คน ] ยอมไปดวยยานนั้น เหตุนั้น [ ยานนั้น ] ชื่อวา เปนเครื่อง ไป [ ของคน ], กัมมรูป เชน สวณฺณิยเต เอตายาติ สวณฺณนา แปลวา [ เนื้อความ ] อันทานยอมพรรณนาพรอม ดวยวาจานั่น เหตุนั้น [ วาจานั่น ] ชื่อวา เปนเครื่องอันทานพรรณนาพรอม [ แหงเนื้อความ ]. สัมปทานสาธนะ ใชสัพพนามประกอบเปนจตุตถีวิภัตติ ทั้ง กัตตุรูป ทั้งกัมมรูป. กัตตุรูป เชน สมฺปาเทติ เอตสฺสาติ สมฺปทาน แปลวา [ ทายก ] ยอมมอบใหแกที่นั่น เหตุนั้น ที่นั่น ชื่อวา เปน ที่มอบให [ แหงทายก ], กัมมรูป เชน สมฺปทิยเต เอตสฺสาติ สมฺปทาโน แปลวา [ วัตถุ ] อันเขายอมมอบใหแกปฏิคาหกนั่น เหตุนั้น [ ปฏิคาหกนั่น ] ชื่อวา เปนที่อันเขามอบให [ แหงวัตถุ ]. อปาทานสาธนะ ใชสัพพนามประกอบเปนปญจมีวิภัตติ เปน กัตตุรูปอยางเดียว เชน ปม ภวติ เอตสฺมาติ ปภโว แปลวา [ แมน้ํา ] ยอมเกิดกอน แตประเทศนั่น เหตุนั้น ประเทศนั่น ชื่อวา เปนแดนเกิดกอน [ แหงแมน้ํา ]. อธิกรณสาธนะ ใชสัพพนามประกอบเปนสัตตมีวิภัตติ ทั้ง กัตตุรูป ทั้งกัมมรูป, กัตตุรูป เชน สยติ เอตฺถาติ สยน [ บุคคล ] ยอมนอนในที่นี้ เหตุนั้น ที่นี้ ชื่อวา เปนที่นอน [ แหงบุคคล ],
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 177 กัมมรูป เชน ภุฺชิพฺพ เอตฺถาติ โภชน แปลวา [ วัตถุ ] อัน เขาพึงกิน ในที่นี้ เหตุนั้น ที่นี้ เปนที่อันเขากิน [ แหงวัตถุ ]. [อ. น.] ถ. สัพพนามที่ใชในวิเคราะหแหงสาธนะนั้น ๆ ทานนิยมใช สัพพนามตัวไหน ในสาธนะไหน? ต. กัตตุสาธนะ นิยมใช ย ศัพทในวิเคราะห แตไมตองเขียน ไว. กัมมสาธนะ ถาเปน กัตตุรูป นิยมใช ต ศัพทในวิเคราะห, ถาเปน กัมมรูป นิยมใช ย ศัพทในวิเคราะห. ภาวสาธนะ ไมตอง ใชสัพพนาม ในวิเคราะห เปนแตเวลาแปล เดิม เตน อันเขา เปน เจาของกิริยาเทานั้น. กรณสาธนะ สัมปทานสาธนะ อปาทานสาธนะ นิยมใช ต เอต ในวิเคราะห, อธิกรณสาธนะ นิยมใช ต เอต อิม ในวิเคราะห แต อิม ศัพทนั้น นิยมลง ตฺถ ปจจัย ซึ่งเปนเครื่อง หมายสัตตมีวิภัตติ สําเร็จรูปเปน เอตฺถ. [อ. น. ]. ถ. ขอตัวอยางสาธนะทั้ง ๗ พรอมทั้งวิเคราะหมาดู ? ต. ธมฺม ธาเรตีติ ธมฺมธโร ชื่อ กัตตุสาธนะ. กาตพฺพนฺติ กิจฺจ ชื่อ กัมมสาธนะ, ปูชิยเตติ ปูชา ชื่อ ภาวสาธนะ, ปหรติ เตนาติ ปหรณ ชื่อ กรณสาธนะ, โคจรติ เอตสฺสาติ โคจโร ชื่อ สัมปทานสาธนะ, นิคจฺฉติ เอตฺสมาติ นิคโม ชื่อ อปาทานสาธนะ ติฏติ เอตฺถาติ าน ชื่อ อธิกรณสาธนะ. [ ๒๔๖๕ ]. ถ. สัพพนามในวิเคราะหแหงสาธนะนั้น เปนสําคัญอยางไร ? ต. เปนสําคัญ คือ เปนเครื่องหมายใหทราบสาธนะไดงายและ
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 178 แมนยํา ทั้งเปนหลักสําคัญในการแปล คือวา ถาสัพพนามในวิเคราะห โยคนามนามใด พึงทราบเถิดวา นามนามนั้น เปนประธานแหง สาธนะ สัพพนามที่เปนประธานแหงสาธนะ จะตองโยคนามนามให ตรงกับสัพพนามในวิเคราะห โยคเสมอไปทุก ๆ สาธนะที่นิยมใชสัพพ- นาม ตัวอยาง เชน พนฺธติ เตนาติ พนฺธน [ ต ]. ในวิเคราะห นี้ เตน โยค วตฺถุ, ต ซึ่งเปนตัวประธานของ พนฺธน ซึ่งเปน ศัพทสาธนะ ก็ตองโยค วตฺถุ ใหตรงกัน แปลวาอยางนี้ [ บุคคล ] ยอมผูก ดวยวัตถุนั้น เหตุนั้น [ วัตถุนั้น ] ชื่อวา เปนเครื่องผูก [ ของบุคคล ]. ถาสัพพนามโยคนามนามไมตรงกันแลว ความก็เสีย หมด ใชไมไดเลยทีเดียว จะตองระวังใหมากในการแปล. [ อ. น .] ถ. ยาโค เปนชื่อของสักการะ เปนสาธนะอะไร ? เปนชื่อของ พระพุทธเจา เปนสาธนะอะไร ? ตั้งวิเคราะหมาดู. ต. เปนชื่อของสักการะ เปน กรณสาธนะ วิเคราะหวา ยชติ เตนาติ ยาโค, เปนชื่อของพระพุทธเจา เปน กัมมสาธนะ วิเคราะห วา ยชิตพฺโพติ ยาโค. [ ๒๔๗๗ ]. ถ. สนฺธิ ความตอ, สมาโส ความยอ ตั้งวิเคราะหอยางไร ? บอกธาตุปจจัยดวย. ต. สนฺธิ วิเคราะหวา สนฺธาน สนฺธิ, ส บทหนา ธา ธาตุ อิ ปจจัย นามกิตก, สมาโส วิเคราะหวา สมสน สมาโส, ส บท หนา วสฺ ธาตุ ณ ปจจัย นามกิตก. [ ๒๔๗๖ ]. ถ. เนยฺย ปชนีโย อุปวท จิเนยฺย เปนศัพทอะไร ? ศัพทไหน
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 179 มีรูปเดิมอยางไร ? จงแสดงใหละเอียด. ต. เนยฺย เปนนามกิตก เดิมเปน นี ธาตุ ลง ณฺย ปจจัย เปน กัมมรูป กัมมสาธนะ วิเคราะหวา เนตพฺพนฺติ เนยฺย, ปูชนีโย เปน ฐานตัทธิต เดิมเปน ปูชน ลง อีย ปจจัย แปลวา ผูควรซึ่งอันบูชา วิเคราะหวา ปูชน อรหตีติ ปูชนีโย, เปนกิริยากิตกก็ได ลง อนีย ปจจัย แปลวา ผูอันเขาพึงบูชา, อุปวท เปนนามกิตกก็ได เปน กิริยากิตกได ถาเปนนามกิตก ลง อ ปจจัย เปน กัตตุสาธนะ วิเคราะหวา อุปวทตีติ อุปวโท ที่มีรูปเปน อุปวท เพราะลง อ ทุติยาใน ๓ ลิงค หรือ สิ ปฐมในนปุงสกลิงค อุป บทหนา วทฺ ธาตุ ถาเปนกิริยากิตก ลง อนฺต ปจจัย ลง สิ ปฐมา เอา นฺต กับ สิ เปน อ เปนปุงลิงค อุป บทหนา วทฺ ธาตุอยางเดียวกัน, จิเนยฺย เปนกิริยาอาขยาต จิ ธาตุ นา ปจจัย เอยฺย สัตตมีวิภัตติ กัตตุ- วาจก. [ ๒๔๖๙ ]. ถ. จิเนยฺย เจยฺย โสเจยฺย เปนศัพทอะไร ? ศัพทไหนรูปเดิม เปนอยางไร ? แปลวากระไร ? จงแสดงใหตลอด. ต. จิเนยฺย เปนศัพทกิริยาอาขยาต จิ ธาตุ ในความกอ ความ สั่งสม นา ปจจัย เอยฺย สัตตมีวิภัตติ กัตตุวาจก, เจยฺย จิ ธาตุ ณฺย ปจจัย พฤทธิ อิ เปน เอ, ลบ ณ ซอน ย, สิ ปฐมาวิภัตติ นปุงสกลิงค จึงเปน เจยฺย, ถาแปลวา วัตถุอันเขาพึงสั่งสม เปน กัมมรูป กัมมสาธนะ วิเคราะหวา จินิตพฺพนฺติ เจยฺย [ วัตถุ ]. ถา แปลวา ความกอ เปน ภาวรูป ภาวสาธนะ วิเคราะหวา จิยเตติ
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 180 เจยฺย, โสเจยฺย ภาวตัทธิต เณยฺย ปจจัย แปลวา ความเปนของ สะอาด วิเคราะหวา สุจิโน+ภาโว=โสเจยฺย. [๒๔๗๕ ]. ถ. วสฺ ธาตุ เปนชื่อของคน ของที่ ของกิริยา เปนสาธนะ อะไร ? ตั้งวิเคราะหมาดวย. ต. วสฺ ธาตุ เปนชื่อของคน เปนกัตตุสาธนะ วิเคราะหวา วสติ สีเลนาติ วาโส [ ลงในอรรถแหงตัสสีล ], เปนชื่อของที่ เปน อธิกรณสาธนะ วิเคราะหวา วสติ เอตฺถาติ วสน. เปนชื่อของ กิริยา เปน ภาวสาธนะ วิเคราะหวา วสน วาโส. [ ๒๔๖๘ ]. ถ. คําวา "ทาน " ในภาษาของเราหมายความหลายอยาง เชน คนมีใหทาน คนจนรับทาน ผูนี้ยินดีในทาน ทานมัยกุศล โรง ทาน ในคําเชนนี้ ในภาษามคธหมายดวยสาธนะ จงชี้วา คําไหนเปน สาธนะอะไร ? วิเคราะหมาดวย. ต. คําวา "ทาน " ในคําวา คนมีใหทาน คนจนรับทาน เปน กัมมสาธนะ วิเคราะหวา ทาตพฺพนฺติ ทาน, คําวา ผูนี้ยินดีในทาน เปนภาวสาธนะ วิเคราะหวา ทิยเตติ ทาน, คําวา ทานมัยกุศล เปนกรณสาธนะ วิเคระหวา เทติ เอเตนาติ ทาน, คําวา โรงทาน เปนอธิกรณสาธนะ วิเคราะหวา เทติ เอตฺถาติ ทาน. [๒๔๖๔ ]. ถ. ป บุพพบท หรฺ ธาตุ ที่แปลวา ประหาร เปนชื่อของ เครื่องมือ มีดาบ ไม เปนตน เปนสาธนะอะไร ? เปนชื่อของกิริยา ที่ทําลง เปนสาธนะอะไร? จงตั้งวิเคราะหมาดู. ต. ป บุพพบท หรฺ ธาตุ เปนชื่อของเครื่องมือ เปน กรณ-
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 181 สาธนะ วิเคราะหวา ปหรติ เตนาติ ปหรณ, เปนชื่อของกิริยา เปน ภาวสาธนะ วิเคราะหวา ปหรยเตติ ปหรณ.[ ๒๔๖๑ ]. ถ. ที่เขียนไววา อธิกรณสาธนะ ดังนี้ รูไดไหมวา ถูกหรือ ผิด ? ถาถูกก็แลวไป ถาผิด ควรจะเปนอยางไร ? รูไดดวยอยางไร? ต. ผิด ควรเปน อธิกรณสาธนะ เพราะ ณ, น แปลงมาจาก ยุ ถาธาตุมี รฺ และ หฺ เปนที่สุด ทานใหแปลง ยุ เปน อณ นอก จากนี้ใหแปลงเปน อน.[๒๔๕๙ - ๒๔๗๐ ]. ถ. คําวา เปนที่ เปนเครื่องหมายสาธนะอะไรบาง ? สังเกต อยางไรจึงรูไดวา เปนสาธนะนั้น ๆ ? ต. เปนเครื่องหมาย กัมมสาธนะ สัมปทานสาธนะ อธิกรณ- สาธนะ รูไดดวยความตางแหงรูปวิเคราะห กัมมสาธนะ ทําซึ่งสิ่ง นั้น, สัมปทานสาธนะ ทําแกสิ่งนั้น, อธิกรณสาธนะ ทําในสิ่งนั้น, อุทาหรณวา นิสฺสโย เปนชื่อของอาจารย เปน กัมมสาธนะ เพราะ ศิษยอาศัยอาจารย, สมฺปทาโน เปนชื่อของปฏิคคาหก เปน สัมปทานสาธนะ เพราะเขามอบใหแกปฏิคคาหก, ทาน เปนชื่อของ โรงทาน เปน อธิกรณสาธนะ เพราะเขาใหในโรงทาน. [ ๒๔๕๘ ]" ถ. สังเกตอยางไร จึงจะรูความตางแหงกรณสาธนะ และ อธิกรณสาธนะ ? ต. สังเกตอยางนี้ กรณสาธนะ ทําดวยสิ่งนั้น, อธิกรณสาธนะ ทําในสิ่งนั้น อุทาหรณวา พนฺธนฺน เปนชื่อของเชือก เปน กรณสาธนะ เพราะเขาผูกดวยเชือกนั้น, พนฺธน เปนชื่อของเรือนจํา เปน อธิกรณ-
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 182 สาธนะ เพราะเขาจําในเรือนนั้น. [ ๒๔๕๗ ]. ถ. วิวริย วิวรณ เหมือนกันอยางไร ? ตางกันอยางไร ? ต. เหมือนกันที่เปนธาตุเดียวกัน เปนกิตกดวยกัน คือ วิ บท หนา วรฺ หรือ วุ ธาตุ, ตางกันที่ วิวริย ลงอัพยยปจจัย แปลวา เปดแลว หรือ ไขออกแลว, วิวรณ เปนนาม ลง ยุ ปจจัย แปลวา ความเปด หรือ ความไขออก. [ ๒๔๗๖ ].
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 183 [ กิริยากิตก ] ถ. ศัพทเชนไร เรียกวากิริยากิตก ? ตางจากกิริยาอาขยาต อยางไร ? ต. ศัพทที่ใชปจจัยแผนกหนึ่งปรุงกับธาตุ สําเร็จรูปเปนกิริยา เรียกวา กิริยากิตก เชน คโต ิโต กโต เปนตน. ตางจากกิริยา- อาขยาต คือ กิริยากิตก ที่ลงปจจัยไมใชพวกอัพยยะ ใชแจกดวย ิวิภัตติทั้ง ๗ ในนามได สวนที่ลงปจจัยพวกอัพยยะ แจกไมได และ กิริยากิตก ไมมีบทและบุรุษ บางศัพทใชเปนนามได เชน พุทฺโธ ขาทนีย เปนตน, สวนกิริยาอาขยาต ใชแจกดวยวิภัตติในอาขยาต เปนกิริยาลวน. [อ.น.]. ถ. นามกิตก กับ กิริยากิตก ตางกันอยางไร ? อนุจร อุปวท เปนนามกิตกหรือกิริยากิตก ? จงแสดงความเขาใจ. ต. นามกิตก เปนไดทั้งนามนามและคุณนาม จัดเปนสาธนะ มี ปจจัยเปนเครื่องหมายสาธนะนั้นๆ , กิริยากิตก เปนกิริยา ประกอบ ดวยวิภัตติ วจนะ กาล ธาตุ วาจก ปจจัย เหมือนในอาขยาต ตาง แตไมมีบทและบุรุษเทานั้น. อนุจร อุปวท เปนนามกิตกก็ได เปน กิริยากิตกก็ได ถาเปนนามกิตก ลง อ ปจจัย เปนทุติยาวิภัตติใน ๓ ลิงค หรือ ปฐมาวิภัตติใน นปุงสกลิงค, ที่เปนกิริยากิตก ลง อนฺต- ปจจัย แปลง นฺต กับ สิ ปฐมาวิภัตติ เปน อ. [ ๒๔๗๒ ]. ถ. ในกิริยากิตก ทานวา ไมมีวิภัตติ และ วจนะ แผนกหนึ่ง เหมือนวิภัตติอาขยาต เมื่อเปนเชนนี้ กิริยากิตกก็แปลวา ไมมีวิภัตติ
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 184 และวจนะใชไหม ? หรืออยางไร ? จงแสดง. ต. จริง ในกิริยากิตกไมมีวิภัตติและวจนะแผนกหนึ่ง แตทาน ใหใชวิภัตติและวจนะในนามแทน และคลอยตามนามศัพทซึ่งเปน ตัวประธาน คือ ตัวประธานเปนวิภัตติ วจนะใด กิริยากิตกก็ตอง เปนวิภัตติ วจนะนั้นตาม ตัวอยาง เชน ภิกฺขุ คาม คโต ภิกษุ ไปแลวสูบาน, ชนา มตา ชนทั้งหลาย ตายแลว เปนตน. [ อ. น.]. ถ. การแบงกาลในกิริยากิตก กับ กิริยาอาขยาต ตางกัน อยางไร ? ต. ตางกันดังนี้ คือ : กิริยากิตก แบงกาลที่เปนประธาน ๒ คือ ปจจุบันนกาล ๑ อดีตกาล ๑, ปจจุบันกาล แบงใหละเอียดอีก ๒ คือ ปจจุบันแท ๑ ปจจุบันใกลอนาคต ๑, อดีตกาล แบงเปน ๒ คื ลวงแลว ๑ ลวงแลวเสร็จ ๑, รวมทั้งสิ้นเปน ๔. สวนกิริยา อาขยาตแบงกาลที่เปนประธาน ๓ แบงใหละเอียดอีก รวมเปน ๘ ดัง ไดแสดงมาแลวในอาขยาตนั้น. [ อ. น. ]. ถ. กาลในกิริยากิตก ทั้งที่กลาวโดยยอและพิสดารนี้ จะรูได แมนยําวาเปนกาลนั้น ๆ ได ตองอาศัยอะไรเปนหลัก ? ต. ตองอาศัยปจจัยเปนหลัก เพราะปจจัยในกิริยากิตกนี้ นอก จากเปนเครื่องหมายวาจกแลว ยังเปนเครื่องหมายใหทราบกาลได ดวย. [ อ. น.]. ถ. กาลทั้ง ๔ นั้น กาลไหนทานบัญญัติใหแปลวากระไร ? ต. ปจจุบันแท แปลวา อยู, ปจจุบันใกลอนาคต แปลวา
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 185 เมื่อ, ลวงแลว แปลวา แลว, ลวงแลวเสร็จ แปลวา ครั้นแลว. [ อ. น. ]. ถ. วาจกในกิริยากิตก มีเทาไร ? อะไรบาง ตางจากวาจก ในอาขยาตหรือเหมือนกัน ? ต. มี ๕ เหมือนอยางอาขยาต คือ กัตตุวาจก กัมมวาจก ภาววาจก เหตุกัตตุวาจก เหตุกัมมวาจก. ตางกันแตสักวา รูปแหง ศัพทกิริยาเทานั้น เชน :- กิริยากิตก กิริยาอาขยาต กัตตุวาจก มโต มรติ กัมมวาจก กโต กริยติ ภาววาจก ภวิตพฺพ ภูยเต เหตุกัตตุวาจก มาเรนฺโต มาเรติ เหตุกัมมวาจก ปติฏาปโต ปติฏาปยติ. [ อ. น. ] ถ. ปจจัยในกิริยากิตก มีเทาไร ? ตัวไหนบางเปนพวกอัพยย- ศัพท ? อารทฺธา ลงปจจัยอะไรบาง? จงแสดงใหสิ้นเชิง. ต. มี ๑๐ ตัว อนฺต ตวนฺตุ ตาวี อนีย ตพฺพ มาน ต ตูน ตฺวา ตฺวาน. เปนพวกอัพยยศัพทมี ๓ ตัว คือ ตุน ตฺวา ตฺวาน. อารทฺธา ลง ต ปจจัยก็ได ตฺวา ปจจัยก็ได เพราะธาตุมี ภฺ เปนที่สุดแปลง ต ปจจัย เปน ทฺธ แลวลบที่สุดธาตุ เปนกิริยาของ
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 186 ศัพทที่เปนอิตถีลิงค หรือ เปนปุงลิงค พหุวจนะ, และธาตุมี ภฺ เปน ที่สุด แปลง ย กับที่สุดธาตุเปน ทฺธา. [ ๒๔๗๔ ]. ถ. กิริยากิตก มีปจจัยกี่ตัว ? ตัวไหนลงในวาจกอะไร ? ต. มี ๑๐ ตัว คือ อนฺต ตวนฺตุ ตาวี ลงในกัตตุวาจก, อนีย ตพฺพ ลงในกัมมวาจก และ ภาววาจา, มาน ต ตูน ตฺวา ตฺวาน ลงในวาจกทั้งมวล. [ ๒๔๖๙-๒๔๖๗ ]. ถ. ปจจัย ๑๐ ตัวนั้น ตัวไหนมีหนาที่อยางไร ? ต. อนฺต มาน บอกปจจุบันนกาล, ตวนฺตุ ตาวี ตูน ตฺวา ตฺวาน บอกอดีตกาล, อนีย ตพฺพ บอกความจําเปน ซึ่งแปลวา พึง หรือ ตอง . [ อ. น.]. ถ. จงแสดงวิธีใชปจจัยในกิตก ใหเห็นชัดวา ตางจากปจจัยใน ตัทธิตอยางไร? ต. ปจจัยในกิตก ใชประกอบกับธาตุ สําเร็จรูปเปนนามกิตก และกิริยากิตก เปนเครื่องหมายสาธนะและกาล. สวนปจจัยในตัทธิต ใชประกอบกับศัพทนาม แมศัพทกิตกที่สําเร็จแลวนั้น ก็ประกอบได ทั้งในนามกิตกและกิริยากิตก เพื่อเปนเครื่องหมายใชแทนศัพท. [ ๒๔๖๒ - ๒๔๗๓ ]. ถ. ปจจัยกิตกตัวไหนบาง ใชเปนนามกิตกก็ได เปนกิริยากิตก ก็ได ? และใชไดอยางไร? จงแสดงมา. ต. ณฺย อนีย ต, ณฺย เปนปจจัยแหงนามกิตก ใชกิริยา- กิตกก็มี ดังอุทาหรณวา เต จ ภิกฺขู คารยฺหา. อนีย ต เปนปจจัย
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 187 แหงกิริยากิตก ใชเปนนามกิตกก็มี อนีย ปจจัย อุทาหรณวา ปณีเตน ขาทนีเยน โภชนีเยน ปริวิสิ. ต ปจจัย อุทาหรณวา พุทฺโธ โลเก อุปฺปนฺโน.[ ๒๔๗๙-๒๔๘๐ ]. ถ. อนฺต ตวนฺตุ ตาวี เมื่อประกอบกับธาตุ มีวิธีเหมือนกัน หรือตางกันอยางไร ? ต. ตางกัน คือ อนฺต เมื่อจะประกอบกับธาตุใน ธาตุนั้น ทานใหลงปจจัยในอาขยาตที่หนึ่งกอน แลวจึงลง อนฺต ปจจัยอีกทีหนึ่ง เชน สุณนฺโต ชานนฺโต เปนตน, สวน ตวนฺตุ ตาวี หาทําเชน นั้นไม ลงปจจัยที่สุดธาตุทีเดียว เชน สุตวา สุตาวี เปนตน. [ อ. น.]. ถ. จะประกอบ ภุชฺ ธาตุ ดวย อนฺต มาน ปจจัย สําเร็จรูป เปนปุลิงคและอิตถีลิงคมาดู ? ต. ภุชฺ ธาตุ ประกอบดวย อนฺต ปจจัย สําเร็จรูปดังนี้ ปุงลิงค ภุฺชนฺโต, อิตถีลิงค ภุฺชนฺตี, ประกอบดวย มาน ปจจัย สําเร็จรูปดังนี้ : ปุงลิงค ภุฺชาโน, อิตถีลิงค ภุฺชทานา. [ อ. น.] ถ. อนฺต มาน ปจจัย เมื่อประกอบกับธาตุ สําเร็จรูป เปนกิริยาแลว ทานนิยมแจกตามแบบการันตไหน ? ต. ศัพทที่ลง อนฺต ปจจัย ถาเปนปุงลิงค นิยมแจกตามแบบ อ การันตในปุงลิงค [ ปุริส ] ก็ไดเชน วทนฺโต, ตามแบบ ภวนฺต ศัพทก็ได เชน กร จร. ถาเปนอิตถีลิงค นิยมแจกตามแบบ อี
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 188 การันตในอิตถีลิงค [ นารี ] , ศัพทที่ลง มาน ปจจัย ปุงลิงค นิยม แจกตามแบบ อ การันตในปุงลิงค, อิตถีลิงค นิยมแจกตามแบบ อา การันตในอิตถีลิงค [ กฺา ]. [ อ. น. ]. ถ. ศัพทกิริยาที่ประกอบดวย อนฺต มาน ปจจัย ถาตองการ ใหเปน กัมมวาจก ทานใหทําอยางไรบาง ? ต. ทานใหทําดวยวิธี ๒ อยาง คือ ลง อิ อาคมหลังธาตุ และ ย ปจจัยในอาขยาต เชน กถิยฺนโต กถิยมาโน เปนตน อยางหนึ่ง ลง ย ปจจัยแลว เอา ย กับที่สุดธาตุแปลงเปนพยัญชนะ เชน วุจฺจนฺตี วุจฺจมาโน เปนตน เมื่อแปลงเชนนั้นแลว ไมตองลง อิ อาคมอยางหนึ่ง. [ อ. น. ]. ถ. ภุชฺ ธาตุ เมื่อประกอบดวยปจจัยเหลานี้ คือ ตวนฺตุ ตาวี ต มีรูปเปนอยางไรในปุงลิงคและอิตถีลิงค ?และแจกตามแบบการันต ไหน ? ต. ประกอบดวย ตวนฺตุ ปจจัย ปุงลิงคเปน ภุตวา แจกตาม แบบ ภควนฺตุ ศัพท, อิตถีลิงคเปน ภุตวตี แจกตามแบบ อี การันต ในอิตถีลิงค [ นารี ]. ประกอบดวย ตาวี ปจจัย ปุงลิงค เปน ภุตฺตาวี แจกตาม แบบ อี การันตใน ปุงลิงค [ เสฏี] , อิตถีลิงค เปน ภุตฺตาวินี แจกตามแบบ อี การันตใน อิตถีลิงค. ประกอบดวย ต ปจจัย ปุงลิงค เปน ภุตฺโต แจกตามแบบ อ การันตใน ปุงลิงค [ ปุริส ] , อิตถีลิงคเปน ภุตฺตา แจกตาม
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 189 แบบ อา การันตในอิตถีลิงค [กฺา]. [อ. น. ]. ถ. ศัพทกิริยากิตก ลง ตวนฺตุ กับ ตฺวา มีลักษณะคลายคลึง กันมาก เมื่อพบศัพทกิริยาที่ลงปจจัย ๒ ตัวนี้แลว จะสังเกตรูได อยางไรวา ศัพทไหนลงปจจัยอะไร ? ต. สังเกตที่จุดขางลาง ถาลง ตวนฺตุ ปจจัย ไมมีจุดขางลาง เชน สุตวา เปนตน, ถาลง ตฺวา ปจจัย มีจุดขางลาง เชน สุตฺวา เปนตน. [ อ. น. ]. ถ. อนุจร เปนนามกิตก หรือ กิริยกิตก ? จงแสดงความเขาใจ ต. เปนนามกิตกก็ได เปนกิริยากิตกก็ได, อนุ บุพพบท จรฺ ธาตุ ทั้ง ๒ อยาง ที่เปน นามมกิตก ลง อ ปจจัย เปนทุติยาวิภัตติ เอกวจนะ ในไตรลิงค หรือปฐมาวิภัตติ เอกวจนะ นปุงสกลิงค. ที่ เปนกิริยากิตก ลง อนฺต ปจจัย แปลง นฺต กับ สิ เปน อ. [ ๒๔๖๖ ]. ถ. ศัพทที่ประกอบดวย ตพฺพ อนีย ปจจัย ใชตางกันอยางไร? จงยกตัวอยางมาแสดงดวย. ต. ศัพทที่ประกอบดวย ตพฺพ ปจจัย ใชเปนกิริยาลวน, สวน ศัพทที่ประกอบดวย อนีย ปจจัย ใชเปนนามศัพทก็ได ใชเปนกิริยา ก็ได, ที่ใชเปนนาม เชน ปณีเตน ขาทนีเยน โภชนีเยน ปริวิสิ แปลวา เขาเลี้ยงแลว ดวยของควรเคี้ยว ดวยของควรบริโภค อัน ประณีต, ที่ใชเปนกิริยา เชน กมฺม กรณีย แปลวา กรรม อันเขา พึงทําเปนตน, แตใชเปนนาม เปนชื่อของศัพทที่เปน นปุงสกลิงค เปนพื้น.[ อ. น.].
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 190 ถ. ศัพทที่ประกอบดวย ตพฺพ, อนีย ปจจัยนี้ เปนเครื่องหมาย วาจกอะไรไดบาง และเปนไดกี่ลิงค ? ต. เปนเครื่องหมายกัมมวาจก และภาววาจก. ที่เปนเครื่อง หมายกัมมวาจก เปนได ๓ ลิงค, เปนเครื่องหมายภาววาจก เปนได แตนปุงลิงค ปฐมาวิภัตติ เอกวจนะ อยางเดียว. [ อ. น.]. ถ. ต ปจจัย มีวิธีประสมเขากับธาตุเปนอยางไรบาง ? ต. ต ปจจัยประสบกับธาตุมี มฺ และ นฺ เปนที่สุด ลบที่สุด ธาตุเสีย ตัวอยาง เชน คโต ขโต, ถาธาตุมี จฺ ชฺ และ ปฺ เปน ที่สุด เอาที่สุดแหงธาตุเปน ต ตัวอยาง เชน สิตฺโต ภุตฺโต คุตฺโต, ถาธาตุมี อา เปนที่สุดก็ดี ต เปนกัมมวาจกก็ดี ลง อิ ตัวอยาง เชน ิโต ปโต, ถาธาตุมี ทฺ เปนที่สุดอยูหนา แปลง ต เปน นฺน แลวลบที่สุดธาตุ ตัวอยาง เชน ฉนฺโน ภินฺโน, ถาธาตุมี รฺ เปนที่ สุดอยูหนาแปลง ต เปน ณฺณ แลวลบที่สุดธาตุ ตัวอยาง เชน ชิณฺโณ, ถาธาตุมี สฺ เปนที่สุดอยูหนา แปลง ต เปน ฏ แลวลบที่สุดธาตุ ตัวอยาง เชน ตุฏโ, ถาธาตุมี ทฺ และ ภฺ เปนที่สุดอยูหนา แปลง ต เปน ทฺธ แลวลบที่สุดธาตุ ตัวอยาง เชน พุทฺโธ, ลทฺโธ, ถาธาตุมี มฺ เปนที่สุดอยูหนา แปลง ต เปน นฺต แลวลบที่สุดธาตุ ตัวอยาง เชน ปกฺกนฺโต, ถาธาตุมี หฺ เปนที่สุดอยูหนา แปลง ต เปน ฬฺห ลบที่สุดธาตุ ตัวอยาง เชน รุฬฺโห. [ ๒๔๖๕]. ถ. ในที่เชนไร ต ปจจัยใชกับบอกกัตตุวาจก ? ในที่เชนไร ใช บอกกัมมวาจก ?
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 191 ต. ลงกับธาตุไมมีกรรม ใชบอกกัตตุวาจก, ลงกับธาตุมี กรรม ใชบอกกัมมวาจก. [๒๔๕๗ ]. ถ. วิ รุหฺ ธาตุ ลง ต ปจจัย เปน วิรุยฺโห ถูกหรือไม ? ถาถูกก็แลวไป ถาไมถูก จะควรแกใหเปนอยางไร ? ต. ไมถูก ที่ถูกควรเปน วิรุฬฺโห เพราะธาตุมี หฺ เปนที่สุด เมื่อลง ต ปจจัย แปลง ต เปน ฬฺห และลบที่สุดธาตุ. [๒๔๖๐ ]. ถ. เมื่อเราเห็นศัพทมีรูปคลาย ๆ กัน เชน นิกฺขนฺโต วสนฺโต ปกฺกนฺโต วทนฺโต ดังนี้ จะสังเกตอะไรจึงจะรูไดวา ตัวไหนลงปจจัย อะไร ? ตางกันอยางไร ? ต. สังเกตพยัญชนะที่สุดธาตุ นิกฺขนฺโต ปกฺกนฺโต ตองเปน ต ปจจัย เพราะ นิกฺขนฺโต นิ บุพพบท ขมฺ ธาตุ, ปกฺกนฺโต ป บุพพบท กมฺ ธาตุ ธาตุมี มฺ เปนที่สุด แปลง ต เปน นฺต แลวลบที่สุดธาตุ จึง เปน นิกฺขนฺโต ปกฺกนฺโต. วสนฺโต วทนฺโต ตองเปน อนฺต ปจจัย วสนฺโต วสฺ ธาตุ. วทนฺโต วทฺ ธาตุ, เห็นพยัญชนะที่สุดธาตุชัด อยูตางกันอยางนี้ . [ ๒๔๖๑ ]. ถ. มาน ปจจัย ที่ใชในกัตตุวาจก และกัมมวาจก ตางกัน อยางไรกับ ต ปจจัย ซึ่งใชในที่เชนนั้น ? ต. มาน ปจจัยที่ใชในกัตตุวาจก ใชธาตุทั้ง ๒ ชนิด และเมื่อ นําธาตุมาตั้งลงแลว ตองยืมปจจัยประจําหมวดธาตุในอาขยาตมา ประกอบกอน แลวจึงนําปจจัยนี้เขาประกอบ เชน กุรุมาโน คจฺฉมาโน, สวน ต ปจจัยที่ใชในกัตตุวาจก ใชธาตุไดอยางเดียวคือ อกรรมธาตุ
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 192 เชน คโต รโต เปนตน และไมตองยืมปจจัยประจําหมวดธาตุใน อาขยาตมาใช, มาน ปจจัยที่ใชในกัมมวาจกตองลง ย ปจจัย อิ อาคม เชน กริยามาโน, สวน ต ปจจัยไมตองใช. [ ๒๔๗๕]. ถ. ต ปจจัยประกอบกับธาตุ เชนไรลบแตที่สุดธาตุอยางเดียว ไมตองแปลง ? เชนไรแปลงแลวลบที่สุดธาตุ ? ต. ถาประกอบกับธาตุที่มี มฺ รฺ นฺ เปนที่สุด ลบแตที่สุดธาตุ อยางเดียวไมตองแปลง เชน คโต กโต หโต, ถาประกอบกับธาตุที่มี รฺ สฺ ธฺ ภฺ มฺ หฺ ทฺ เปนที่สุด ลบที่สุดธาตุแลว ตองแปลงรูปไป ตางๆ ตามอํานาจของที่สุดธาตุ ธาตุที่มี ร เปนที่สุด แปลง ต เปน ณณ เชน ติณฺโณ , ที่มี สฺ เปนที่สุด แปลง ต เปน ฏ เชน ปุฏโ, ที่มี ธฺ เปนที่สุด แปลง ต เปน ทฺธ เชน กุทฺโธ, ที่มี ภฺ เปนที่สุด แปล ต เปน ทฺธ เชน ลทฺโธ, ที่มี มฺ เปนที่สุด แปลง ต เปน นฺต เชน ปกฺกนฺโต, ที่มี หฺ เปนที่สุด แปลง ต เปน ฬฺห เชน มุฬฺโห, ที่มี ทฺ เปนที่สุด แปลง ต เปน นฺน เชน ภินฺโน, ถาธาตุที่มี อา เปนที่สุด ทานใหเอา อา ที่สุดธาตุนั้นเปน อิ หรือ อี และไมตองลบ ตองแปลง เชน ิโต ปโต เปนตัวอยาง. [ ๒๔๖๘-๒๔๗๗ ]. ถ. ในธาตุเชนไร แปลง ตฺวา ปจจัย เปน ย ได ? และในที่ เชนไร ตองอาเทศเปนอื่นอีกตอหนึ่ง? ในที่เชนไร คงเปน ย ตามรูป ? ต. ในธาตุมีอุปสัคอยูหนา แปลง ตฺวา ปจจัยเปน ย ได, และ ในธาตุมี มฺ เปนที่สุด แปลง ย เปน มฺ เชน อภิรมฺม อภิ รม ธาตุ, ในธาตุมี ทฺ เปนที่สุด แปลง ย กับที่สุดธาตุเปน ชฺช เชน อุปฺปชฺช
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 193 อุ ปท ธาตุ, ในธาตุมี ภฺ เปนที่สุด แปลง ย กับที่สุดธาตุ เปน พฺภ เชน อารพฺภ อา รภฺ ธาตุ, ในธาตุมี หฺ เปนที่สุด แปลง ย กับที่สุดธาตุเปน ยฺห เชน อารุยฺท อา รุหฺ ธาตุ, ในธาตุมี อา เปนที่สุดคงเปน ย เชน อาทาย อา ทา ธาตุ,ในธาตุไมมีอุปสัค อยูหนา แปลง ตฺวา เปน ย แลวแปลง ย กับที่สุดธาตุเปน ทฺธา ไดบาง เชน วิทฺธา วิธฺ ธาตุ, ลมทฺธา ลภฺ ธาตุ. [ ๒๔๕๗ ]. ถ. ตฺวา ปจจัย บอกกาลอะไรบาง ? จงยกอุทาหรณมาแสดง. ต. บอกอดีตกาลเปนพื้น แตถาเปนกิริยาที่ทํากอนแลวจึงทํา กิริยาขางหลังตอไปอีก เรียกวา ปุพพกาลกิริยา อุทาหรณวา ธมฺม สุตฺวา คาม ปจฺจาคจฺฉติ. ถาเปนกิริยาที่กลาวซ้ํากับกิริยาขางตนแสดง วาทําเสร็จแลวเรียกวา ปริโยสานกาลกิริยา อุทาหรณวา เยน ภควา, เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา-นิสีทิ. ถาเปนกิริยาทําพรอมกับ กิริยาอื่น เรียกวา สมานกาลกิริยา อุทาหรณวา ฉตฺต คเหตฺวา คจฺฉติ. ถาเปนกิริยาที่ทําทีหลังกิริยาอื่น เรียกวา อปรกาลกิริยา อุทาหรณวา ธมฺมาสเน นิสีทิ จิตฺตวีชนึ คเหตฺวา. ถาเขากับนาม เรียกวา วิเสสน อุทาหรณวา เปตฺวา เทฺว อคฺคสาวเก อวเสสา อรหตฺต ปาปุณึสุ. ถาเขากับกิริยา เรียกวา กิริยาวิเสสน อุทาหรณวา ตีณิ รตนาน เปตฺวา อฺ เม ปฏิสรณ นตฺถิ. ถามีกัตตา ตางจากกิริยาหลัง เรียกวา เหตุ อุทาหรณวา สีห ทิสฺวา ภย อุปฺปชฺชติ. [๒๔๖๓ ]. ถ.ปจจัยในกิริยากิตก ตัวไหนบาง ใชคุมพากยได ? ตัวไหน
ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 194 ใชคุมพากยไมได ? ต. ตพฺพ อนีย ต ปจจัย ใชคุมพากยได, นอกจากนี้ ใชคุม พากยไมได. [ อ. น. ]. ถ. ในกิริยากิตก ไมมีบุรุษ ถาเชนนั้น ศัพทกิริยานี้ เปนกิริยา ของนามนามที่เปนประธานบุรุษอะไร ? ต. เปนกิริยาของนามนามี่เปนประธานทั้ง ๓ บุรุษ. [อ. น. ]

More Related Content

PDF
ใบความรู้การใช้ประโยคเพื่อสื่อสาร
ห้องเรียน ภาษาไทยออนไลน์
 
PDF
การสร้างคำ
รุจาภา วงศ์กาฬสินธุ์
 
PDF
Th 2014-01-01
เด็กพรหมพิราม จร๊
 
PDF
1 01+บาลีไวยกรณ์+สมัญญาภิธานและสนธิ
Tongsamut vorasan
 
PPT
ครั้ง๗
vp12052499
 
PPT
ลักษณะภาษาไทย
pinyada
 
DOC
การสร้างคำในภาษาไทย
Kittitus Sa-admoang
 
PDF
การสร้างคำในภาษาไทย
bambookruble
 
ใบความรู้การใช้ประโยคเพื่อสื่อสาร
ห้องเรียน ภาษาไทยออนไลน์
 
การสร้างคำ
รุจาภา วงศ์กาฬสินธุ์
 
Th 2014-01-01
เด็กพรหมพิราม จร๊
 
1 01+บาลีไวยกรณ์+สมัญญาภิธานและสนธิ
Tongsamut vorasan
 
ครั้ง๗
vp12052499
 
ลักษณะภาษาไทย
pinyada
 
การสร้างคำในภาษาไทย
Kittitus Sa-admoang
 
การสร้างคำในภาษาไทย
bambookruble
 

What's hot (13)

DOC
ใบความรู้ลักษณะเฉพาะของภาษาไทยการสร้างคำ
ห้องเรียน ภาษาไทยออนไลน์
 
PDF
ใบความรู้การสร้างคำในภาษาไทย
ห้องเรียน ภาษาไทยออนไลน์
 
PPTX
ชนิดของคำ
chatchaisukhum1
 
PPTX
โครงงานคำควบกล้ำ
kruying pornprasartwittaya
 
DOCX
ชนิดของคำ
Anupong Juntakong
 
PDF
ราชาศัพท์
kruthai40
 
DOC
วิจัย ไทย
Kru Poy
 
PPT
หน่วยที่๑
panjit
 
PPT
ภาษาไทย
vp12052499
 
DOC
สรุปย่อ หลักภาษาไทย
Kun Cool Look Natt
 
PDF
เล่มที่ 6 คำอุทาน
สุกัญญา สุวรรณรัตน์
 
PPT
Korat
ทิพวรรณ พิทักษ์
 
PDF
47 61
zhengliyun
 
ใบความรู้ลักษณะเฉพาะของภาษาไทยการสร้างคำ
ห้องเรียน ภาษาไทยออนไลน์
 
ใบความรู้การสร้างคำในภาษาไทย
ห้องเรียน ภาษาไทยออนไลน์
 
ชนิดของคำ
chatchaisukhum1
 
โครงงานคำควบกล้ำ
kruying pornprasartwittaya
 
ชนิดของคำ
Anupong Juntakong
 
ราชาศัพท์
kruthai40
 
วิจัย ไทย
Kru Poy
 
หน่วยที่๑
panjit
 
ภาษาไทย
vp12052499
 
สรุปย่อ หลักภาษาไทย
Kun Cool Look Natt
 
เล่มที่ 6 คำอุทาน
สุกัญญา สุวรรณรัตน์
 
Korat
ทิพวรรณ พิทักษ์
 
47 61
zhengliyun
 
Ad

Viewers also liked (19)

PDF
3 36คัณฐีพระธัมมปทัฏฐกถา+ยกศัพท์แปล+ภาค๖
Tongsamut vorasan
 
PDF
6 54++ปัญจมสมันตปาสาทิกา+อรรถกถาพระวินัย+ปริวาร+วัณณนา
Tongsamut vorasan
 
PDF
8 67+วิสุทธิมรรคแปล+ภาค+๑+ตอน+๑
Tongsamut vorasan
 
PDF
6 51+ตติยสมันตปาสาทิกา+อรรถกถาพระวินัย+มหาวรรค+ตอน+๑
Tongsamut vorasan
 
PDF
7 57+สมนฺตปาสาทิกาย+นาม+วินยฏฐกถา+อตฺถโยชนา+(ปฐโม+ภาโค)
Tongsamut vorasan
 
PDF
8 73+ปรมตฺถมญฺชสาย+นาม+วิสุทธิมคฺคสํวณฺณนาย+มหาฎีกาสมฺมตาย+(ปฐโม+ภาโค)
Tongsamut vorasan
 
RTF
-------------- --- 3
Tongsamut vorasan
 
DOC
6. ----------------- ---6
Tongsamut vorasan
 
PDF
หนังสือแต่งตั้งคณะกรรมการทำงานงานมหารำลึก ปี 2557 ของสมัชชาสงฆ์ไทย
Tongsamut vorasan
 
PDF
3 29+ธมฺมปทฏฐกถา+(สตฺตโม+ภาโค)
Tongsamut vorasan
 
PDF
2 18+ธมฺมปทฏฐกถา+(จตุตฺโถ+ภาโค)
Tongsamut vorasan
 
PDF
กลอน ผู้นอนน้อย
Tongsamut vorasan
 
PDF
4 40+มงฺคลตฺถทีปนี+(ปฐโม+ภาโค)
Tongsamut vorasan
 
PDF
2 19+พระธัมมปทัฏฐกถาแปล+ภาค+๑
Tongsamut vorasan
 
PDF
8 75+ปรมตฺถมญฺชสาย+นาม+วิสุทธิมคฺคสํวณฺณนาย+มหาฎีกาสมฺมตาย+(ตติโย+ภาโค)
Tongsamut vorasan
 
PDF
ธรรมบทย่อ
Tongsamut vorasan
 
PDF
1 04+บาลีไวยกรณ์+วจีวิภาค+ภาคที่+2+อาขยาต+และ+กิตก์
Tongsamut vorasan
 
PDF
1 10+อธิบายบาลีไวยากรณ์+อาขยาต
Tongsamut vorasan
 
PDF
7 63+ทุติยสมันตปาสาทิกาแปล+ภาค+๒
Tongsamut vorasan
 
3 36คัณฐีพระธัมมปทัฏฐกถา+ยกศัพท์แปล+ภาค๖
Tongsamut vorasan
 
6 54++ปัญจมสมันตปาสาทิกา+อรรถกถาพระวินัย+ปริวาร+วัณณนา
Tongsamut vorasan
 
8 67+วิสุทธิมรรคแปล+ภาค+๑+ตอน+๑
Tongsamut vorasan
 
6 51+ตติยสมันตปาสาทิกา+อรรถกถาพระวินัย+มหาวรรค+ตอน+๑
Tongsamut vorasan
 
7 57+สมนฺตปาสาทิกาย+นาม+วินยฏฐกถา+อตฺถโยชนา+(ปฐโม+ภาโค)
Tongsamut vorasan
 
8 73+ปรมตฺถมญฺชสาย+นาม+วิสุทธิมคฺคสํวณฺณนาย+มหาฎีกาสมฺมตาย+(ปฐโม+ภาโค)
Tongsamut vorasan
 
-------------- --- 3
Tongsamut vorasan
 
6. ----------------- ---6
Tongsamut vorasan
 
หนังสือแต่งตั้งคณะกรรมการทำงานงานมหารำลึก ปี 2557 ของสมัชชาสงฆ์ไทย
Tongsamut vorasan
 
3 29+ธมฺมปทฏฐกถา+(สตฺตโม+ภาโค)
Tongsamut vorasan
 
2 18+ธมฺมปทฏฐกถา+(จตุตฺโถ+ภาโค)
Tongsamut vorasan
 
กลอน ผู้นอนน้อย
Tongsamut vorasan
 
4 40+มงฺคลตฺถทีปนี+(ปฐโม+ภาโค)
Tongsamut vorasan
 
2 19+พระธัมมปทัฏฐกถาแปล+ภาค+๑
Tongsamut vorasan
 
8 75+ปรมตฺถมญฺชสาย+นาม+วิสุทธิมคฺคสํวณฺณนาย+มหาฎีกาสมฺมตาย+(ตติโย+ภาโค)
Tongsamut vorasan
 
ธรรมบทย่อ
Tongsamut vorasan
 
1 04+บาลีไวยกรณ์+วจีวิภาค+ภาคที่+2+อาขยาต+และ+กิตก์
Tongsamut vorasan
 
1 10+อธิบายบาลีไวยากรณ์+อาขยาต
Tongsamut vorasan
 
7 63+ทุติยสมันตปาสาทิกาแปล+ภาค+๒
Tongsamut vorasan
 
Ad

Similar to 1 14+ประมวลปัญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ์+(สำหรับเปรียญธรรมตรี) (20)

PDF
ประมวลปัญหาเฉลยบาลี
บริษัทปุ้มปุ้ย
 
PDF
1 07+อธิบายบาลีไวยากรณ์+สมัญญาภิธานและสนธิ
Tongsamut vorasan
 
PDF
1 01+บาลีไวยกรณ์+สมัญญาภิธานและสนธิ
Tongsamut vorasan
 
PDF
1 01+บาลีไวยกรณ์+สมัญญาภิธานและสนธิ
Wataustin Austin
 
PDF
บาลี 01 80
Rose Banioki
 
PDF
1 01 บาลีไวยกรณ์ สมัญญาภิธานและสนธิ
Tongsamut vorasan
 
PDF
1 07+อธิบายบาลีไวยากรณ์+สมัญญาภิธานและสนธิ
Wataustin Austin
 
PDF
บาลี 07 80
Rose Banioki
 
PDF
1 07+อธิบายบาลีไวยากรณ์+สมัญญาภิธานและสนธิ
Tongsamut vorasan
 
PDF
สังเกตบาลีสันสกฤต [โหมดความเข้ากันได้]
Nongkran Jarurnphong
 
PDF
04
manit akkhachat
 
PDF
ปัญหาและเฉลย วิชาบาลีไวยากรณ์ ป.ย.1-2 พ.ศ.2511-2566 (56 ปี)_Pali grammar Exam...
สุเมธี​​​​ ตี่พนมโอรัล / សុមេធី ទីភ្នំឱរ៉ាល់ (Sumedhi TyPhnomAoral)
 
PDF
ปัญหาและเฉลย วิชาบาลีไวยากรณ์ ป.ธ.3 พ.ศ.2550-2566 (17 ปี)_Pali grammar Exam A...
สุเมธี​​​​ ตี่พนมโอรัล / សុមេធី ទីភ្នំឱរ៉ាល់ (Sumedhi TyPhnomAoral)
 
PDF
1 11+อธิบายบาลีไวยากรณ์+นามกิตก์+และกิริยากิตก์
Wataustin Austin
 
PDF
บาลี 11 80
Rose Banioki
 
PDF
1 11+อธิบายบาลีไวยากรณ์+นามกิตก์+และกิริยากิตก์
Tongsamut vorasan
 
PDF
การสังเกตคำที่มาจากภาษาอื่น
kruthai40
 
PDF
1 08+อธิบายบาลีไวยากรณ์+นามและอัพพยศัพท์
Wataustin Austin
 
PDF
บาลี 08 80
Rose Banioki
 
PDF
1 08+อธิบายบาลีไวยากรณ์+นามและอัพพยศัพท์
Tongsamut vorasan
 
ประมวลปัญหาเฉลยบาลี
บริษัทปุ้มปุ้ย
 
1 07+อธิบายบาลีไวยากรณ์+สมัญญาภิธานและสนธิ
Tongsamut vorasan
 
1 01+บาลีไวยกรณ์+สมัญญาภิธานและสนธิ
Tongsamut vorasan
 
1 01+บาลีไวยกรณ์+สมัญญาภิธานและสนธิ
Wataustin Austin
 
บาลี 01 80
Rose Banioki
 
1 01 บาลีไวยกรณ์ สมัญญาภิธานและสนธิ
Tongsamut vorasan
 
1 07+อธิบายบาลีไวยากรณ์+สมัญญาภิธานและสนธิ
Wataustin Austin
 
บาลี 07 80
Rose Banioki
 
1 07+อธิบายบาลีไวยากรณ์+สมัญญาภิธานและสนธิ
Tongsamut vorasan
 
สังเกตบาลีสันสกฤต [โหมดความเข้ากันได้]
Nongkran Jarurnphong
 
04
manit akkhachat
 
ปัญหาและเฉลย วิชาบาลีไวยากรณ์ ป.ย.1-2 พ.ศ.2511-2566 (56 ปี)_Pali grammar Exam...
สุเมธี​​​​ ตี่พนมโอรัล / សុមេធី ទីភ្នំឱរ៉ាល់ (Sumedhi TyPhnomAoral)
 
ปัญหาและเฉลย วิชาบาลีไวยากรณ์ ป.ธ.3 พ.ศ.2550-2566 (17 ปี)_Pali grammar Exam A...
สุเมธี​​​​ ตี่พนมโอรัล / សុមេធី ទីភ្នំឱរ៉ាល់ (Sumedhi TyPhnomAoral)
 
1 11+อธิบายบาลีไวยากรณ์+นามกิตก์+และกิริยากิตก์
Wataustin Austin
 
บาลี 11 80
Rose Banioki
 
1 11+อธิบายบาลีไวยากรณ์+นามกิตก์+และกิริยากิตก์
Tongsamut vorasan
 
การสังเกตคำที่มาจากภาษาอื่น
kruthai40
 
1 08+อธิบายบาลีไวยากรณ์+นามและอัพพยศัพท์
Wataustin Austin
 
บาลี 08 80
Rose Banioki
 
1 08+อธิบายบาลีไวยากรณ์+นามและอัพพยศัพท์
Tongsamut vorasan
 

More from Tongsamut vorasan (20)

PDF
หนังสืออนุสรณ์"งานพระราชทานเพลิงศพ" หลวงพ่อคูณ ปริสุทฺโธ ๒๙ มกราคม ๒๕๖๒
Tongsamut vorasan
 
PDF
Food reflectionบทพิจารณาอาหารภาษาอังกฤษ
Tongsamut vorasan
 
PDF
ระเบียบ รายนามวัด พระธรรมทูตจำพรรษาสมัชชาสงฆ์ไทยในสหรัฐอเมริกา
Tongsamut vorasan
 
PDF
คติธรรมแห่งชีวิต . โดย..พระพรหมคุณาภรณ์
Tongsamut vorasan
 
PDF
เชื่อกรรม รู้กรรม แก้กรรม โดย.พระพรหมคุณาภรณ์
Tongsamut vorasan
 
PDF
เจอวิกฤตจะเลือกเอาวิวัฒน์ รหือจะเอาวิบัติ
Tongsamut vorasan
 
PDF
เจอวิกฤต จิตไม่วิบัติ โดย..พระพรหมคุณาภรณ์ ป.อ.ปยุตโต
Tongsamut vorasan
 
PDF
เพื่อความเจริญงอกงามแห่งธรรม
Tongsamut vorasan
 
PDF
พุทธศาสตร์บัณฑิต รุ่นที่ ๔๔
Tongsamut vorasan
 
PDF
ทำเนียบวัดไทยในสังกัดสมัชชาสหรัฐอเมริกา 2018 2561 (4)
Tongsamut vorasan
 
PDF
ระเบียบการขอพระไปปฏิบัติศาสนกิจชั่วคราวของสมัชชาสงฆ์ไทยในสหรัฐอเมริกา
Tongsamut vorasan
 
PDF
ระเบียบวาระการประชุมสมัชชาสงฆ์ไทยในสหรัฐฯ
Tongsamut vorasan
 
PDF
ใบตอบรับเข้าร่วมประชุมครั้ง42 2018
Tongsamut vorasan
 
PDF
ทะเบียนประวัติพระมาร่วมประชุมสมัชชาฯ๒๕๖
Tongsamut vorasan
 
PDF
กำหนดการการประชุมสมัชชาสงฆ์ไทยในนสหรัฐอเมริกา
Tongsamut vorasan
 
DOCX
154517 บทพิธีกรงานฌาปนกิจ
Tongsamut vorasan
 
PDF
หลักสูตรผู้บวชระยะสั้น
Tongsamut vorasan
 
PDF
หนังสือสอนพระบวชใหม่ นวโกวาท
Tongsamut vorasan
 
PDF
เพลงชาติไทย แปลภาษาอังกฤษ2
Tongsamut vorasan
 
PDF
ภพภูมิทั้ง 31ภูมิ ภาษาอังกฤษ
Tongsamut vorasan
 
หนังสืออนุสรณ์"งานพระราชทานเพลิงศพ" หลวงพ่อคูณ ปริสุทฺโธ ๒๙ มกราคม ๒๕๖๒
Tongsamut vorasan
 
Food reflectionบทพิจารณาอาหารภาษาอังกฤษ
Tongsamut vorasan
 
ระเบียบ รายนามวัด พระธรรมทูตจำพรรษาสมัชชาสงฆ์ไทยในสหรัฐอเมริกา
Tongsamut vorasan
 
คติธรรมแห่งชีวิต . โดย..พระพรหมคุณาภรณ์
Tongsamut vorasan
 
เชื่อกรรม รู้กรรม แก้กรรม โดย.พระพรหมคุณาภรณ์
Tongsamut vorasan
 
เจอวิกฤตจะเลือกเอาวิวัฒน์ รหือจะเอาวิบัติ
Tongsamut vorasan
 
เจอวิกฤต จิตไม่วิบัติ โดย..พระพรหมคุณาภรณ์ ป.อ.ปยุตโต
Tongsamut vorasan
 
เพื่อความเจริญงอกงามแห่งธรรม
Tongsamut vorasan
 
พุทธศาสตร์บัณฑิต รุ่นที่ ๔๔
Tongsamut vorasan
 
ทำเนียบวัดไทยในสังกัดสมัชชาสหรัฐอเมริกา 2018 2561 (4)
Tongsamut vorasan
 
ระเบียบการขอพระไปปฏิบัติศาสนกิจชั่วคราวของสมัชชาสงฆ์ไทยในสหรัฐอเมริกา
Tongsamut vorasan
 
ระเบียบวาระการประชุมสมัชชาสงฆ์ไทยในสหรัฐฯ
Tongsamut vorasan
 
ใบตอบรับเข้าร่วมประชุมครั้ง42 2018
Tongsamut vorasan
 
ทะเบียนประวัติพระมาร่วมประชุมสมัชชาฯ๒๕๖
Tongsamut vorasan
 
กำหนดการการประชุมสมัชชาสงฆ์ไทยในนสหรัฐอเมริกา
Tongsamut vorasan
 
154517 บทพิธีกรงานฌาปนกิจ
Tongsamut vorasan
 
หลักสูตรผู้บวชระยะสั้น
Tongsamut vorasan
 
หนังสือสอนพระบวชใหม่ นวโกวาท
Tongsamut vorasan
 
เพลงชาติไทย แปลภาษาอังกฤษ2
Tongsamut vorasan
 
ภพภูมิทั้ง 31ภูมิ ภาษาอังกฤษ
Tongsamut vorasan
 

1 14+ประมวลปัญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ์+(สำหรับเปรียญธรรมตรี)

  • 1. คํานํา หนังสือบาลีไวยากรณ เปนหลักสําคัญในการศึกษามคธภาษา ทานจัดเปนหลักสูตรของเปรียญธรรมตรีอยางหนึ่ง นักศึกษาบาลีขั้น ตนตองเรียนบาลีไวยากรณนี้ใหไดหลักกอน จึงจะเรียนแปลคัมภีรอื่นๆ ตอไปได ผูรูหลักบาลีไวยากรณดี ยอมเบาใจในการแปลคัมภีรตาง ๆ เขาใจความไดเร็วและเรียนไดดีกวาผูอานไวยากรณ แตการเรียนนั้น ถาขาดหนังสืออุปกรณแลว แมทองแบบไดแมนยําก็เขาใจยาก ทําให เรียนชา ทั้งเปนการหนักใจของครูสอนไมนอย. กองตํารามหากฏราชวิทยาลัย ไดคํานึงถึงเหตุนี้ จึงไดคิด สรางเครื่องอุปกรณบาลีทุก ๆ อยาง ใหครบบริบูรณ เพื่อเปนเครื่อง ชวยนักศึกษาใหไดรับความสะดวกในการศึกษา และชวยครูผูสอน ใหเบาใจ ไดจัดพิมพเสร็จไปแลวหลายเรื่อง อุปการณบาลีไวยากรณ ก็เปนเรื่องหนึ่งที่จะตองจัดพิมพขึ้นใหเสร็จครบบริบูรณโดยเร็ว ไดขอ ใหพระเปรียญที่ทรงความรูหลายเชนรวบรวมและเรียบเรียง เฉพาะ ประมวลปญหาและเฉลยบาลีไวยากรณนี้ พระมหาอู นิสฺสโภ ป.ธ . ๗ วัดบวรนิเวศวิหาร เปนผูรวบรวมและเรียบเรียงตอลดเลม และ มอบลิขสิทธิ์สวนทีเรียบเรียงในหนังสือเลมนี้ ใหเปนสมบัติของ มหากุฏราชวิทยาลัย ในพระบรมราชูปถัมภตอไป. ในการรวบรวมนั้น ทานไดรวบรวมปญหาและเฉลยนของนาม หลวง ตั้งแต พ.ศ. ๑๔๕๗ ถึง พ.ศ. ๑๔๘๐ รวม ๒๔ ชุด จัดเรียงใหเขาลําดับกันตามหนังสือบาลีไวยากรณ ตั้งแตอักขรวิธีเปน ตนไปจนถึงกิริยากิตก ตัดขอที่ซ้ํากันออก และวางเลขประจํา พ.ศ ที่ออกในสนามหลวงกํากับไวที่สุดคําเฉลยแหงขอนั้นดวยทุก ๆ ขอ ตอน ไหนขาดคือบกพรอง ทานไดเรียบเรียงปญหาและเฉลยเพิ่มเติมจน ครบทุกตอน และลงอักษรยอ [ อ. น. ] ซึ่งความหมายวา [ อู. นิสฺสโก] กํากับไวที่สุดคําเฉลยครบบริบูรณทุก ๆ ขอเชนเดียว
  • 2. กัน นับวาหนังสือเลมนี้มีปญหาและเฉลยครบบริบูรณทุก ๆ ตอน. หวัง วาหนังสือเลมนี้จักอํานวยความรูหลักบาลีไวยากรณแกนักศึกษา ไดเปน อยางดี. กองตํารา ฯ ขอแสดงความขอบใจทานผูรวบรวมและเรียบเรียง หนังสือเลมนี้จนเปนผลสําเร็จไวในที่นี้ดวย. กองตํารา มหามกุฏราชวิทยาลัย ๒๐ ตุลาคม ๒๔๘๑
  • 3. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 1 ประมวล ปญหาและเฉลยบาลีไวยากรณ [ ขอความทั่วไป ] ถ. บาลีไวยากรณวาดวยเรื่องอะไร ? แบงเปนกี่ภาค ? อะไร บาง ? ต. วาดวยเรื่องระเบียบถอยคําสํานวน และระเบียบหนังสือใน ภาษาบาลีทั่วไป. แบงเปน ๔ ภาค คือ อักขรวิธี ๑ วจีวิภาค ๑ วากยสัมพันธ ๑ ฉันทลักษณ ๑. [ อ. น. ] . ถ. ผูศึกษาบาลีไวยากรณ ไดรับประโยชนอยางไรบาง ? ต. ไดรับประโยชน คือ ความรูความเขาใจในภาษาบาลีวา อะไรเปนอะไร เปนเหตุใหใชถอยคําสํานวนถูกตอง ไดระเบียบตาม ภาษานิยม เชนเดียวกับผูเรียนไวยากรณภาษาไทยฉะนั้น. [ อ.น. ] ถ. ลักษณะอักขรวิธีและวจีวิภาค แผกกันอยางไร ? ต. อักขวิธี เปนวิธีวาดวยตัวอักษร เชนวิธีกอน วิธีตอตัว อักษร จัดวรรคตอนในสวนตัวอักษร เปนตน. วจีวิภาร เปนการแบง คําพูดที่ประกอบดวยตัวอักษรหลายตัวรวมกันเขาเปนคํา ๆ จําแนก คําพูดเหลานั้นออกเปนอยาง ๆ ตามลักษณะของคําพูด เชนคําพูดที่ เปนชื่อจัดไวพวกหนึ่ง คําพูดเปนกิริยาจัดไวพวกหนึ่ง ดังนี้เปนตน. [ ๒๔๖๗ ]
  • 4. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 2 [ อักขรวิธี ] ถ. อะไรเรียกอักขระ ? อักขระแปลวาอะไร ? มีอุปการ อยางไรหรือ เขาจึงใชกันทุกชาติ ? ต. เสียงก็ดี ตัวหนังสือก็ดี ชื่อวาอักขระ. อักขระแปลวา ไมรูจักอยางหนึ่ง, ไมเปนของแข็งอยางหนึ่ง. เนื้อความของถวย คําทั้งปวง ตองหมายรูกันไดดวยอักขระทั้งนั้น เพราะฉะนั้น เขาจึง ตองใชกันทุกชาติ. [ ๒๔๖๕ ]. ถ. อักขรวิธี แบงออกเปนกี่แผนก ? อะไรบาง ? แผนกไหน วาดวยเรื่องอะไร ? ต. แบงเปน ๒ แผนก คือ สมัญญาภิธาน วาดวยอักษรที่เปน สระและพยัญชนะ พรอมทั้งฐานกรณแผนก ๑ สนธิ วาดวยตออักษร ที่อยูในคําอื่นใหเนื่องเปนอันเดียวกันแผนก ๑. [ อ. น. ]. [สมัญญาภิธานวาดวยสระและพยัญชนะ] ถ. อักขระที่ใชในบาลีภาษานั้น มีเทาไร ? อะไรบาง ? ต. มี ๔๑ ตัว คือ อ อา อิ อี อุ อู เอ โอ ๘ ตัวนี้ชื่อสระ. ก ข ค ฆ ง, จ ฉ ช ฌ , ฏ  ฑ ฒ ณ, ต ถ ท ธ น, ป ผ พ ภ ม, ย ร ล ว ส ห ฬ  ๓๓ ตัวนี้ชื่อพยัญชนะ. [๒๔๖๓]. ถ. อักขระกับพยัญชนะ ตางกันหรือเหมือนกันอยางไร ? ต. ตางกัน อักขระ หมายความกวาง คือหมายถึงทั้งสระทั้ง พยัญชนะ, สวนพยัญชนะ หมายความเฉพาะพยัญชนะมี ก, ข. เปนตน ไมไดหมายความถึงสระดวย. [อ. น. ]
  • 5. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 3 ถ. อะไรเรียกวาอักขระ พยัญชนะและนิคคหิต ? ในคําทั้ง ๓ นั้น คําไหนแปลวากระไร ? ต. เสียงก็ดี ตัวหนังสือก็ดี เรียกวาอักขระ, อักขระ แปลวาไมรู จักสิ้นอยาง ๑ ไมเปนของแข็งอยาง ๑ อักขระที่เหลือจากสระ ๓๓ ตัว มี ก. เปนตน มีนิคคหิตเปนที่สุด เรียกวาพยัญชนะ. พยัญชนะ แปลวา ทําเนื้อความใหปรากฏ พยัญชนะ คือ  เรียกวา นิคคหิต นิคคหิต แปลวากดสระหรือกรณ. [ ๒๕๘๐]. ถ. อะไรเรียกวานิสัย ? อะไรเรียกวานิสสิต ? มีหนาที่ตาง กันอยางไร ? ต. สระ ๘ ตัวเรียกวานิสัย. พยัญชนะ ๓๓ ตัวเรียกวานิสสิต, นิสสัย มีหนาที่ออกสําเนียง และเปนที่อาศัยแหงพยัญชนะ. นิสสิต มีหนาที่ทําเนื้อความใหปรากฏ แตตองอาศัยสระ. [ ๒๔๖๔ ]. ถ. อักขระพวกไหนชื่อวานิสสัย ? พวกไหนชื่อวานิสสิต ? เพราะเหตุไร ? ต. อักขระ ๘ ตัวเบื้องตนชื่อวานิสสัย เพราะเปนที่อาศัยของ พยัญชนะ, ที่เหลือนอกนี้ชื่อวานิสสิต เพราะตองอาศัยสระ. [ ๒๔๖๘ ]. ถ. สระ ๘ ตัว ๆ ไหนเปนรัสสะ ทีฆะ ? และตัวไหน จัดเปน ครุ ลหุ? ต. อ อิ อุ เปนรัสสะ, อา อี อู เอ โอ เปนทีฆะ, แต เอ เปน โอ ๒ ตัวนี้ ถามีพยัญชนะสังโยคซอนกันอยูเบื้องหลัง ทานจัดเปนรัสสะ. สระที่เปนทีฆะลวน ๕ ตัว และที่เปนรัสสะมีพยัญชนะสังโยคและ
  • 6. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 4 นิคคหิตอยูเบื้องหลัง จัดเปนครุ. สระที่เปนรัสสะลวน ไมมีพยัญชนะ สังโยคและนิคคหิตอยูเบื้องหลัง จัดเปนลหุ. [ อ.น. ] ถ. เอ โอ เปนรัสสสระไดไหม ถาไมไดก็แลวไป ถาได ยก ตัวอยางมาดู ? ต. ถามีพยัญชนะสังโยคอยูเบื้องหลังเปนรัสสสระได เหมือน คําวา เสยฺโย โสตฺถิ เปนตน. [๒๔๖๖]. ถ. เอ กับ โอ โดยฐานตางจากสระอื่นอยางไร จงบรรยายและ ชี้เหตุดวย ? ต. สระอื่นเกิดในฐานเดียว เอ กับ โอ เกิดใ น ๒ ฐาน เอ เกิด ที่คอและเพดาน. โอ เกิดที่คอและริมฝปาก. เพราะสระ ๒ ตัวนี้เปน สังยุตตสระ. อ กับ อิ ผสมกันเปน เอ. อ กับ อุ ผสมกันเปน โอ. [ ๒๔๗๐ ]. ถ. พยัญชนะ แปลวากระไร ? มีอุปการะแกอักขรวิธีอยางไร ? ต. พยัญชนะ แปลวา ทําเนื้อความใหปรากฏ คือใหไดความ ชัดเจนขึ้น มีอุปการะแกอักขรวิธีมาก เพราะความลําพังสระซึ่งเรียก วานิสสัย ถาไมมีพยัญชนะเขาอาศัยแลว ก็ไมไดความชัดตามภาษา ินิยม เชนจะพูดวา "ไปไหนมา" ก็จะเปน "ไอไออา" มีเสียง เหมือนกันไปหมด. แตเมื่อมีพยัญชนะเขาอาศัยแลว เสียงก็ปรากฏ ชัด ไดความตามภาษาใหสําเร็จประโยชนในการพูด การเขียนอักษร. [ อ. น. ]. ถ. พยัญชนะ ๓๓ ตัวนั้น จัดเปนวรรคก็มี เปนอรรคก็มี การ
  • 7. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 5 จัดอยางนั้น ถืออะไรเปนหลัก หรือจัดสง ๆ ไปเชนนั้น ? ต. ถือฐานกรณเปนหลัก คือพยัญชนะที่เปนพวก ๆ กัน ตาม ฐานการณที่เกิด จัดเปนวรรค. ที่ไมเปนพวกเปนหมูกันตามฐานกรณ ที่เกิด จัดเปนอวรรค. มีหลักอยางนี้ มิไดจัดสง ๆ ไป. [ อ. น. ]. ต. พยัญชนะวรรค อวรรค อยางไหนมีจํานวนเทาไร ? จง บรรยาย. ต. พยัญชนะวรรค มี ๒๕ ตัว ก ข ค ฆ ง, จ ฉ ช ฌ , ฏ  ฑ ฒ ณ, ต ถ ท ธ น, ป ผ พ ภ ม. ที่เปนอวรรค ๘ ตัว คือ ย ร ล ว ส ห ฬ  [อ.น. ]. ถ. อนุสาร คืออะไร ? และแปลวาอะไร ? เหตุใดจึงชื่อ อยางนั้น ? ต. อนุสาร คือนิคคหิต, แปลวา ไปตามสระ. ไดชื่ออยางนั้น ก็เพราะไปตามสระ คือ อ อิ อุ เสมอ เหมือนคําวา อห เสตุ อกาสึ เปนตน. [๒๔๖๕ ]. [ฐานกรณของอักขระ ] ถ. ฐาน กับ กรณ ตางกันอยางไร ? และอยางไหนมีเทาไร ? จงแสดงมาดู. ต. ฐานไดแกที่ตั้งที่เกิดของอักขระ กรณ ไดแกที่ทําอักขระ. ฐานมี ๖ คือ กณฺโ คอ, ตาลุ เพดาน, มุทฺธา ศีรษะ, หรือปุมเหงือก ก็วา, ทนฺโต ฟน, โอฏโ ริมฝปาก, นาสิกา จมูก. กรณมี ๔ คือ ชิวฺหามชฺณ ทามกลางลิ้น ๑ ชิวฺโหปคฺค ถัดปลายลิ้นเขามา ๑
  • 8. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 6 ชิวฺหคฺค ปลายลิ้น ๑ สกฏาน านของตน ๑. [ อ. น. ]. ถ. อะไรเปนฐานและกรณของพยัญชนะอรรค ? ในพยัญชนะ เหลานี้ ตัวไหนเปนสิถิลหรือธนิต ? รูไดอยางไร ? ต. เพดานเปนฐานของ ย, ทามกลางลิ้นเปนกรณของ ย. ศีรษะหรือปุมเหงือกเปนฐานของ ร, ถัดปลายลิ้นเขามาเปนกรณ ของ ร, ฟนเปนฐานของ ล, ปลายลิ้นเปนกรณของ ล, ฟนและ ริมฝปากเปนาของ ว, ปลายลิ้นและริมฝปากเปนกรณของ ว, ฟนเปนฐานของ ล, ปลายลิ้นเปนกรณของ ส, คอเปนฐานและเปน กรณของ ห, ศีรษะเปนฐานของ ฬ, ถัดปลายลิ้นเขามาเปนกรณ ของ ฬ, จมูกเปนฐานและกรณของนิคคหิต. ในพยัญชนะเหลานี้ ย ล ว ส ฬ เปนสิถิล, ร ห  เปนธนิต รูไดวา ย ล ว ฬ ๔ ตัวนี้ ใชเปนตัวสะกดได มีเสียงเทากับพยัญชนะ ที่ ๓ ที่ ๕ ในวรรคทั้ง ๕ อันเปนสิถิลโฆสะ ใชสะกดไดเหมือกัน, ส รูไดวาเปนสิถิลอโฆสะ เพราะสะกดได มีเสียงเทากับพยัญชนะที่ ๑ ในวรรคทั้ง ๕ อันใชสะกดไดเหมือนกัน, ร ห  เปน ธนิต เพราะ ใชเปนตัวสะกดไมได ซึ่งมีเสียงเทากับพยัญชนะที่ ๔ ในวรรคทั้ง ๕ อันใชสะกดไมไดเหมือนกัน. [ ๒๔๖๙ ]. ถ. ในจําพวกสระเอ กับ โอ เกิด ในฐานไหน? มีกําเนิดเปนมา อยางไร จึงไดเกินในฐานนั้น ? ต. เอ เกิดใน ๒ ฐาน คือ คอและเพดาน โอ เกิดใน ๒ ฐาน คือ คอและริมฝปาก, สระ ๒ ตัวนี้ เปนสังยุตตสระ ประกอบ
  • 9. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 7 สระ ๒ ตัวเปนเสียงเดียวกัน. อ กับ อิ ผสมกันเปน เอ, อ กับ อุ ผสมกันเปน โอ, เพราะฉะนั้น เอ จึงเกิดในคอและเพดานตามฐาน ของ อ และ อิ, โอ จึงเกิดในคอและริมฝปากตามฐานของ อ และ อุ. [ ๒๔๕๙ ] ถ. อักขระอะไรบาง เกิดใน ๒ ฐาน ? ต. เอ, โอ, ง, , ณ, น, ม, ว, เกิดใน ๒ าน. [ ๒๔๖๒]. ถ. สระ ๘ ตัว เกิดฐานเดียวกัน หรือตางกันอยางไร ? ต. ไมเกิดฐานเดียวกันทั้งนั้น อ อา เกิดในคอ, อิ อี เกิดที่ เพดาน, อุ อู เกิดที่ริมฝปาก, เอ เกิดในคอและเพดาน, โอ เกิด ในคอและริมฝปาก. [ ๒๔๕๘ ]. ถ. ห แตลําพังตัวเอง เกิดที่ไหน ? และประกอบดวยพยัญชนะ อื่นอะไร ? เกิดที่ไหน ? ต. ห แตลําพังตัวเองเกิดแตคอ ประกอบดวยพยัญชนะ ๘ ตัว คือ  ณ น ม ย ล ว ฬ ทานกลาววาเกิดที่อกดวย. [๒๔๖๐ ] ถ. กรณ ๓ นั้น กรณไหนสําหรับอักขระพวกไหน ? ต. ชิวฺหามชฺฌ ทามกลางลิ้น เปนกรณของอักขระที่เปนตาลุชะ, ชิวฺโหปคฺค ถัดปลายลิ้นเขามา เปนกรณของอักขระที่เปนมุทธชะ, ชิวฺหคฺค ปลายลิ้น เปนกรณของอักขระที่เปนทันตชะ, สกฏาน านของตน เปนกรณของอักขระที่เหลือจากนี้. [อ. น. ]. [ เสียงอักขระ ] ถ. เสียงของอักษรทั้งปวง ทานจัดอักษรอยางไหน มีเสียง
  • 10. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 8 กี่มาตรา ? ต. ทานจัดอักษรที่เปนสระสั้นมาตราเดียว สระยาว ๒ มาตรา สระที่มีพยัญชนะสังโยคอยูเบื้องหลัง ๓ มาตรา, พยัญชนะทั้งหมด ตัวหนึ่ง ๆ มีเสียงกึ่งมาตรา ถาพยัญชนะควบกัน ๒ ตัว ก็มีเสียง ยาวเทากับพยัญชนะไมควบตัวหนึ่ง. [ อ. น. ]. ถ. สระกับพยัญชนะ ตองอาศัยกันจึงออกเสียได หรือไมตอง อาศัยกัน ก็ออกเสียงได ? ต. สระ แมจะไมอาศัยพยัญชนะก็ออกเสียงไดตามลําพัง เชน อาภา โอชา เปนตน คําวา อา โอ นั้น ไมมีพยัญชนะอาศัย แต ก็ออกเสียงได สวนพยัญชนะ จะออกเสียงตามลําพังไมได ตอง อาศัยสระจึงออกเสียงได เชน ติโร รุกฺโข เปนตน. [อ. น. ]. ถ. พยัญชนะอะไร จัดเปนอโฆสะ ? อะไรจัดเปนโฆสะ ? ต. พยัญชนะที่ ๑ ที่ ๒ ในวรรคทั้ง ๕ คือ ก ข, จ ฉ, ฏ , ต ถ, ป ผ, และ ส รวม ๑๑ ตัว เปนอโฆสะ มีเสียงไมกอง. พยัญชนะ ที่ ๓ ที่ ๔ ที่ ๕ ในวรรคทั้ง ๕ คือ ค ฆ ง, ช ฌ , ฑ ฒ ณ, ท ธ น, พ ภ ม, และ ย ร ล ว ห ฬ. ๒๑ ตัวนี้ เปนโฆสะ มีเสียง กอง. [ อ.น.]. ถ. นิคคหิต จัดเปนโฆสะหรืออโฆสะ ?หรือไมจัดเปนทั้ง ๒ อยาง ? ต. ศัพทศาตราจารย จัดเปนโฆสะ สวนนักปราชญฝาย ศาสนา จัดเปนโฆสาโฆสวิมุต คือพนจากโฆสะและอโฆสะ [ อ.น .].
  • 11. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 9 ถ. จงจัดพยัญชนะวรรคเปน ๔ หมู มีสิถิลอโฆสะเปนตน. และ พยัญชนะ ๔ หมู มีเสียงหนักเบากวากันอยางไร ? ต. จัดพยัญชนะวรรคเปน ๔ หมูนั้น ดังนี้ :- ๑. สิถิลอโฆสะ ก จ ฏ ต ป. ๒. ธนิตอโฆสะ ข ฉ  ถ ผ. ๓. สิถิลโฆสะ ค ง ช  ฑ ณ ท น พ ม. ๔. ธนิตโฆสะ ฆ ฌ ฒ ธ ภ. พยัญชนะเปนสิถิลอโฆสะ มีเสียงเบากวาทุกยัญชนะ, ธนิตอโฆสะ มีเสียงหนักกวาสิถิลอโฆสะ, สิถิดโฆสะ มีเสียงดังกวา ธนิตอโฆสะ, ธนิตโฆสะ มีเสียดังกองกวาสิถิลโฆสะ.๑ [ ๒๔๗๙ ]" ถ. พยัญชนะอะไรบาง เปนธนิตโฆสะ. และพยัญชนะพวกนี้ ออกเสียเชนไร ? ต. พยัญชนะที่ ๔ ในวรรคทั้ง ๕ คือ ฆ ฌ ฒ ธ ภ เปนธนิต- โฆสะ. พยัญชนะพวกนี้ ออกเสียงดังกอง มีเสียง ห แกม. [๒๔๕๗] ถ. พยัญชนะที่เปนอัฑฒสระคืออะไรบาง ? เหตุใดจึงชื่อดังนั้น ? ต. พยัญชนะ ๗ ตัว คือ ย ร ล ว ส ห ฬ. เพราะพยัญชนะ เหลานี้ บางตัวก็รวมลงในสระเดียวกันดวยพยัญชนะอื่น ออกเสียง พรอมกันได บางตัวแมเปนตัวสะกดก็คงออกเสียงหนอยหนึ่ง พอใหรู ไดวาตัวนั้นสะกด. [ ๒๔๗๖ ]. ๑. ขอนี้ที่จัดพยัญชนะที่สุดวรรคทั้ง ๕ คือ ง  ณ น ม เขาเปนสิถิลโฆสะดวยนั้น กลาวตามคัมภีรกัจจายนเภท สวนคัมภีรอื่นมิไดกลาวไวอยางนั้น. (อ.น.)
  • 12. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 10 [ พยัญชนะสังโยค] ถ. พยัญชนะเชนไรเรียกวาพยัญชนะสังโยค จงอธิบายถึงวิธี ที่อาจเปนไดเพียงไร ? ต. พยัญชนะที่ซอนกันเรียกวาพยัญชนะสังโยค วิธีที่อาจเปนได นั้นดังนี้ คือ พยัญชนะที่ ๑ ซอนหนาพยัญชนะที่ ๑และ ที่ ๒ ในวรรค ของตนได, พยัญชนะที่ ๓ ซอนหนาพยัญชนะที่ ๓ และที่ ๔ ในวรรค ของตนได, พยัญชนะที่สุดวรรค ซอนหนาพยัญชนะในวรรคของตน ไดทั้ง ๕ ตัว เวนแตตัว ง ซึ่งเปนตัวสะกดอยางเดียว ซอนหนาตัวเอง ไมได, ย ล ส ซอนหนาตัวเองได, นอกจากนี้ยังมีอีก แตทานมิได วางระเบียบไวแนนอน. [ ๒๔๗๗]. ถ. ลักษณะที่ประกอบพยัญชนะซอนกันไดนั้น เปนอยางไร ? พยัญชนะสนธิ เหตุใดจึงไดสนธิกิริโยปกรณแตเพียง ๕ ? และเหตุใด สระสนธิจึงมีสนธิกิริยาปกรณขาดไป ๑ ? ต. ลักษณะที่จะประกอบพยัญชนะซอนกันไดนั้น ดังนี้ ใน พยัญชนะวรรคทั้งหลาย พยัญชนะที่ ๑ ซอนหนาพยัญชนะที่ ๑ และ ที่ ๒ ในวรรคของตนได, พยัญชนะที่ ๓ ซอนหนาพยัญชนะที่ ๓ และ ที่ ๔ ในวรรคของตนได, พยัญชนะที่ ๕ สุดวรรคซอนหนาพยัญชนะใน วรรคของตนไดทั้ง ๕ ตัว ยกเสียแตตัว ง. ซึ่งเปนตัวสะกดอยางเดียว มิไดสําเนียงในภาษาบาลี ซอนหนาตัวเองไมได. พยัญชนะวรรคที่ ซอนกันดังนี้ก็ดี ตัว ย ล ส ซอนกัน ๒ ตัวก็ดี ไมมีสระคั่น พยัญชนะ ตัวหนาเปนตัวสะกดของสระที่อยูหนาตน ไมออกเสียงผสมดวย
  • 13. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 11 พยัญชนะตัวหลัง. สวนพยัญชนะตัวหลังอาศัยสระตัวหลังออกสําเนียง พยัญชนะอาจจะลบได อาเทสได ลงอาคมก็ได ปกติก็ได ซอนกัน ก็ได แตจะทีฆะ รัสสะ หรือวิการไมได เพราะทีฆะ รัสสะและวิการ เปนของสระ เพราะฉะนั้น พยัญชนะสนธิจึงไดสนธิกิริโยปกรณแต เพียง ๕, สระจะซอนกันไมไดเลย ไดแตพียงผสมกัน เพราะฉะนั้น ในสระสนธิจึงไมมีสัญโญโค. [ ๒๔๖๕ ]. ถ. พยัญชนะสังโยค ในพยัญชนะวรรคทั้งหลาย มีเกณฑที่ จะประกอบอยางไร ? จงแสดงอุทาหรณแหงพยัญชนะ ที่ซอนหนา ตัวเองทุกตัว. ต. มีเกณฑที่จะประกอบอยางนี้ คือ พยัญชนะที่ ๑ ซอนหนา พยัญชนะที่ ๑ และที่ ๒ ในวรรคของตนได, พยัญชนะที่ ๓ ซอหนา พยัญชนะที่ ๓ และที่ ๔ ในวรรคของตนได, พยัญชนะที ซอนหนา พยัญชนะในวรรคของตนไดทั้ง ๕ตัว เวนแตตัว ง ที่ซอนหนาพยัญชนะ อื่นๆ ในวรรคของตนได แตซอนหนาตัวเองไมได เพราะมิไดออก เสียงในภาษาบาลี มีไวสําหรับเปนตัวสะกดอยางเดียว. อุทาหรณ แหงพยัญชนะที่ซอนหนาตัวเอง คือ เนปกฺก วิทูนคฺค ปณฺฑจฺจ โสหชฺช การุฺ วฏฏ ฉฑฺฑิต ปณฺณ นีลตฺต หาลิทฺท ทินฺนธน สปฺปก นิพฺพาน โอปมฺม โสเจยฺย โกสลฺล โปริสฺส. [นปุ. ๑๗ ]. [ ๒๔๗๑ ] ถ. พยัญชนะอะไรบางซอนหนาตัวเองได ? พยัญชนะอะไรบาง ไดแตซอนหนาพยัญชนะอื่น ?
  • 14. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 12 ต. พยัญชนะที่ ๑ ที่ ๓ ที่ ๕ ในวรรคทั้ง ๕ เวนแต ง กับ ย ล ส ซอนหนาตัวเองได, ง ว ฬ ไดแตซอนหนาพยัญชนะอื่นบางตัว [ ๒๔๗๘ ]. [ สนธิ] ถ. สนธิกับสมาส มุงลักษณะอยางเดียวกันมิใชหรือ ? เห็น อยางไร ? จงอธิบาย . ต. มุงลักษณะตางกัน สนธิหมายเอาลักษณะการตอตัวอักษร มิไดเพงถึงศัพท. สวนสมาสเพงการยอศัพทหลาย ๆ บท ใหเขาเปนบท เดียวกัน มิไดมุงการตอตัวอักษร. แตถาอักษรที่ตอกันในสมาส มีวิธีซึ่งตองตอดวยวิธีของสนธิ จึงตองเอาวิธีสนธิมาให. [ ๒๔๗๔ ]. ถ. จงพรรณนาความตางแหงศัพทสนธิกับศัพทสมาส ? มหา- สาโล ศัพทนี้ เปนศัพทสนธิดวยหรือไม ? เพราะเหตุไร ? ต. ศัพทสนธิกับศัพทสมาสตางกันอยางนี้ ตอศัพทและอักขระ ใหเนื่องกันดวยอักขระ เพื่อจะยออักขระใหนอยลง เปนอุปมการะใน การแตงฉันท และใหคําพูดสละสวย เรียกสนธิ. ยอบทวิภัตติ หลาย ๆ บท ใหเปนบทเดียวกัน เรียกสมาส. เปนศัพทสนธิดวย. เพราะอาเทสพยัญชนะ คือ ร เปน ล จึงเปนมหาสาโล. [ ๒๔๖๓]. ถ. สนธิ กลาวตามประเภทเปนกี่อยาง ? นิคคหิตสนธิ ๑ อยางไหน ตองใชสนธิกิริโยปกรณเทาไร ? คืออะไรบาง ? ต. เปน ๓ คือ สระสนธิ ๒ พยัญชนะสนธิ ๑ นิคคหิตสนธิ ๑ สระสนธิ ใชสนธิกิริโยปกรณ ๗ คือ โลโป อาเทโส อาคโม วิกาโร ปกติ ทีโฆ รสฺส. พยัญชนะสนธิ ใชสนธิกิริโยปกรณ ๕
  • 15. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 13 คือ โลโป อาเทโส อาคโม ปกติ สฺโโค. สวนนิคคหิตสนธิ ใชสนธิกิริโยปกรณ ๔ คือ โลโป อาเทโส อาคโม ปกติ. [ ๒๔๖๘ ] ถ. สนธิมีชื่อวาอยางไร อยางไหนมีอุทากรณอยางไร ? ต. มีชื่อวา สระสนธิ พยัญชนะ สนธิ นิคคหิตสนธิ เปน ๓, สระสนธิ มีอุทาหรณวา ยสฺส= อินฺทฺริยานิ ลบสระหนาคือ อ ที่สุด แหงศัพท ยสฺส เสีย สนธิเปน ยสฺสินฺทฺริยานิ. พยัญชนะสนธิ มี อุทาหรณวา มหาสาโร เปนมหาสาโล. นิคฺคหิตสนธิ มีอุทาหรณ วา พุทฺธาน=สาสน เปน พุทฺธานสาสน. [ ๒๔๖๓ ]" ถ. สระสนธิ ตอสระนั้น คือตอสระอะไรกับอะไร ? และมี สนธิกิริโยปกรณอะไรบาง ? ต. คือตอสระที่สุดของศัพทหนาซึ่งเรียกวาสระหนา กับสระ หนาของศัพทหลังซึ่งเรียกวาสระหลัง มีสนธิกิริโยปกรณ ๗ คือ โลปะ อาเทส อาคม วิการ ปกติ ทีฆะ รัสสะ. [ ๒๔๖๐ ]. ถ. สระสนธิ ไดสนธิกิริโยปกรณเทาไร อะไรบาง ? โลปสระ เชนไรจําเปนตองทีฆะสระดวย เชนไรไมตอง ? ต. ไดสนธิกิริโยปกรณเปน ๗ คือ โลโป อาเทโล อาคโม วิกาโร ปกติ ทีโฆ รสฺส, ถาลบสระสั้นที่มีรูปเสมอกัน คือเปน อ หรือ อิ หรือ อุ ทั้ง ๓ ตัว ตองทีฆะสระสั้นที่ไมไดลบ เชน ตตฺร= อย เปน ตตฺราย, ยานิ= อิธ เปน ยานีธ, พหุ= อุปกาโร เปน พหูปกาโร หรือสระหนาเปนทีฆะ สระเบื้องปลายเปนรัสสะ เมื่อลบแลว ตอง ทีฆะสระหลัง เชน สทฺธา= อิธ เปน สทฺธีธ, นอกจากนี้ไมตอง. [๒๔๖๙].
  • 16. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 14 ถ. จกฺขุ= อายตน สนธิเปน จกฺขายตน จะถูกหรือไม ? ถาถูก เปนสนธิอะไร มีวิธีอยางไร ถาไมถูก จะควรทําอยางไรจึงจะ ถูก ? และทําอยางนั้นดวยสนธิกิริโยปกรณอะไร ? ในสนธิอะไร ? ต. ถูก. เปนสระโลปสนธิ คือ ลบสนะหนา. อีกอยางหนึ่ง สนธิ เปน จกฺขฺวายตน ก็ได เปนอาเทส. [ ๒๔๖๐]. ถ. สระอะไรบาง เปนอาเทสไดเฉพาะในที่เชนไร ฒ? จงยก อุทาหรณ. ต. สระที่อาเทสได คือ อิ เอ อุ โอ ถามีสระอยูเบื้องหลัง แปลง อิ ตัวหนาเปน ย. ถาพยัญชนะซอนกัน ๓ ตัว ลบพยัญชนะ ที่มีรูปเสมอกันเสียตัวหนึ่ง อุทหรณ ปฏิสนฺถารวุตติ= อสฺส เปน ปฏิสนฺธารวุตฺยสฺส, เอา เอ เปน ย อุทาหรณ เต = อสฺส เปน ตฺยสฺส, เอา โอ เปน ว อุทาหรณฺ อถโข=อสฺส เปน อถขฺวสฺส, เอา อุ เปน ว อุทกาหรณ พหุ= อาพาโธ เปน พหฺวาพาโธ ถามี สระอยูขางหนา แปลง เอ ตัวหนาแหง เอว ศัพทอันอยูเบื้องปลาย เปน ริ ไดบาง แลวรัสสะตัวหนาใหสั้น อุทาหรณ ยถา-เอว เปน ยถริว. [๒๔๖๑]. ถ. จิตฺตขฺวาห วตฺเถรวตฺถ ตัดบทอยางไร ? ต. จิตฺต โข อห ลบนิคคหิต และเอา โอ เปน ว. วตฺถุ เอตฺถ เอา อุ เปน ว. [ ๒๔๖๒ ]. ถ. สระสนธิ ในที่เชนไร แปลนิคคหิตเปน  จงนําอุทาหรณ
  • 17. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 15 มาแสดง ? ต. พยัญชนะวรรคและ เอ, ห อยูหลัง แปลงนิคคหิตเปน  อุทาหรณ พุทฺธฺจ มมฺเว เอวฺหิ. ย อยูหลัง แปลนิคคหิต กับ ย เปน  อุทาหรณ สฺโชน. [๒๔๗๓ ]. ถ. ในสระสนธิ เมื่อลบสระแลว อยางไรตองทีฆะ? อยางไร ไมตอง ? อุทาหรณวา โนเปติ เปนทีฆสนธิใชไหม? เพราะเหตุไร ? ต. ถาลบสระยาวหรือสระสั้นที่มีรูปไมเสมอกัน ตองทีฆะสระสั้น ที่ไมไดลบ ถาลบสระสั้นที่รูปไมเสอมกัน ไมตองทีฆะสระสั้นที่ ไมไดลบก็ได. ไมใช เพราะทีฆะ ทานประสงคทําสระสั้นใหยาว เชน อ เปน อา, อิ เปน อี, อุ เปน อี, อุ. ถาเอา อิ เปน เอ เอา อุ เปน โอ ทานเรียกวิการ. [ ๒๔๕๙]. ถ.ในสนธิ ในที่เชนไร วิการ อิ เปน เอ และ อุ เปน โอ ได จง ชักอุทาหรณมาดวย ? ต. ในที่มีสระ อ อยูขางหนา วิการ อิ เปน เอ และ อุ เปน โอ ได อุทาหรณ พนฺธฺสฺส= อิง พนฺธุสฺเสว, น -อุเปติ โนเปติ เวน ไวแตมีพยัญชนะสังโยคสะกดสระ อิ หรือ อุ นั้น อุทาหรณ เทว= อินฺโท เทวินฺโท, จิตฺต = อุปฺปาโท จิตฺตุปฺปาโท. [ ๒๔๕๗ ]. ถ. ทีฆสนธินั้น แบงเปนเทาไร ? คืออะไรบาง ? อยางไหน อุทาหรณอยางไร ? ต. แบงเปน ๒ คือ ทีฆะสระหนาอยาง ๑ ทีฆะสระหลังอยาง ๑ ทีฆะสระหนานั้นดังนี้ สระหนาเมื่อสระหลังลบแลว ทีฆะไดบาง
  • 18. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 16 อุทาหรณวา สาธุ= อิติ เปน สาธูติ หรือพยัญชนะอยูหลัง ทีฆะไดบาง อุทาหรณ มุนิ= จเร เปน มุนีเจ ทีฆะสระหลังก็อยางเดียวกัน ตางแต ลบสระหนาทีฆะสระหลัง ดังนี้ สทฺธา=อิธ เปน สทฺธีธ. [ ๒๔๖๖ ]. ถ. พยัญชนะสนธิ ไดสนธิกิริโยปกรณเทาไร? สวนอาเทโส พยัญชนะ อยางไหนนิยมสระ อยางไหนนิยมพยัญชนะ อยางไหน ไมนิยมเลย ? ต. พยัญชนะสนธิ ไดสนธิกิริยาโยปกรณ ๕ คือ โลโป อาเทโส อาคโม ปกติ สฺโโค. สวนอาเทสพยัญชนะ ถาสระอยูหลัง แปลง ติ ที่ทําเปน ตฺย แลวใหเปน จฺจ อุทาหรณ อิติ= เอว อิจฺเจว แปลง อภิ เปน อพฺภ อุทาหรณ อภิ=อุคฺคจฺฉติ เปน อพฺภุคฺคจฺฉติ เปนตน อยางนี้ นิยมสระ ถาพยัญชนะอยูเบื้องหลัง แปลง อว เปนโอ อุทาหรณ อว= นทฺธา เปน โอนทฺธา เปนตน อยางนี้นิยมพยัญชนะ แปลง ธ เปน ห อุทาหรณ สาธุ=ทสฺสน เปน สาหุทสฺสน เปนตน อยางนี้ไมนิยมเลย. [ ๒๔๖๔ ]. ถ. อาเทสพยัญชนะสนธิ มีวิธีทําอยางไร ที่เรียกวา นิยมสระ นิยมพยัญชนะ และไมนิยมกันเลย จงยกอุทาหรณประกอบดวยทุกแหง ? ต. มีวิธีทําอยางนี้ ถาสระอยูหลัง แปลงติ ที่ทานทําเปน ตฺย แลวใหเปน จฺจ อุทาหรณ อิติ = เอว เปน อิจฺเจว เปนตน ดังนี้ เรียกวา นิยมสระ [คือนิยมสระเบื้องหลัง], แปลง อว เปน โอ อุทาหรณ อว= นทฺธา เปน โอนทฺธา ดังนี้ เรียกวา นิยมพยัญชนะ [คือพยัญชนะอยูเบื้องหลัง] แปลง ธ เปน ห อุทาหรณ สาธุ =
  • 19. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 17 ทสฺสน เปนตน สาหุทสฺสน แปลง ท เปน ต อุทาหรณ สุคโท เปน สุคโต เปนตน เรียกวา ไมนิยมเลย [ คือไมนิยมสระหรือพยัญชนะ เบื้องปลาย ] [ ๒๔๖๒ ]. ถ. ขอขอบังคับและตัวอยางพยัญชนะอาคม ๘ ตัว ? ต. พยัญชนะอาคม ๘ ตัว ย ว ม ท น ต ร ฬ นี้ ถาสระอยู เบื้องหลัง ลงไดบางดังนี้ ย อาคม ยถา=อิท ยถายิท, ว อาคม อุ = ทิกฺขติ เปน วุทิกฺขติ, ม อาคม ครุ=เอสฺสติ เปน ครุเมสฺสติ, ท อาคม อตฺต = อตฺโถ เปน อตฺตทตฺโถ, น อาคม อิโต=อายติ เปน อิโตนายติ, ต อาคม ตสฺมา= อิห เปน ตสฺมาติห, ร อาคม สพฺภิ=เอว เปน สพฺภิเรว, ฬ อาคม = อายตน เปน ฉฬายตน, ใน สัททนีติ วา ลง ห อาคมก็ได อุทาหรณวาสุ = อุชุ เปน สุหุชุ, สุ = อุฏิต เปนสุหุฏิต. [ ๒๔๖๕ ]. ถ. อาคโม และ สฺโโค ในพยัญชนะสนธิ ๘ ตัว ย ว ม ท น ต ร ฬ ถาสระอยูหลัง ลงไดบาง, ในสัททนีติวา ลง ห อาคม ก็ได. สวน สฺโโค แบงเปน ๒ คือ ซอนพยัญชนะที่มีรูปเหมือน กันอยาง ๑ ที่ไมเหมือนกันอยาง ๑ อุทาหรณที่ตน อิธ= ปโมทติ เปน อิธปฺปโมทติ, จาตุ =ทสี เปนจาตุทฺทสี, อุทาหรณที่ ๒ เอา อักขระที่ ๑ ซอนหนาอักขระที่ ๒ อักขระที่ ๓ ซอนหนาอักขระที่ ๔ ดังอุทาหรณวา จตฺตาริ = านานิ เปน จตฺตาริฏานานิ, เอโสว
  • 20. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 18 จ=ฌานผโล เปน เอโสว จชฺฌานผโล. [๒๔๖๖]. ถ. การลงอาคมทั้งสระและพยัญชนะ มีจํากัดอยางไร ? จง อธิบายและยกอุทาหรณ. ต. มีจํากัดอยางนี้ ถาสระ โอ อยูหนา พยัญชนะอยูหลัง ลบ โอ เสีย แลวลง อ อาคม อุทาหรณ โส สีลวา เปน สสีลวา, ถา พยัญชนะ อยูเบื้องปลาย ลง โอ อาคม ก็ได อุทาหรณ ปร= สหสฺส เปน ปโรสหสฺส, สวนพยัญชนะอาคมนั้น มีจํากัดใหลงได ๘ ตัว คือ ย ว ม ท น ต ร ฬ แตตองมีสระอยูเบื้องหลังจึงจะลงได อุทาหรณ ยถา=อิท เปน ยถายิท, อุ = ทิกฺขติ เปน วุทิกฺขติ, ครุ = เอสฺสติ เปน ครุเมสฺสติ, อตฺต= อิห เปน ตสฺมาติห, สพฺภิ= เอว เปน สพฺภิเรว ฉ= อายตน เปน ฉฬายตน แตในสัททนีติ ลง ห อาคมก็ได อุทาหรณ สุ = อุชุ เปน สุหุชุ. [๒๔๖๘]. ถ. ในสระสนธิ ในที่เชนไร แปลงนิคคหิตเปน  ได ชัก อุทาหรณมาเทียบดวย ? ต. พยัญชนะวรรคและ เอ, ห อยูหลัง แปลงนิคคหิตเปน ญ ได อุทาหรณ ธมฺมฺจเร, ปจฺจตฺตฺเว, เอวฺหิ. ย อยูหลัง แปลงนิคคหิต กับ ย เปน ฺ อุทาหรณ สฺโโค. [ ๒๔๕๘ ]. ถ. จงใหตัวอยางแหงอาเทสสนธิทั้ง ๓ เฉพาะนิยมสระเบื้อง ปลาย ? ต. สารเทสสนธิ เชนคําวา อคฺยาคาร พหฺวาพาโธ. พยัญชนา-
  • 21. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 19 เทสสนธิ ดังคําวา อิจฺเจว อชฺฌคมา อชฺโฌกาโส. นิคคหิตาเทส- สนธิ เชนคําวา ตฺเว, เอตทโวจ, ยมห.[ ๒๔๖๙]" ถ. การลงอาคม ทานบัญญัติใหใชในสนธิไหน ? จงแสดง พรอมทั้งวิธีหรือโอกาสที่ทานอนุญาตใหลงดวย ? ต. ในสระสนธิ ถามีพยัญชนะอยูหลัง สระ โอ อยูหนา ลบ โอ แลวลง อ อาคมได,ถาสระ อ อยูหนา ลบ อ แลวลง โอ อาคม ได, ในพยัญชนะสนธิ ถามีสระอยูหลัง ลง ย ว ม ท น ต ร ฬ อาคมได, ในสัททนีติวา ห อาคมก็ลงได, ในนิคคหิตสมาธิ ถาสระ หรือพยัญชนะอยูหลัง ลงนิคคหิตอาคมได. [ ๒๔๘๑ ]. ถ. อาเทสกับวิการ ตางกันอยางไร ? เมื่อพบอุทาหรณวา นิพฺเพมติโก จะเขาใจวาเปนมาอยางไร ? ต. อาเทส ไดแกแปลงสระหรือนิคคหิตใหเปนพยัญชนะ หรือ แปลงพยัญชนะใหเปนสระ หรือเปนพยัญชนะอื่นจากเดิม, สวน วิการไดแกทําสระใหเปนสระมีรูปผิดจากวัณณะเดิม ตางกันอยางนี้. นิพฺเพมติโก เขาใจวาเดิมเปน นิ วิ มติโก วิการ อิ เปน เอ อาเทส ว เปน พ แลวสังโยค คือ ซอน พ. [๒๔๗๑ ]. ถ. ปจฺจุปการ อุภยมฺเปต สพฺพตฺถมปราชิตา ศัพทไหนเปน สนธิอะไรไดบาง จงแถลงวิธีสนธินั้น ๆ ใหสิ้นเชิง ? ต. ปจฺจุปการ เปนพยัญชนะสนธิ เดิมเปน ปติ= อุปการ แปลง ติ เปน ตยฺ แลวแปลงเปน จฺจ. อุภยมฺเปต เปนนิคคหิตสนธิ ในทอนหนา เปนสระสนธิในทอนหลัง เดิมเปน อุภย= ป= เอต แปลง
  • 22. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 20 นิคคหิตเปน ม เปนเสร็จในเรื่องนิคคหิตสนธิทอนตน ทอนหลัง ลบ อิ เสีย สนธิเขาเปน เป เปนสระสนธิ. สพฺพตฺถมปราชิตา เปน พยัญชนะสนธิ เดิมเปน สพฺถตฺถ=อปาราชิตา ลง ม อาคม. [๒๔๖๗ ]. ถ. ทุกฺขมเนฺติ เสนาสนฺตุฏ กวาจะสําเร็จรูปอยางนี้ได ตอง ผานวิธีแหงสนธิอะไรบาง ? จะแสดงใหสิ้นเชิง. ต. ทุกฺขมเนวฺติ ตัดบทเปน ทุกฺข อเนฺวติ. ทุกฺข ทุ = ขม ข ซอน กฺ หนา ข โดยวิธีแหงสัญโญคสนธิ. อเนฺวติ อนุ = เอติ เอา อุ เปน ว โดยวิธีแหงสราเทสสนธิ. ทุกฺข=อเนฺวติ เอานิคคหิตเปน ม โดยวิธีแหงนิคคหิตาเทสสนธิ สําเร็จรูปเปน ทุกฺขมเนฺวติ. เสนา- สนฺตุฏ ตัดบทเปน เสน = อนสฺตุฏ, อสนฺตุฏ น ส = ตุฏ เอา นิคคหิตที่ ส เปน น โดยวิธีแหงนิคคหิตาเทสสนธิ เสน = อสนฺตุฏ ลบสระหนา ทีฆะสระหลัง โดยวิธีแหงสรโลปสนธิและทีฆสนธิ สําเร็จ รูปเปน เสนาสนฺตุฏ. [ ๒๔๘๙ ]. ถ. ในวิธีของสนธิกิริโยปกรณ ๘ อยาง เฉพาะบางปกติ ดู ไมนาจะเปนอุปการะแกการตออยางไรเลย แตไฉนทานจึงจัดเขาประจํา ทั่วทั้ง ๓ สนธิ หรืออาจเปนไดบาง ? เห็นอยางไร จงอธิบายมา ? ต. เปนอุปการะไดอยาง ๑ เพราะการตออักขระ ซึ่งเรียกวา สนธินั้น จะตอเขาเฉยๆ โดยไมมีหลักเกณฑไมได จะตอไดเฉพาะ ตามหลักที่วางไว เชน โลปะ เปนตน แตเมื่อตองการจะตอเขาเฉยๆ โดยไมตองลงหรือทําอยางอื่น เชนนี้ก็ตองตอโดยใชหลักที่เรียกวา
  • 23. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 21 ปกติ คงรูปไวตามเดิม จึงเห็นวา ปกติ ก็มีประโยชนอยูในสนธิทั้ง ๓. [ ๒๔๘๐ ]. [ นาม ] ถ. จงแสดงลักษณะแหงนามทั้ง ๓ ใหเห็นวาตางกัน ยกตัวอยาง มาสักประโยคหนึ่ง เปนคํามคธหนึ่งคําไทยก็ตาม แสดงใหเห็นวา คํานั้น ๆ เปนนามนั้น ๆ ? ต. นามที่เปนชื่อของคน, สัตว, ที่, สิ่งของ เปนนามนาม. นามที่แสดงลักษณะของนามนาม สําหรับหมายใหรูวานามนามนั้น ดีหรือชั่วเปนตน เปนคุณนาม. สัพพนาม เปนศัพทสําหรับใชแทน นามนามที่ออกชื่อมาแลว เพื่อจะไมใหซ้ํา ๆ ซาก ๆ. อุจฺจ ขตฺติยสฺส กุล , ต ชนเหิ มานิต. กุล เปนชื่อขอสกุล เปนนามนาม, อุจฺจ แสดงลักษณะของสกุล เปนคุณนาม, ต ใชแทนสกุล เปน สัพพนาม. [ ๒๔๕๙]. ถ. นามศัพท เมื่อนําไปใชในขอความทั้งปวง จะตองทํา อยางไร ? ต. ตองประกอบดวยลิงค วจนะ และ วิภัตติ. [ ๒๔๖๐ ]. ถ. นามศัพททั้ง ๓ อยางไหนแบงเปนกี่อยาง ? อะไรบาง ? ต. นามนาม แบงเปน ๒ อยาง คือ สาธารณนาม ๑ อสาธารณ- นาม ๑. คุณนาม แบงเปน ๓ อยาง คือ ปกติ ๑ วิเสสน ๑ อติวิเสส ๑. สัพพนาม แบงเปน ๒ อยาง คือ ปุริสสัพพนาม ๑ วิเสสนสัพพนาม ๑. [ อ. น. ]
  • 24. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 22 ถ. คุณนามแบงเปน ๓ จะสังเกตรูปไดอยางไรวา นี้เปนคุณนาม ชั้นนั้นชั้นนี้ ? ต. สังเกตรูได  ๒ อยาง คือ สังเกตคําแปลอยาง ๑ สังเกต ศัพทอยาง ๑. สังเกตคําแปลนั้น คือ ปกติคุณนาม แสดงลักษณะ อาการหรือสมบัติของนามนามตามปกติ เชน คนมีศรัทธา, มีศีล. ไมมีคําแปลวา "ยิ่ง หรือ กวา" และคําแปลวา "ที่สุด" วิเสส- คุณนาม มีคําแปลวา "ยิ่ง หรือ กวา" เชน ดียิ่ง หรือคําอื่นๆ อีกที่แสดงวา ดีหรือชั่วที่สุด เชน บาปที่สุด ดุรายที่สุด สูงเกิน เปรียบ. สังเกตศัพทนั้น คือ ศัพทที่เปนปกติคุณนาม ไมมีปจจัย อุปสรรคและนิบาต ที่แสดงความยิ่งและหยอนกวาปกติตอทายหรือ อยูหนา เชน สทฺโธ สีลวา เปนตน.ศัพทที่เปนวิเสสนคุณนาม มี ตร อิย ปจจัยในตัทธิตตอทายบาง เชน ลามกตโร ปาปโย, มี อติ อุปสรรคนําหนาบาง เชน อติสุนฺทโร เปนตน. ศัพทที่เปนอติ- วิเสสคุณนาม มี ตม อิฏ ปจจัยในตัทธิตตอทายบาง เชน ปาปตโม จณฺฑิฏโ มีอติวิยอุปสรรคและนิบาตนําหนาบาง เชน อติวิยอุจฺโจ เปนตน. [ อ. น.] ถ. นามศัพท ถานําไปใชในขอความทั้งปวง ตองประกอบ ดวยอะไร ? เมื่อไดประกอบไดกับวิภัตติแลว เปนประโยชนแกผูศึกษา อยางไรบาง ?
  • 25. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 23 ต. ตองประกอบดวย ลิงค วจนะ วิภัตติ. เปนประโยชน ใหผูศึกษาเขาใจ การันต ลิงค วจนะ และอายตนิบาตคือคําตอ ซึ่ง ทานจัดไวสําหรับวิภัตติโดยแนนอนและชัดเจนขึ้น เชนคําวา ซึ่ง, ดวย, แก, จาก, ของ, ใน, เปนตน ตองใชวิภัตติขางหลังบอก ใหรูเนื้อความนั้น ๆ ทั้งสิ้น. [ ๒๔๖๒ ]. ถ. นามนามกับคุณนาม ตางกันอยางไร ? ภทฺร บาป เปน นามหรือคุณ หรือเปนไดทั้ง ๒ อยาง ? ถาเปนอะไร ก็ใหบอกถึง ชั้นดวย ? ต. นามที่เปนชื่อของ คน สัตว ที่ สิ่งของ เปนนามนาม, สวนนามที่แสดงลักษณะของนามนาม สําหรับหมายใหรูไดวาดีหรือชั่ว เปนตน เปนคุณนาม, เปนไดทั้ง ๒ อยาง ที่เปนนามนาม เปนชั้น สาธารณะ ที่เปนคุณนาม เปนชั้นปกติ. [๒๔๖๘ ]. ถ. การแบงนามนามเปน ๒ นั้น อาศัยเหตุอะไร? การแบง เชนนั้น มีประโยชนอยางไร ? ต. อาศัยชนิดของนามนามนั่นเอง ซึ่งประชาชนใชพูดกัน โดยไมจํากัดนามอยางหนึ่ง. โดยจํากัดนามอยางหนึ่ง. การแบงเชน นั้น ก็มีประโยชนที่จะใหทราบความจํากัด หรือความไมจํากัดของ นามโดยแนนอน เมื่อรูเชนนั้น ยอมไดรับความสะดวกในเวลาพูด คือ เมื่อตองการจะพูดจํากัดหรือไมจํากัดนามอยางไร ก็เลือก พูดไดตามประสงค. [ อ.น. ]. ถ. จงแสดงใหเห็นวา นามนามมีอํานาจเหนือคุณศัพทอยางไร ?
  • 26. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 24 จะควรเรียงคุณศัพทไวหนานามหรือหลังนาม จึงจะเหมาะ จงให ตัวอยาง ? ต. มีอํานาจที่จะบังคับคุณศัพทใหมี ลิงค วจนะ วิภัตติ เสมอ กับนามนาม ซึ่งเปนเจาของ เพราะวาคุณศัพทจะไดก็ตองอาศัยนาม ถานามไมมี คุณศัพทก็ไมปรากฏ, คุณนาม แสดงลักษณะ ของ นามนามบทใด เรียงไวหนานามนามบทนั้น ดังนี้ อุจฺโจ รุกฺโข, อุจฺเจ รุกฺเข สุกณา. ถาเนื่องดวยกิริยาวามี วาเปน เรียงไวหลังนามนาม ซึ่งเปนเจาของ หนากิริยาวามี วาเปน ดังนี้ สุคนฺธ ปุปฺผ มนุสฺสาน มนาป โหติ. [ ๒๔๗๕ ]. ถ. คุณศัพทเนื่องดวยกิริยาวามี วาเปน เรียงไวหลังนาม ซึ่ง เปนเจาของ หนากิริยาวามี วาเปน มิใชหรือ ? ถาเปนเชนนั้น ๒ บทวา สุสสฺสา สุลภปณฺฑา ในอุทาหรณนี้วา เตน โข ปน สมเยน เวสาลี สุภิกฺขา โหติ สุสสฺสา สุลภปณฺฑา ทําไมจึงเรียงไวหลังกิริยา ? ต. คําวาคุณศัพทเนื่องดวยกิริยาวามี วาเปน เรียงไวหลังนาม- นาม ซึ่งเปนเจาของ หนากิริยาวามี วาเปนนั้น ทานกลาวหมาย เฉพาะที่มีคุณศัพทบทเดียว แตอุทาหรณนี้ มีคุณศัพทเชนนั้นถึง ๓ บท คือ สุภิกฺขา สุสสฺสา สุลภปณฺฑา เมื่อมีคุณศัพทเนื่องดวย กิริยาวามี วาเปน หลายบทเชนนี้ ทานใหเรียงไวหนากิริยานั้นแตบท เดียว ที่เหลือเรียงไวหลังกิริยาทั้งสิ้น ดังนี้. [๒๔๗๖]. ถ. คุณ กับ วิเสสนะ ของ นามนาม โดยอาการเปนอันเดียวกัน อยากทราบวา โดยรูปศัพท ทานจัดไวตางกันอยางไรหรือไม ชี้
  • 27. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 25 ตัวอยาง ? ต. โดยรูปศัพท ทานจัดไวตางกัน เพื่อใหกําหนดรูไดวา ลักษณะนี้เปนคุณหรือวิเสสนะ ศัพทเหลาใดพอจะเปนเครื่องแสดง ลักษณะของนามใหรูวาดีหรือชั่ว เชน ปาโป สุนฺทโร จณฺโฑ เปน ตน จัดเปนพวกคุณนาม, ศัพทเหลาใดที่สองนามใหวิเศษขึ้น ไม เกี่ยวกับการแสดงลักษณะของนามนั้น เพงลักษณะที่แนหรือไมแน ของนามเปนประมาณ เชน โย โส อฺตโร เปนตน จัดไดเปน พวกวิเสสนะ เรียกวาวิเสสนสัพพนาม ดังนี้ . [๒๔๖๙ ]. ถ. คําวา "คนไทย" เปนนามประเภทไหน ? ต. เปนนามไดทั้ง ๒ ประเภท แลวแตความหมาย. ถาใชเรียก หมูคนไทยดวยกัน ไมไดเกี่ยวกับคนชาติอื่น ก็หมายความถึงคนไทย ทุกคน เชนนี้จัดเปนสาธารณนาม, ถาใชเรียกชนหลายชาติที่รวม กันอยู คําวา"คนไทย" ก็หมายความเฉพาะแตคนชาติไทย ไมได หมายถึงชนชาติอื่น เชนนี้จัดเปนอสาธารณนาม. [อ. น]. ถ. คุณนาม สัพพนาม เวลาแปลไมไดแสดงอายตนิบาตและ วจนะ เหตุไรจึงตองประกอบดวย ลิงค วจนะ วิภัตติ ดุจนามนาม ดวย ? ต. เพราะคุณนาม สัพพนาม ตองอาศัยนามนามเปนหลัก ถา ไมประกอบ ลิงค วจนะ วิภัตติ จะรูไมไดวา เปนคุณนามและ สัพพนามแหงนามนามตัวไหน ไมสามารถจะประกอบคําพูดเขาเปน พากยได. [ ๒๔๖๑ ].
  • 28. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 26 ถ. สัพพนาม คือนามอยางไร จําเปนอยางไร จึงตองมี ? ต. สัพพนาม คือนามที่ใชแทนนามนามซึ่งออกซึ่งมาแลว เชน ทาน เธอ เขา มัน กู สู เอง มึง เปนตน. จําเปนตองมี เพราะการ พูดดวยการความไพเราะเรียบรอย ถาไมมีสัพพนามคือคําแทนชื่อ แลว การพูดก็จําตองออกชื่อ สัตว บุคคล สิ่งของนั้น ๆ ซึ่งเตย ออกชื่อมาแลวทุกครั้งไป เปนการซ้ําซากไมเพราะหู ตัวอยางเชน นามแดงกินขาว นายแดงไปโรงเรียน นายแดงเอาใจใสในการ เรียน เมื่อพูดออกชื่อมาครั้งหนึ่งแลว ตอไป ถาจําเปนจะตองพูด ระบุถึงตัวเขาอีก ก็ควรใชสัพพนามแทนชื่อของเขา ดังอุกทาหรณ ขางตนนั้น แตเปลี่ยนใชสัพพนาม เปนดังนี้ นายแดงกินขาวแลว เขาไปโรงเรียน เขาเอาใจใสการเรียน เชนนี้ ความเรียบรอย ไพเราะดีกวา เพราะเหตุนี้ สัพพนามจึงจําเปนตองมี. [ อ.น. ] ถ. คําพูดที่เปนสัพพนามสําหรับใชในในที่เชนไร ? จงชักตัวอยาง คํามคธกับคําไทยเทียบกัน ? ต. คําพูดเปนสัพพนามนั้น สําหรับใชในที่ออกชื่อนามนามซ้ําๆ ตัวอยาง ปมปุริส โส ทานหรือเขา ผูชาย, สา ทานหรือเขา ผูหญิง ต มัน เปนคําต่ํา คําสูงไมมีใช. มชฺฌิมปุริส ตฺว ทาน หรือ เจา สู เอง, อุตฺตมปุริส อห ขาพเจา หรือขา กู [ ๒๔๕๘ ]. ถ. จงเขียนประโยคบาลี หรือไทย มาเทียบกับนาม ทั้ง ๓ แลว บอกวาคํานั้นเปนนามนั้น ๆ ? ต. อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถิ ภควา, โส ปุริสทมฺเท เทมติ.
  • 29. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 27 ภควา เปนพระนามของพระบรมศาสดา เปนนามนาม, ปุริสทมฺม- สารถิ แสดงลักษณะสามัญแหงพระองค เปนปกติคุณนาม, อนุตฺตโร แสดงลักษณะวิเศษแหงพระองค เปนวิเสสคุณนาม, โส ใชแทน พระบรมศาสดา เปนสัพพนาม. [ ๒๔๗๓ ]. [ ลิงค ] ถ. ลิงคแปลวาอะไร ? จัดเปนเทาไร ? อะไรบาง ? และจัด อยางไร ? ต. แปลวาเพศ. จัดเปน ๓ ปุลิงฺคฺ เพศชาย ๑ อิตฺถีลิงฺค เพศหญิง ๑ นปุสกลิงฺค มิใชเพศชายมิใชเพศหญิง ๑. จัดตาม สมมติของภาษาบาง ตามกําเนิดบาง . [ อ. น. ] ถ. ลิงคนั้นจัดตามกําเนิดอยางเดียวไมพอหรือ ? เหตุไฉน จึง ตองจัดตามสมมติดวย ซึ่งที่ใหผูศึกษาจําลิงคไดยาก ? ต. จริงอยู การจัดลิงคตามสมมตินั้นทําใหผูศึกษาจําลิงคได ยาก เพราะสับสนเพศกัน เชน ทาโร เมีย ตามธรรมดาตองเปน อิตถีลิงค เพศหญิง แตสมมติใหเปนปุงลิงคเพศชาย ภูมิ แผนดิน ตามธรรมดาตองเปนนปุงสกลิงค มิใชเพศชายมิใชเพศหญิง แตสมมติ ใหเปนอิตถีลิงคเปนตน. จะจัดตามกําเนิดอยางเดียวไมพอ เพราะ คําพูดผิดลิงคเชนนั้น เขานิยมพูกันมากอนตําราไวยากรณเกิดขึ้น ตําราไวยากรณเกิดทีหลัง ตามหลักการแตตําราไวยากรณจะตอง รวบรวมเอาคําพูดทั้งสิ้นใหอยูในกรอบและอนุวัตรตามภาษานิยม ถา ไมมีการจัดลิงคตามสมมติแลว คําพูดเหลานั้นก็จะอยูนอกกฏเกณฑ
  • 30. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 28 ตําราไวยากรณไป ตําราไวยากรณก็อํานวยผลไมบริบูรณ เพราะ ฉะนั้น จึงจําเปนตองมีจัดลิงคตามสมมติดวย. [อ. น.]. ถ. ลิงคมีประโยชนอยางไร ? โปรดอธิบาย. ต. ลิงคมีประโยชนใหรูไดวา เปนเพศชาย เปนเพศหญิง หรือเพศรวม คือไมใชชายไมใชหญิง และเมื่อทราบลิงคแลว เปน เหตุใหสะดวกในการแจกวิภัตติตามการันตนั้น ๆ ถาไมทราบวาเปน ลิงคอะไร ก็ยากที่จะนําไปแจกตามการันตใหถูกตองได ลิงคเปน หลักสําคัญในการที่จะนําศัพทไปแจกตามการันตตาง ๆ . [ อ. น. ] ถ. การจัดลิงคนั้น จัดอยางไร ? จงแสดงวิธีจัดมาดู. ต. การจัดลิงคนั้น จัดตามกําเนิด ๑ จัดตามสมมติ ๑ จัด ตามกําเนิดนั้น คือกําเนิดของสิ่งนั้นเปนเพศอะไร ก็จัดเปนเพศนั้น ไมมีเปลี่ยนแปลง. จัดตามสมมตินั้น คือกําเนินสตรี สมมติใหเปน ปุงลิงค และของที่ไมมีวิญญาณ สมมติใหเปนปุงลิงคและอิตถีลิงค. [ อ. น. ]. ถ. ปุงลิงค สมมติใหเปนอิตถีลิงค หรือนปุงสกลิงค มีหรือไม ? ต. ที่สมมติใหเปนอิตถีลิงคมี เชน เทวดา ตามรูปศัพทเปน อิตถีลิงคอยางเดียว. แตเทวดานั้นคงมีทั้งหญิงทั้งชาย. สวนปุงลิงค ที่สมมติเปนนปุงสกลิงคนั้นยังไมเคยพบ. เขาใจวาคงไมมี. [อ. น. ]. ถ. นามนามเปนกี่ลิงค ? จงยกตัวอยาง ? สตรีและของ ปราศจากวิญญาณควรจัดเปนลิงคอะไร ? เหตุไรจึงมีศัพท เชน ทาร ศัพท ภูมิ ศัพทที่ไมนิยมตามนั้น ?
  • 31. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 29 ต. นามนามเปนลิงคเดียวบาง คือจะเปนปุงลิงค หรืออิตถีลิงค หรือนปุงสกลิงคก็อยางเดียว เชน อมโร อจฺฉรา องฺค เปนตน อนึ่ง ศัพทเดียวกันนั่นเอง มีรูปเปนอยางเดียวกันเปน ๒ ลิงคบาง เชน อกฺขโร อกฺขร เปนตน. หรือมีมูลศัพทเปนอันเดียวกัน เปลี่ยน แตสระที่สุดได เปน ๒ ลิงค เชน อรหา อรหนฺตี เปนตน. สตรี ควรเปนอิตถีลิงค ของที่ไมมีวิญญาณควรเปนนปุงสกลิงค เพราะ ทานจัดโดยสมมติ จึงไมนิยมตามนั้น. [ ๒๔๖๔ ]. ถ. คุณนามและสัพพนาม เปนลิงคเดียวหรือ ๒ ลิงค หรือ เปนไดทั้ง ๓ ลิงค ? ต. ตามหลักทานวาเปนไดทั้ง ๓ ลิงค เวนแต ตุมฺห และ อมฺห ศัพทเปนได ๒ ลิงค และศัพทสังขยาที่เปนคุณบางอยางเทานั้น. เชน เอกูนนวุติ ถึง อฏนวุติ เปนแตอิตถีลิงคอยางเดียว. [ อ. น. ]. ถ. เหตุไร คุณนามและสัพพนา จึงจัดใหเปนไดทั้ง ๓ ลิงค ? ต. เพราะนามทั้ง ๒ นี้ ยอมเปลี่ยนแปลงไปตามนามนาม คือ นามนามเปน ลิงค วจนะ วิภัตต อะไร ก็ตองเปลี่ยนใหตรงกับ นามนามนั้นเสมอไป จะคงตัวอยูไมได ทั้งนี้ เวนแตสังขยาบาง อยางดังกลาวแลว. [อ. น. ]. ถ. อคาร (เรือน) เปนลิงคอะไร? แจกตามแบบไหน ? ต. เปนได ๒ ลิงค คือเปนปุงลิงคก็ได เปนนปุงสกลิงคก็ได เปนปุงลิงคแจกตามแบบ อ การันต (ปุริส) มีรูปเปน อคาโร. เปน นปุงสกลิงคแจกตามแบบ อ การันต (กุล) มีรูปเปน อคาร. [ อ. น.].
  • 32. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 30 [ วจนะ ] ถ. วจนะหมายความวากระไร ? มีกี่อยาง ? อะไรบาง ? จําเปนตองมีหรือ ถาไมมี จะเปนอยางไร ? ต. วจนะหมายความวา คําพูดที่ระบุจํานวนนามนาม มี ๒ อยาง คือ เอวจนะ สําหรับพูดถึงนามนามสิ่งเดียว. พหุวจนะ สําหรับพูดถึงนามนามหลายสิ่ง. จําเปนตอมี. ถาไมมีก็ทําใหทราบ จํานวนของนามวามากหรือนอยไมได. [ อ. น. ]. ถ. วจนะมีประโยชนอยางไร ? สังเกตที่ไหนจึงจะรูจักวจนะได แมนยํา ? ต. วจนะมีประโยชนใหรูจํานวนนามนอยหรือมาก. ที่จะ รูไดตองสังเกตที่ทายศัพท ซึ่งเปนวิภัตติ ถาที่ทายศัพทเปนวิภัตติ อะไร ก็ทราบวจนะไดทันที เพราะวิภัตติเปนเครื่องหมายใหรูวจนะ ไดแมนยํา. [ อ. น. ]. ถ. วจนะกับสังขยา ตางก็เปนเครื่องหมาย บอกจํานวนของ นามนามเหมือนกันมิใชหรือ ? เมื่อเปนเชนนั้น ทําไมทานจึงจัดใหมี ทั้ง ๒ อยางเลา ? จะมีเพียงอยางใดอยางหนึ่งไมไดหรือ ? ต. จริง วจนะและสังขยาเปนเครื่องหมายบอกจํานวนนามนาม แตมีลักษณะตางกัน วจนะบอกจํานวนนามนามไมชัดเจน เชน ปุริโส ชาย ปุริสา ชายหลายคน ไมชัดเจนไปวาเทาไรแน แมที่ เปนเอกวจนะก็ไมระบุใหชัดวา "หนึ่ง" สวนสังขยา นับจํานวน นามนามชัดลงไปทีเดียว เชนชายคนหนึ่ง ก็มีศัพทวา เอโก ปุริโส ชน ๔ คนวา จตฺตาโร ชนา เปนตน. [ อ. น. ].
  • 33. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 31 [ วิภัตติ ] ถ. วิภัตติ มีหนาที่อยางไร ? มีจํานวนเทาไร ? จัดเปนหมวด หมูกันอยางไรบาง ? จงบรรยาย. ต. วิภัตติมีหนาที่แจกนามศัพทตามการันตนั้น ๆ ทําใหศัพท มีรูปตางๆ หมุนไปใหไดความตามภาษา มีจํานวน ๑๔ จัดเปน เอกวจนะ ๗ พหุวจนะ ๗ และจัดเปนที่ ๆ ๗ ที่ คือ ปฐมาที่ ๑ ทุติยาที ๒ ตติยาที่ ๓ จตุตถีที่ ๔ ปญจมีที่ ๕ ฉัฏฐีที่ ๖ สัตตมี ที่ ๗. [อ. น. ]. ถ. วิภัตติ มีประโยชนอยางไร ? ต. มีประโยชน ทําผูศึกษาใหกําหนดเนื้อความไดงายขึ้น และ จําลิงควจนะไดแมนยําขึ้น ทําเนื้อความแหงศัพททั้งปวงใหประสาน เกี่ยวเนื่องถึงกัน และไดความตามภาษานิยม. [ อ. น. ]. ถ. วิภัตติทําใหกําหนดจําลิงคไดแมนยําขึ้นนั้น จะกําหนดจํา ไดอยางไร ? จงอธิบายใหเห็นจริง. ต. กําหนดจําไดอยางนี้ คือลิงคทั้ง ๓ ทานประกอบวิภัตติให มีรูปตางกัน ปุงลิงค ทานประกอบวิภัตติเปนอยาง ๑ อิตถีลิงค ทาน ประกอบวิภัตติเปนอยาง๑ นปุงสกลิงค ทานประกอบวิภัตติเปน อยาง ๑ เมื่อเปนศัพทที่ทานประกอบไวก็จําได เชน ตาณ ศัพท ปุงลิงคเปน ตาโณ อิตถีลิงคเปน ตาณา นปุงสกลิงคเปน ตาณ รูป ศัพทที่ทานประกอบแลวไมเหมือนกัน จึงทําใหจําลิงคไดงายและ แมนยํา. [ อ.น. ].
  • 34. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 32 ถ. ศัพทอาลปนะ ทานมิไดจัดวิภัตติไวประจํา. ถาเชนนั้น ศัพทอาลปนะเห็นจะไมไดประกอบดวยวิภัตติกระมัง หรืออยางไร ? จงแสดง. ต. จริงอยู ศัพทอาลปนะ ทานมิไดจัดวิภัตติไวประจําโดยตรง แตเมื่อจะใชประกอบวิภัตติ ทานใหนําปฐมาวิภัตติมาประกอบตาม วจนะที่ตองการ เพราะปฐมาวิภัตติ ทานใชเปนลิงคัตถะ หรือกัตตา ที่เปนตัวประธานอยางหนึ่ง ใชเปนอาลปนะสําหรับรองเรียกอยางหนึ่ง. [ อ.น. ]. ถ. อายตนิบาต เกี่ยวเนื่องกับวิภัตติอยางไร ? มีประโยชน เกื้อกูลแกภาษาอยางไร ? ต. เกี่ยวเนื่องดวยวิภัตติอยางนี้ คือ เมื่อศัพทที่ประกอบดวย วิภัตติใดแลว วิภัตตินั้นก็ปรากฏที่ทายศัพทนั้น เปนเครื่องหมายให รูวาศัพทนี้เปนวิภัตตินั้น ๆ เมื่อทราบวิภัตติแลว ก็ใชอายตนิบาตได ถูกตอง เพราะวิภัตติเปนเครื่องสองแสดงใหใชอายตนิบาตนั้นได ถา วิภัตติไมปรากฏ ก็ใชอายตนิบาตไมได เปรียบเหมือนชองเข็มไม ปรากฏแตจักษุของบุคคลใด บุคคลนั้นก็สนเข็มไมไดฉะนั้น . อายต- นิบาตมีประโยชนเกื้อกูลแกภาษา คือเปนเครื่องเชื่อมหรือตอเนื้อ ความของศัพททั้งปวงใหตอเนื่องกัน ไดถอย ไดความ ไดเรื่องราว ถาไมมีอายตนิบาตแลว เนื้อความของศัพททั้งปวงจะไมติดตอกัน เลย หรือดอกไมที่ไมไดรอยดวยดายฉะนั้น. [ อ. น. ] ถ. อะไรเรียกวาวิภัตติและอายตนิบาต, ศัพทประกอบวิภัตติ
  • 35. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 33 ตองมีอายนิบาตทั้งนั้นหรือไม เพราะเหตุไร ? ต. สิ อ โย เปนตนเรียกวาวิภัตติ, ซึ่ง ดวย แก จาก ของ ใน เปนตน เรียกวาอายตนิบาต. ไมทั้งนั้น เพราะธรรมดาอายตนิบาต เนื่องจากวิภัตติแหงนามนาม และปุริสสัพพนาม [ ต ตุมฺห อมฺห] โดยตรง หรือ กึ ศัพทบางคําเทานั้น นอกนี้ โดยธรรมดาหรือมีไม เชนปฐมาวิภัตติ ไมเนื่องดวยอายตนิบาต เพราะเปนประธาน ที่ เนื่องกัน ตั้งแตทุติยาวิภัตติเปนตนไป แตสํานวนไทยที่บัญญัติให แปลปฐมาวิภัตติวา"อันวา" ก็เพื่อกันเคอะเทานั้น ไมตองใชก็ได. [ ๒๔๗๑ ]. ถ. อายตนิบาต จะปรากฏเพราะอาศัยอะไร ? ย ศัพทมีรูป อยางไร เปนไตรลิงค ? มีรูปอยางไร ไมนิยมตามนั้น ? ต. อายตนิบาตจะปรากฏไดดวยวิภัตติอยางหนึ่ง ดวยปจจัย อยางหนึ่ง. ย ศัพท ประกอบกับ โต ปจจัย มีรูปเปน ยโต เปนเครื่อง หมายปญจมี แปลวา แต, ประกอบกับ ตฺร ตฺถ ห มีรูปเปน ยตฺร ยตฺถ ยห, ประกอบกับ ทา มีรูปเปน ยทา เปนเครื่องหมายสัตตมี แปลวา ใน แจกตามลิงคทั้ง ๓ ไมได คงรูปอยูเปนอยางเดียว. [ ๒๔๖๙ ] [ วิธีแจกนามนาม ] ถ. วิธีแจกนามศัพท ตองจับหลักอยางไร จึงจะไดรับความ สะดวก ?
  • 36. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 34 ต. ตองกําหนดสระที่สุดแหงศัพท ซึ่งเรียกวา การันต เมื่อ ทราบวาศัพทนั้น ๆ เปนการันตนั้นแลว ก็ไดรับความสะดวกในการ แจกนามศัพท เพราะศัพททีเปนลิงคเดียวกัน เปนการันตเดียวกัน จะมีกี่รอยกี่พันหมื่นก็แจกเปนแบบเดียวกันทั้งหมด. [อ.น. ]. ถ. การันตคืออะไร ? เปนสําคัญอยางไร ? ต. สระที่สุดอักษรหรือสระที่คุณศัพท เรียกวา การันต จะ ทราบไดวาศัพทไหนเปนการันตอะไร ทานใหสังเกตสระที่สุดของ ศัพทนั้นเปนสําคัญ ในอันใหจําลิงคไดแมนยําขึ้น และใหความสะดวก ในการแจกศัพทใหเปลี่ยนแปลงไปตามวิภัตติทั้ง ๗. [อ. น. ] ถ. การันตโดยพิสดารมีเทาไร ? โดยยอมีเทาไร ? อะไรบาง ? ต. โดยพิสดารมี ๑๓ คือ ปุงลิงคมีการันต ๕ คือ อ อิ อี อุ อู. อิตถีลิงคมีการันต ๕ คือ อา อิ อี อุ อู. นปุงสกลิงคมีการันต ๓ คือ อ อิ อุ. โดยยอมี ๖ คือ อ อา อิ อี อุ อู. [อ.น.] ถ. สิ และ โย ปฐมาวิภัตติในที่เชนไร แปลงเปนอะไรไดบาง ? ต. ใน อ การันต ปุงลิงคแปลง สิ เปน โอ นปุงสกลิงคแปลง เปน อ ในพวกกติปยศัพท แปลงกับสระที่สุดแหงศัพทเปน อา (ถาลง ในอรรถแหงอาลปนะ ในการันตอิตถีลิงคแปลงเปน เอ) ในการันต ปุงลิงคแปลง โย เปน อา, นปุงสกลิงคแปลงกับสระที่สุดแหงศัพทเปน อานิ, ในหมูศัพทมี ภควนฺตุ เปนตน และ ภวนฺต แปลง โย เปน โอ. [ ๒๔๖๔ ]. ถ. อ ทุติยาวิภัตติ แปลงเปนอะไรไดบาง ? ในที่เชนไร ?
  • 37. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 35 ต. ใน อี การันตปุงลิงค แปลง อ เปน น ไดบาง อุทาหรณ เสฏีน, ในพวกกติปยศัพท บางศัพท แปลง อ เปน อาน ได อุทาหรณ อตฺตาน พฺรหฺมาน ราชาน, ในพวกศัพทมโนคณะ แปลง อ เปน โอ ไดบาง อุทาหรณ ยโส ลทฺธา น มชฺเชยฺย. [ ๒๔๖๑]. ถ. อา และ โอ คูนี้ บางทีแปลงจาก สิ บางทีแปลงจาก โย ไมเปนการแนนอน ขอใหทานหลักฐานมาอธิบาย? ต. หลักฐานในขอนี้มีอยู คือ อา ถาอยูที่สุดแหงศัพทเหลานี้ คือ อตฺต พฺรหฺม ราช สข ปุม มฆว และศัพทที่มี นฺตุ หรือ นฺต เปนที่สุด ซึ่งไมมี นฺตุ หรือ นฺต ปรากฏอยู และศัพทจําพวก สตฺถุ ปตุ มาตุ แปลงมาจาก สิ. ถาอยูที่สุดแหงศัพทที่เปน อ การันตสามัญ ในปุงลิงค หรือศัพทที่มี นต หรือ นฺตุ เปนที่สุด แปลงมาจาก โย. โอ ถาอยูที่สุดศัพทที่เปน อ การันตในปุงลิงคนอกจากที่กลาวขางตน นั้น แปลงมาจาก สิ. ถาอยูที่สุดแหงศัพทที่มี นฺต หรือ นฺตุ เปนที่สุด และศัพทที่อาเทส อุ เปน อาร หรือ อร และ คาว ซึ่งแปลมาจาก โค ศัพท แปลงมาจาก โย. [๒๔๖๗]. ถ. ศัพทวา เจตนาย ขตฺติยาย วตฺถาย เปนวิภัตติอะไรได บาง ? และศัพทไหนเปนลิงคอะไร ? แจกตามแบบไหน ? ต. เจตนาย เปนได ๕ วิภัตติ คือ ตติยา จตุตถี ปญจมี ฉัฏฐี สัตตมี เอกวจนะ เปนอิตถีลิงค แจกตามแบบ กฺา. ขตฺติยาย เปนได ๑ วิภัตติ คือ จตุตถีวิภัตติ เอกวจนะ เปนปุงลิงค แจกตาม แบบ ปุริส. วตฺถาย ก็เปนได ๑ วิภัตติคือ จตุตถีวิภัตติ เอกวจนะ
  • 38. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 36 เหมือนกัน แตเปนนปุงสกลิงค แจกตามแบบกุล. [ อ. น.] ถ. เมธาวิโน เปนวิภัตติอะไรไดบาง ? ต. เปน ปฐมา ทุติยา อาลปนะ พหุวจนะ และจตุตถี ฉัฏฐี เอกวจนะ. [อ. น. ]. ถ. อตฺถาย หิตาย อิตถีลิงคใชไหม ? และเปนวจนะ วิภัตติอะไร ? แจกตามแบบไหน ? ทําอยางไร จึงเปนรูปเชนนั้น ? ต. ไมใช. อตฺถาย เปนปุงลิงค เอกวจนะ จตุตภีวิภัตติ แจก ตามแบบ ปุริส เอา ส วิภัตติ กับ อ สระที่สุดศัพท เปน อาย. สวน หิตาย เปนนปุสกลิงค แจกตามแบบ กุล. นอกนั้นก็อยางเดียวกับ อตฺถาย. [อ. น. ]. ถ. อาลปนะ คําสําหรับรองเรียก ไมไดระบุวา ใชวิภัตติอะไร ประจํา เมื่อเปนเชนนั้น ก็แปลวา ศัพทอาลปนะ ไมตองประกอบ วิภัตติอะไรเลย เปนศัพทวางจากวิภัตติ ถูกไหม ? เห็นอยางไร ? จงแถลง. ต. จริงอยู ศัพทอาลปนะ ไมไดระบุไวชัดวา ใชวิภัตติอะไร ประจํา แตทานวา ยืมวิภัตติปฐมา คือ สิ โย มาใช. จะวาศัพท อาลปนะในนามทั้ง ๓ นี้ วางจากวิภัตติเลยทีเดียวหาถูกไม เวนแต อาลปนะในอัพยยศัพท ซึ่งเปนศัพทพิเศษ คงรูปอยูอยางนั้น . [ อ. น. ] ถ. อตฺต ศัพท ไมมีพหุวจนะ ถึงคราวใหพหุวจนะ จะใช อยางไร ? ต. ใชเอกวจนะนั้นเอง แตถามีนามที่เปนพหุวจนะนั้นหลายพวก
  • 39. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 37 ใชคําเอกวจนะซ้ํา ๒ หน อุทาหรณ อตฺตโน อตฺตโน ปตฺตาสเนสุ นิสีทึสุ.[ ๒๔๕๗ ]. ถ. ศัพทวา วิธีน ภาณิน อตฺตาน ขนฺตฺย เธนุย เหลานี้ เปนลิงค วจนะ วิภัตติ และการันต อะไร ? ต. วิธีนําเปนปุงลิงค พหุวจนะ จตุตถีและฉัฏฐีวิภัตติ อิ การันต. ภาณิน เปนปุงลิงค เอกวจนะ ทุติยาวิภัตติ อีกา การันต. อตฺตาน เปนปุงลิงค เอกวจนะ ทุติยาวิภัตติ อ การันต แตมีวิธีแจกอีก อยางหนึ่ง ไมเหมือนแบบ ปุริส, ขนฺตฺย เปนอิตถีลิงค เอกวจนะ สัตตมีวิภัตติ อิ การันต, เธนุย เปนอิตถีลิงคเอกวจนะ สัตตมีวิภัตติ อุ การันต . [ อ. น. ]. ถ. พฺรหฺมาน พฺรหฺมาโน เปนวิภัตติอะไร ? ทําไมจึงมีรูป อยางนั้น ? ต. พฺรหฺมาน เปนได ๓ วิภัตติ คือ ทุติยา เอกวจนะ จตุตถี และฉัฏฐี พหุวจนะ, พฺรหฺมาโน เปนได ๓ วิภัตติเหมือนกัน คือ ปฐมา ทุติยา อาลปนะ พหุวจนะ, พฺรหฺมาน เอา อ ที่สุดแหง พฺรหฺมศัพท กับ อ วิภัตติ เปน อาน อยางหนึ่ง, ลง น วิภัตติแลว คง น ไว ทีฆะที่สุดแหงพฺรหฺมศัพท เปน อา อยางหนึ่ง, พฺรหฺมาโน ลง โย วิภัตติ เอา โย เปน อาโน. [ อ. น. ]. ถ. ราชิโน ราชีนิ ราชินิ รฺ ศัพทไหนเปนวิภัตติ วจนะ และลิงคอะไร ? ต. ราชิโน เปนจตุตถีและฉัฏฐี เอกวจนะ ปุงลิงค, ราชินี
  • 40. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 38 เปนปฐมา เอกวจนะ และพหุวจนะ, เปนทุติยาและอาลปนะ พหุวจนะ อิตถีลิงค, ราชินิ เปนอาลปนะ เอกวจนะ อิตถีลิงคก็ได เปน สัตตมีวิภัตติ เอกวจนะ ปุงลิงคก็ได, รฺ เปนจตุตถีและฉัฏฐี พหุวจนะ ปุงลิงค. ถ. ราช ศัพท เปนไดกี่ลิงค ? ลิงคอะไรบาง ? วิธีแจกแบบ เดียวกันหรือตางกัน ? ต. เปนได ๒ ลิงค คือ ปุงลิงค และอิตถีลิงค มีวิธีแจกตางกัน คือ ปุงลิงค แจกอยางที่ปรากฏชัดในแบบแลว. สวนที่เปนอิตถีลิงค แจกตามแบบนารี. [ อ. น. ]. ถ. ภควนฺตุ ปฺวนฺตุ อยางไหนจัดเปนนามอะไร ? ลิงคอะไร? และเมื่อเปนลิงคนั้น ๆ แลว มีรูปเปนอยางไร ? ต. ภควนฺตุ สงเคราะหเปนนามนาม ปุงลิงคอยางเดียว เชน ภควา, ปฺวนฺตุ เปนคุณนาม เปนได ๓ ลิงค เชน ปุงลิงค ปฺวา, อิตถีลิงค ปฺวตี, นปุงสกลิงค ปฺว ปฺวนฺต เปนตน. [อ. น.] ถ. ทําไม ภควนฺตุ ศัพท ทานจึงจัดเปนนามนามปุงลิงคอยาง เดียว ? ไมเหมือนศัพทอื่น ๆ ที่แจกเปนแบบเดียวกัน ? ต. เพราะไมนิยมใชในอิตถีลิงคและนปุงสกลิงค จึงสงเคราะห เขาเปนนามนามปุลิงคอยางเดียว. [ อ. น. ]. ถ. ภควนฺตุ ศัพท ปฐมา พหุวจนะ มี ๒ ศัพท คือ ภควนฺตา ภควนฺโต หมายความอยางเดียวกันหรือพิเศษตางกันอยางไรบาง ?
  • 41. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 39 ต. หมายความตางกัน ภควนฺตา เปนทฺวิวจนะ สําหรับกลาว ถึงคน ๒ คนเทานั้น, สวน ภควนฺโต เปนพหุวจนะ สําหรับกลาวถึง คนมาก ตั้งแต ๓ คนขึ้นไป. [อ.น. ]. ถ. สติมนฺตุ ถาเปนอิตถีลิงคแปลเปน สติมตี แจกตามแบบ อี การันต ในอิตถีลิงค ถาเปนนปุงสกลิงค แปลงเปน สติม แจก ตามแบบ อ การันต ในลิงคนั้น ถูกไหน ? ถูกหรือไมถูกจงแถลง ใหแจม ? ต. ที่เปนอิตถีลิงค แจกตามแบบนารีนั้น ถูกแลว แตที่เปน นปุงสกลิงค แจกตาม อ การันตในลิงคนั้น ไมถูก ตองแจกตามแบบ ถควนฺตุ ศัพท มีตางกันอยูก็คือ ปฐมา เอกวจนะ เปน สติม สติมนฺต, อาลปนะ เอกวจนะ เปน สติม, ปฐมา ทุติยา อาลปนะ พหุวจนะ เปน สติมนฺตานิ นอกนั้นเหมือนรูป ภควนฺตุ ศัพท. [อ. น. ]. ถ. อรหนฺต ศัพท กับลิงค ? ลิงคอะไรบาง ? ลิงคไหน นิยมแจกตามแบบไหน ? ต. เปนได ๒ ลิงค คือ ปุงลิงคกับอิตถีลิงค ปุงลิงค แจกเหมือน แบบ ภควนฺตุ ศัพท แปลกแต ปฐมา เอกวจนะ เปน อรหา อรห เทานั้น นอกนั้นเหมือนกัน. ที่เปนอิตถีลิงค แปลงเปน อรหนฺตี แจกตามแบบ อี การันต ในลิงคนั้น . [อ.น.]. ถ. กุพฺพโต เปนวิภัตติอะไร ? เหตุไฉนจึงเปนอยางนั้น ? ต. เปนจตุตถี และ ฉัฏฐีวิภัตติ เหตุแจกอยาง ภวนฺต ศัพท ส วิภัตติ เปน โต. [ ๒๔๖๓ ].
  • 42. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 40 ถ. ศัพทพวกไหน ทานนิยมแจกตามแบบ สตฺถุ ศัพท ? ขอ ตัวอยางดวย. ต. ศัพทที่ลง ตุ ปจจัย ในนามกิตก ตัวอยางาเชน ทาตุ ภตฺตุ หนฺตุ เนตุ เปนตน. [อ. น. ]. ถ. ปตา อาลปนะ กับ ตาต ใชไดอยางเดียวกันหรือมีพิเศษ กวากันอยางไร ? ขอฟงอธิบาย. ต. ปตา อาลปนะ นั้น แมจะเปนคําสําหรับรองเรียกก็จริง แต การพูดหรือการเขียนหนังสือไมไดใชเลย ใช ตาต เอวจนะ, ตาตา พหุวจนะแทนและใชเรียกบิดาก็ได เรียกบุตรก็ได เหมือนภาษา ไทย คําวา พอ ใชเรียกไดทั้งบิดาทั้งบุตร แตศัพทวา ตาต นี้ ถาเปน วิภัตติอื่นนอกจาก อาลปนะ แลว ใชไดแตเฉพาะเปนชื่อของบิดา. [ อ. น. ] ถ. มาตา อาลปนะ ทานวาไมไดใชทั้งในการพูดทั้งในการเขียน หนังสือ เหมือนกับ ปตา จริงหรือ ? ถาจริง ทานใชไดศัพทอะไร แทน หรือไมมี ? ต. จริง. มีใช อมฺม เอกวจนะ. อมฺมา พหุวจนะ แทน แต ในตัปปุริสสมาส ใช อาลปนะ เปน มาเต ธีเต ตัวอยางเชน เทวมาเต เทวธีเต เปนตน. [ อ. น. ]. ถ. มโนคณะ มีกี่ศัพท ? คืออะไรบาง ? มีวิธีแปลงวิภัตติเปน อยางไร ? เมื่อเขาสมาส จะตองทําอยางไรบาง ? ต. มโนคณะ มี ๑๒ ศัพท คือ มน อย อุร เจต ตป ตม
  • 43. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 41 เตช ปย ยส วจ วย สิร. มีวิธีแปลงวิภัตติอยางนี้ คือ นา กับ สฺมา เปน อา, ส ทั้ง ๒ เปน โอ, สฺมึ เปน อิ, แลวลง ส อาคมเปน สา เปนโส เปนสิ, เอา อ เปน โอ ไดบาง, เมื่อเขาสมาสแลว ตองเอา สระที่สุดของตนเปน โอ ได เหมือนคําวา มโนคโณ หมูแหงมนะ อโยมย ของที่คุณทําดวยเหล็ก . [ ๒๔๖๕ ]. ถ. ศัพทประเภทไหน เมื่อยอเขาสมาสแลว ทําที่สุดใหแปลก จากปกติเดิมของตนได ? เหมือนคําวากระไร ? ต. ศัพท คือ มาตุ ธีตุ และ ศัพทมโนคณะ เหมือนคําวา เทวมาเต เทวธีเต มโนคโณ อโยมย เปนตน. [ ๒๔๗๕ ]. ถ. ในที่เชนไร แปลง อู แหง สตฺถุ เปน อาร ? ในที่เชนไร ไมแปลง ? ในที่เชนไร แปลงแลวตองรัสสะ ? ต. นิมิต ปฐมา กับ จตุตถี ฉัฏฐี เอกวจนะ แปลงไมได , นิมิต วิภัตติอื่น ๆ แปลงได, นิมิต สัตตมี เอกวจนะ ตองรัสสะ.[ ๒๕๕๗ ]. ถ. ศัพทไหนบาง ที่ไมนิยมเปนลิงคใดลิงคหนึ่งโดยแนนอน ? ศัพทเหลานั้น ถาประสงคจะใชเปนปุงลิงคและอิตถีลิงค จะเปลี่ยนรูป เปนอยางไร ? แจกตามแบบไหน ? ต. ศัพท คือ โค [ โค ] สา [ สุนัข ] เมื่อประสงคจะใชเปน ปุงลิงค โค เปลี่ยนรูปเปน โคณ, สา เปน สุนข แจกตามแบบ ปุริส, เมื่อประสงคเปน อิตถีลิงค โค เปน คาวี สา เปน สุนขี แจกตาม แบบ นารี, สา ใน ปุงลิงค และอิตถีลิงคใชศัพทอื่น ๆ นอกจาก สุนข สุนขี ก็มี แจกตามการันตในลิงคนั้น ๆ. [ ๒๔๖๖].
  • 44. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 42 [ สังขยา ] ถ. ศัพทเชนไร เรียกวา สังขยา ? ต. ศัพทที่เปนเครื่องกําหนดนับนามนามใหรูวา นามนามมี จํานวนมากนอยเทาไรแน เรียกวา สังขยา.[อ. น. ]. ถ. วจนะ ก็บอกจํานวนของนามนามใหรูวา มากหรือนอยแลว มิใชหรือ ? แตเหตุไฉนจึงตองมีสังขยาอีก ? ดูไมจําเปน. ต. จริง. วจนะบอกจํานวนของนามนาม แตบอกใหทราบ เพียงวามากหรือนอย เชน ชโน หมายถึงคน ๆ หนึ่ง ชนา หมาย ถึงคนหลายคน แตไมทราบแนวา หลายคนนั้น เปนจํานวน เทาไร อาจเปน ๒,๓, ๔, หรือมากกวานั้นก็ได ทั้งคําแปล พหุวจนะ ก็มีเพียงวา " ทั้งหลาย " เทานั้น. สวนที่เปนเอกวจนะ พอจะสังเกต ไดบางวา หมายถึงของสิ่งเดียว แตก็ไมแนนัก เพราะบางศัพทเปน เอกวจนะ แตหมายถึงของหลายอยางก็มี เชน ปตฺตจีวร แปลวา บาตรและจีวร นี้หมายถึงของ ๒ อยาง. หตฺถิอสฺสรถปตฺติก แปล วา ชาง มา รถ และคนเดิน นี้หมายถึงของ ๔ อยาง เอกวจนะ ยังบอกจํานวนของนามนามไมแนนอนถึงเชนนี้ พหุวจนะ มีคําแปล วา "ทั้งหลาย" นั้น จะแสดงใหรูจํานวนของนามนามมากนอย เทาไรแนไดอยางไรเลา เมื่อเปนเชนนี้ จึงจําเปนตองมีสังขยาอีก เพราะสังขยา มีหนาที่ระบุจํานวนของนามนามไวอยางชัดเจนแนนอน เชน เอโก สตฺโต สัตวตัวหนึ่ง จตฺโร ปุริสา ชาย ๔ คน
  • 45. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 43 ปฺจ อิตฺถิโย หญิง ๕ คน เปนตน จะวาสังขยาไมจําเปนหาควรไม. [ อ.น. ]. ถ. ศัพทคุณนามและสังขยา ตางก็เปนวิเสสนะของนามนาม เหมือนกัน ถาเชนนั้น จะวามีลักษณะเหมือนกัน ถูกหรือไม ? หรือมีตางกันอยางไร ? ต. เปนวิเสสนะของนามนามเหมือนกันจริง แตจะวามีลักษณะ เหมือนกันไมถูก เพราะคุณนามแสดงลักษณะของนามนามใหรูวา ดีหรือชั่ว เชนคําวา อวน ผอม ดําขาว เปนตน. สวนสังขยา บอกจํานวนของนามนามวามีเทาไร ? เชน ๓, ๔, ๕ เปนตน. อีก อยางหนึ่ง เมื่อเพงถึงรูปศัพทและความแลวก็คือ ถาทั้ง ๒ ศัพทอยู ในประโยคเดียวกัน คุณนามตองอยูใกลนามนาม สังขยาอยูหาง เชนคําวา ตโย กณฺหา ชนา ดํา ๓ คน. [อ. น. ]. ถ. ใชตออยางนี้ คือ สังขยาที่เปนจํานวนหนวยหรือจํานวนสิบ ใช อุตฺตร ตอทายจํานวนสังขยานั้น เชน ปฺจ เปน ปฺจุตฺตร, เอกาทส เปน เอกาทสุตฺตร เปนตน. สวน อธิก ใชตอสังขยาที่ เปนจํานวนรอยหรือพันขึ้นไป เชน ๑๕๐๐ แยกเปน ๕๐๐ จํานวนหนึ่ง ตรงกับศัพทบาลีวา ปฺจสต, ๑๐๐๐ อีกจํานวนหนึ่ง ตรงกับศัพท บาลีวา สหสฺส, ตอ อธิก เขาที่ทาย ปฺจสต สําเร็จรูปเปน ปฺจ- สตาธิกสหสฺส. สมมติ ๒๕๗๕๐ ก็ประกอบวา ปฺาสุตฺตร-
  • 46. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 44 สตฺตสตาธิกปฺจวีสสหสฺสานิ เชนนี้เปนตัวอยาง. นี้แสดงตามที่ใช กันโดยมาก. [ อ.น. ]. ถ. สังขยา มีกี่อยาง ? ใชตางกันอยางไร ? เปนนามอะไร ? ต. สังขยา มี ๒ อยาง คือ ปกติและปูรณ. ปกติสังขยา ใชนับตามปกติ เชน ๑, ๒, ๓. ปูรณสังขยา ใชนับตามลําดับที่ เชน ที่ ๑ ที่ ๒ ที่ ๓. ปกติสังขยา ตั้งแต เอก. ถึงจตุ. เปนสัพพนาม, ตั้ง แต ปฺจ ถึง อฏนวุติ เปนคุณนาม, ตั้งแต เอกูนสต ไปเปนนาม นาม สวน ปูรณสังขยา เปนคุณนามลวน . [๒๔๖๔ ]. ถ. ปกติสังขยา เปนนามอะไร ? ต. ปกติสังขยา แบงเปนนามดังนี้ คือ ตั้งแต เอก. ถึง จตุ. เปน สัพพนาม. ตั้งแต ปฺจ ถึง อฏนวุติ เปนคุณนาม. ตั้งแต เอกูนสต ไป เปนนามนาม. [ ๒๔๖๐]. ถ. นว [ ๙ ] ปกติสังขยา ใชนําหนาสังขยาจํานวน ๑๐ ขึ้นไป ไดมิใชหรือ ? หรือมีจํากัดใชอยางไร ? ๕๙, ๔๙, ประกอบเปน นวปฺาส นวจตฺตาฬีส เชนนี้ใชไดหรือไม ? ต. นว ใชนําหนาปกติสังขยาจํานวน ๑๐ ขึ้นไปไมได มีจํากัด ใหใชแตเฉพาะจํานวนหนวย คือ ๙ เทานั้น ไมเหมือนสังขยาตัว อื่น ๆ. ๕๙, ๔๙, ประกอบอยางนั้นใชไมได เพราะทานไมนิยมใช อยางนั้น ตองประกอบดังนี้ จึงจะใชได เอกูนสฏี ๕๙, เอกูน- ปฺาส ๔๙. [ อ. น. ]. ถ. ปกติสังขยา เปนนามอะไร ? จงเขียนจํานวนเหลานี้ใหเปน
  • 47. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 45 ภาษาบาลี ตามวิธีปกติสังขยา ๘๔๐๐,๒๐๙,๑๖๑,๙๙. ต. ตั้งแต เอก ถึง อฏนวุติ เปนคุณนาม, แต เอก ถึง จตุ มีวิธีแจกอยางสัพพนาม, เอก สังขยา ไมมีพหุวจนะ ที่มีพหุวจนะ เปนสัพพนาม, ทฺวิ ติ จตุ มีลักษณะเปนคุณนามแท ตั้งแต เอกูนสต ไป เปนนามนาม. ๘๔๐๐๐ สังขยาวา จตุราสีติสหสฺส, ๒๐๙ วา นวุตฺตรทฺวิสต, ๑๖๑ วา เอกาทสุตฺตรทิยฑฺฒสต,๑ ๙๙ วา เอกูนสต. [ ๒๔๖๘ ]. ถ. จตสฺโส อสฺสา มา ๔ ตัว, ตีณิ ขนฺธา ขันธ ๓, ติสฺโส อิตฺถิโย หญิง. ๓ คน, ประกอบศัพทอยางนี้ถูกหรือไม ? ถาถูกก็ แลวไป ถาไมถูกจงแกใหถูก. ต. ๒ ขอขางหนา ไมถูก เพราะตัววิเสสนะผิดลิงค ไมตรง ลิงคของตัวนาม ที่ถูกตองประกอบดังนี้ จตฺตาโร อสฺสา, ตโย ขนฺธา. สวนขอที่ ๓ นั้น ถูกแลว. [อ. น.]. ถ. ปกติสังขยา ก็เปนการนับ ปูรณสังขยา ก็เปนการนับ. นับอยางไร เปนปกติสังขยา ? นับอยางไร เปนปูรณสังขยา ? ต. การนับเปนปกติ เปนตนวา ๑, ๒, ๓, ๔, ๕ สําหรับนับ นามนามใหรูวามีประมาณเทาใด ชื่อวา ปกติสังขยา, การนับเปน ชั้น ๆ สําหรับนับนามนามที่เต็มในที่นั้น ๆ เปนตนวา ที่ ๑ ที่ ๒ ที่ ๓ ที่ ๔ ที่ ๕ ชื่อวา ปูรณสังขยา. [ ๒๔๖๕ ]. ถ. ปกติสังขยา กับ ปุรณสังขยา ตางกันอยางไร ? จงอธิบาย ความสังเกต ทั้งศัพทในภาษาบาลีและในคําภาษาไทย ? ๑. เอกสฏยุตฺตรสต อ. น.
  • 48. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 46 ต. ตางกันอยางนี้ คือ ปกติสังขยานั้น นับโดยปกติ เปนตน วา ๑, ๒, ๓, ๔. สําหรับนับนามนามใหรูวามีจํานวนเทาใด, ปูรณสังขยา นั้นนับเปนชั้น ๆ เปนตนวา ที่ ๑ ที่ ๒ ที่ ๓ ที่ ๔ . การสังเกต ถาเปน ศัพทในภาษาบาลี ปกติสังขยาเปนศัพทเปลา, ปูรณสังขยามีปจจัย ปูรณตัทธิตเปนเครื่องหมาย, ถาเปนคําในภาษาไทย ปกติสังขยา สังขยาอยูหนาคําวิเสสนะ เชน หนังสือ ๑ เลม, ๒ เลม, ๓ เลม ปูรณสังขยาอยูหลังคําวิเสสนะ เชน หนังสือเลม ๑, เลม ๒, เลม ๓ แมไมมีคําวา "ที่ " ก็ตองเปน ปูรณสังขยา. [ ๒๔๖๑]. ถ. ความตางกันแหงลิงคและวจนะในปกติสังขยาทั้งปวง มี อยางไร ? จงเลามา. ต. เอกสังขยา เปน เอกวจนะ อยางเดียว เปน ๓ ลิงค เอก- สัพพนาม เปน เทฺววจนะ เปนได ๓ ลิงค ตั้งแต ทฺวิ จนถึง อฏารส เปนพหุวจนะอยางเดียว เปน ๓ ลิงค ตั้งแต เอกูนวีสติ ถึง อฏนวุติ เปน เอกวจนะอิตถีลิงคอยางเดียว ตั้งแต เอกูนสต ถึง ทสสตสหสฺส เปนเทฺววจนะ นปุงสกลิงคอยางเดียว โกฏิ เปน เทฺววจนะ อิตถีลิงค อยางเดียว. [ ๒๔๖๙ ]. ถ. จงประกอบคําเหลานี้เปนมคธภาษามาดู ตนไม ๔ ตน ผา ๓ ผืน เรือน ๒๙ หลัง ? ต. จตฺตาโร รุกฺขา, ตีณิ วตฺถานิ, เอกูนตึส ฆรานิ. [อ.น.] ถ. นามศัพทพวกไหนบาง ประกอบวิภัตติที่เปนพหุวจนะ ไมได ? ถาถึงคราวจําเปนที่จะตองใชใหเปนพหุวจนะ จะมีทางใชได
  • 49. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 47 โดยวิธีอะไรบางหรือไม ? หรือใชไมไดเลย ? ต. อตฺต ศัพท เอกสังขยา และปกติสังขยา ตั้งแต เอกูนวีสติ ถึง อฏนุวุติ และปูรณสังขยาทั้งหมด. มีวิธีใชไดบางก็มี ไมไดเลย ก็มี. อตฺต ศัพท ถาประสงคเปนพหุวจนะ ตองใชควบ ๒ หน เชน อตฺตโน อตฺตโน เปนตน. เอกสังขยา ไมมีที่ใชเลย เพราะเปนศัพท จํากัดจํานวน ถาตองการจริง ๆ เชน ไมพูดถึงคน ๆ เดียว แต ประสงคถึงคนพวกหนึ่ง ตองใชเปนสัพพนาม เพราะ เอก ที่เปน สัพพนาม เปนไดทั้ง ๒ วจนะ, ปกติสังขยา ตั้งแต เอกูนวีสติ ถึง อฏนวุติ ใชประกอบแตเฉพาะวิภัตติ เอกวจนะ ก็จริง แตใช ควบกันนามที่เปน พหุวจนะ ทั้งนั้น, ฉะนั้น ศัพทพวกนี้ จึงเปน พหุวจนะ อยูแลวโดยบรรยาย, ปูรณสังขยาทั้งหมด ไมมีที่ใชเปน พหุวจนะเลย เพราะจํากัดเฉพาะชั้นหนึ่ง ๆ เทานั้น. [ ๒๔๘๐ ]. ถ. ศัพทพวกไหน เมื่อเรียงเขากับศัพทอื่น ยอมฝนลิงค คือ ไมเปลี่ยนไปตาม ? จําพวกไหนไมฝน คือเปลี่ยนเปนลิงคนั้น ๆ ตาม อํานาจของศัพทอื่น ? ต. ศัพทจําพวกสังขยา ตั้งแต เอกูนวีสติ ถึง อฏนวุติ ฝน ลิงค. จําพวกสัพพนามและบรรดาศัพทที่เปนคุณนามทั้งมวล ลวนเปน ศัพทไมฝนลิงคทั้งสิ้น. [ ๒๔๗๑ ]. ถ. สังขยาอะไร เปนเอกวจนะอยางเดียว ? เปนพหุวจนะ อยางเดียว ? เปน ๓ ลิงค ? เปนลิงคเดียว ?
  • 50. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 48 ต. เอกสังขยา เปนเอกวจนะอยางเดียว ตั้งแต ทฺวิ จนถึง อฏารส เปน พหุวจนะ อยางเดียว และเปน ๓ ลิงค, ตั้งแต เอกูนวีสติ จนถึง อฏนวุติ เปน เอกวจนะอิตถีลิงคอยางเดียว แม เขากับศัพทที่เปน พหุวจนะ ลิงคอื่น ก็คงอยูอยางนั้น ไมเปลี่ยนไปตาม. [ ๒๔๖๓ ] ถ. การแบงวจนะและลิงคในสังขยานั้น แบงกันอยางไร ? คํา ไทยวา ๓๖๕ วัน, ๒๕๐๐ ป คํามคธวากระไร ? ต. เอกศัพท เปน เอกวจนะ อยางเดียว เปน ๓ ลิงค, ตั้งแต ทฺวิ ถึง อฏารส เปน พหุวจนะ อยางเดียว เปน ๓ ลิงค, ตั้งแต เอกูนวีสติ ถึง อฏนวุติ เปน เอกวจนะ อิตถีลิงคอยางเดียว, ตั้งแต เอกูนสต ถึง ทสสตสหสฺส เปน นปุงสกลิงค, โกฏิ เปน อิตถีลิงค. ๓๖๕ วัน วา ปฺจสฏฺยาธิกานิ ตีณิ ทิวสสตานิ, ๒๕๐๐ ป วา อฑฺฒเยฺย สวจฺฉรสหสฺส [ ๒๔๗๔ ]. ถ. จงประกอบสังขยาเหลานี้ตามวิธี มา ๔๓๖ ตัว, วัว ๑๒๕๐ วัว ๑๒๕๐ ตัว = อฑฺฒเตรสานิ โคณาน สตานิ, หนังสือ ๑๔๙ เลมของเด็กชาย ๑๖ คน = โสฬสนฺน กุมาราน เอกูนปฺาสาธิก ปณฺณาน สต, บุรุษ ๘๒ คน ยังโจร ๑๕ คนใหตายแลว = ทฺวาสีติ ปุริสา ปณฺณรส โจเร มาเรสุ, กระบือ ๑๙๙ ตัวในคอกกวางที่สุด =
  • 51. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 49 วิสาลตเม วเช มหิสาน เอกูนทฺวิสต. [ ๒๔๗๕ ]. [ สัพพนาม ] ถ. สัพพนาม มีเทาไร ? อะไรบาง ? และตางกันอยางไร ? ต. มี ๒ คือ ปุริสสัพพนาม ๑ วิเสสนสัพพนาม ๑. ตางกัน คือ ปุริสสัพพนาม สําหรับใชแทนชื่อคน สัตว และสิ่งของตาง ๆที่ ไดออกชื่อมาแลว เพื่อมิใชซ้ํา ๆ ซาก ๆ ซึ่งไมเพราะหู เชน โส เขา ตฺว เธอหรือทาน, อห ขาพเจาหรือเรา ตามฐานะสูงหรือต่ํา. สวนวิเสสนสัพพนาม สองความใหทราบวา สิ่งนั้น ๆ อยูใกลหรือไกล เชน โส ชโน ชนนั้น, เอโส ธมฺโม ธรรมนั่น, อิท วตฺถุ วัตถุนี้, อสุโก ปุคฺคโล บุคคลโนน เปนตน. [ อ. น. ] ถ. ปุริสสัพพนาม แบงเปนกี่อยาง ? อะไรบาง ? และใชศัพท อะไรประจําชั้นนั้น ๆ ? ต. แบงเปน ๓ อยาง คือ ประถมบุรุษ ๑ มัธยมบุรุษ ๑ อุตตมบุรุษ ๑. ประถมบุรุษใช ต ศัพท มัธยมบุรุษใช ตุมฺห ศัพท อุตตมบุรุษใช อมฺห ศัพท.[ อ.น.] ถ. เหตุไร ปุริสสัพพนาม จึงแบงเปนบุรุษ ๓ ? ต. เพราะใหตรงกับบุรุษที่จัดไวในอาขยาต คือ ศัพทที่กิริยาใน อาขยาต ก็จัดบุรุษเปน ๓ เหมือนกัน เมื่อศัพทกิริยาจัดเปน ๓ ศัพท ที่เปนเจาของกิริยา ก็จําตองจําใหเทากัน. [ อ.น. ]" ถ. วิเสสนสัพพนาม แบงเปนเทาไร ? อะไรบาง ? และหมาย
  • 52. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 50 ความตางกันอยางไร ? ต. แบงเปน ๒ คือ นิยม กับ อนิยม. นิยม คือพูดเจาะจง ถึงคนหรือของสิ่งนั้นสิ่งนี้โดยแนนอน. อนิยม คือพูดไมเจาะจงลง เปนแนนอน. [อ. น.] ถ. ต ศัพท เปนสัพพนามพวกไหน ? ต. เปนไดทั้ง ปุริสสัพพนาม และวิเสสนสัพพนาม. แตมี ลักษณะใชตางกันในเวลาแปล. ที่เปนปุริสสัพพนาม ไมตองโยค นามนาม แปลเฉพาะตัว เชน โส แปลวา เขา. ที่เปนวิเสสน- สัพพนาม ตองโยค๑ นามนาม เชน โส ชโน ชนนั้น เปนตน. [ อ. น. ]. ถ. ปุริสสัพพนาม ตางจากนามนามอยางไร ? จงยกตัวอยาง และแสดงความตางโดยวิธีและลิงคดวย ? ต. ปุริสสัพพนาม เปนศัพทสําหรับใชแทนนามนามที่ออกชื่อ มาแลว เชน ๑. ต ศัพท เปนประถมบุรุษ สําหรับแทนชื่อคนหรือ สิ่งของ ที่ผูพูดออกซึ่งถึง, ๒. ตุมฺห ศัพท เปนมัธยมบุรุษ สําหรับ แทนชื่อผูที่พูดดวย, ๓. อมฺห ศัพท เปนอุตตมบุรุษ สําหรับแทนชื่อ ผูพูด, ต ศัพท เปนไตรลิงค, ตุมฺห และ อมฺห ศัพท เปนปุงลิงคและ อิตถีลิงค เทานั้น. [ ๒๔๗๐ ]. ๑. ที่โยคนามนามขึ้นแปลดวยนั้น เปนอุบายที่จะใหผูแรกศึกษาเขาใจความไดชัด และฉลาดในการที่จะแจกวิภัตติและผูกประโยค พึงเขาในวาถาเรียงไวแตลําพัง ต ไมไดเรียงนามนามไวดวย เปนปุริสสัพพนาม. ถาเรียงไวหนานามนาม เชน สา เทวี. โส อาริโย เชนนี้ เปนวิเสสนสัพพนาม. [ อ. น. ]
  • 53. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 51 ถ. ปุริสสัพพนาม และ วิเสสนสัพพนาม เอาศัพทอะไรมาใช ? และการใชนั้น ตางกันอยางไร ? อยางไหนแปลวากระไร ? ต. ปุริสัพพนาม ใช ต ตุมฺห อมฺห สวนวิเสสนสัพพนาม ใช ย อฺ อฺตม ปร อปร กตร กตม เอก เอกจฺจ สพฺพ กึ และ ต เอต อิม อมุ. ตางกันอยางนี้ ปุริสสัพพนาม เมื่อ เวลาจะแปล ตองหานามนามมาประกอบ จึงจะแปลไดความ, ปุริส- สัพพนาม แปลวา ทาน เจา สู เอง มึง เปนตน, วิเสสนสัพพนาม แปลวา ใด นั้น เปนตน .๑ [๒๔๗๔ ]. ถ. นามอยางไร เรียกปุริสสัพพนาม ? มีการนิยมลิงคอยางไร หรือไม ? ต. นามซึ่งเปนศัพทสําหรับใชแทนชื่อ คน และสิ่งของ ที่ออก ชื่อมาแลวขางตน เพื่อจะไมใหเปนการซ้ําซาก เรียกปุริสสัพพนาม แบงเปน ๓ ตามบุรุษที่ทานจัดไวในอาขยาต คือ ต ศัพท เปนประถม- บุรุษ สําหรับออกชื่อคนหรือสิ่งของที่ผูพูดออกชื่อถึง ๑ ตุมฺห ศัพท เปนมัธยมบุรุษ สําหรับแทนชื่อผูที่พูดดวย ๑ อมฺห ศัพท เปนอุตตม- บุรุษ สําหรับใชแทนชื่อผูพูด ๑. ต ศัพท เปนไตรลิงค ตุมฺห และ อมฺห เปน ปุงลิงค และ อิตถีลิงค เทานั้น. [ ๒๔๖๖ ] ๑. ควรดูวิธีเรียง ต ปุริสสัพพนาม และวิเสสนสัพพนาม สมเด็จพระมหาสมณะ ฯ ทรงรจนาตอนหนาและทาย อุ. แหง ต ศัพทในบาลีไวยากรณ, และอุภัยพากย ภาค ที่ ๑ บทที่ ๕ และบทที่ ๗.
  • 54. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 52 ถ. ในที่เชนไร ใช ปฐมาวิภัตติ เปน เอ ได ? ต. ใน ต ศัพท ปุริสสัพพนาม และ วิเสสนสัพพนาม มี อ การันต ใชหมายปุงลิงค พหุวจนะ ใชปฐมาวิภัตติเปน เอ ได อุทาหรณ เต เย อฺเ เปนตน. อนึ่ง ในนามนาม อา การันต อิตถีลิงค และ พฺรหฺม ศัพท ใชเปนคํารองเรียก ใชปฐมาวิภัตติ เอววจนะ เปน เอ ได อุทาหรณ อุปาสิเก พฺรหิเม, แตในบาลีไวยากรณ ทาน แยกจากกันไวแลว คําถามนี้จึงไมเกี่ยวกับขอหลัง [ ๒๔๕๘ ]. ถ. ต ศัพท ที่เปนปุริสสัพพนาม และวิเสสนสัพพนาม มีลักษณะ ตางกันอยางไร ? จงยกตัวอยางคํามคธ ทําไทย เทียบกันพอเขาใจ. ต. ต ศัพทที่เปนปุริสสัพพนาม ไมตองแปลวา "นั้น " แปล ตามคําสูงคําต่ํา ตรงกับคําที่ใชในภาษาของเราวา ทาน, เธอ, เขา, มัน. อุทาหรณ อาจริโย ม นิจฺจเมว โอวทติ อนุสาสติ, โส หิ มยฺห วุฑฺฒึ อาสึสติ, อาจารยวากลาวอยู ตามสั่งสอนอยู ซึ่งขาพเจา. เปนนิตยทีเดียว, เพราะทานหวังอยู ซึ่งความเจริญ แกขาพเจา. ต ศัพท ที่ทานเขียนไวกับนามศัพท หรือ ตุมฺห อมฺห ศัพท เปน วิเสสนสัพพนาม แปลวา "นั้น" อุทาหรณ อภิฺาย โข โส ภควา ธมฺม เทเสติ, โน [ เทเสติ] อนภิฺาย พระผูมีพระภาคเจา นั้น ยอมทรงแสดง ซึ่งธรรม เพื่อความรูยิ่ง ไม [ ทรงแสดง] เพื่อความไมรูซึ่ง. [๒๔๕๘ ]. ถ. เต ปรุงมาจาก ต ศัพท ก็มี ตุมฺห ศัพท ก็มี เมื่อเชนนี้ จะสังเกตรูไดอยางๆร ? จงยกอุทาหรณมาเทียบ.
  • 55. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 53 ต. สังเกตรูไดตามวิธีที่ทานเรียงศัพทเปนประโยคคําพูด คือที่ ปรุงมาจาก ต ศัพท เรียงไวหนาศัพทอื่น ๆ ได เชน เต จ ภิกฺขู คารยฺหา สวนที่ปรุงมาจาก ตุมฺห ศัพท ตองถูกบังตับ คือมีบทอื่น นําหนาเสียกอน จึงเรียงไวลําดับตอไป เชน โหตุ เต ชยมงฺคล ดังนี้เปนเครื่องเทียบ . [ ๒๔๗๑]. ถ. อิมสฺส ถาเปนนาม ศัพทเดิมวากระไร ? ไฉนจึงเปนรูป เชนนั้น ? ถาประสงคเปนบทสนธิ จะเปนสนธิอะไรไดบางหรือไม ? แสดงขอบังคับ. ต. อิมสฺส ถาเปนนาม ศัพทเดิมวา อิม ลง ส จตุตถี หรือ ฉัฏฐี จึงเปนรูปดังนั้น. เปน สระโลปสนธิ และนิคคหิตสนธิ อยาง ตนตัดเปน อิเม = อสฺส สระหนาและสระหลังเคียงกัน ๒ ตัว ไมมี พยัญชนะคั่น ลบไดตัว ๑ ในที่นี้ลบสระหนา, อยางหลังตัดเปน อิม= อสฺส เมื่อมีสระหรือพยัญชนะอยูหลัง ลบนิคคหิตซึ่งอยูหนาได. [ ๒๔๖๖ ] ถ. เอตสฺส ถาเปนนาม ศัพทเดิมวากระไร ? ถาเปนศัพทสนธิ เปนสนธิอะไรไดบาง ? ตัวบทวากระไร ? จงแสดงวิธีดวย. ต. ศัพทเดิมวา เอต ลง ส จตุตถี หรือ ฉัฏฐี จึงสําเร็จรูป เปนอยางนั้น, เปนสระโลปสนธิ และนิคคหิตสนธิ อยางตนตัดเปน เอเต=อสฺส สระหนาและสระหลังเคียงกัน ๒ ตัว ไมมีพยัญชนะคั่น ลบไดตัวหนึ่ง ในที่นี้ลบสระหนา, อยางหลังตัดเปน เอต = อสฺส เมื่อ มีสระหรือพยัญชนะอยูหลัง ลบนิคคหิตซึ่งอยูหนาได.[ ๒๔๗๐ ].
  • 56. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 54 ถ. มยฺห, อมฺห, มม, มม, เม, เมื่อประกอบกับบทอื่น ใชได เหมือนกันหรือมีพิเศษกวากันอยางไร ? จงยกอุทาหรณ. ต. มยฺห, อมฺห, มม, มม, ใชไดทั่วไป มีบทอื่นนําหนาหรือ ไมมีก็ใชได. เม มีขีดคั่น ตองมีบทอื่นนําหนา อุทาหรณ อุปชฺฌาโย เม ภนฺเต โหหิ ดังนี้เปนตน. [ ๒๔๕๘ ]. ถ. กิฺจิ กฺจิ แผกกันโดยสถานไหน ? เหมือนกันอยางไร ? ต. แผกกันที่ กิฺจิ เปน นปุงสกลิงค กฺจิ เปน ปุงลิงค, และ กิฺจิ เปนวิภัตติปฐมา เอกวจนะ ได กฺจิ เปนไมได, เหมือนกัน ที่เปน ทุติยา เอกวจนะ และเปนอนิยม มีมูลศัพทเปน กึ ดวยกัน. [ ๒๔๗๗ ]. ถ. กึ ศัพท เปนศัพทจําพวกไหน ? จะสังเกตไดอยางไรวาเปน ศัพทพวกนั้น ? ถามี จิ ตอทาย ตองแปลอยางไร ? คงรูปเปน กึ อยูแตวิภัตติไหน ? ต. กึ ศัพท เปนพวกวิเสสนสัพพนามบาง เปนนิบาตบอก ความถามบาง. สังเกตรูก็คือ กึ ศัพท ถาแปลวา ใครหรืออะไร เปนวิเสสนสัพพนาม ถาแปลวา หรือ เปน นิบาต. ถามี จิ ตอทาย กึ ทานใหแปลวา นอย บางสิ่งหรือบางคน , ถาเปนพหุวจนะ แปลวา บางพวก บางเหลา. คงรูปเปน กึ อยูก็แต ปฐมา ทุติยา เอก. นอกนั้นแปลงเปน ก แจกไดทั้ง ๓ ลิงค. [ อ. น.]. ถ. เอต อิม อมุ ๓ ศัพทนี้ลวนเปนสัพพนามเหมือนกัน แต ศัพทไหนแสดงใหทราบนามนามตางกันอยางไร ?
  • 57. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 55 ต. เอต แปลวา นั่น ยอมแสดงถึงนามนามที่อยูไมสูหางกับ ผูพูดมากนัก, อิม ยอมแสดงถึงนามนามที่อยูใกลชิดกับผูพูด, อมุ ยอมแสดงถึงนามนามที่อยูหางไกลมาก. [ อ.น. ]. [ อัพยยศัพท ] ถ. อัพยยศัพท ทานแบงไวกี่พวก ? ใชตางกันอยางไร ? ต. แบงไว ๓ จําพวก คือ อุปสัค นิบาต ปจจัย. อุปสัคนั้น สําหรับใชนําหนานามและกิริยาใหวิเศษขึ้น, นิบาตนั้น สําหรับลง ในระหวางนามศัพทบาง กิริยาศัพทบาง บอกอาลปนะ กาล ที่ ปริจเฉท เปนตน, ปจจัยนั้น สําหรับลงทายนามนามบาง สัพพนาม บาง เปนเครื่องหมายวิภัตติ, ลงทายธาตุ เปนเครื่องหมายกิริยา. [ ๒๔๖๑]. ถ. ในจําพวกอัพยยศัพท มีศัพทอะไรบางหรือไม ที่ใชประกอบ ดวยวิภัตตินามแลว เปลี่ยนแปลงรูปไปตาง ๆ ได ? ถามี จงแสดง พรอมดวยตัวอยาง. ต. มี เชน กึ อุจฺจ๑ เปนตน กึ ทานสงเคราะหเขาในพวก อนิยมสัพพนาม แจกดวยวิภัตติไดในไตรลิงค เชน โก อิมสฺมึ จงฺกมติ, กสฺส อุชฺฌาปยาม เส, อุจฺจ ทานใชเปนคุณนาม ประกอบ ดวยวิภัตติในไตรลิงค เชน อุจฺโจ รุกโข, อุจฺเจ รุกฺเข สกุณา. [ ๒๔๗๙ ]. ๑. กึ อฺจฺจ ๒ ศัพทนี้ เขาใจวาไมใชพวกอัพยยศัพท เปนพวกนามศัพท เพราะแจก ตามวิภัตติทั้ง ๗ ได. ศัพทพวกอัพยยศัพทบางตัว ถาจะแจกตามวิภัตติทั้ง ๗ ตองเดิม ก จะแจกเฉย ๆ ไมได. [ อ. น.]
  • 58. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 56 ถ. อุปสัค กับ นิบาต ตางกันอยางไร ? ไฉนจึงเรียกวาอัพยย- ศัพท ? ต. อุปสัค สําหรับใชนําหนานามและกิริยา, นิบาต สําหรับ ลงในระหวางนามศัพทบาง กิริยาศัพทบาง. เพราะเปนศัพทคงรูป อยูอยางเดียว จะแจกดวยวิภัตติทั้ง ๗ แปลงรูปไปตาง เหมือน นามทั้ง ๓ ไมได จึงเรียกวา อัพยยศัพท. [ ๒๔๕๙ ]. [ อุปสัค] ถ. ศัพทที่เปนพวกอัพยยศัพทนั้น แจกดวยวิภัตติทั้ง ๗ ไมได ทีเดียว หรือจะมีการผอนผันใหแจกไดบาง ? ต. ตามปกติแจกไมไดทีเดียว ถาจะแจกดวยวิภัตติทั้ง ๗ ตอง เติม ก ลงทายศัพทนั้น แตก็ไมทั่วไปทุกศัพท เห็นที่ใชบางก็คือ อุปสัคบางตัว เชน อธิ เติม ก ลง เปน อธิก, อนุ เติม ก ลงเปน อนุก, แจกตามลิงคทั้ง ๓ ดวยวิภัตติทั้ง ๗ ได เชน ปฐมาวิภัตติ เอกวจนะ ปุงลิงค เปน อธิโก อนุโก. [ อ. น. ]. ถ. อุปสัค มีกี่ตัว ? อะไรบาง ? ต. อุปสัต มี ๒๐ ตัว, อติ อธิ อนุ อป อป หรือ ป อภิ อว หรือ โอ อา อุ อุป ทุ นิ นี ป ปฏิ ปรา ปริ วิ ส สุ. [ อ.น. ]. ถ. อุปสัคตัวไหนบาง ทําเนื้อความเดิมใหกลับตรงกันขาม ? ขออุทาหรณประกอบดวย. ต. อา ปฏิ ปรา นิ วิ อป. อา เชน คจฺฉติ ยอมไป
  • 59. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 57 อาคจฺฉติ ยอมมา, ทิยติ อันเขายอมให อาทิตติ อันเขายอมถือ เอา. ปฏิ เชน วตฺตติ ยอมเปนไป ปฏิวตฺตติ ยอมกลับไป. กมติ ยอมกาวไป ปฏิกฺกมติ ยอมกาวกลับ คือถอยหลัง. ปรา เชน ชโย ชนะ ปราชโย แพ, ภโว เจริญ ปราภโว เสื่อม. นิ เชน อนฺตราโย อันตราย นิรนฺตราโย ไมมีอันตราย. วิ เชน รตฺต กําหนัดแลว วิรตฺต ไมกําหนัดแลว, กย ซื้อ วิกฺกย ขาย. อป เชน วาโส การอยู อปวาโส การอยูปราศ คือไมอยู, คพฺโภ ครรภ อปคพฺโภ ครรภไปปราศ คือไมมีครรภ. [อ.น. ]. ถ. อยากทราบวา อุปสัคที่นําหนานาม มีอาการคลายคุณนาม นั้น คือคลายกันอยางไร ? จงอธิบาย. ต. อุปสัค เมื่อนําหนานามแลว ก็ทํานามนั้นใหยิ่งหรือหยอน ดี หรือ ชั่ว ผิดปกติ เชน ทุคฺคนฺโธ กลิ่นชั่ว [เหม็น]. สุคนฺโธ กลิ่นดี [ หอม] , คําวา ชั่ว ดี นั้น ไมตางอะไรกับคุณนาม ตางกันแต รูปศัพท สวนความคลายกันมาก ฉะนั้นจึงกลาววา คลายคุณนาม. [ อ. น. ] [ นิบาต ] ถ. นิบาตมีไวเพื่อใชทําอะไร ? และแบงเปนหมวดหมูอยางไร ? ต. นิบาต มีไวเพื่อใชลงในระหวางนามศัพทบาง กิริยาศัพท บาง. แบงเปน ๑๑ หมู คือ นิบาต บอกอาลปนะ ๑ บอกกาล ๑ บอกที่ ๑ บอกปริจเฉท ๑ บอกอุปมาอุปไมย ๑ บอกปฏิเสธ ๑ บอกความไดยินเลาลือ ๑ บอกความปริกัป ๑ บอกความถาม ๑
  • 60. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 58 บอกความรับ ๑ บอกความเตือน ๑. [ อ. น. ]. ถ. นิบาต มีเทาที่ปรากฏในไวยากรณนี้เทานั้น หรือนอกจากนี้ ก็มี ? ถามี ขอใหอางมา. ต. ที่แสดงไวนี้ เฉพาะแตที่ใชมาก นอกจากนี้ก็มีอีกไมนอย เชนในคําวา ตาย น ปริจริยาย แปลวา เพราะการบําเรอนั้นแล, น ทานจัดเปนนิบาต เชนนี้เปนตน. [ อ. น. ]. ถ. นิบาตที่ลงในระหวางนามศัพทบาง กิริยาศัพทบางนั้น เปน อยางไร ? จงแสดงอุทาหรณใหดูดวย. ต. ที่ลงในระหวางนามศัพทนั้น เชน อุปาสโก เจว อุปาสิกา จ โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสุ, จ นิบาต ๒ ตัวนั้น ลงในระหวาง นามศัพท, สวนที่ลงในระหวางกิริยาศัพทนั้น เชน จกฺขูนิ นสฺสนฺตุ วา ภิชฺชนฺตุ วา, ๒ ศัพทลงในระหวางศัพทกิริยา เชนนี้เปนตน. [ อ. น. ] ถ. นิบาต ตามแบบวาลงในระหวางนามศัพทและกิริยาศัพท เทานั้น ถาเชนนั้น นิบาตจะใชลงในตนประโยคหรือหลังสุดประโยค ก็ไมได ใชไหม ? หรือมีใช จงอธิบายพอไดความ. ต. จริง ตามแบบวา นิบาตลงในระหวางนามศัพทและกิริยา- ศัพท ไมมีวาลงตนหรือหลังสุดประโยคก็ได ถึงเชนนี้ นิบาตบาง ตัวใชลงตนหรือหลังสุดประโยคก็ได เชน อถ ยถา ตถา เสยฺยถา เอว กถ เปนตน ใชลงตนประโยคได, อิติ ศัพท ใชลงที่สุดประโยค ได. [ อ.น. ].
  • 61. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 59 ถ. ภนฺเต กับ อาวุโส มีวิธีใชตางกันอยางไร ? ต. ภนฺเต เปนคําสําหรับคฤหัสถเรียกบรรพชิตโดยเคารพ หรือ บรรพชิตผูออนพรรษากวา เรียกบรรพชิตผูแกกวา, อาวุโส เปนคํา สําหรับบรรพชิตที่มีพรรษามากกวา เรียกบรรพชิตที่มีพรรษานอย กวา และสําหรับบรรพชิตเรียกคฤหัสถ. [ ๒๔๕๘ ]. ถ. อาลปนะในนามศัพทก็มี ในอัพยยศัพทก็มี เมื่อเปนเชนนี้ อยากทราบวา มีลักษณะตางกันเหมือนกันอยางไร ? ต. เปนอาลปนะเหมือนกัน แตลักษณะตางกัน อาลปนะใน นามศัพท มีวิภัตติประจํา เมื่อลบวิภัตติแลว อาจเปลี่ยนเปน วิภัตติอื่น ๆ ได และมีแบบแจกตามการันตนั้น ๆ สวนอาลปนะ ในอัพยยศัพท เปนศัพทพิเศษแผนกหนึ่ง แจกตามวิภัตติในรูปเปลี่ยน แปลงไปไมได ตองคงอยูอยางนั้น และอาจเปนไดทั้ง ๒ วจนะ ตามรูปของเรื่อง. [ อ. น.] ถ. ศัพทอาลปนะในอัพยยศัพท มีเทาไร ? อะไรบาง ? ต. มี ๑๐ คือ ยคฺเฆ ภนฺเต ภทนฺเต ภเณ อมฺโภ อาวุโส เร อเร เห เช. [อ. น. ]. ถ. ใน ๑๐ ศัพทนั้น ศัพทไหนที่ใชมาก ซึ่งปรากฏในปกรณ ตาง ๆ ? ต. ภนฺเต อาวุโส มีใชมาก รองไปก็ อมฺโภ นอกจากนี้ ก็มีใชหาง ๆ. [ อ. น.].
  • 62. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 60 ถ. ยคฺเฆ กับ ภเณ ใชสําหรับเรียกใคร ? ตรงกับภาษาไทย วาอยางไร ? ต. ยคฺเฆ เปนคําที่ผูนอยรองเรียกผูใหญ เพื่อใหตั้งใจฟงคํา ของตน เชนบาวใชพูดกับนาย หรือพลเมืองใชพูดกับพระเจาแผนดิน เปนตน หาคําในภาษาไทยใหตรงกับศัพทนี้จริง ๆ ไมได ถาใชทูล พระเจาแผนดิน ก็อนุโลมเขากับคําวา สรวมชีพ และขอเดชะ แต ไมตรงทีเดียว ถาเจานายหรือนายซึ่งต่ําลงมา ก็เลือกใชคําใหต่ําลง มาพอสมกับฐานะ ภเณ เปนคําสําหรับคนสูงกวาพูดกับคนผูดีที่อยู ในบังคับของตน เชนพระเจาแผนดินรับสั่งแกขาราชการ ตรงกับ ภาษาไทยวา พนาย . [อ. น. ]. ถ. ถาเราพูดกับสุภาพบุรุษ สุภาพสตรี จะควรใชอาลปนะศัพท ไหน ? ต. พูดกับสุภาพบุรุษ ควรใช ตาต หรือตาตา ตามจํานวน นอยหรือมาก หรือจะใช อมฺโภ ซึ่งแปลวา ผูเจริญ ก็ได เพราะ คํานี้ เปนคําสําหรับพูดกับผูชายดวยคําออนหวาย ถาพูดกับสุภาพ สตรี ใช อมฺม หรือ อมฺมา. [ อ. น. ] ถ. ถาจะเรียกผูอื่น เพื่อกดเขาวาเปนคนเลว จะตองใชอาลปนะ ศัพทไหน ? และศัพทนั้นตรงกับภาษาไทยวากระไร ? ต. ใช เร อเร เห, ๒ คําตนตรงกับคําพูดภาษาไทยวา เวย โวย. เห ตรงกับคําวา เฮย. [อ.น. ] ถ. เช เปนคําสําหรับคนชั้นไหน เรียกคนชั้นไหน ?
  • 63. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 61 ต. สําหรับนายเรียกหญิงสาวใช เชนอุทาหรณวา หนฺท เช อิม ภณฺฑ คณฺหาหิ แปลวา เอาเถิด แม เจาจงถือเอาภัณฑะนี้. มารดาบิดาเรียกธิดา หรือบุตรธิดา เรียกมารดา จะใชอาปนะนี้ ก็ใชได. มีจํากัดอยูอยางหนึ่ง ศัพทนี้ใชเรียกผูหญิงเทานั้น. [ อ. น. ] [ ปจจัย ] ถ. ปจจัยในอัพยยศัพท ทานจัดไวกี่จําพวก ? พวกไหนบาง ? ต. ทานจัดเปน ๔ พวก คือ โต ปจจัย เปนเครื่องหมายตติยา- วิภัตติ และปญจมีวิภัตติพวก ๑ เปนเครื่องหมาย สัตตมีวิภัตติ ๙ ตัว มี ตฺร เปนตน มี ว เปนที่สุดพวก ๑ เปนเครื่องหมายสัตตมี วิภัตติ ลงในกาล ๗ ตัว มี ทา เปนตน มี ชฺช เปนที่สุดพวก ๑ ปจจัย ในกิตก เปนเครื่องหมาย กิริยา ๕ ตัว เตฺว เปนตน มี ตฺวาน เปน ที่สุดพวก ๑. [ อ. น. ]. ถ. ปจจัยแหงอัพยยศัพท ตัวไหนบาง ทานใชประกอบกับศัพท พวกไหน ? และใชแทนอายตนิบาต คลายวิภัตติมิใชหรือ ? แตไฉน จึงจัดเปนอัพยยศัพทดวยเลา ? ต. โต ปจจัย ใชประกอบกับนามนามและสัพพนาม. ตฺร ตฺถ ห ธ ธิ หึ ห หิฺจน ว, ทา ทานิ รหิ ธุนา ทาจน ชฺช ชฺชุ ทานใชประกอบกับสัพพนามอยางเดียว, เตฺว ตุ ตูน ตฺวา ตฺวาน ทานใชประกอบกับธาตุ, ใชได ศัพททุก ๆ อยางที่ทานจัดไวเปน อัพยยศัพทนั้น ทานไมไดเพงลักษณะที่ใชอายตนิบาตไดหรือไมได
  • 64. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 62 เปนประมาณ ทานเพงลักษณะที่ประกอบวิภัตติแลว แปลงรูปไป ตาง ๆ ไมไดตางหาก ศัพทที่ประกอบปจจัยเหลานี้ แมใชอายต- นิบาตได ก็ไมไดประกอบวิภัตติแลวแปลงรูปไปตาง ๆ มีรูปอยางไร ก็คงอยูอยางนั้นตามปจจัยบังคับ เพราะฉะนั้น ทานจึงจัดเปนอัพยย- ศัพทดวย. [ ๒๔๖๒ ]. ถ. ปจจัยเหลานี้ คือ โต ตฺร ว ทา ชฺชุ ลงทายนามนาม หรือสัพพนาม เปนเครื่องหมายอะไร ? จงยกบทที่ประกอบดวย ปจจัยนั้น ๆ มาเปนอุทาหรณ. ต. โต ปจจัย เปนเครื่องหมายตติยาวิภัตติ บาง เชน เอกโต, เปนเครื่องหมายปญจมีวิภัตติบาง เชน สพฺพโต, ตฺร ว เปนเครื่อง หมายสัตตมีวิภัตติ เชน เอกตฺร กว, ทา ชฺชุ เปนเครื่องหมาย สัตตมีวิภัตติ ลงในกาล เชน เอกทา อปรชฺชุ. [๒๔๖๔ ]. [ สมาส ] ถ. ศัพทเชนไร เรียกวาศัพทสมาส ? สมาส เปนประโยชนแก บาลีภาษาอยางไร ? ต. ศัพทตั้งแต ๒ ศัพทขึ้นไป ยอเขาเปนบทเดียวกัน เชน อุจฺโจ+รุกฺโข ยอเปน อุจฺจรุกฺโข เปนตน เรียกวา สมาส. เมื่อวาถึง ประโยชนแลว ก็คือ ทําถอยคําใหสละสลวย พูดนอยแตจุเนื้อความได มาก เปนประโยชนในการแตงฉันทกาพยกลอน สมาสเปรียบเหมือน เครื่องอัด เครื่องรีดผา ทําใหผาเรียบรอยนานุงหม ฉะนั้น. [อ. น. ]
  • 65. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 63 ถ. สมาส วาโดยกิจ มีกี่อยาง ? คืออะไรบาง ? เตโชธาตุ สิโรรุโห จัดเขาในอยางไหน ? ไฉนจึงวาอยางนั้น ? ต. มี ๒ อยาง คือ ลุตตสมาส อลุตตสมาส. จัดเขาในลุตตสมาส เพราะโอ ที่ เตโช สิโร ไมใชแปลงแตวิภัตติ เปนลักษณะของ มโนคณะ เมื่อเขาสมาสแลว เอาสระที่สุดของตนเปนโอได. [ ๒๔๗๐ ]. ถ. สมาส วาโดยกิจ ๒ อยาง ตางกันอยางไร ? จงวินิจฉัยให เห็นจริง, เทวานมินฺโท ปุรินฺทโท เปนจําพวกไหน? ดวยเหตุอยางไร ต. ตางกันอยางนี้ คือ สมาสที่ทานลบวิภัตติของศัพทหนาเสีย แลว ยอเขาเปนบทเดียวกัน เรียก ลุตตสมาส, สมาสที่ทานยอเขา มิไดลบวิภัตติดังนั้น เรียก อลุตตสมาส, เทวานมินฺโท เปน อลุตฺต- สมาส เพราะยังมิไดลบ น ที่ศัพทหนา เปนแตแปลงนิคคหิตเปน ม ดวยวิธีสนธิเทานั้น วิเคราะหวา เทวาน + อินฺโท = เทวานมินฺโม, ปุรินฺทโท เปน ลุตตสมาส เพราะลบ สฺมึ ที่บทหนาเสียแลว ที่มีรูปดังนั้น ตาม ธรรมดาของปุรศัพท ซึ่งมี ทท อยูหลัง ตองเอา อ แหงปรุ เปน อิ แลวแปลงนิคคหิตเปน น ดวยวิธีสนธิ วิเคราะหวา ปุเร+ทโท = ปุรินฺทโท. แตศัพทนี้มิใชสมาสแทเปนมาโดยวิธีของกิตก วิเคราะห วา ปุเร ทาน ททาตีติ ปุรินฺทโท. [ ๒๔๗๑ ]. ถ. กุลทุสกกมฺม เถยฺยาวหาโร จัดเขาในกิจอยางไหน ? วิเคราะหวากระไร ? ต. จัดเขาในกิจอยางแรก คือ ลุตตสมาส, กุลทูสกกมฺม วิเคราะหวา กุล+ทูสโก=กุลทูสโก ทุติยาตัปปุริสะ, กุลทูสโก+ภิกฺขุ
  • 66. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 64 =กุลทูสกภิกฺขุ วิเสสนบุพพบท, ตสฺส+กมฺม=กุลทูสกมฺม ฉัฏฐี ตัปปุริสะ มัชเฌโลป. เถยฺยาวหาโร วิเคราะหวา เถนสฺส+ภาโว = เถยฺย ณ ปจจัย ภาวตัทธิต, เถยฺยสฺส+วโส=เถยฺยวโส ฉัฏฐีตัปปุริสะ, เถยฺยวเสน+อวหาโร=เถยฺยาวหาโร ตติยาตัปปุริสะ มัชเฌโลป. [ ๒๔๗๔ ]. ถ. สมาสที่เปนตนเคา มีเทาไร ? อะไรบาง ? ต. มี ๖ คือ กัมมธารยะ ๑ ทิคุ ๑ ตัปปุริสะ ๑ ทวันทวะ ๑ อัพยยีภาวะ ๑ พหุพพิหิ ๑. [ อ. น. ] ถ. สมาส มีมาก เมื่อเห็นศัพทเขาแลว จะสังเกตรูไดอยางไรวา เปนสมาสอะไร ? ต. สังเกตรูไดอยางนี้ คือ สังเกตศัพทแลความของศัพทนั้น แลวลองตั้งวิเคราะหดู เมื่อไดความในสมาสใด ก็รูไดวา ศัพทนั้น เปนสมาสนั้น เชน สีลสมฺปนฺโน เปน ฉัฏฐีพหุพพิหิ วิเคราะห สีล สมฺปนฺน ยสฺส โส = สีลสมฺปนฺโน [ ภิกขุ ] ศีลของภิกษุใด ถึงพรอม แลว ภิกษุนั้น ชื่อวา มีศีลถึงพรอมแลว, หรือเปนตติยาตัปปุริสะ ก็ได วิเคราะหวา สีเลน+สมฺปนฺโน= สีลสมฺปนฺโน [ ภิกฺษุ ภิกษุ ] ผูถึงพรอมแลวดวยศีล, ที่เปนสมาสทั้ง ๒ นั้น ก็เพราะแปลไดความ ตามรูปสมาสทั้ง ๒ นั้น จะแปลตามรูปสมาสอื่นไมไดความ. [ อ.น.] [ กัมมธารยสมาส ] ถ. สมาที่มีลักษณะเชนไร เรียก กัมมธารยสมาส ? และ
  • 67. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 65 กัมมธารยสมาสนี้ จัดเปนสมาสนามหรือสมาสคุณ ? หรือทั้งนาม ทั้งคุณ ? ต. นามศัพทนั้น ๒ ศัพท มีรูปอยางเดียวกัน คือ มีวิภัตติและ วจนะเสมอกัน บทหนึ่งเปนประธาน คือ เปนนามนาม บทหนึ่งเปน วิเสสนะ คือ เปนคุณนาม หรือเปนคุณนามทั้ง ๒ บท มีบทอื่นเปน ประธาน ทานยอเขาเปนบทเดียวกัน เรียกวา กัมมธารยสมาส, สมาสนี้ เปนทั้งนามเปนทั้งคุณ คือ เปนนามก็มี เปนคุณก็มี ที่เปน นาม เชน กลฺยาณธมฺโม พระธรรมงาม เปนตน, ที่เปนคุณ เชน ปสนฺนสีต [ อุทก น้ํา ] ทั้งใสทั้งเย็น เปนตน. [ อ. น. ]. ถ. กัมมธารยะทั้ง ๖ นั้น อยางไหนเปนสมาสนาม ? อยางไหน เปนสมาสคุณ อยางไหนเปนไดทั้งนามทั้งคุณ ? โสภณจนฺโท เปน สมาสอะไร ? วิเคราะหอยางไร ? ต. วิเสสนบุพพบท วิเสสนุตตรบท สัมภาวนบุพพท อวธารณ- บุพพบท เปน สมาสนาม, วิเสสโนภยบท เปน สมาสคุณ, วิเสสโน- ปมบท เปน ทั้งนาม ทั้งคุณ. โสภณจนฺโท ถาแปลวา พระจันทรงาม เปนวิเสสนบุพพบท วิเคราะหวา โสภโณ+จนฺโท= โสภณจนฺโท, ถาแปลวา คนงาม เพียงดังพระจันทร เปนอุปมานุตตรบท วิเสสนโนปมบท วิเคราะห วา โสภโณ + จนฺโท วิย= โสภณจนฺโท [ นโร คน ] [ อ. น. ]. ถ. สมาสที่จัดเปนนามบาง เปนคุณบาง นั้น ถืออะไรเปน กฎเกณฑ ?
  • 68. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 66 ต. ถือตัวประธานเปนกฎเกณฑ คือถาตัวประธานมีอยูในศัพท สมาสนั้น ไมตองหาศัพทอื่นมาเปนประธาน เรียกวา สมาสนาม เชน มหาปุริโส บุรุษใหญ เปนตน. สมาสใด ไมมีตัวประธานอยูในศัพท นั้น ตองหาศัพทอื่นมาเปนประธาน, สมาสนั้น เรียกวา สมาสคุณ เชน อุจฺจมหนฺโต แปลวา ทั้งสูง ทั้งใหญ ยังไมไดความชัด จึง จําเปนตองหาศัพทอื่นมาเปนประธาน เชน วิหาโร หรือ ปาสาโท เพื่อ ใหเขากับเนื้อความของศัพทสมาสนั้น . [ อ.น.] ถ. กัมมธารยสมาส มีกี่อยาง ? อะไรบาง ? อุทาหรณวา าณจกฺขุ เปนอยางไหนไดบาง ? อยางไหนแปลวากระไร ? ตั้ง วิเคราะหมาดูดวย. ต. มี ๖ อยาง คือ วิเสสนบุพพบท วิเสสนุตตรบท วิเสสโน- ภยบท วิเสสโนปมบท สัมภาวนบุพพบท อวธารณบุพพบท. เปน วิเสสโนปมบทก็ได แปลวา ญาณเพียงดังจักษุ วิเคราะหวา าณ +จกฺขุ อิว= าณจกฺขุ, เปน อวธารณบุพพบท ก็ได แปลวา จักษุ คือญาณ วิเคราะหวา าณ เอว+จกฺขุ = าณจกฺขุ. [๒๔๕๗ ]. ถ. ศัพทวา ปฺาปาสาโท เปนสมาสไหนไดบาง ? และ อยางไหนแปลวากระไร ? ตั้งวิเคราะหมาดวย. ต. เปน อุปมานุตตรบท วิเสสโนปมบทก็ได แปลวา ปญญา เพียงดังปราสาท วิเคราะหวา ปฺา+ปาสาโท อิว=ปฺาปาสาโท เปน อวธารณบุพพบท ก็ได แปลวา ปราสาทคือปญญา วิเคราะห ปฺา เอว+ปาสาโท= ปฺาปาสาโท. [ ๒๔๗๘ ].
  • 69. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 67 ถ. วิเสสนุตตรบท กับ วิเสสโนภยบท ตางกันอยางไร ? ขอ อุทาหรณดวย. ต. วิเสสนุตตรบท มีบทวิเสสนะอยูหลัง บทประธานอยูหนา เชน สตฺตวิเสโล, สวนวิเสสโนภยบท มีบททั้ง ๒ เปนวิเสสนะ คือ เปนคุณนาม มีบทอื่นเปนประธาน เชน สีตสมฏ [ าน ที่ ] ทั้งเย็น ทั้งเกลี้ยง. อนึ่ง เมื่อพิจารณาดูรูปวิเคราะหก็ตางกัน วิเสสนุตตรบท วิเคราะหวา สตฺโต+วิเสสโน= สตฺตวิเสโส มีประธานในตัว เปน สมาสนาม, สวนวิเสสโนภยบท วิเคราะหวา สีตฺจ+สมฏจ =สีตสมฏ [ าน ที่ ] มีบทอื่นเปนประธาน และมี จ อยูในวิเคระห ทายศัพททั้ง ๒ ศัพท ตางกันดังนี้. [อ. น.] ถ. มีเครื่องสังเกตุอยางไร จึงจะรูไดวา กัมมธารยสมาสนี้เปน อวธารณบุพพบท, นี้เปนวิเสสนบุพพบท ? ขอตัวอยาง. ต. มีเครื่องสังเกตไดอยางนี้ คือ กัมมธารยสมาสที่เปนนาม ทั้ง ๒ ตองเปน อวธารณบุพพบท ตัวอยาง ปฺา เอว+ปชฺโชโต = ปฺาปชฺโชโต, กัมมธารยสมาสที่มีบทวิเสสนะอยูตน เปน คุณนาม บทประธานอยูขางหลัง เชน มหนฺโต +ปุริโส=มหาปุริโส ดังนี้ ชื่อวาวิเสสนบุพพบท.[ ๒๔๖๕ ]. ถ. สัพภาวนบุพพบท และ อวธารณบุพพบท มีที่สังเกตให ทราบไดอยางไร ? ต. สัมภาวนบุพพบท สังเกต อิติ ศัพท มีอยูในวิเคราะห และ คําแปลวา "วา" ซึ่งมีในระหวางศัพททั้ง ๒ เชน ขตฺติยมาโน มานะ
  • 70. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 68 วากษัตริย. อวธารณบุพพบท สังเกต เอว ศัพท ในวิเคราะห และ คําแปลวา " คือ " ซึ่งมีในระหวางศัพททั้ง ๒ เชน พุทฺธรตน รัตนะ คือ พระพุทธเจา. [อ. น. ]. ถ. ปฺาปชฺโชโต แปลวาอยางไรไดบาง ? เปนคุณนาม เปนสมาสอะไร ? จงวิเคราะหมาดู. ต. ปฺาปชฺโชโต แปลวา ประทีปคือปญญา เปนอวธารณ- บุพพบท กัมมธารยะ วิเคราะหวา ปฺา เอว+ปชฺโชโต = ปฺา- ปชฺโชโต, แปลวา ปญญาเพียงดังประทีป เปนอุปมานุตตรบทกัมมธารยะ วิเคราะหวา ปฺา+ปชฺโชโต อิว=ปฺาปชฺโชโต. [ ๒๔๖๔ ]. ถ. กัมมธารยสมาส มีชื่อวาเปนหลายอยาง อยาไหนเปน นามนามทั้ง ๒ ศัพท ? อยางไหนเปนคุณนามทั้ง ๒ ศัพท ? อยางไหน เปนนามแตศัพทเดียว ? ต. สัมภาวนบุพพบท และ อวธารณบุพพบท เปนนามนาม ทั้ง ๒ ศัพท เชน สมณปฏิฺา และพุทฺธรตน. วิเสสนโนภยบท เปนคุณนามทั้ง ๒ ศัพท เชน สีตสมฏ. วิเสสนบุพพบท เปนนาม แตศัพทเดียว เชน มหาปุริโส และ วิเสสนุตตรบท เชน นรวโร. [ ๒๔๖๓ ] ถ. สังเกตอยางไร จึงจะรูไดวา สมาสนี้เปนวิเสสโนภยบท กัมมธารยะ, นี้เปนทวันทวะ ? ต. สังเกตอยางนี้ ถาเปนวิเสสนะทั้ง ๒ เปนวิเสสโนภยบท กัมมธารยะ. ถาเปนบทนามนามทั้ง ๒ เปนทวันทวะ. [ ๒๔๕๗].
  • 71. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 69 ถ. สมาสอะไรบาง ที่มีบทหนาเปนประธาน ? จงชักตัวอยาง มาอยางละ ๑. ต. กัมมธารยะ วิเสสนุตตรบท อุทาหรณวา สตฺตวิเสโส, อุปมานุตตรบท อุทาหรณวา นรสีโห, อัพยยีภาวะ อุทาหรณวา นิทฺทรถ. [ ๒๔๖๐ ]. ถ. สมาสอะไรบาง ที่มีบทหลังเปนประธาน ? จงยกอุทาหรณ มาอยางละ ๑ ต. กัมมธารยสมาส วิเสสนบุพพบท อุทาหรณวา มหาปุริโส. อุปมาบุพพบท อุทาหรณวา ทิพฺพจกฺขุ. สัมภาวนบุพพบท อุทาหรณ วา ขตฺติยมาโน. อวธารณบุพพบท อุทาหรณวา พุทฺธรตน, ทิคุสมาส อุทาหรณวา ติโลก. ตัปปุริสสสมาส อุทาหรณวา กินทุสฺส. [ ๒๔๖๑ ]. ถ. สมาสที่มีบทหนาเปนประธาน คืออะไรบาง ? จงวิเคราะห มาอยางละ ๑. ต. สมาสที่มีบทหนาเปนประธาน คือ วิเสสนุตตรบท กัมมธารยะ วิเคราะห คุโร+วิเสโส=คุณวิเสโส. อุปมานุตตรบท วิเคราะหวา าณ+ชาล อิว= าณชาล. อัพยยีภาวสมาส วิเคราะห ชราย +อภาโว=นิชฺชร. ถ. กากสูโร แปลอยางไรไดบาง ? อยางไหนเปนสมาสอะไร ? ต. แปลวา กากลา ก็ได เปนวิเสสนุตตรบท กัมมธารยะ, แปลวา คนกลาเพียงดังกา ก็ได เปนอุปมาบุพพบท, แปลวา คน กลากวากา ก็ได เปนปญจมีตัปปุริสะ. [ ๒๔๕๘ ].
  • 72. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 70 ถ. การตั้งวิเคราะหสมาสนั้น ทานแนะนําใหทําอยางไร ? ต. ทานแนะนําวา ใหแยกบทสมาสนั้นออกเปนศัพท ๆ ถา ศัพทใดเปนวิเสสนะ ใหประกอบศัพทนั้นไดมีลิงควจนะวิภัตติตรงกับ ตัวประธาน เชน กลฺยาณกมฺม แยกเปน ๒ ศัพท คือ กลฺยาณ ศัพท ๑ กมฺม ศัพท ๑ ในที่นี้ กลฺยาณ เปนวิสสนะของ กมฺม, กมฺม เปนตัวประธาน เปนนปุงลิงค, กลฺยาณ ก็ตองประกอบเปน นปุง- สกลิงค มีรูปดังนี้ กลฺยาณ+กมฺม=กลฺยาณกมฺม. [อ. น. ]. ถ. บทวิเคราะหของสมาสตาง ๆ มีชื่อวาอยางไรบาง ? ต. บทวิเคราะหของสมาสตาง ๆ มีชื่อดังนี้ บทหนา เรียก บุพพบท, บทหลัง เรียก อุตตรบท, บทสําเร็จเปนรูปสมาส เรียก วา บทปลง อุทาหรณ เชน มหนฺต+สยน=มหาสยน, มหนฺต เรียกวา บุพพบท, สยน เรียกวา อุตตรบท, มหาสยน เรียกวา บทปลง. อีกอยางหนึ่ง บทที่แยกออกจากศัพทสมาส เปน มหนฺต สยน นั้น เรียกวา อนุบท, บทที่รวมกันอยูเปนสมาส เรียกวา บท ไดแก มหาสยน ถาสมาสที่มีบทอื่นเปนประธาน เรียกบทที่เปน ประธานนั้นวา อัญญบท. [ อ. น. ]. [ ทิคุสมาส ] ถ. สมาสเชนไร เรียกวา ทิคุสมาส ? แบงเปนกี่อยาง ? อะไร บาง ? ต. สมาสที่มีสังขยาอยูหนา ตัวประธานอยูหลัง เรียกวา ทิคุสมาส แบงเปน ๒ คือ สมาหาร ๑ อสมาหาร ๑. [ อ.น. ]
  • 73. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 71 ถ. กฎเกณฑของสมาหาร และ อสมาหารนั้น มีตางกันอยางไร ? ต. สมาสที่รวมนามศัพท มีเนื้อความเปนพหุวจนะ ทําใหเปน เอกวจนะ นปุงสกลิงค ชื่อ สมาหารทิคุ อุทาหรณ เชน ตโย+โลกา = ติโลก โลก ๓. สมาสที่ไมทําเชนนั้น เนื้อความเปนเอกวจนะ ก็คง เปนเอกวจนะ, เนื้อความเปนพหุวจนะ ก็คงเปนพหุวจนะอยูอยางนั้น ไมมีจํากัดวาตองเปนเอกวจนะนปุงสกลิงค ชื่ออสมาหารทิคุ เชน เอโก +ชโร=เอกชโน ชนคน ๑, ตโย+รุกขา=ติรุกฺขา ตนไม ๓ ตนทั้งหลาย เปนตน. [อ.น .]. ถ. ทิคุสมาส ตางจาก กัมมธารยสมาส อยางไรบาง ? ต. ทิคุ มีบทหนาเปนสังขยา และมีจํากัดรูปศัพท คือ สมาหาร ตองเปนรูป เอกวจนะ นปุงสกลิงค เชน ติโลก, อสมาหาร ตอง เปนรูปตามความนอยหรือมาก เชน เอกปุคฺคโล ปฺจพลานิ เปนตน และเปนสมาสนามลวน, สวนกัมมธารยสมาส ไมมีปกติสังขยาที่ เปนคุณนามนําหนา ไมมีขอบังคับใหเปนรูป เอกวจนะ นปุงสกลิงค และเปนไดทั้งนามทั้งคุณ ตางกันดังนี้. [ อ. น.] ถ. ทิคุสมาส ที่วามีศัพทสังขยาเปนบทหนานั้น มีจํากัดสังขยา อยางไรบาง หรือไม ? ปฺจสิสฺโส อฏปริกฺขาโร เปนทิคุสมาส ไดหรือไม ? เพราะเหตุไร ? ต. มีจํากัดสังขยา คือ ปกติสังขยา คุณนาม ตั้งแต เอก ถึง อฏนวุติ. ถาศัพทที่มีสังขยานามและปูรณสังขยานําหนา ไมจัดเปน ทิคุสมาส ปจสิสฺโส ก็ดี อฏปริกฺขาโร ก็ดี เปน ทิคุสมาสไมได
  • 74. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 72 เพราะไมเขาเขาลักษณะของทิคุสมาส ถาเปนทิคุณสมาส ตองมีรูปดังนี้ คือ ปฺจสิสฺส อฏปริกฺขาร หรือ ปฺจสิสฺสา อฏปริกฺขารา อยาง ใดอยางหนึ่ง ถาเปนรูปปุงลิงค เอกวจนะ เชนนั้น เปนฉัฏฐีพหุพพิหิ วิเคราะห ปฺจ สิสฺสา ยสฺส โส ปฺจสิสฺโส [ อาจริโญ อาจารย] มีศิษย ๕ คน, อฏ ปริกฺขารา ยสฺส โส อฏปริกฺขาโร [ ภิกฺขุ ภิกษุ ]. ีมีบริขาร ๘. [ อ.น.]. ถ. จตุปริสา ปฺจพล สตฺตธนานิ อฏธมฺมา ศัพทไหนเปน สมาสอะไร ? วิเคราะหอยางไร ? ต. จตุปริสาและสตฺตธนานิ เปน ทิคุสมาส อสมาหาร, ปฺจพล เปนทิคุสมาส สมาหาร,สวนอฏธมฺมา เปนทิคุณสมาส อสมาหาร ก็ ได เปนสัตตมีพหุพพพิหิก็ได. วิเคราะหดังนี้ จตสฺโส+ปริสา=จตุปริสา, ปฺจ+พลานิ=ปฺจพลล สตฺต+ธนานิ = สตฺตธนานิ, อฏ+ธมฺมา =อฏธมฺมา, อีกอยางหนึ่ง อฏ ธมฺมา เยสุ เต อฏธมฺฒา [ ภิกฺขู] . อนึ่ง จตุปริสา เปนสัตตมีพหุพพิหิไดวิเคราะหวา จตสฺโส ปริสา ยาย สา จตุปริสา [ ธมฺมสภา]. [ อ. น. ]. ถ. ติวตฺถา เปนทิคุสมาส หรือ สมาสอะไร ? ตั้งวิเคราะห อยางไร ? ขอทราบเหตุที่วาเปนสมาสนั้นดวย. ต. เปนทิคุณสมาสไมได เพราะ วตฺถ ศัพท เปน นปุงสกลิงค ถา เปนทิคุสมาส ตองเปนรูปดังนี้ ติวตฺถ หรือ ติวตฺถานิ, ที่เปน ติวตฺถา นั้น ผิดจากลิงคเดิม ไมเขาหลักของสมาหารและอสมาหารทิคุสมาส เมื่อเปนเชนนี้ จึงสองความวา ศัพทนั้นเปนวิเสสนะของศัพทอื่น เมื่อ
  • 75. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 73 เปนวิเสสนะ ก็ตองเปนฉัฏฐีพหุพพิหิ วิเคราะหวา ตีณิ วตฺถานิ เยส เต ติวตฺถา [นรา ] [ อ.น.] ถ. จตุตฺถวคฺโค ฉฬภิฺโ เปนทิคุสมาสหรือมิใช ? หรือเปน สมาสอะไร ? วิเคราะหมาดวย. ถามิใชทิคุสมาส ก็ของใหแกเปน สมาสรูปนั้น พรอมทั้งวิเคราะหดวย. ต. มิใชทิคุสมาส, จตุตฺถวคฺโค เปน วิเสสนบุพพบท กัมมธารย- สมาส วิเคราะหวา จตุตฺโถ+วคฺโค=จตุตฺถวคฺโค แกเปน ฉัฏฐีพหุพพิหิสมาส วิเคราะหวา ฉ อภิฺา ยสฺส โส ฉฬภิฺโ [เถโร]. ถาจะแกใหเปนรูป ทิคุณสมาส ก็ได จตุตฺถวคฺโค แกเปน จตุวคฺคา วิเคราะหวา จตฺตโร+วคฺคา=จตุวคฺคา. สวน ฉฬภิฺโนั้น แกเปน ฉฬภิฺา วิเคราะห ฉ+อภิฺา=ฉฬภิฺา. [ ๒๔๖๘ ] [ ตัปปุริสสมาส ] ถ. ตัปปุริสสมาส ไดแกสมาสเชนไร ? แบงเปนที่อยาง ? อะไรบาง ? ต. ไดแกสมาสที่ทานยอศัพทขางหนา ซึ่งประกอบดวยวิภัตติ ตาง ๆ มี อ เปนตน เขากับบทขางหลัง ชื่อตัปปุริสสมาส แบง เปน ๖ ตามชื่อวิภัตติ คือ ทุติยาตัปปุริสะ ตติยาตัปปุริสะ จตุตถี- ตัปปุริสะ ปญจมีตัปปุริสะ ฉัฏฐีตัปปุริสะ สัตตมีตัปปุริสะ.[ อ. น.] ถ. ตัปปุริสสมาส แบงเปนถึง ๖ อยาง จะรูวาเปนสมาสนั้น ๆ ไดอยางไร ? ต. รูไดดวยสังเกตบทหนา ถาบทหนาในวิเคราะหประกอบ
  • 76. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 74 วิภัตติไหน ก็เปนสมาสนั้น หรือศัพทหนาระบุอายตนิบาตในวิภัตติ ไหน ก็เปนสมาสนั้น เชน สุข+ปตฺโต=สุขปฺปตฺโต [ ปุริโส บุรุษ] ถึงแลวซึ่งสุข, เมื่อเห็น อ วิภัตติในบทวิเคราะห หรือเปนคําแปลวา ซึ่ง ก็รูไดวาเปนทุติยาตัปปุริสะ. อนึ่ง พุทฺธสฺส+สาวโก=พุทธฺสาวโก สาวกของพระพุทธเจา เมื่อเห็น ส วิภัตตที่ พุทฺธสฺส หรือเห็นคําแปล วา ของ ก็รูไดวาเปนฉัฏฐีตัปปุริสะ ดังนี้เปนตน. ถาทานไมไดตั้ง วิเคราะหและไมไดแปลไว เราตองคิดแปลเอง เมื่อแปลไดความ ตามสมาสไหน ก็ตองวิเคราะหตามรูปสมาสนั้นดู ถาไดความและรูป วิเคราะหก็เขาลักษณะที่ทานวางไวในสมาสใด ก็จัดวาเปนสมาสนั้น เชน สงฺฆปสาโท ถาแปลวา ความเลื่อมใสซึ่งพระสงฆ ความเลื่อมใส ดวยพระสงฆ เชนนี้ไมไดความ จัดเปน ทุติยา หรือ ตติยา ไมได, ตอง แปลวา ความเลื่อมใสของพระสงฆ หรือ ความเลื่อมใสในพระสงฆ เชนนี้ ไดความ เมื่อไดความแลว ตองลองแยกศัพทตั้งวิเคราะหดู ตามรูปคําแปลนั้น ดังนี้ สงฺฆสฺส+ปสาโท, สงฺเฆ+ปสาโท เมื่อตั้ง วิเคราะห ก็เขาลักษณะของสมาสทั้ง ๒ คือ ฉัฏฐี และ สัตตมี เชนนี้ ก็รูไดวา ศัพทนั้นเปนได ๒ สมาส. [ อ.น. ]. ถ. ตัปปุริสสมาส เปนสมาสนามหรือสมาสคุณ ? หรือเปน ไดทั้ง ๒ และมีลักษณะแปลกกันอยางไร ? ต. เปนนามก็มี เปนคุณก็มี, ที่เปนนาม บทหลังเปนนามนาม และเปนตัวประธาน, ที่เปน คุณ บทหลังเปนศัพทกิริยากิตก เปนบท ิวิเสสนะ ตัวอยางเชน วเน+ปุปฺผ=วนปุปฺผ ดอกไมในปา เปนนาม,
  • 77. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 75 คาม+คโต= คามคโต [ ปุริโส บุรุษ] ไปแลวสูบาง เปนคุณ. [ อ. น. ]. ถ. ตัปปุริสสมาส ตางจากกัมมธารยสมาสอยางไร ? ต. ตัปปุริสสมาส มีวิภัตติและวจนะไมเสมอกัน คือบทหนา ประกอบวิภัตติตามชื่อสมาส และเปนเอกวจนะหรือพหุวจนะได, สวนกัมมธารยสมาส มีวิภัตติและวจนะเสมอกัน บทหนึ่งเปนประธาน บทหนึ่งเปนวิเสสนะ หรือเปนวิเสสนะทั้ง ๒ บท. ตัวอยาง ตัปปุริส- สมาส เชน สุนฺทโร+ธมฺโม=สุนฺทรธมฺโม พระธรรมดี ดังนี้ . [ อ.น. ]. ถ. สมาสเชนไร เรียก มัชเฌโลป ? จงอธิบายและอางตัวอยาง ประกอบ. ต. สมาสที่ศัพท ๒ ศัพทมีเนื้อความไมตอกัน เพราะลบศัพท ที่อยูในระหวางกลางเสีย เวลาแปลจะตองเติมศัพทเขาในระหวาง เพื่อเชื่อมความของศัพทหนาและศัพทหลังใหติดตอกัน ไดความตาม ภาษานิยม เรียกวา มัชเฌโลป ตัวอยางเชน อสฺสรโถ รถมา แม ไดความตามภาษาไทย แตไมไดความตามภาษามคธ เพราะภาษา มคธ ตองเชื่อมความใหตอกันดวยวิภัตติ เมื่อเปนเชนนี้ จึงตอนหา คําเติมลงในระหวางวา รถเทียมแลวดวยมา วิเคราะหวา อสฺเสน+ [ ยุตฺโต ] รโถ=อสฺสรโถ หรือศัพทวา สูกรเปโต เปรตสุกร ไมได ความ ตองเติมใหไดความวา เปรตมีศีรษะเพียงดังศีรษะแหงสุกร. [อ. น. ]
  • 78. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 76 ถ. กมฺมผล ปฺาปภา แปลวากระไร ? เปนสมาสอะไร ? ต. กมฺมผล แปลวา ผลแหงกรรม, ปฺาปภา แปลวา แสงสวางแหงปญญา อยางนี้เปนฉัฏฐีตัปปุริสะ. ถาแปลวา กรรมและ ผลแหงกรรม ปญญาและสวางแหงปญญา อยางนี้ เปนทวันทวสมาส และเปนตัปปุริสสมาส. [อ.น. ]. ถ. สมาสที่มี น ปฏิเสธ ไดแกสมาสอะไรบาง ? มีลักษณะ ตางกันอยางไร ? อผาสุก เปนสมาสอะไร ? ต. ไดแก อุภยตัปปุริสะ หรือ กัมมธารยะมี น เปนบทหนา และ นบุพพบท พหุพพิหิ, มีลักษณะตางหัน คือ อุภยตัปปุริสะ ปฏิเสธ นาม เชน อพฺราหฺมโณ [ อย ชโน ชนนี้ ] มิใชพราหมณ, อนสฺโส [ อย สตฺโต สัตวนี้ ] มิใชมา, นบุพพบท พหุพพิหิ ปฏิเสธคุณ เชน อปุตฺตโก [ ชโน ชน ] หาบุตรมิได หรือไมมีบุตร เปนตน, อผาสุก ถาแปลวา [ ทุกขนี้ ] มิใชความสําราญ เปนอุภยตัปปุริสะ. ถาแปล วา [ ตระกูล] หาความสําราญมิได หรือไมมีความสําราญ เปน นบุพพบท พหุพพิหิ. [ อ. น. ] ถ. อุภยตัปปุริสสมาส เปนนามหรือเปนคุณ ? หรือเปนทั้ง ๒ ? เพราะเหตุไร ? ต. เปนคุณนาม เพราะมีบทอื่นเปนประธาร. [ อ. น. ]. ถ. อปุฺ เปนชื่อของกรรมบาง เปนชื่อของคนบาง จะเปน สมาสอยางเดียวกันหรือตางกันอยางไร ? จงตั้งวิเคราะหมาดวย. ต. ตางกัน ถาเปนชื่อของกรรม เปนอุภยตัปปุริสะ วิเคราะห
  • 79. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 77 วา น+ปุฺ = อุปฺ, ถาเปนชื่อของคน เปน นบุพพบท พหุพพิหิ วิเคราะหวา นตฺถิ ตสฺส ปุฺนฺติ อปุฺโ [ ปุคฺคโล]. [ ๒๔๖๐ ]. [ ทวันทวสมาส ] ถ. สมาสเชนไร เรียกวา ทวันทวสมาส ? แบงเปนกี่อยาง ? อะไรบาง ? ต. สมาสที่มีศัพทนามนามตั้งแต ๒ ศัพทขึ้นไป ยอเขาเปนบท เดียวกัน เรียกวา ทวันทวสมาส, แบงเปน ๒ คือ สมาหาร และ อสมาหาร. [ อ. น. ] ถ. สมาหาร กับ อสมาหาร มีกฎเกณฑตางกันอยางไร ? ต. มีกฎเกณฑตางกันดังนี้ สมาหาร บทวิเคราะหจะเปนลิงค วจนะอะไรก็ตาม แตบทปลงตองเปน นปุงสกลิงค เอกวจนะ เสมอไป เชน ภิกฺขุ จ+สามเณธร จ=ภิกฺขุสามเณร, อุปาสโก จ+อุปาสิกา จ = อุปาสกุปาสิก เปนตน, สวน อสมาหาร ไมมีบังคับบทปลงอยาง นั้น แตมีกฎเกณฑวา บทวิเคราะหจะเปนเอกวจนะ หรือ พหุวจนะ ก็ตาม บทปลงตองเปน พหุวจนะ เสมอไป และจะปลงเปนลิงคอะไร นั้น ใหถือเอาศัพทหลังที่สุดเปนประมาณ ถาศัพทที่สุดเปนลิงคอะไร บทปลงก็ตองเปนลิงคนั้น เชน อาจริโย จ อุปชฺฌาโย จ=อาจริยุ- ปชฺฌายา, หตฺถี จ อสฺโส จ รโถ จ = หตฺถิอสฺสรถา, ปณฺณฺจ ปุปฺผฺจ ผลฺจ = ปณฺณปุปฺผผลานิ เปนตน. [อ.น. ]. ถ. ทวันทวะ ตางจากทิคุสมาสอยางไร ? ต. ตางกันดังนี้ ทวันทวะ นิยมศัพทนามนามลวน ไมมีบท
  • 80. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 78 วิเสสนะ และมีหลาย ๆ ศัพทได ไมมีจํากัด, สวน ทิคุ มีสังขยา คุณนามนําหนา สมาสหนึ่งมีจํากัดเพียง ๒ ศัพท ศัพทหนาเปน วิเสสนะ ศัพทหลังเปนตัวประธาน จะประกอบหลาย ๆ ศัพท อยาง ทวันทวะไมได สวนบทปลง นิยมลิงคและวจนะเชนเดียวกับทวันทวะ. [ อ. น. ] ถ. เมื่อทราบแลววา ทวันทวะยอศัพทนามนามตั้งแต ๒ ศัพท ขึ้นไปเขาเปนบทเดียวกัน นามนามที่จะยอเขานั้น เมื่อเปนนามแลว ก็ยอเขาเปนทวันทวสมาสไดทั้งนั้น หรือมีจํากัดอยางไรบางหรือไม ? ต. นามนามที่จะยอเขาเปนทวันทวสมาสไดมีจํากัด คือ ตอง เปนนามนามที่มีลักษณะเชนเดียวกันหรือพวกเดียวกัน เชนคําใน ภาษาไทยวา คฤหัสถและบรรพชิต บุรุษและสตรี เด็กและผูใหญ หมึกและปากกา นาและสวน เปนตน จึงยอเขาสมาสได, สวน นามที่เขาพวกกันไมได คือตางพวกกัน จะยอเขาเปนสมาสนี้ไมได ตัวอยางเชน น้ําและคน ดินและปลา เปนตน. ไมใชวาเปน นามนามแลว จะยอเขาเปนสมาสไดทั้งนั้น. [ อ. น. ] ถ. ศัพท ๆ เดียว แตทานวาเปนศัพทสมาสก็ได มีจริงหรือ ? ถามีจริง จงหาตัวอยางมาแสดง. ต. มี ทานเรียกวา เอกเสสเหลือไวศัพทเดียว เชน อุปาสกา แปลวา อุบาสกและอุบาสิกาทั้งหลาย, เทวา แปลวา เทพยดาและ มนุษยทั้งหลาย, อตฺตา ตนและตน เปนตน. ศัพทที่กลาวมานี้ มี วิเคราะหดังนี้ อุปาสโก จ อุปาสิกา จ= อุปาสกา, เทโว จ มนุสฺโส จ
  • 81. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 79 = เทวา, ลบศัพทหลัง ที่มีรูปไมเหมือนกัน เรียก วิรูเปกเสส. อตฺตา จ อตฺตา จ = อตฺตา ลบศัพทหลัง มีรูปเหมือนกัน เรียก สรูเปกเสส. สมาสชนิดนี้ ก็จัดเขาในพวกทวันทวสมาส อสมาหาร เหมือนกัน. [ อ. น .] ถ. สมาหาร อสมาหาร ทานใหกําหนดอยางไร ? ใชใน สมาสไหนไดบาง ? จงยกอุทาหรณมาเทียบกัน. ต. ทานกําหนดดังนี้ สมาสที่ทานรวมนามศัพท มีเนื้อความ เปนพหุวจนะ ทําใหเปนเอกวจนะ นปุงสกลิงค ชื่อ สมาหาร, ที่ไมทํา อยางนั้น ชื่อ อสมาหาร ใชในทิคุสมาสและทวันทวสมาส อุทา- หรณวา ตโย+โลกา = ติโลก สมาหารทิคุ เสมโถ จ วิปสฺสนา จ = สมถวิปสฺสน สมาหารทวันทวะ, จตสฺโส+ทิสา=จตุทฺทิสา อสมา- หารทิคุ สารีปุตฺโต จ โมคฺคลฺลาโน จ = สารีปุตฺตโมคฺคลฺลานา อสมาหารทวันทวะ. [ ๒๔๖๖] [ อัพยยีภาวสมาส ] ถ. สมาสที่เรียกวา อัพยยีภาวสมาส นั้น มีอะไรเปนเครื่อง กําหนด ? ต. มีอุปสัคและนิบาตนําหนา เปนเครื่องกําหนดใหทราบวา เปนอัพยยีภาวสมาส เชน อุปนคร ใกลเมือง, ปฏิวาต ทวนลม, ยาวชีว เพียงไรแหงชีวิต เปนตน. [ อ. น. ] ถ. อัพยยีภาวสมาส แบงเปนเทาไร ? และ มีขอ บังคับอยางไรบาง ?
  • 82. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 80 ต. แบงเปน ๒ คือ อุปสัคคบุพพกะ ๑ นิปาตบุพพกะ ๑ มี ขอบังคับดังนี้ คือ มีบทหนาเปนประธาน และเปนอุปสัคหรือนิบาต บทปลงตองเปน นปุงสกลิงค เอกวจนะ จะเปนลิงคและวจนะอื่นไมได. [ อ. น. ] ถ. อนุเถโร พระเถระนอย, ทุพฺภิกฺโข [ ประเทศ ] มีภิกษา อันหาไดโดยยาก, เปนอัพยยีภาวสมาสไดหรือไม ? หรือเปนสมาส อะไร ? จงตั้งวิเคราะหและแสดงเหตุที่ตอบนั้นมาดวย. ต. เปนอัพยยีภาวสมาสไมได เพราะไมตรงกับขอบังคับวา ตองเปนนปุงสกลิงค เอกวจนะ, เมื่อพิจารณาดูรูปศัพทแลว อนุ และ ทุ ซึ่งอยูหนา ๒ ศัพทนั้น ก็ดูเปนอุปสัค นาจะเปนอัพยยีภาวาสมาสได, แตสองความเปนวิเสสนะของนามศัพทโดยตรง และการแปลก็แปล ศัพทหลังกอน ซึ่งผิดจากอัพยยีภาวสมาส เพราะอัพยยีภาวสมาส แปลศัพทหนากอน เชน อุปนคร ใกลเมือง นิทฺรถ ไมมีความ กระวนกระวาย เปนตน. เพราะฉะนั้น จึงเปนอัพยยีภาวสมาสไมได. อนุเถโร เปนวิเสสนบุพพบท กัมมธารยะ วิเคราะหวา อนุโก เถโร อนุเถโร. ทุพฺภิกฺโข เปนสัตตมีพหุพพิหิ วิเคราะหวา ทุลฺลภา ภิกฺขา ยสฺมึ โส ทุพฺภิกฺโข [ ปเทโส] ลบ ลภ เหลือไวแต ทุ จึงเปน ทุพฺภิกฺโข [ อ.น .] ถ. ในสมาสนี้ การตั้งวิเคราะหดูยุงยากมาก พิจารณาตาม ตัวอยางในแบบนั้น ก็จับหลักไดยาก เมื่อเปนเชนนี้ จึงอยางทราบวา การตั้งวิเคราะหของสมาสนี้ มีวิธีอยางไรบาง ? โปรดชี้แจงใหแจม.
  • 83. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 81 ต. มีวิธีดังนี้ กอนจะตั้งวิเคราะห ตองแยกศัพทสมาสนั้นออก บทหนาจะตองเปนอุปสัคหรือนิบาตเสมอไป บทหลังเปนนามหรือ กิริยานาม ใหเอาบทหลังนั้นตั้งลงเปนรูปประกอบดวยฉัฏฐีวิภัตติ กอน แลวหาศัพทอื่น ซึ่งมีความตรงกับอุปสัคหรือนิบาตนั้นมาตั้ง ลงตอขางหลัง เชน วิเคราะหวา นครสฺส+สมิป = อุปนคร, สมีป แปลวาใกล เหมือน อุป จึงใชแทน อุป ได, ชีวสฺส ยตฺตโก ปริจฺเฉโท ยาวชีว กําหนดเพียงใดแหงชีวิต ชอ เพียงไรแหงชีวิต. ยตฺตโก แปลวา เพียงใด เหมือนยาว จึงใหแทน ยาว ได. ศัพทที่ใชแทนอุปสัคในวิเคราะหไดดังนี้ :- สมีป แปลวา ใกล ใชแทน อุป, อภาว แปลวา ไมมี ใชแทน นิ และ อป, ศัพทอื่นนอก จากนี้ ถาไดความสมกับอุปสัคตัวใด ก็ใชแทนอุปสัคตัวนั้นได. อีกอยางหนึ่ง เอาอุปสัตประกอบขางหนาศัพทกิริยา ซึ่งเปน คํากลาง ๆ มี วตฺตติ เปนตน. สวนตัวนามนามประกอบไวขางหนา ศัพทกิริยานั้น แตจะประกอบเปนวิภัตติอะไรนั้น ตองแลวแตความ จะระบุ และถาศัพทกิริยาในวิเคราะหใด วิเคราะหนั้น ทานใหเติม อิติ ศัพท ซึ่งมีอรรถเปนเหตุ ตอทายวิเคราะหทุก ๆ วิเคราะห ตัว อยางเชน วาต+อนุวตฺตตีติ= อนุวาต แปลวา ตามลม ดังนี้. นิปาตปุพพกะนั้น ใชนิบาตนําหนา นิบาตที่ใชนําหนานั้น มัก ใชนิบาต ๔ หมวด คือ นิบาตบอกความกําหนด ๑ บอกอุปมา อุปมัย ๑ บอกที่ ๑ บอกเนื้อความตาง ๆ ๑ แตมิใชทุกตัวไป. นิบาตบอกความกําหนด ในวิเคราะหใช ยตฺตก แทน ยาว
  • 84. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 82 อุทาหรณเชน ชีวสฺส ยตฺตโก ปริจฺเฉทโท= ยาวชีว, ใช ตตฺตก แทน ตาว อุทาหรณเชน มหนฺตสฺส ตตฺตโก ปริจฺเฉทโท= ตาวมหนฺต, ใช กิตฺตก แทน กีว อุทาหรณเชน มหนฺตสฺส กตฺตาโก ปริจฺเฉโท = กีวมหนฺต เปนตน. นิบาตบอกอุปมาอุปไมย ใช ปฏิปาฏิ แทน ยถา อุทาหรณเชน วุฑฺฒาน ปฏิปาฏิ= ยถาวุฑฺฒ. นิบาตบอกที่และบอกเนื้อความตาง ๆ ไมตองใชศัพทอื่นแทน เพราะนิบาตเหลานี้ใชเปนประธานในวิเคราะหได, เมื่ออยูในวิเคราะห เรียงไวหลังนาม ซึ่งประกอบเปนฉัฏฐีวิภัตติ, แตเมื่ออยูในบทปลง ตัวนิบาตกลับอยูหนานาม ดังอุทาหรณวา ภตฺตสฺส ปจฺฉา=ปจฺฉาภตฺต, นครสฺส พหิ=พหินคร เปนตน . [อ. น. ] ถ. สมาสเหลาไหนบาง นิยมบทหลังเปนนปุงสกลิงคเอกวจนะ อยางเดียว ? ไฉนจะทราบไดวา เชนไรเปนสมาสไหน ? ต. สมาหารทิคุสมาส สมาหารทวันทวสมาส อัพยยีภาวสมาส นิยมบทหลังเปนนปุงสกลิงค เอกวจนะอยางเดียว.ทราบไดโดยความ นิยมตางกันแหงสมาสเหลานั้นดังนี้ : สมาหารทิคุ ตองมีสังขยาอยู ขางหนา บทหลังเปนประธาน, สมาหารทวันทวะ ใชนามนามลวน ตั้งแต ๒ ศัพทขึ้นไป เปนบทประธานทั้งสิ้น, อัพยยีภาวะ ตองมี อุปสัตหรือนิบาตอยูขางหนา และบทหนาเปนประธานของศัพทหลัง ดวย. [ ๒๔๖๙ ]. ถ. สมาสอะไรบาง ที่นิยมบทปลงเปนนปุงสกลิงค เอกวจนะ
  • 85. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 83 อยางเดียว ? จะทราบไดอยางไรวาเปนสมาสไหน ? ตอบใหมี อุทาหรณเทียบ. ต. สมาหารทิคุสมาส, สมาหารทวันทวสมาส, และอัพยยีภาว- สมาส, สมาหารทิคุ มีสังขยาอยูหนา ประธานอยูหลัง. สมาหาร- ทวันทวะ เปนประธานทั้งสิ้น. อัพยยีภาวะ มีอุปสัคหรือนิบาตอยูหนา และนิยมบทหนาเปนประธานของบทหลัง มีตัวอยางดังนี้ : สมาหารทิคุ อุทาหรณวา ตโย+โลกา=ติโลก. สมาหารทวันทวะ อุทาหรณวา สงฺโข น ปณฺฑโว จ = สงฺขปณฺฑว. อัพยยีภาวะ อุทาหรณวา นครสฺส+พหิ= พหินคร. [ ๒๔๗๖ ]. ถ. อัพยยีภาวสมาส ตางกับตัปปุริสสมาสอยางไร ? ยถาวุฑฺฒ แปลวา คนเจริญแลวอยางไร , อนุเถโร พระเถระนอย เปนสมาส อะไร ? ไฉนจึงวาอยางนั้น ? ต. ตัปปุริสสมาส มีบทหลังเปนประธาน ไมนิยมลิงคและ วจนะ, อัพยยีภาวสมาส มีบทหนาเปนประธานและเปนอุปสัคหรือ นิบาต บทหลังเปนนปุงสกลิงค เอกวจนะ. ยถาวุฑฺฒ เปนอัพยยีภาว- สมาส เพราะมีนิบาตอยูหนา และบทหลังเปนนปุงสกลิงค เอกวจนะ, แมบทหนาไมไดเปนประธาน ก็ไมเปนขอสําคัญที่จะทําลายความเปน อัพยยีภาวะได, เมื่อแปลโดยความวา ตามแก จะพึงเห็นชัดวา เปน อัพยยีภาวะแท. อนุเถโร เปนกัมมธารยสมาส, ไมใชอัพยยีภาวะ เพราะบทหลังผิดลักษณะดวย. [ ๒๔๕๙ ] ถ. สมาสที่มีอัพยยศัพทอยูหนา อยางไหนเรียกชื่ออยางไรบาง ?
  • 86. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 84 ต. ถาอัพยยศัพทที่อยูหนานั้น ใชเปนประธานของบทหลัง ทั้ง เปน นปุงสกลิงค เอกวจนะ ชื่ออัพยยีภาวสมาส, ถาเปนแตเพียง วิเสสนะ และไมใช น ศัพทดวย. บทหลังจะเปนลิงคอะไร วจนะอะไร ก็ตาม เรียกชื่อวา กัมมธารยสมาส, ถาเปน น ศัพท และเปนวิเสสนะ ดวย เรียกชื่อวา อุภยตัปปุริสสมาส, ถาไมไดเปนวิเสสนะ เรียกชื่อ วา นบุพพบทพหุพพิหิสมาส, ถาเปนสหศัพท เรียกชื่อวา สหบุพพบท- พหุพพิหิสมาส. [ ๒๔๗๒ ]. ถ. นิมฺมล เปนนามนาม เปนสมาสอะไร ? เปนคุณนาม เปน สมาสอะไร ? จงแสดงวิเคราะห. ต. นิมฺมล เปนนามนาม เปนอัพยยีภาวสมาส วิเคราะหวา มลสฺส+อภาโว = นิมฺมล. เปนคุณนาม เปนพหุพพิหิสมาส วิเคราะห วา นิกฺขนฺต มล ยสฺส ต นิมฺมล. [๒๔๖๔ ]. [ พหุพพิสมาส ] ถ. สมาสเชนไร เรียกวา พหุพพิหิสมาส ? แบงเปนกี่อยาง ? อะไรบาง ? ต. สมาสที่มีบทอื่นเปนประธาน เรียกวา พหุพพิหิสมาส แหง เปน ๖ ตามวิภัตติ คือ ทุติยาพหุพพิหิ ตติยาพหุพพิหิ จตุตถีพหุพิหิ ปญจมีพหุพพิหิ ฉัฏฐีพหุพพิหิ สัตตมีพหุพพิหิ. [ อ.น .] ถ. สังเกตอยางไร จึงจะทราบไดวา เปนพหุพพิหิ ? ต. ถาทานแปลไวดวย ก็สังเกตคําแปล คือ พหุพพิหิ ทาน นิยมใหแปลวา "มี" เมื่อเห็นคําแปลเชนนั้นเขา ก็ทราบไดทันทีวา
  • 87. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 85 เปนพหุพพิหิ เชนศัพทวา ิตเปโม [ชน] มีความรักตั้งอยูแลว เปนตน. ถาทานไมแปลไว เราตองคิดแปลเอง ถาศัพทบงความให แปลวา "มี" แลว ก็เปนพหุพพิหิ เมื่อทราบวาเปนพหุพพิหิแลว ประสงคจะใหทราบละเอียดลงไปอีกวา เปนพหุพพิหิอะไร จงแยก อนุบทแหงสมาสนั้นออก แลวลองตั้งวิเคราะหแหงสมาสใดแลว ไมไดความชัด ก็จงรูวาไมใชสมาสนั้น ถาไดความชัดตามวิเคราะห แหงสมาสใด จงรูวาเปนสมาสนั้น . [ อ. น. ]. ถ. ที่วาเปนพหุพพิหินั้น ๆ อยางแนนอนนั้น ถืออะไรเปนหลัก ? ประกอบเปนวิภัตติอะไร ก็พึงทราบวา เปนสมาสนั้น เพราะ ย ศัพท ในวิเคราะหมีรูปตาง ๆ กัน ตามชื่อสมาส เชน ทุติยาพหุพพิหิ เปน ย, ตติยพหุพพหิ เปน เยน, จตุตถีและฉัฏฐีพหุพพิหิ เปน ยสฺส, ปญจมีพหุพพิหิ เปน ยสฺมา , สัตตมีพหุพพิหิ เปน ยสฺมึ, เมื่อ ย ศัพทโยคนามใด ต ศัพทก็ตองโยคนามนั้น. [อ. น. ] ถ. ตุลยาธิกรณพหุพพิหิ กับ ภินนาธิกรณพหุพพิหิ ตางกัน อยางไร ? ต. ตางกันอยางนี้ ตุลยาธิกรณพหุพพิหิ มีศัพทนามศัพท ๑ ศัพทวิเสสนะที่เปนกิริยากิตกพวกอนัพยยะ โดยมากใชศัพทที่ลง ต ปจจัยศัพท ๑ มีลิงควจนะวิภัตติเสมอกัน เชน ิโต เปโม ยสฺส โส ิตเปโม [ ชโน], ิโต กับ เปโม มีลิงควจนะวิภัตติเสมอกัน
  • 88. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 86 คือเหมือนกัน. สวนภินนาธิกรณพหุพพิหิ เปนศัพทนามทั้ง ๒ ศัพท และมี วิภัตติไมเสมอกัน สวนวจนะและลิงคตางกันก็มี เหมือนกันก็มี เชน อุรสิ โลมานิ ยสฺส โส อุรสิโลโม [ พฺราหฺมโณ ], อุรสิ กับ โลมานิ มีลิงควจนะวิภัตติไมเสมอกัน คือ ตางกัน, มณิ กณฺเ ยสฺส โส มณิกณฺโ [ นาคราชา], มณิ กับ กณฺเ เปนลิงคและวจนะ เดียวกัน แตวิภัตติตางกัน. [ อ. น. ] ถ. พหุพพิหิทั้งสิ้น มีชื่อเรียกกี่อยาง ? อะไรบาง ? ทสพล เปนพหุพพิหิหรือเปนอะไร ? ตั้งวิเคราะหมาดู. ต. มีชื่อเรียก ๔ อยาง คือ ตุลยาธิกรณพหุพพิหิ ภินนา- ธิกรณพหุพพิหิ นบุพพบทพหุพพิหิ สหบุพบทพหุพพิหิ. ทสพล เปนฉัฏฐีตุลยก็ได วิเคราะหวา ทส พลานิ ยสฺส โส ทสพโล [ สตฺถา ], เปนสมาหารทิคุก็ได วิเคราะห ทส+พลานิ= ทสพล. [ ๒๔๖๙ ]. ต. ตุลยาธิกรณะ กับ ภินนาธิกรณพหุพพิหิสมาส ตางกัน อยางไร ? ขออุทาหรณมาเทียบดวย. ต. วิเคราะหแหงพหุพพิหิสมาส ถาบทประธานและวิเสสนะมี วิภัตติและลิงคเสมอ ตางแตอัญญบทที่ประธานแหงบทสมาส ชื่อตุลยาธิกรณพหุพพิหิ เชน อุทาหรณ ิตา สิริ ยสฺมึ โส ิตสิริ. ถาบทในวิเคราะหตางกันโดยวิภัตติ เรียกวา ภินนาธิกรณ- พหุพพิหิ เชน อุทาหรณวา อสิ หตฺเถ ยสฺส โส อสิหตฺโถ, ตาง
  • 89. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 87 กันอยางนี้. [ ๒๔๖๘]. ถ. ตุลยาธิกรณะ กับ ภินนาธิกรณพหุพพิหิสมาส ตางกัน อยางไร ? จงวิเคราะหมาใหดูดวย. ต. วิเคราะหแหงพหุพพิหิสมาส ถาบทประธานและบทวิเสสนะ มีวิภัตติและลิงคเสมอกัน ตางแตอัญญบทที่เปนประธานแหสมาส ชื่อตุลยาธิกรณพหุพพิหิ เชน อุทาหรณวา ปย สีล ยสฺมึ โส ปยสีโลฐ ถาบทในวิเคราะหตางกันโดยวิภัตติ เรียกวา ภินนาธิกรณ- พหุพพิหิ เชน อุทาหรณวา ฉตฺต ปาณิมฺหิ ยสฺส โส ฉตฺตปาณิ ตางกันอยางนี้ . [ ๒๔๗๑ ]. ถ. สมฺปนฺนสสฺสานิ เปนสมาสอะไร ? และเปนคุณของคนหรือ ประเทศ เปนสมาสอะไร ? สังเกตอยางไร จึงรูไดอยางนั้น ? ลอง ตั้งวิเคราะหมาดู. ต. สมฺปนฺนสสฺสานิ๑ เปนวิเสสนบุพพบท กัมมธารยะ, เปนคุณ ของคน เปนฉัฏฐีพหุพพิหิ, เปนคุณของประเทศ เปนสัตตมีพหุพพิหิ. รูไดโดยสังเกตความอยางนี้ สมฺปนฺนานิ สสฺสานิ หรือ สมฺปนฺนานิ จ ตานิ สสฺสานิ จาติ สมฺปนฺนสฺสานิ, สมฺปนฺนานิ สสฺสานิ ยสฺส โส สมฺปนฺนสสฺโส [ชโน ] , สมฺปนฺนานิ สสฺสานิ ยสฺมึ โศ สมฺปนฺนสสฺโส [ ปเทโส]. ถ. กตปฺปฏิสนฺถาโร เปนวิเสสนะของผูทํา เปนสมาสชื่อไร ? ตั้งวิเคราะหอยางไร ? เปนวิเสสนะของผูรับ เปนสมาสชื่อไร ? ตั้ง วิเคราะหอยางไร ? ๑. ถาประกอบวิภัตติเชนนี้แลว ใชเปนคุณของคนหรือของประเทศไมได เพราะ ผิดลิงคกัน ควรใหเปนคุณ ของ รฏ (แควน) หรือเขตฺต (นา) แลวตั้ง วิ.ให เปนพหุ. เชน สมฺปนนานิ สสฺสานิ เยส ตานิ สมฺปนฺนสสฺสานิ (รฏานิ) สมฺปนฺนานิ สสฺสานิ เยสุ ตานิ สมฺปนฺนสสฺสานิ (เขตฺตานิ) (อ.น .)
  • 90. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 88 ต. กตปฺปฏิสนฺถาโร เปนวิเสสนะของผูทํา เปนสมาสชื่อตติยา- พหุพพิหิ ตั้งวิเคราะหอยางนี้ กโต ปฏิสนฺถาโร เยน โส กตปฺปฏิ- สนฺถาโร. เปนวิเสสนะของผูรับ เปนจตุตถีพหุพพิหิ ตั้งวิเคราะห อยางนี้ กโต ปฏิสนฺถาโร ยสฺส โส กตปฺปฏิสนฺถาโร. [ ๒๔๕๗]" ถ. กตทณฺฑกมฺโม เปนวิเสสนะของศิษย เปนสมาสอะไร ? วิเคราะหอยางไร ? เปนวิเสสนะของอาจารย เปนสมาสอะไร ? วิเคราะหอยางไร ? ต. เปนวิเสสนะของศิษย เปนจตุตถีพหุพพิหิสมาส วิเคราะห วา กต ทณฺฑกมฺม ยสฺส โส กตทณฺฑกมฺโม. เปนวิเสสนะของ อาจารย เปนตติยาพหุพพิหิสมาส วิเคราะหวา กต ทณฺฑกมฺม เยน โส กตทณฺฑกมฺโม. [ ๒๔๖๑ ]. ถ. สมาสที่มีสังขยาอยูหนา นอกจากเปนทิคุสมาส จะทําให เปนสมาสอะไรไดอีกหรือไม ? ถาได จงยกตัวอยาง ตั้งวิเคราะห มาดู. ต. ทําใหเปนพหุพพิหิสมาสได อุทาหรณ ทส พลานิ ยสฺส โส ทสพโล. [๒๔๖๖ ]. ถ. ตามปกติ สมาสหนึ่งมีเพียง ๒ ศัพท [ ยกทวันทวะเสีย ] แตถามีตั้งแต ๓ ศัพทขึ้นไป เรียกวา สมาสอะไร ? และการตอบ สมาสชนิดนั้นวาเปนสมาสอะไรนั้น ถือเอาสมาสไหนเปนหลัก ? ขอ ตัวอยางดวย. ต. เรียกวา สมาสทอง คือ มีสมาสอื่นเปนทอง, การตอบ
  • 91. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 89 วาเปนสมาสอะไรนั้น ถือเอาสมาสที่สุดคือหลังเขาทั้งหมดเปนหลัก ตัวอยางเชน สปฺปนวนีตาทีนิ [ เภสชฺชานิ เภสัชทั้งหลาย ] มีเนยใส และเนยขนเปนตน วิเคราะหวา สปฺป จ นวนีตฺจ=สปฺปนวนีต เปนสมาหารทวันทวะ. สปฺปนวนีต อาทิ เสย ตานิ สปฺปนวนีตาทีนิ เปน ฉัฏฐีพหุพพิหิ, การตอบตองถือเอาสมาสหลังที่สุดวา เปน ฉัฏฐี- พหุพพิหิ มี สมาหารทวันทวะ เปนทอง. [ อ. น. ] ถ. สมฺปนฺนสทฺธมฺมปโท เปนบทคุณของ สตฺถา เปนสมาส อะไร ? วิเคราะหอยางไร ? ต. เปน ฉัฏฐีตุลยากธิกรณพหุพพิหิ มี ฉัฏฐีตัปปุริสสมาสเปน ทอง วิเคราะหวา สทฺธมฺมสฺส+ ปท=สทฺธมฺมปท ฉ. ตัป. สมฺปนฺน สทฺธมฺมปท ยสฺส โส สมฺปนฺนสทฺธมฺมปโท ฉ. พหุพ. [ ๒๔๖๓ ]. ถ. นีลุปฺปลสทีเภท แปลวากระไร ? เปนสมาสอะไร ? มีสมาส อะไรเปนทอง ? ตั้งวิเคราะหมาดู. ต. แปลวา วัตถุมีดอกไมมีดอกอุบาลเขียวเปนตน เปนประเภท เปนฉัฏฐีตุลยาธิกรณพหุพพิหิ มีวิเสสนบุพพบท กัมมธารยสมาส และ ฉัฏบีตุลยาธิกรณพหุพิหิ เปนทอง. วิเสสนบุพพบท วิเคราะห วา นีล+อุปฺปล = นีลุปฺปล. ฉัฏฐีตุลยาธิกรณพหุพพิหิ วิเคราะหวา นีลุปฺปล อาทิ ยสฺส ต นีลุปฺปลาทิ [ ปุปผ ]. ต เภท ยสฺส ต นีลุปฺปลาทิเภท. [ ๒๔๖๒ ]. ถ. หิรฺสุวณฺณาทิปูรา [ นิธิกุมฺภี ] วิสติขีณาสวสหสฺสปริ- วาโร [ พุทโธ] เปนสมาสอะไร ? จงตั้งวิเคราะหมาตามลําดับ.
  • 92. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 90 ต. หิรฺสุวณฺณาทิรูปา [ นิธิกุมฺภี] เปนตติยาตัปปุริสสมาส มีสมาหารทวันทวสมาส และฉัฏฐีพหุพพิหิสมาสเปนทอง ตั้งวิเคราะห ดังนี้ :- สมาหารทวันทวะ. หิรฺฺจ สุวณฺณฺจ = หิรฺสุวณฺณ. ฉัฏฐีพหุพพิหิ. หิรฺสุวณฺณ อาทิ เยส ตานิ หิรฺ- สุวณฺณาทีนิ [รตนานิ]. ตติยาตัปปุริสะ. หิรฺสุวณฺณาทีหิ ปูรา= หิรฺสุวณฺณาทิ- ปูรา [ นิธิกุมฺภี]. วีสติขีณาสวสหสฺสปริวาโร [ พุทฺโธ] เปน ฉัฏฐีพหุพพิหิสมาส มี ฉัฏฐีพหุพพิหิสมาส ฉัฏฐีตัปปุริสสมาส และสมาหารทิคุณสมาส เปนทอง ตั้งวิเคราะหดังนี้ :- ฉัฏฐีพหุพพิหิ. ขีณา อาสวา เยส เต ขีณาสวา [ ภิกฺขู ] ฉัฏฐีตัปปุริสะ. ขีณาสวาน สหสฺสานิ = ขีณาสวสหสฺสานิ. สมาหารทิคุ. วิสติ ขีณาสวสหสฺสานิ = วีสติขีณาสวสหสฺส. ฉัฏฐีพหุพพิหิ. วีสติขีณาสวสหสฺส ปริวาโร ยสฺส โส วีสติขีณาสวสหสฺสปริวาโร [ พุทฺโธ]. [ ๒๔๗๙ ]. ถ. นีลุปฺปลคพฺภสมานวณฺณา [ อุปฺปลวณฺณา เถรี ] กวาจะ สําเร็จรูปเปนอยางนี้ จะตองผานสมาสชื่ออะไรบาง ? จงตั้งวิเคราะห มาโดยลําดับ. ต. ตองผาน วิเสสนบุพพบท กัมมธารยะ ฉัฏฐีตัปปุริสะ ตติยา- ตัปปุริสสะ และฉัฏฐีตุลยาธิกรณพหุพพิหิสมาส. มีวิเคราะหโดยลําดับ
  • 93. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 91 ดังนี้ :- วิเสสนบุพพบท. นีล อุปฺปล = นีลุปฺปล. ฉัฏฐีตัปปุริส. นีลุปฺปลสฺส คพฺภ= นีลุปฺปลคพฺภ. ตติยาตัปปุริสะ. นีลุปฺปลคพฺเภน สมาโน = นีลุปฺปลคพฺภสมาสโน [ วณฺโณ ]. ฉัฏฐีตุลยาธิกรณะ. นีลุปปลคพฺภสมาโน วณฺโณ ยสฺสา สา นีลุปฺปลคพฺภสมานวณฺณา. [ ๒๔๘๐ ]. ถ. ปฺจสติภิกฺขุวตฺถุ แปลวาอยางไรไดบาง ? แปลอยางนั้น เปนสมาสอะไรบาง ? ตั้งวิเคราะหมาดู. ต. แปลวา เรื่องแหงภิกษุมี ๕๐๐ รูป หรือเรื่องแหงภิกษุมี ๕๐๐ รูปเปนประมาณ. แปลอยางตน เปน ฉัฏฐีตัปปุริสะ มีฉัฏฐีตุลยา- ธิกรณพหุพพิหิ และวิเสสนบุพพบท เปนทอง วิเคราะหดังนี้ :- ฉัฏฐีตุลยาธิกรณะ. ปฺจ สตานิ เสย เต ปฺจสตา (ภิกฺขู). วิเสสนบุพพบท. ปฺจสตา+ภิกฺขู= ปฺจสตภิกฺขู. ฉัฏฐีตัปปุริสะ. ปฺจสติภิกฺขูน วตฺถุ= ปฺจสติภิกฺขุวตฺถุ. แปลอยางหลัง เปน ฉัฏฐีตัปปุริสสสมาส มีสมาหารทิคุสมาส ฉัฏฐีตุลยาธิกรณะ และ วิเสสนบุพพบท เปนทอง วิเคราะหดังนี้ :- สมาหารทิคุ. ปฺจ+สตานิ = ปฺจสตง ฉัฏฐีตุลยาธิกรณะ. ปฺจสต มตฺต เยส เต ปฺจสตมตฺา. (ภิกฺขู). วิเสสนบุพพบท. ปฺจสตมตฺตา+ภิกฺขู= ปฺจสติภิกขู.
  • 94. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 92 ฉัฏฐีตัปปุริสะ. ปฺจสติภิกขูน วตฺถุ ปฺจสตภิกฺขุวตฺถุ [ อ. น. ]. ถ. นบุพพบทพหุพพิหิ กับ อุภยตัปปุริสะ ซึ่งมี ตทัสสัตถิตัทธิต เปนทอง แผกกันอยางไรหรือไม ? จงยกตัวอยาง ตั้งวิเคราะห ประกอบกับคําเฉลย. ต. แผกกัน นบุพพบทพหุพพิหิ ไมมีปจจัย เชน อนาลโย วิเคราะหวา นตฺถิ ตสฺส อาลโยติ อนาลโย. อุภยตัปปุริส ซึ่งมี ตทัสสัตถิตัทธิต เปนทอง มีปจจัยเปนเครื่องหมาย เชน อนเปกฺขี. อภยตัปปุริสะ วิเคราะหวา อเปกฺขา อสฺส อติถีติ อเปกฺขี. อุภยตัปปุริสะ วิเคราะหวา น อเปกฺขี อนเปกฺขี. [ ๒๔๖๗ ]. ถ. สปุตฺโต กับ อปุตฺตโก เปนสมาสชื่ออะไร ? ขอวิเคราะห ทั้ง ๒ ศัพท. ต. สปุตฺโต ชื่อวา สหบุพพบทพหุพพิหิสมาส วิเคราะหวา สห ปุตฺเตน โส วตฺตีต สปุตฺโต (ปตา). อปุตฺตโก ชื่อวา นบุพพบท- พหุพพิหิสมาส วิเคราะหวา นตฺถิ ตสฺส ปุตฺตาติ อปุตฺตโก. [ ๒๔๖๕ ]. [ หมวดเบ็ดเตล็ด ] ถ. บทปลงก็ดี อัญญบทก็ดี มีนิยมอยางไร ? จงอธิบาย. ต. นิยมลิงค วจนะ วิภัตติ คือ บทปลงเปนลิงค วจนะ วิภัตติ ใด อัญญบทก็ตองเปนลิงค วจนะ วิภัตตินั้นใหตรงกันเสมอไป จึง จะใชได ถาผิดลิงค วจนะ วิภัตติกัน ก็ใชไมได ตัวอยางเชน :- ปุงลิงค รุฬฺหลโต [ รุกฺโข ตนไม ] มีเถาวัลลขึ้นแลว.
  • 95. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 93 อิตถีลิงค รุฬฺหลตา [ สาลา ศาลา ] มีเถาวัลลขึ้นแลว. นปุงสกลิงค รุฬฺหลต [ฆร เรือน ] มีเถาวัลลขึ้นแลว. [ อ. น.]. ถ. สมาสไหนบาง ที่มีการบังคับใหมีลิงค วจนะ วิภัตติ เสมอ กัน ? ต. วิเสสนบุพพบท ๑ วิเสสนุตตรบท ๑ วิเสสนโนภยบท ๑ ทิคุณสมาสเวนสังขยาบางอยาง ๑ ตุลยาธิกรณพหุพพิหิ ๑ สมาสคุณ ทั้งสิ้น บทปลงตองมีลิงค วจนะ วิภัตติ เหมือนตัวประธาน. [ อ. น.] ถ. สมาสทั้งหมด สมาสไหนเปนนามลวน เปนคุณลวน เปน ทั้งนามทั้งคุณ ? ต. ทิคุสมาส ทวันทวสมาส เปนนามลวน, พหุพพิหิ เปนคุณ ลวน. กัมมธารมสมาส ตัปปุริสสมาส อัพพยีภาวสมาส เปนไดทั้ง นามทั้งคุณ. [ อ. น. ]. ถ. สมาสที่มีนิบาตนําหนา เปนไดแตอัพยยีภาวสมาสเทานั้น หรือ ? หรือเปนสมาสอื่นก็ได ? จงจาระไนมาดู. ต. ไมใชเปนไดแตอัพยยีภาวสมาสเทานั้น, เปนสมาสอื่นก็ได คือ เปนอุภยตัปปุริสสมาสก็ได เชน อุปตฺตโก [ ชนนี้ ] มิใช พราหมณ, เปน นบุพพบทพหุพพิหิก็ได เชน อปุตฺตโก [ชนนี้ ] มีบุตร หามิได คือไมมีบุตร, เปน สหบุพพบทพหุพพิหิก็ได เชน สปุตฺโต [บิดา] เปนไปกับดวยบุตร. [ อ. น. ]. ถ. ปฺจทาโส ปฺจทาสา ปฺจทาส เปนทิคุสมาสทั้งหมด
  • 96. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 94 หรือศัพทไหน เปนสมาสอะไร ? ต. ปฺจทาโส เปน สมาหารทิคุ ไมได เพราะไมเปนรูป นปุง- สกลิงค เอกวจนะ, เปน อสมาหารทิคุ ก็ไมได เพราะไมเปนพหุวจนะ ตามเนื้อความ, เมื่อเปนเชนนี้ ตองเปน ฉัฏฐีตุลยาธิกรณพหุพพิหิ วิเคราะหวา ปฺจ ทาสา ยสฺส โส ปฺจทาโส [ สามิโก]. ปฺจทาสา เปน อสมาหารทิคุ ได วิเคราะหวา ปฺจ+ทาสา =ปฺจทาสา. และเปน ฉัฏีตุลยาธิกรรพหุพพิหิ ไดอีก วิเคราะหวา ปฺจ ทาสา ยสฺสา สา ปฺจทาสา [ อิตฺถี]. ปฺจทาส เปน สมาหารทิคุ ได วิเคราะหวา ปฺจ+ทาสา = ปฺจทาส. [ อ. น. ]. ถ. มหาโคโณ สตฺตวโร เปนสมาสอะไรไดบาง ? วิเคราะห อยางไร ? ต. มหาโคโณ ถาแปลวา โคผูใหญ เปนวิเสสนบุพพบท กัมมธารยะ วิเคราะหวา มหนฺโต+โคโณ= มหาโคโณ, ถาแปลวา มีโคผูใหญ เปนฉัฏฐีและสัตตมี ตุลยาธิการพหุพพิหิ วิเคราะหวา มหนฺโต โคโณ ยสฺส โส มหาโคโณ [ กสโก ชาวนา ], มหนฺโต โคโณ ยสฺมึ โส มหาโคโณ [ คาโม บาน ]. สตฺตวโร ถาแปลวา สัตวประเสริฐ เปนวิเสสนุตตาบท กัมม- ธารยะ วิเคราะหวา สตฺโต+วโร= สตฺตวโร, ถาแปลวา มีสัตว ประเสริฐ เปนฉัฏฐีและสัตตมี ตุลยาธิกรณพหุพพิหิ วิเคราะห ก็เชนเดียวกันมหาโคโร ตางแตบทวิเสสนะอยูหลังเทานั้น.
  • 97. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 95 ถ. สมาสที่มีสังขยานําหนา เปนทิคุณสมาสอยางเดียว หรืออาจ เปนสมาสอื่นก็ได ? ถาเปนได เปนสมาสอะไร ? จงหาตัวอยางมา แสดงดวย. ต. ไมใชเปนทิคุสมาสอยางเดียว, เปน พหุพพิหิ ก็ได เชน จตุมุโข [ ปาสาโท ปราสาท] มีมุข ๔ เปนฉัฏฐีตุลยาธิการพหุพพิหิ วิเคราะหวา จตฺตาริ มุขาทิ ยสฺส โส จตุมุโข. [ อ. น. ]. ถ. ขตฺติยมาโย สทฺทสฺา นอกจากเปนสัมภาวนบุพพบท กัมมธารยะแลว จะยักยายใหเปนสมาสอื่นไดหรือไม ? ถาได เปน สมาสอะไร ? มีวิเคราะหอยางไร ? ต. ได. ขตฺติยมาโน ถาแปลวา มานะ แหงกษัตริย เปน ฉัฏฐี ตัปปุริสะ วิเคราะหวา ขตฺติยสฺส+มาโน= ขตฺติยมาโน, ถาแปลวา มีมานะเพียงดังมานะแหงกษัตริย เปนฉัฏฐีอุปมาพหุพพิหิ วิเคราะหวา ขตฺติยสฺส มาโน อิว มาโน ยสฺส โส ขตฺติยมาโน [ ชโน ]. สทฺทสฺา ถาแปลวา ความสําคัญในเสียง เปน สัตตมีตัปปุริสะ วิเคราะหวา สทฺเท+สฺา=สทฺทสฺา, ถาแปลวา มีความ สําคัญในเสียง เปนฉัฏฐีภินนาธิกรณพหุพพิหิ วิเคราะหวา สทฺเท สฺา ยสฺสา สา สทฺทสฺา [ อิตฺถี]. [ อ. น. ] ถ. เอกปุคฺคโล เปนวิเสสนะ ของ คาโม เปนสมาสอะไร ? แปลวากระไร ? วิเคราะหอยางไร ? ต. เปนสัตตมีตุลนาธิกรณพหุพพิหิ แปลวา มีบุคคลคนเดียว วิเคราะหวา เอโก ปุคฺคโล ยสฺมึ โส เอกปุคฺคโล [ คาโม]. [ อ. น. ].
  • 98. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 96 ถ. สมฺปนฺนสสฺสานิ หตฺถจฺฉินฺโน แปลวากระไรไดบาง ? แปล อยางนั้นเปนสมาสอะไร ? วิเคราะหอยางไร ? ต. สมฺปนฺนสสฺสานิ ถาแปลวา ขาวกลาถึงพรอมแลว เปน วิเสสนบุพพบท กัมมธารยะ วิเคราะหวา สมฺปนฺนานิ+สสฺสานิ = สมฺปนฺนสสฺสานิ. ถาแปลเปนวิเสสนะของ เขตฺตานิ นาทั้งหลาย มีขาวกลาถึงพรอมแลว เปนสัตตมีตุลยาธิกรณพหุพพิห วิเคราะหวา สมฺปนฺนานิ สสฺสานิ เยตุ ตานิ สมฺปนฺนสสฺสานิ. หตฺถจฺฉินฺโน ถาแปลวา มือขาดแลว เปนวิเสสนุตตรบท กัมมธารยะ วิเคราะหวา หตฺโถ+ฉินฺโน = หตฺถจฺฉินฺโน. ถาแปลเปน วิเสสนะของ ปุคฺคโล แปลวา มีมือขาดแลว เปนฉัฏฐีตุลยาธิกรณ- พหุพพิหิ วิเคราะหวา หตฺโถ ฉินฺโน ยสฺส โส หตฺถจฺฉินฺโน. [อ. น. ] ถ. อินฺทสโร แปลวา เสียงแหงพระอินทร บาง มีเสียงเพียง ดังเสียงแหงพระอินทร บาง ตองการทราบวา อยางไหนเปนสมาส อะไร ? วิเคราะหอยางไร ? ต. อยางตนเปนฉัฏฐีตัปปริสะ วิเคราะหวา อินฺทสฺส+สโร = อินฺทสโร. อยางหลังเปนฉัฏฐีอุปมาพหุพพิหิ วิเคราะห อินฺทสฺส สโร อิว สโร ยสฺส โส อินฺทสโร [ นโร ]. [ อ.น .]. ถ. เอกรตฺติวาโส ตามแบบทานวา เปนฉัฏฐีภินนาธิกรณ- พหุพพิหิ ถาจะยักแปลเปนสมาสอื่นบาง จะไดไหม ? ถาได จงแปล และตั้งวิเคราะหมาดู. ต. ได. เปนทุติยาตัปปุริสะมีอสมาหารทิคุเปนทอง วิเคราะหวา
  • 99. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 97 เอกา+รตฺติ=เอกรตฺติ ราตรีหนึ่ง อสมาหารทิคุ, เอกรตฺตึ+วาโส = เอกรตฺติวาโส การอยูสิ้นราตรีหนึ่ง ทุติยาตัปปุริสะ [ อ. น. ]. ถ. พฺยาสตฺโต ผูของในอารมณตาง ๆ เปนสมาสอะไร ? มีวิเคราะหอยางไร ? ต. เปนสัตตมีตัปปุริสะ มีวิเสสนบุพพบท กัมมธารยะ เปนทอง วิเคราะหวา วิวิธ+อารมฺมณ= พฺยารมฺมณ วิเสสนบุพพบท กัมมารยะ คือ ลบบทวิเสสนะ เหลือไวแตอักษรตัวหนา คือ วิ แปลง ว เปน พ, อิ เปน ย สําเร็จรูปเปน พฺย, พฺยารมฺมเณ+อาสตฺโต=พฺยาสตฺโต [ นโร] เปนสัตตมีตัปปุริสะ, ลบ อารมฺมณ เหลือไวแต พฺย, จึงมีรูป สําเร็จเปนอยางนั้น. [ อ. น. ] [ ตัทธิต ] ก. ศัพทเชนไรเรียกวาศัพทตัทธิต ? ตางจากศัพทสมาสอยางไร ? ต. ศัพทที่ประกอบดวยปจจัยหมูหนึ่ง สําหรับใชแทนศัพท เพื่อ ทอนศัพทใหสั้นเขา เชนศัพท ๒ ศัพท คงไวศัพทหนึ่ง อีกศัพทหนึ่งใช ปจจัยแทน เมื่อใชปจจัยแทนแลว ก็ลบเสียได เชน สฺยาเม+ชาโต แปลวา เกิดในสยาม, คงไวแต สฺยาม ลบ ชาต เสีย ลง ณิก ปจจัย แทน สําเร็จรูปเปน สฺยามิโก ก็แปลไดความอยางเดียวกัน เรียกวา ตัทธิต . ตางจากศัพทสมาส เพราะตัทธิตคงเหลือปรากฏรูปศัพทอยู เพียงหนึ่ง และมีปจจัยใชแทนศัพทหลังที่ลบแลว เชน สฺยามิโก เปนตน, สวนศัพทสมาส ไมไดใชปจจัยแทนศัพท เปนเพียงแตลบ
  • 100. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 98 ิวิภัตติของศัพทหนาแลวยอเขากัน เชน สฺยาเม+ชาโต ถายอเปน สมาส ก็มีรูปดังนี้ คือ สฺยามชาโต หาเปนรูป สฺยามิโก ไม, อีก อยางหนึ่ง ศัพทสมาสไมลบวิภัตติศัพทหนา ยอเขาศัพทหลังทั้ง ๆ มีวิภัตติปรากฏอยู เชน ทูเรนิทาน เปนตน ตางกันดังนี้ . [ อ. น. ]. ถ. ศัพทตัทธิต ตางจากศัพทนามกิตกอยางไร ? ภิกฺขุ ภิกฺโข เปนศัพทตัทธิตหรือกิตก ? จงแปลและตั้งวิเคราะหมาดู. ต. ศัพทตัทธิตลงปจจัยปรุงขึ้นจากศัพทที่เปนนาม, ศัพทนาม- กิตกปรุงขึ้นจากธาตุ. ภิกฺขุ แปลวา ผูขอโดยปกติ ปรุงจาก ภิกฺข ธาตุ ลง รู ปจจัย วิเคราะหวา ภิกฺขติ สีเลนาติ ภิกฺขุ [ คนใด ] ยอมขอ โดยปกติ เหตุนั้น [ คนนั้น ] ชื่อวาผูขอโดยปกติ. ภิกฺโข ปรุงจากศัพทนามวา ภิกฺขา ลง ณ ปจจัย วิเคราะหวา ภิกฺขาน+ สมฺโห=ภิกฺโข แปลวา ประชุมแหงขาวทั้งหลาย ชื่อ ภิกฺโข . [ ๒๔๗๔] ถ. ศัพทตัทธิต แจกวิภัตติไดหรือไม ? ปฺโ เปนศัพทตัทธิต หรือไมใช ? เพราะเหตุไร ? ต. ที่เปนสามัญญตัทธิต และ ภาวตัทธิต แจกวิภัตติได, ที่เปน อัพยยตัทธิต แจกวิภัตติไมได, ปฺโ เปนศัพทตัทธิต เพราะลง ณ ปจจัย ในตทัสสัตถิตัทธิต วิเคราะหวา ปฺา อสฺส อตฺถีติ ปฺโ. [ ๒๔๖๓ ]. ถ. เพื่อประโยชนอะไร จึงใชปจจัยหมูนี้เขาประกอบกับศัพท ตาง ๆ ? ต. เพื่อประโยชนจะยอคําพูดใหสั้นเขา เชนคําวา ขามดวยเรือ
  • 101. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 99 ตองประกอบศัพทวา นาวาย ตรติ, แตเมื่อใชปจจัยแทนศัพทเสีย ศัพทหนึ่ง คือ ตรติ แลว สําเร็จรูปเปน นาวิโก เชนนี้ ก็ไดความ เทา ๒ ศัพท ทําคําพูดใหสั้นไมรุงรังเยิ่นเยอ. [ อ.น. ]. ถ. ปจจัยกิตกกับปจจัยตัทธิต ใชตางกันอยางไร ? สรณีย เปนตัทธิตหรือกิตก ? มีที่กําหนดอยางไร ? ต. ปจจัยกิตก ลงปรุงธาตุ, ปจจัยตัทธิต ลงปรุงนาม. สรณีย เปนตัทธิตก็ได. เปนกิตกก็ได, ถาเปนนามศัพท เปนตัทธิต, ถาเปน กิริยาศัพท เปนกิตก. [ ๒๔๖๔ ]. ถ. ปูชนีโย เปนศัพทตัทธิตก็ได เปนกิตกก็ได จะสังเกต อยางไรวา ที่เชนไร ควรใชเปนศัพทตัทธิตหรือกิตก ? ต. ปูชนีโย จะแปลเปนตัทธิตวา ผูควรซึ่งอันบูชา หรือจะ แปลเปนกิตกวา ผูอันบุคคลพึงบูชา ก็ไดความอยางเดียวกันวา ผู ควรบูชา เพราะฉะนั้น ถาเปนนามศัพท จะเปนตัทธิหรือกิตกก็ได แตโดยมาก ใชเปนตัทธิต ถาเปนกิริยาศัพท ตองเปนกิตก. [ ๒๔๖๑ ]. ถ. โภชก โภคี เปนศัพทตัทธิตหรือกิตก ? ต. โภชโก ปรุงขึ้นจาก ภุชุ ธาตุ ณฺวุ ปจจัย เปนนามกิตก, โภคี ปรุงขึ้นจากบทนาม โภค อีก ปจจัย เปนตัทธิต. [ ๒๔๗๐ ]" ถ. ตัทธิตทั้งสิ้น ทานนิยมบทปลง เปนลิงควจนะอะไร ? ต. ตัทธิตที่เปนคุณ บทปลง เปนได ๓ ลิงคและทั้ง ๒ วจนะ ตามตัวประธาน คือตัวประธานเปนลิงค วจนะอะไร ก็ตองเปนลิงค
  • 102. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 100 วจนะนั้น ตัทธิตที่เปนนาม โคตตตัทธิต บทปลงเปนได ๓ ลิงค เอกวจนะ. สมุหตัทธิตที่ลง กณฺ ณ ปจจัย บทปลงเปนปุงลิงค เอกวจนะ, สมุหตัทธิตและภาวตัทธิที่ลง ตา ปจจัย บทปลงเปน อิตถีลิงค เอกวจนะ, ภาวตัทธิต นอกจากที่ลง ตา ปจจัยแลว บท ปลงเปน นปุงสกลิงค เอกวจนะทั้งสิ้น. สวน วิภาคตัทธิต บทปลง เปน ตติยาวิภัตติ เอกวจนะ อัพพยตัทธิต มีอรรถลงในประการ ไม เปนวิภัตติ และวจนะไร ๆ เพราะเปนพวกอัพยยศัพท . [ อ. น. ] ถ. ปจจัยตัทธิต ใชประกอบกับศัพทพวกไหนไดบาง ? ของให ชักตัวอยางมาดวย. ต. ประกอบกับศัพทหลายพวก คือ นามนาม เชน วาสิฏโ เหลากอแหงวาสิฏฐะ พวก ๑, คุณนาม เชน นีลตฺต ความเปน แหงของเขียว พวก ๑. สัพพนาม เชน สพฺพถา ประการทั้งปวง พวก ๑, ศัพทสังขยา เชน ทุติโย ติก เอกธา พวก ๑, อัพยยศัพท เชน ปจฺฉิโม พวก ๑, ศัพทนามกิตก เชน คมนตา ความเปนแหงการไป, ปาจกตฺต ความเปนแหงคนหุง พวก ๑, ศัพทกิริยากิตกพวก อนัพยยะ เชน กตตฺต ความเปนแหงกิจอันบุคคลทําแลว, คตตฺต ความเปนแหงชนผูไปแลว พวก ๑, และศัพทอาขยาตมีบางบางตัว เชน อตฺถิตา ความเปนแหงวัตถุมีอยู, นตฺถิตา ความเปนแหงวัตถุ ไมมีอยู. [ อ.น.] ถ. ตัทธิต โดยยอมีเทาไร ? โดยพิสดารมีเทาไร ? อะไรบาง ? ต. โดยยอมี ๓ คือ สามัญญตัทธิต ภาวตัทธิต อัพยตัทธิต.
  • 103. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 101 โดยพิสดารมี ๑๕ คือ สามัญญตัทธิต ทานแบงเปน ๑๓ คือ โคตต- ัตัทธิต ตรตยาทิตัทธิต ราคาทิตัทธิต ชาตาทิตัทธิต สมุหตัทธิต ฐานตัทธิต พหุลตัทธิต เสฏฐตัทธิต ตทัสสัตถิตัทธิต ปกติตัทธิต สังขยาตัทธิต ปุณณตัทธิต วิภาคตัทธิต. แตในคัมภีรศัพทศาสตร ทั้งหลาย ทานแบงเปน ๑๕ คือเติม อุปมาตัทธิต และนิสสิตตัทธิต เขาดวย ถารวม ๒ ตัทธิตนี้เขาดวยก็เปน ๑๗, แต ๒ ตัทธิตนี้ไมได ใชทั่วไป จึงมิไดมีอธิบายไวในบาลีไวยากรณ. [ อ. น.]. ถ. ยกวิภาคตัทธิตในสามัญญตัทธิต ๑๓ ออกเสีย ตัทธิตไหน เปนนามอะไร ? ต. โคตตตัทธิตเปน นามนามก็ได คุณนามก็ได, ตรตยาทิตัทธิต ราคาทิตัทธิต ชาตาทิตัทธิต ฐานตัทธิต พหุลตัทธิต เสฏฐตัทธิต ตทัสสัตถิตัทธิต ปกติตัทธิต ปูรณตัทธิค เหลานี้ เปนคุณนาม, สมุหตัทธิต และ ภาวตัทธิต เปนนามนาม, สังขยาตัทธิตตามวิเคราะห ในแบบ เปนคุณนาม แตมักใชเปนนามนาม. [ ๒๔๖๗ ] ถ. ปจจัยตัทธิตอะไรบาง ที่ลงในศัพทแลว เปนนามนาม ? จงอธิบายมา. ต. ปจจัยที่ลงในโคตตตัทธิต เปนนามนามก็ได เปนคุณนาม ก็ได, ที่ลงในสมุหตัทธิต และภาวตัทธิต เปนนามนามอยางเดียว ที่ลงในสังขยาตัทธิต ในแบบเปนคุณนาม แตมักใชเปนนามนาม. [ ๒๔๗๓ ]
  • 104. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 102 ถ. ปจจัยอะไรบาง ที่ลงในศัพทแลว เปนนามนาม ? จงชัก ตัวอยาง. ต. ปจจัยในโคตตัทธิต เชน วาสิฏโ เปนตน ๑, ปจจัยใน สมุหตัทธิต เชน มานุสโก มานุโส คามตา ๑, ปจจัยในภาวตัทธิต เชน จนฺทตฺต ปณฺฑิจฺจ ปุถุชฺชนตฺตน มุทุตา เวสม รามณียก ๑. [ ๒๔๖๐ ]. [ โคตตตัทธิต ] ถ. โคตตตัทธิต ที่ไดชื่อเชนนั้น เพราะอะไร ? ต. เพราะใชปจจัยแทน โคตฺต ศัพท หรือศัพทที่มีเนื้อความ อยางเดียวกันกับ โคตฺต เชน อปจฺจ ศัพท ที่แปลวา เหลากอ เปนตน. [อ. น. ]. ถ. ในโคตตตัทธิตนี้ ใชปจจัยแทนศัพทกี่ตัว ? อะไรบาง ? ขอดูตัวอยาง. ต. มี ๘ ตัว คือ ณ ณายน ณาน เณยฺย ณิ ณิก ณว เณร. ณ ปจจัย เชน โคตโม, ณายน ปจจัย เชน กจฺจายโน, ณาน ปจจัย เชน โมคฺคลฺลาโน, เณยฺย ปจจัย เชน ภาคิเนยฺโย ณิ ปจจัย เชน วารุณิ, ณิก ปจจัย เชน สากฺยปุตฺติโก, ณว ปจจัย เชน มาณโว, เณร ปจจัย เชน สามเณโร. [ อ. น. ]. ถ. ปจจัยสําหรับตัทธิตนี้ มีถึง ๘ ตัว เมื่อจะนําไปใชประกอบ กับศัพท จะตองนําไปทั้งหมด หรือจะแบงใชตัวใดตัวหนึ่ง ? ต. ไมตองนําไปประกอบทั้งหมด พึงเลือกใชแตตัวใดตัวหนึ่ง
  • 105. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 103 ตามที่เห็นวาเหมาะกับศัพทนั้น ๆ หรือตามที่ทานนิยม ที่มีไวหลาย ตัวเชนนั้น ก็เพื่อใหเลือกใชไดสะดวก และใหครบตามภาษานิยม ที่พูดกัน . [ อ. น.]. ถ. เมื่อปจจัยประกอบกับศัพทแลว จะทราบไดอยางไรวา ศัพทนี้ประกอบกับปจจัยตัวนั้น ๆ ต. จะทราบได ตองสังเกตที่ทายศัพท และตองทราบศัพทเดิม กอน เชน กจฺจายโน ศัพทเดิมเปน กจฺจ, เมื่อแยก กจฺจ ออกแลว คงเหลือแต ณายน ซึ่งเปนปจจัย ก็ทราบไดวา กจฺจายน ลง ณายน ปจจัย เพราะ ณ เมื่อประกอบปจจัยกับศัพทแลว ทานใหลบเสีย เหลือไวแตสระที่ ณ อาศัย เมื่อทราบศัพทเดิมแลว ก็ทราบปจจัยได หรือเมื่อทราบปจจัยแลว ก็ทราบศัพทเดิมไดเหมือนกัน. [อ. น. ]. ถ. วิธีตั้งวิเคราะหแหงโคตตตัทธิตนี้ ทําอยางไร ? จงแสดง ใหเห็นชัด. ต. วิธีตั้งวิเคราะหนั้น ทานใหประกอบศัพทเดิมเปนฉัฏฐีวิภัตติ เอกวจนะ แลวประกอบศัพทที่ใชแทน โคตฺต ศัพท เปนปฐมาวิภัตติ ตามลิงคของตนเรียงไวหลังศัพทเดิม, ในโคตตตัทธิต ทานใช อปจฺจ ที่แปลวา เหลากอ แทน โคตฺต ศัพท ตัวอยางเชน สมณสฺส อปจฺจ สําเร็จรูปเปน สามเณโร แปลไดความเทากับบทวิเคราะห วา เหลา กอแหงสมณะ, อปจฺจ นั้น แมมีอยูในบทวิเคราะหก็จริง แตไม ปรากฏในบทสําเร็จ เพราะลบ อปจฺจ เสีย ใชปจจัยแทน, เฉพาะ ัศัพท สามเณโรนี้ ใช เณร ปจจัยแทน อปจฺจ ศัพท. อนึ่ง การ
  • 106. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 104 จะลงปจจัยที่ทายศัพทใด ตองลบวิภัตติที่ประกอบอยูกับศัพทนั้นเสีย กอน ใหเหลืออยูแตรูปเดิมจริง ๆ เชน สมณสฺส ตองลบ ส วิภัตติ เหลืออยูแต สมณ ซึ่งเปนรูปเดิม แลวจึงประกอบปจจัยได จะลง ปจจัยทายศัพทที่มีวิภัตติประกอบอยูไมได. [ อ. น.]. ถ. ณ ปจจัยเมื่อจะประกอบกับศัพท ทานใหลบ ณ เสีย ครั้น ลบ ณ แลว ก็เปนอันแลวกัน หรือมีใหเปลี่ยนแปลงอยางไรอีก ? ต. เมื่อลบ ณ แลว ถาสระอยูหนาศัพทเปนรัสสะลวน ไมมี พยัญชนะสังโยคอยูเบื้องหลัง ตองพฤทธิ คือ ทีฆะ อ เปน อา, วิการ อิ เปน เอ, อุ เปน โอ, เวนแตสระที่อยูหนาศัพทเปน รัสสะ มี พยัญชนะสังโยคอยูเบื้องหลัง หรือเปน ทีฆะ ไมตองพฤทธิ ลบ ณ แลวเปนอันแลวกัน, สวนสระที่ ณ อาศัย และสระพยัญชนะอื่น ๆ ที่เหลืออยู ใหประกอบกับศัพทไดทีเดียว ตัวอยางเชน :- ภคินิ ลง เณยฺย ปจจัย เมื่อลบ ณ แลว ตองทีฆะสระที่อักษร ตัวหนาอาศัย คือ อ เปน อา แลวนํา เ-ยย ไปประกอบกับ ภาคินิ สําเร็จรูปเปน ภาคิเนยฺโย แปลวา เหลากอแหงพี่นองหญิง. วิธวา ลง เณร ปจจัย ลบ ณ แลว ตองวิการสระที่อักษร ตัวหนาอาศัย คือ อิ เปน เอ, แลวนํา เ-ร ไปประกอบกับ เวธวา สําเร็จรูปเปน เวธเวโร แปลวา เหลากอแหงแมหมาย. อุปกุ ลง ณว ปจจัย ลบ ณ แลว ตองวิการสระที่อักษรตัว หนาอาศัย คือ อุ เปน โอ, แลวนํา -ว ไปประกอบกับโอปกุ สําเร็จ รูปเปน โอปกโว แปลวา เหลากอแหงอุปกุ.
  • 107. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 105 ทกฺข ลง ณิ ปจจัย ลบ ณ แลว เอา อิ ที่เหลือประกอบกับ ทกฺข เปน ทกฺขิ เฉพาะศัพทนี้ เมื่อลบ ณ แลว ไมตองพฤทธิหรือ วิการ เพราะ ทกฺ เปนพยัญชนะสังโยค. โคตม ลง ณ ปจจัย ลบ ณ แลว เอา อ ไปประกอบกับ โคตม ก็คงเปนรูปเดิม ไมตองเปลี่ยนแปลง เพราะ โค เปน ทีฆะ สระอยูแลว.[ อ. น. ]. ถ. ภิกฺขุ กับ สามเณโร เปนบทอะไร ? อยางไหน มีมูลเดิม อยางไร ? จงแสดงใหตลอดสาย. ต. ภิกฺขุ เปนบทกิตก, สามเณโร เปนบทตัทธิต, ภิกขุ เปน กัตตุสาธนะ ลงในอรรถแหง ตัสสีล ภิกฺข ธาตุ รู ปจจัย ไมลบที่สุด ธาตุ รัสสะ อู เปน อุ ลบ ร เสีย วิเคราะหวา ภิกฺขติ สีเลนาติ ิภิกฺขุ, สวนสามเณโรนั้น เปนโคตตตัทธิต เณร ปจจัย ทีฆะ อ เปน อา ลบ ณ เสีย วิเคราะหวา สมณสฺส+อปจฺจ= สามเณโร มูลเดิมมีอยางนี้ . [๒๔๖๘ ]. ถ. โคตตตัทธิต เปนตัทธิตนามหรือคุณ ? และเปนไดกี่ลิงค ? จงแสดงตัวอยางดวย. ต. เปนไดทั้งนาม ทั้งคุณ และเปนไดทั้ง ๓ ลิงค ตัวอยางเชน โคตโม ปุงลิงค, โคตมี อิคถีลิงค, โคตม นปุงสกลิงค. [อ. น. ] [ตรตยาทิตัทธิต] ถ. เหตุไร ตัทธิตนี้ จึงเรียกวา ตรตยาทิตัทธิต ? ต. เพราะใชปจจัยแทนศัพทตาง ๆ ไมมีที่สิ้นสุด มี ตรติ ศัพท
  • 108. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 106 เปนตน. จึงไดชื่ออยางนั้น. [ อ. น. ]. ถ. ตัทธิตนี้ มีปจจัยกี่ตัว ? ไดแกอะไร ? ต. มีตัวเดียว ไดแก ณิก ปจจัย. [อ.น. ]. ถ. ณิก ปจจัย ในโคตตตัทธิตก็มีแลว เมื่อซ้ํากันอยางนี้ จะ รูไดอยางไรวา ศัพทนี้เปนตัทธิตนั้น ? ต. ตองสังเกตความแหงศัพทที่ปจจัยลงแทน ถาไดความใน ตัทธิตไหน ก็รูไดวาเปนตัทธิตนั้น เชน ธมฺมฺโก จะลงแทน อปจฺจ [ เหลากอ] ในโคตตตัทธิต คือแปลวา "เหลากอแหงธรรม" ไมได ความ ก็รูวาเปนตัทธิตนี้ไมได ถาลงแทน ยุตฺต [ ประกอบแลว]. หรือ ิต [ ตั้งอยูแลว ] คือแปลวา ประกอบแลวในธรรม หรือตั้งอยูแลวในธรรม จึงไดความดี เชนนี้ก็รูไดวาเปนตรตยาทิตัทธิต ดังนี้เปนตน. [อ.น. ]. ถ. ตัทธิตนี้ ใช ณิก ปจจัย แทนศัพทอะไรไดบาง ? ต. ใชแทนศัพทตาง ๆ ไมมีจํากัด อาจใชแทนศัพทที่เปน นามนาม คุณนาม กิริยาอาขยาต นามกิตก และกิริยากิตกไดทั้งนั้น แตที่ใชแทนโดยมากนั้น คือ ศัพทกิริยาอาขยาต และกิริยากิตก นอกนั้นก็มีหาง ๆ ในแบบทานยกตัวอยางมาแสดงไวดังนี้ :- ใชแทนศัพท ตรติ เชน นาวิโก ผูขามดวยเรือ. " " สสฏ " เตลิก ระคนแลวดวยงา. " " จรติ " สากฏิโก ผูเที่ยวไปดวยเกวียน. " " ชาโต " ราชคหิโก ผูเกิดในเมืองราชคฤห.
  • 109. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 107 ใชแทนศัพท วสติ เชน ราชคหิโก ผูอยูในเมืองราชคฤห. " " กต " กายิก อันชนทําแลวดวยกาย. " " วตฺตติ " กายิก เปนไปในกาย. " " นิยุตฺโต " โทวาริโก ผูประกอบในประตู. " " หนฺตฺวา ชีวฺติ " สากุณิโก ผูฆาซึ่งนกเปนอยู. " " สนฺตก " สงฺฆิก ของมีอยูแหงสงฆ. " " ทิพฺพติ " อกฺขิโก ผูเลนดวยสกา. นอกจากนี้ ยังใชแทนศัพทอื่น ๆ อีกมาก แลวแตความของ ศัพทตัทธิตนั้นจะบงถึง. [ อ. น.]" ถ. ตัทธิตทั้งมวล ลวนใชปจจัย จะรูไดวาเปนตัทธิตไหน ตอง อาศัยการแปล ? ถาจริงตามนี้ จงลองแปลศัพทวา ธมฺมิโก ให เปนชื่อของการกรายกฐิน อติเรกลาภ อุบาสก ภิกษุ รวม ๔ นัย พรอมทั้งแสดงปจจัยไมนอยกวา ๒ ตัทธิต และบทวิเคราะหดวย. ต. ธมฺมิโก เปนชื่อของการกราบกฐิน แปลวา อันทําโดย ธรรม [ คือทําถูกระเบียบ], เปนชื่อของอติเรกลาภ แปลวา อันเกิด โดยธรรม [ คือสัมมาชีพ], เปนชื่อของอติเรกลาภ แปลวา ผูตั้งอยู ในธรรม หรือผูประกอบในธรรม, ทั้ง ๓ ชื่อนี้ ลง ณิก ปจจัย ใน ตรยาทิตัทธิต วิเคราะหวา ธมฺเมน+กโต = ธมฺมิโก [ กินตฺถาโร ] ธมฺเมน+ชาโต = ธมฺมิโก [ อติเรกลาโภ]. ธมฺเม + ิโต = ธมฺมิโก ธมฺเม+ยุตฺโต วา = ธมฺมิโก [ อุปาสโก ]. เปนชื่อของภิกษุ แปลวา ผูมีธรรม [ แปลเหมือนอุบาสกก็ได ] ลง อิก ปจจัย ในตทัสสัตถิ-
  • 110. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 108 ตัทธิต วิเคราะหวา ธมฺโม อสฺส อตฺถีติ ธมฺมิโก [ ภิกขุ ] [ ๒๔๗๑ ]. ถ. ณิก ปจจัย ในตรตยาทิตัทธิต ลงในอรรถเปนหลายอยาง สังเกตอยางไรจึงจะรูไดวา เมื่อลงในศัพทนั้น แปลวาอยางนั้น? ต. สังเกตศัพทนามที่ปรุงขึ้นนั้น และคิดแปลปจจัยใหเขาความ กัน เชน ธมฺมิโก แปลวา ผูตั้งอยูในธรรมก็ได ผูประพฤติธรรม ก็ได สงฺฆิโก เปนของสงฆก็มี เฉพาะสงฆก็มี. [๒๔๕๗ ]. ถ. ณิก ปจจัย ลงในตัทธิตอะไรบาง ? และตางกันอยางไร ? ต. ลงในโคตตตัทธิต ๑, ในตรตยาทิตัทธิต ๑, ตางกันอยางนี้ ลงในโคตตตัทธิต แทนศัพท อปจฺจ ซึ่งแปลวา เหลากอ และมัก ลงในศัพทที่เปนชื่ออสาธารณะ ซึ่งเปนตนโคตร, สวนลงในตรตยาทิ- ตัทธิต ไมกําหนดแนวาลงแทนศัพทอะไร [ เวนศัพท อปจฺจ ] แลว แตไดความ .[ ๒๔๖๐ ]. ถ. จงแปลและตั้งวิเคราะหศัพทวา เสนาสนิโก มาดูสัก ๕ อยาง ? ต. ถาแปลวา ผูอยูในเสนาสนะ วิเคราะหวา เสนาสเน วสตีติ เสนาสนิโก. ถาแปลวา ผูทําซึ่งเสนาสน วิเคราะหวา เสนาสน กโรตีติ เสนาสนิโก. ถาแปลวา เปนผูใหญในเสนาสนะ วิเคราะหวา เสนาสเน+ อิสฺสโร= เสนาสนิโก. ถาแปลวา ผูรักษาซึ่งเสนาสนะ วิเคราะหวา เสนาสน รกฺขตีติ เสนาสนิโก.
  • 111. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 109 ถาแปลวา ผูเกิดในเสนาสนะ วิเคราะหวา เสนาสเน+ชาโต =เสนาสนิโก. [ อ. น.]. ถ. ตัทธิตนี้ เปนนามหรือคุณ ? การตั้งวิเคราะหในตัทธิตนี้ ถือหลักวิธีอยางไร ? ต. เปนคุณลวน การตั้งวิเคราะหนั้น ตองตั้งรูปตามความที่ แปล เชน ราชคหิโก ถาแปลวา ผูไปสูกรุงราชคฤห ก็ใหประกอบ ศัพทนามที่ปรากฏอยูนั้นเปนทุติยาวิภัตติ และหาศัพทคําวา ไป คือ คจฺฉติ มาวางไวขางหลังศัพทนามนั้น ถาศัพทที่ใชปจจัยแทนนั้น ประกอบรูปเปนกิริยาอาขยาต ตองเติม อิติ (เพราะเหตุนั้น) ไวทาย วิเคราะหทุก ๆ วิเคราะหไป เมื่อไดศัพทอยางนั้นแลว จึงตั้งวิเคราะห ดังนี้ : ราชคห คจฺฉตีติ ราชคหิโก. ถาแปลวา ผูอยูในกรุงราชคฤห ก็ตั้งวิเคราะหวา ราชคเห วสตีติ ราชคหิโก ดังนี้เปนตน. [ อ. น. ] ถ. โทวาริโก ศัพทนี้ ผิดลักษณะทีฆะและวิการศัพทที่เนื่อง ดวย ณ ใชไหม ? เห็นอยางไรจงแถลง. ต. ถาศัพทเดิมเปน ทฺวาร สําเร็จรูปเชนนั้น ก็เปนอันผิดลักษณะ แตบางอาจารยวา ศัพทเดิมเปน ทุวาร จึงวิการ อุ เปน โอ ได, ถา เชนนี้ ไมผิดลักษณะ, อีกอยางหนึ่ง เขาใจวา ศัพทเดิมคงเปน ทฺวาร แตเพื่อไมใหขัดกับสํานวนภาษาที่เขานิยมพูดกัน ทานจึง ประกอบเปนรูปเชนนั้น. [ อ. น. ]. [ ราคาทิตัทธิต ] ถ. ราคาทิตัทธิต ใชปจจัยแทนศัพทกี่ตัว ? คือปจจัยอะไร ?
  • 112. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 110 ใชแทนศัพทพวกไหนบาง ? ต.ใชปจจัยแทนศัพท ๒ ตัว คือ ณ , แทนศัพทตาง ๆ มี ราคา เปนตน มิไดจํากัดศัพท เชนเดียวกับตรตยาทิตัทธิต แตในแบบที่ ทานแสดงเปนตัวอยางไวดังนี้ :- ใชแทนศัพท รตฺต เชน กาสาว [ ผา ] อันบุคคลยอมแลว ดวยน้ําฝาด. " " อิท มส " มาหิส [ เนื้อนี้ ] ของกระบือ. " " ชาโต " มาคโธ ผูเกิดแลวในแวนแคลนมคธ. " " วสติ " มาคโธ ผูอยูในแวนแควนมคธ. " " อิสฺสโร " มาคโธ ผูเปนใหญในแวนแควนมคธ. " " นิยุตฺโต " กตฺติโก [ เดือน ] ประกอบดวยฤกษ- กัตติกา. " " อธิเต " เวยฺยากรโณ ผูเรียนซึ่งพยากรณ. [อ. น. ]. ถ. ราคาทิตัทธิต เปนนามหรือคุณ ? ตางจากตรตยาทิตัทธิต อยางไรบาง ? ต. เปนคุณลวน, ตางจากตรตยาทิตัทธิตก็เพียงเปนปจจัยเทานั้น คือ ในตรตยาทิตัทธิใช ณิก, ตัทธิตนี้ใช ณ, สวนการตั้งวิเคราะห การแปลเหมือนกัน เปนคุณและมีปจจัยตัวเดียวเหมือนกัน. [ อ. น. ] ถ. ตัทธิตไหนบาง ใชปจจัยแทนศัพทเปนอันมาก ? จงเขียน ศัพทที่ประกอบปจจัยแลวในตัทธิตเหลานั้นมาดู.
  • 113. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 111 ต. ตรตยาทิตัทธิต ราคาทิตัทธิต ชาตาทิตัทธิต ใชปจจัย แทนศัพทเปนอันมาก, โทวาริโก เปนตรยาทิตัทธิต ลง ณิก ปจจัย. กตฺติโก เปนราคาทิตัทธิต ลง ณ ปจจัย, อนฺติโม เปนชาตาทิตัทธิต ลง อิม ปจจัย. [ ๒๔๖๙]. ถ. นาคริโก นาคโร ก็แปลวา ชาวเมือง เหมือนกัน เปน ตัทธิตเดียวกันหรือตางกัน ? จงวิเคราะหมาดู. ต. ตางกัน, นาคริโกเปน ตรตยาทิตัทธิต ณิก ปจจัย วิเคราะห วา นคเร+ชาโต, นคเร+วสตีติ = ราครโก, นาคโร เปน ราคาทิตัทธิต ณ ปจจัย วิเคราะหอยางเดียวกัน. [ ๒๔๖๔ ]. ถ. ตัทธิตอะไรบาง ใชปจจัยแทนศัพทโดยไมมีจํากัด ? เมื่อ เปนเชนนั้น จะรูไดอยางไรวา ในที่นี้ใชปจจัยแทนศัพทนี้ ในที่นั้น ใชปจจัยแทนศัพทนั้น ? จงชี้แจงมา. ต. ตรตยาทิตัทธิต ราคาทิตัทธิต ชาตาทิตัทธิต ๓ นี้ ใชปจจัย แทนศัพทโดยไมจํากัด รูไดโดยพิจารณาความที่เหมาะแกรูปศัพท และโดยหยั่งถึงความหมายแหงศัพทที่ใชในที่นั้น ๆ เชน เตลิก เปน คุณของ โภชน ก็ตองแปลวา ระคนดวยงา, ราชคหิโก เปนคุณ ของ ชโน ก็ตองแปลวา ผูเกิดในเมืองราชคฤห, หรือผูอยูในเมือง ราชคฤห, ตามความหมายในนั้น. [ ๒๔๗๙ ]. ถ. ณ ปจจัย ในตัทธิต ลงในอรรถอะไรบาง ? และตองทํา วิธีอยางไร ? ต. ณ ปจจัยลงในอรรถ ๕ อยาง คือ โคตตตัทธิต ราคาทิตัทธิต
  • 114. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 112 สมุหตัทธิต ตทัสสัตถิตัทธิต ภาวตัทธิต. ถาสระที่อยูหนาศัพทเปน รัสสะลวน ไมมีพยัญชนะสังโยคอยูเบื้องหลัง ตองพฤทธิ คือ ทีฆะ อ เปน อา, วิการ อิ เปน เอ, อุ เปน โอ. เวนไวแตสระที่อยูเบื้องหนาศัพท เปน รัสสะ มีพยัญชนะสังโยคอยูเบื้องหลัง หรือ เปน ทีฆะ ไมตองพฤทธิ และ ณ ปจจัยนั้นจะตองลบเสีย คงไวแตสระที่ ณ อาศัย. [ ๒๔๕๘ ]. [ ชาตาทิตัทธิต ] ถ. ตัทธิตนี้ เพราะเหตุไร จึงไดชื่อวา ชาตาทิตัทธิต ? ใช ปจจัย แทนศัพทเทาไร ? อะไรบาง ? ขออุทาหรณประกอบดวย. ต. เพราะใช ปจจัย แทนศัพทตาง ๆ มี ชาต ศัพท เปนตน จึงไดชื่อวา ชาตาทิตัทธิต, ตัทธิตนี้ ใชปจจัยแทนศัพทไดมาก ไมมี จํากัด เชนเดียวกับตรตยาทิตัทธิต และ ราคาทิตัทธิต. ใชปจจัย ๓ ตัว คือ อิม อิย กิย ปจจัย อุทาหรณ ดังนี้ :- อิม ปจจัย เชน ปุริโม [ ชน ] เกิดแลวในกอน. อิย ปจจัย เชน ปณฺฑิตชาติโย [ ชน ] เกิดแลวโดยชาติ แหงบัณฑิต. กิย ปจจัย เชน อนฺธกิโย [ ชน ] ประกอบแลวในที่มืด. [ อ. น. ]. ถ. ชาตาทิตัทธิต เปนนามหรือคุณ ? ทําไมจึงวาอยางนั้น ? โสตฺถิโก โสตฺถิโย แปลวา [ ชน ] ถึงซึ่งความสวัสดี เปนตัทธิต อะไร ? วิเคราะหใหดูดวย. ต. เปนคุณ เพราะมีบทอื่นเปนประธาน, เมื่อเปนคุณ ก็เปนได
  • 115. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 113 ทั้ง ๓ ลิงค, โสตฺถิโก เปนตรตยาทิตัทธิต วิเคราะหวา โสตฺถึ+ปตฺโต= โสตฺถิโก ลง ณิก ปจจัย, โสตฺถิโย เปนชาตาทิตัทธิต วิเคราะห เหมือนอยางนั้น แตลง อิย ปจจัย .[ อ. น. ]. ถ. การตั้งวิเคราะหชาตาทิตัทธิตนั้น มีกฎเกณฑอยางไรบาง ? ต. มีกฎเกณฑอยางเดียวกับตรตยาทิตัทธิต และ ราคาทิตัทธิต คือไมจํากัดศัพท แลวแตความจะระบุใหประกอบรูปวิเคราะหเชนไร ตัวอยางเชน อนฺติโท ถาแปลวา ผูเกิดแลวในที่สุด ก็ตั้งวิเคราะหวา อนฺเต+ชาโต= อนฺติโม [ ชโน ]. ถาแปลวา ผูประกอบแลวในที่สุด ก็ตั้งวิเคราะหวาอนฺเต + นิยุตฺโต= อนฺติโม [ ชโน ] เปนตน. บาง วิเคราะหก็ตั้งเหมือน ตทัสสัตถิตัทธิต เชน ปุตฺติโม แปลวา ผูมีบุตร ก็ตั้งวิเคราะหวา ปุตฺโต อสฺส อตฺถีติ ปุตฺติโม [ ชโน] . [ อ. น.]. ถ. การตั้งวิเคราะหและคําแปลศัพทของชาตาทิตัทธิตและตทัส- สัตถิตัทธิเหมือนกันเชนนี้ จะสังเกตรูไดแนนอนอยางไรวา เปน ตัทธิตไหน? ปุตฺติมา เปนตัทธิตอะไร ? ตั้งวิเคราะหอยางไร ? ต. ตองสังเกตปจจัยเปนหลัก เพราะตัทธิตทั้งปวงมีปจจัย ประจําเฉพาะตัทธิตนั้น ๆ แลว, ปจจัยใน ๒ ตัทธิตทั้งปวงมีปจจัย อยูแลว ปุตฺติมา ถาเปนพหุวจนะ เปนชาตาทิตัทธิต อิม ปจจัย วิเคราะหวา ปุตฺโต เตส อตฺถีติ ปุตฺติมา[ มาตาปตโร] ถาเปน เอกวจนะ เปนตทัสสัติถตัทธิต อิมนฺตุ ปจจัย วิเคราะห ปุตฺโต อสฺส อตฺถีติ ปุตฺติมา [ ชโน]. ที่เปนรูปเชนนี้ แจกตามแบบ ภควนฺตุ ศัพท. [ อ. น. ].
  • 116. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 114 [ สมุหตัทธิต ] ถ. สมุหตัทธิต หมายความวากระไร ? มีปจจัยกี่ตัว ? อะไร บาง ? และปจจัยเหลานั้น ปจจัยตัวไหน เปนเครื่องหมายลิงคอะไร ? ต. หมายความวา ตัทธิตที่ใชปจจัยแทน สมุห ศัพท ซึ่งแปล วา ความประชุม มีปจจัย ๓ ตัว คือ กณฺ ณ ตา, กณฺ ณ ๒ ตัวนี้ เมื่อประกอบศัพทแลว เปนเครื่องหมายปุงลิงค เชน มานุสโก มายุโร เปนตน, ตา เปนเครื่องหมายอิตถีลิงค เชน สหายตา เปนตน . [ อ. น.]" ถ. ตัทธิตนี้ เปนคุณหรือนาม ? ตางจากราคาทิตัทธิตอยางไร บาง ? ต. เปนนามแท, ตางจากราคาทิตัทธิต คือ ราคาทิตัทธิต เปน คุณนามลวน เปนได ๓ ลิงค และใช ณ ปจจัย แทนศัพทไมมีจํากัด ี่ตั้งแต ราค ศัพท เปนตนไป, มี ณ ปจจัย ใชแทนศัพทตัวเดียว. สวน ตัทธิตนี้เปนนาม ใชปจจัยแทน สมุห ศัพท ๓ ตัว มีจํากัดใชแทน ไดแต สมุห ศัพทเทานั้น ไมทั่วไป, เมื่อกลาวถึงรูปวิเคราะหก็ตางกัน ในราคาทิตัทธิต ไมมีนิยมแนนอนตายตัวลงไป, ยอมแลวแตศัพท ตัทธิตนั้นจะบงความเปนอยางใด ก็ตั้งวิเคราะหตามรูปความนั้น, สวน ตัทธิตนี้ ศัพทหนาซึ่งเปนนาม มีจํากัดใหประกอบเปนฉัฏฐีวิภัตติ พหุวจนะ, ศัพทหลังใช สมุห ศัพท เปนปฐมาวิภัตติ, บทปลง เปน เอกวจนะ เปนได ๒ ลิงค คือ ปุงลิงคและอิตถีลิงคเทานั้น ตัวอยาง วิเคราะหดังนี้ : ชนาน+สมุโม = ชนตา เปนตน. [ อ. น. ]. ถ. เพราะเหตุไร ในรูปวิเคราะหแหงตัทธิตนี้ ทานจึงบังคับให
  • 117. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 115 ประกอบศัพทนาม เปนพหุวจนะ ? ลองประกอบ มหิส ศัพท ดวย ปจจัยทั้ง ๓ นั้นมาดู. ต. เพราะ สมุห ศัพท ซึ่งประกอบวา ความประชุม อยูเบื้องหลัง ซึ่งบงความถึงนามมีจํานวนมาก ถาคนเดียวหรือสิ่งเดียว เรียกวา ประชุมไมได ฉะนั้น จึงตองประกอบศัพทหนา เปน พหุวจนะ จะ ประกอบเปนเอกวจนะ ใชไมได. มหิส ประกอบดวยปจจัย ๓ ตัว นั้น มีรูปดังนี้ : กณฺ ปจจัย มาหิสโก, ณ ปจจัย มาหิโส, ตา ปจจัย มหิสตา. [ อ. น.]. ถ. นคร ศัพท ถาประสงคความวา ประชุมแหงชาวเมืองเปน ตัทธิตอะไร ? จงตั้งวิเคราะหมาดู. ต. นคร ศัพท ถาประสงคความวา ประชุมแหงชาวเมือง เปน ราคาทิตัทธิตกอน แลวเปน สมุหตัทธิต อีกชั้นหนึ่ง, ตั้งวิเคราะห อยางนี้ : นคเร+ชาโต=นาคโร, ตสฺมึ+วสตีติ วา = นาคโร, นาคราน + สมุโห = นาครตา. [ ๒๔๖๐ ]. ถ. คามตา เปนตัทธิตอะไรบาง ? แปลวากระไร ? จงแสดง ความเปนไปของศัพท ตั้งแตเปนนามจนถึงตัทธิตนี้. ต. คามตา เปนสมุหตัทธิต แปลวา ประชุมแหงชาวบาน, เปน ภาวตัทธิต แปลวา ความเปนแหงชาวบาน, คาโม [ บาน ] เปนนาม, คาเม+วสตีติ= คาโม เปน ราคาทิตัทธิต, คามาน+สมุโห = คามตา เปน สมุหตัทธิต, คาสฺส+ภาโว = คามตา เปน ภาวตัทธิต. [ ๒๔๖๖]
  • 118. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 116 ถ. แปลโวหาร วา ประชุมแหงชาวเมือง แปลตามพยัญชนะ วา ประชุมแหงชนเกิดในเมือง หรือวา ประชุมแหงชนอยูในเมือง ดังนี้ เปนตัทธิตอะไร ? วิเคราะหอยางไร ? ต. เปน ราคาทิตัทธิต กอน แลวเปน สมุหตัทธิต อีกชั้นหนึ่ง วิเคราะหวา นคเร+ชาตา=นาครา, ตสฺมึ+วสนฺตีติ วา= นาครา, เตส+สมุโม=นาครตา.[๒๔๗๓]. ถ. จงชี้ขอที่ตางกันของศัพทที่ลง ณ ปจจัยในตัทธินั้น ๆ มา ใหครบ พรอมทั้งวิเคราะหตัวอยาง. ต. ในโคตตตัทธิต ลงแทนศัพท คือ อปจฺจ เชน วิเคราะห วา โคตมสฺส + อปจฺจ= โคตโม, ในราคาทิตัทธิต ลงแทนศัพทตาง ๆ มี รตฺต ศัพทเปนตน เชน วิเคราะหวา กวาเวน+รตฺต=กาสาว, ในสมุหตัทธิต ลงแทน สมุห ศัพท เชน วิเคราะห วา มนุสฺสาน+ สมุโห=มานุโส, ในตทัสสัตถิตัทธิต ลงแทน อตฺถิ ศัพท เชน วิเคราะห วา สทฺธา อสฺส อตฺถีติ สทฺโธ, ในภาวตัทธิต ลงแทน ภาว ศัพท เชน วิเคราะหวา วิสมสฺส+ภาโวช=เวสม. [๒๔๗๕ ]. [ ฐานตัทธิต ] ถ. ฐานตัทธิต มีปจจัยกี่ตัว ? อะไรบาง ? และปจจัยนี้ ใช แทนศัพทอะไร ? ต. มี ๑ ตัว คือ อีย แตใช เอยฺย ปจจัย แทนบางก็ได เชน ทกฺขิเณยฺโย ใชแทน ฐาน ศัพท ซึ่งแปลวา ที่ตั้ง และใชแทน อรห ศัพท ซึ่งแปลวา ควร บาง, ในสัททนีติวา อีย ปจจัย ลงในอรรถ
  • 119. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 117 อันอื่นไดบาง เชน อุปาทานาน+หิต=อุปาทานีย แปลวา เกื้อกูล แกอุปาทานทั้งหลาย, อุทเร+ภว = อุทรีย [ โภชนะ] มีในทอง, โดย นัยนี้ อีย หรือ เอยฺย ยอมใชแทนศัพททั้ง ๔ คือ ฐาน [ ที่ตั้ง ] อรห [ ควร ] หิต [ เกื้อกูล ] ภว [ มี ]. [ อ. น. ]. ถ. ฐานตัทธิต เปนนามพวกไหน ? โภชนีย ตั้งวิเคราะห อยางไร ? ต. เปนพวกคุณนาม, วิเคราะหวา โภชนสฺส + าน = โภชนีย [ ภาชนะ ] เปนที่ตั้งแหงโภชนะ, โภชน อรหตีติ โภชนีย [ วัตถุ] ยอมควรซึ่งโภชนะ เหตุนั้น จึงชื่อวา โภชนีย, โภชนสฺส + หิต = โภชนีย [ วัตถุ] เกื้อกูลแกโภชนะ ชื่อโภชนียะ, โภชเน+ภว = โภชนีย [ วัตถุ ] มีในโภชนะ ชื่อวา โภชนียะ, จะใชอยางใดอยางหนึ่งก็ได. [ อ. น.] ถ. ปจจัยในตัทธิตนี้ ใชประกอบกับศัพทพวกไหน ? ต. ใชประกอบกับศัพทหลายพวก แตที่ปรากฏโดยมาก ก็คือ ศัพทนามนาม และ ศัพทนามกิตก. [ อ. น. ]. [ พหุลตัทธิต ] ถ. พหุลตัทธิตใชปจจัยอะไรแทนพหุลศัพท ? ต. ใช อาลุ ปจจัย แทน. [ อ. น.]" ถ. ทําไม ในวิเคราะหทานจึงใช ปกติ แทน พหุล เลา ? ต. เพราะ ปกติ มีเนื้อความอยางเดียวกับ พหุล แมในภาษา ไทยเอง เชนคําวา ทําบาปเปนปกติ ก็หมายความวา ทําบาปเสมอ
  • 120. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 118 หรือทําบาปมากนั่นเอง เพราะฉะนั้น จึงใชแทนกันได. [ อ.น.] ถ. ตัทธิตนี้ เปนไดกี่ลิงค ? เพราะเหตุไร จึงเปนไดเชนนั้น ? ต. เปนได ๓ ลิงค เพราะเปนคุณนาม ซึ่งเปนบทอื่นเปนประธาน เชน สีตาลุ [ ประเทศ] มีหนาวมาก เปนตน. ศัพทที่สําเร็จรูปเปน ตัทธิตนี้แลว คงรูปอยูอยางนั้นทั้ง ๓ ลิงค ไมตองเปลี่ยนแปลง เพราะ เปนศัพท อุ การัตน ซึ่งมีทั้ง ๓ ลิงค. [ อ. น.] ถ. ปจจัยในตัทธิตนี้ ใชประกอบกับศัพทพวกไหน ? ต. โดยมาก ใชประกอบกับศัพทพวกนามนาม. [ อ. น. ] ถ. จงตั้งวิเคราะห ทยาลุ ศัพท มาดูดวย ? ต. ทยา อสฺส ปกติ ทยาลุ [ ชโน ] แปลวา ความเอ็นดูเปน ปกติของชั้น [ ชนนั้น ] ชื่อวา มีความเอ็นดูเปนปกติ, ทยา อสฺส พหุลา วา ทยาลุ [ ชโน ] แปลวา อีกอยางหนึ่ง ความเอ็นดูของชน นั้นมาก [ ชนนั้น ] ชื่อวา มีความเอ็นดูมาก. [ อ.น. ]. [ เสฏฐตัทธิต ] ถ. ในเสฏฐตัทธิต มีปจจัยกี่ตัว ? และตัวไหน ใชในอรรถ อยางไร ? ต. มี ๕ ตัว ตร อิยิสฺสก อิย ใชหมายความเปรียบ อุทาหรณ วา ปาปตโร ปาปยิสฺสโก ปาปโย เปนบาปกวา, ตม อิฏ ใช หมายความถึงที่สุด อุทาหรณวา ปาปตโม ปาปฏโ เปนบาปที่สุด แปลวา ไมมีพวกอื่นบาปเหมือน. [๒๔๕๘ ].
  • 121. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 119 ถ. ปจจัยในเสฏฐตัทธิต มีเทาไร ? ใชในที่ตางกันอยางไร ? ต. มี ๕ คือ ตร อิยิสฺสา อิย อิกฺ. ในปจจัย ๕ ตัวนี้ ตร อิยิสฺสก และ อิย ลงในวิเสสคุณศัพท, ตม และ อิฏ ลงใน อติวิเสสนคุณศัพท. สวน อิยิสฺสก ไมมีในที่อื่น นอกจาก ปาปนิสฺสโก ที่ทานยกขึ้นเปนอุทาหรณในคัมภีรศัพทศาสตรนั้น ๆ. [ ๒๔๗๐]. ถ. อิย ปจจัย ลงในอรรถแหง ตัทธิต อะไรบาง ? ศัพทที่ ประกอบปจจัยนี้แลว ตองเปนคุณนามทั้งนั้นมิใชหรือ ถาเชนนั้น จะจัดเปนชั้นยิ่งและหยอนตามคุณศัพทนั้น ๆ อยางไร ? ต. ลงในชาตาทิตัทธิต และ เสฏฐตัทธิต. เปนอยางนั้น จัด เปนชั้นยิ่งและหยอนตามคุณศัพทนั้น ๆ ดังนี้ : ที่ลงในชาตาทิตัทธิต เปนชั้นปกติ, ที่ลงในเสฏฐตัทธิต เปนชั้นวิเสส.[ ๒๔๖๒ ]. ถ. ปจจัย ๕ ตัวนั้น ตัวไหนใชนอยที่สุด ? และเปนเครื่องหมาย คุณนามชั้นไหน ? ต. อิยิสฺสก ใชนอยที่สุด มีใชประกอบกับ บาป เปน ปาป- ิยิสฺสโก ที่แสดงไวเปนตัวอยางในแบบเทานั้น นอกจากนั้นไมปรากฏ เปนเครื่องหมายคุณนามชั้นวิเสส. [ อ. น. ] ถ. ปจจัยในเสฏฐตัทธิต นิยมลงในศัพทพวกไหน ? เมื่อลง แลว จัดเปนนามศัพทพวกไหน ? ต. นิยมลงในศัพทคุณนามชั้นปกติ เชน ปาปตโร ปาปตโม ปาปโย ปาปฏโ เปนตน เมื่อลงแลวจัดเปนคุณนามชั้นวิเสสบาง อติวิเสสบาง. [ อ. น.].
  • 122. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 120 ถ. เสยฺโย เชยฺโย ลงปจจัยอะไร ? ทําไมจึงเปนรูปอยางนั้น มีวิเคราะหอยางไร ? ต. ลง อิย ปจจัย, ที่เปนรูปเชนนั้น คือ เสยฺโย มูลศัพทเปน ส เมื่อลง อิย ตามปกติตองเปน สิโย แตไมถูกกับภาษานิยม ทานจึง ใหแปลง อิย เปน เอยฺย เขากับ ส ก็เปน เสยฺโย, เชยฺโย มูลศัพท เปน ช ลงปจจัยนั้นแลว ก็แปลงเปนอยางเดียวกันกับ เสยฺโย. ศัพท ทั้ง ๒ นี้ กอจะตั้งวิเคราะห ตองทราบอรรถเสียกอน. ส เปนไป ในอรรถแหง ปสฏ ที่แปลวา ประเสริฐ.ช เปนไปในอรรถแหง วุฑุฒ ที่แปลวา เจริญ. วิเคราะหอยางนี้ อยฺจ ปสฏโ อยฺจ ปสฏโ, อยมิเมส วิเสเสน ปสฏโติ เสยฺโย [ ชโน ] ชนนี้ ประเสริฐดวย ชนนี้ ประเสริฐดวย, ชนนี้ ประเสริฐ โดยวิเศษ แหง [ กวา] ชนเหลานี้ เพราะฉะนั้น ชนนี้ จึงชื่อวา ประเสริฐกวา. อยฺจ วุฑฺโฒ อยฺจ วุฑฺโฒ, อยมิเมส วิเสเสน วุฑฺโฒติ เชยฺโย [ ชโน ] ชนนี้ เจริญดวย ชนนี้ เจริญดวย , ชนนี้ เจริญโดยวิเศษ แหง[ กวา] ชนเหลานี้ เพราะฉะนั้น ชนนี้ จึงชื่อวา เจริญกวา. [ อ. น.]. ถ.กนิโย เสฏโ เชฏโ ศัพทไหน เปนศัพทชั้นไหน ? ิวิเคราะหอยางไร ? ต. กนิโย เปนคุณศัพทชั้นวิเสส, สเฏโ เชฏฏโ เปนคุณศัพท ชั้นอติวิเสส กนิโย ออกจากศัพทวา กน เปนไปในอรรถแหง ยุว
  • 123. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 121 แปลวา หนุมนอย วิเคราะหวา อยฺจ ยุวา อยฺจ ยุวา, อยมิเมส วิเสเสน ยุวาติ กนิโย [ ชโน ] ชนนี้ หนุมนอยดวย ชนนี้ หนุม นอยดวย,ชนนี้ หนุมนอยกวา. สวน เสฏโ เชฏโ มีมูลศัพทและ เชยฺโย ดังที่กลาวมาแลว.[ อ. น.]. ถ. วิเคราะหที่ทานวางไวในสําหรับศัพททั่วๆ ไป นอกจากที่ กลามาแลวนั้น เปนอยางไร ? จงตั้ง ปาปตโร มาดูเปนตัวอยาง. ต. เปนดังนี้ :สพฺเพ อิเม ปาปา, อยมิเมส วิเสเสน ปาโปติ ปาปตโร [ ชโน ] ชนทั้งหลาย เหลานี้ ทั้งปวง เปนบาป, ชนนี้ เปนบาปโดยวิเศษแบง (กวา) ชนทั้งหลายเหลานี้ เพราะเหตุนี้ ชนนี้ จึงชื่อวา เปนบาปกวา. แมศัพทอื่น ๆ ก็จงตั้งวิเคราะหตามแบบนี้ เปลี่ยนแต ปาปา กับ ปาโป ในวิเคราะห. เมื่อจะตั้งวิเคราะหศัพทอื่น ใหประกอบ ศัพทอื่นวางลงแทนที่ ปาปา ปาโป นั้น ใชแบบเดียวกันทั้งที่เปนวิเสส คุณนาม ทั้งอติวิเสสคุณนาม. [ อ. น.]. ถ. จงประกอบ ปุฺ ตามปจจัยทั้ง ๕ มาดู ? ต. ปุฺตโร ปุฺตโม ปุฺิยิสฺสโก ปุฺิโย หรือ ปุฺเยฺฌย ปุฺิฏโ. [ อ. น. ]. ถ. ปณฺฑิต ศัพท ถาถือความวา ชนมีชาติแหงบัณฑิตอยาง หนึ่ง เกิดแลวโดยชาติแหงบัณฑิตอยางหนึ่ง เปนบัณฑิตกวาอยาง
  • 124. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 122 หนึ่ง อยางไหน เปนตัทธิตอะไร ? ปจจัยอะไร ? จงตั้งวิเคราะหมาดู. ต. ปณฺฑิต ศัพท ถาถือความวา ชนมีชาติแหงบัณฑิต เปน ชาตาทิตัทธิต อิย ปจจัย วิเคราะหวา ปณฺฑิตชาติ อสฺส อตฺถีติ ปณฺฑิตชาติโย. ถาประสงคความวา ชนเกิดแลวโดยชาติแหงบัณฑิต ก็เปนชาตาทิตัทธิต อิต ตร ปจจัย อยางเดียวกัน วิเคราะหวา ปณฺฑิต- ชาติยา+ชาโต = ปณฺฑิตชาติโย, ถาประสงคความวา ชนเปนบัณฑิต กวา เปน เสฏฐตัทธิต ตร ปจจัย วิเคราะหวา สพฺเพ อิเม ปณฺฑิตา อยมิเมส วิเสเสน ปณฺฑิโตติ ปรฺฑิตตโร. [ ๒๔๖๒ ]. [ ตทัสสัตถิตัทธิต ] ถ. ตัทธิตนี้ ใชปจจัยแทนศัพทกี่ตัว ? อะไรบาง ? และใชแทน ศัพทอะไร ? ต. ใชปจจัย ๙ ตัว คือ วี ส สี อีก อี ร วนฺตุ มนฺตุ ณ ในสัททนีติปกรณ ทานเพิ่ม อิมนฺตุ ปจจัย เขาดวย เชน ปาปมา เปนตน. ใชแทน อตฺถิ ศัพท ซึ่งแปลวา มีอยู. [ อ. น. ]. ถ. ตัทธิตนี้ จัดเปนนามหรือคุณ ? หรือเปนไดทั้ง ๒ ? จง แสดงอุทาหรณใหดูปจจัยละ ๑ อุทาหรณ. ต. เปนคุณลวน เปนนามไมได อุทาหรณวา เมธาวี ลง วี ปจจัย, สุเมธโส ลง ส ปจจัย, ตปสี ลง สี ปจจัย, ทณฺฑิโก ลง อิก ปจจัย, ทณฺฑี ลง อี ปจจัย, มธุโร ลง ร ปจจัย, สีลวา ลง วนฺตุ ปจจัย, สติมา ลง มนฺตุ ปจจัย, สทฺโธ ลง ณ ปจจัย. [ อ. น. ]. ถ. ในปจจัย ๙ ตัวนั้น ตัวไหนนิยมลงในศัพทอยางไร ? ต. วี ปจจัย นิยมลงในศัพทที่เปน อา การันต ในอิตถีลิงค.
  • 125. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 123 สี ปจจัย นิยมลงในศัพทที่เปน มโนคณะบางตัว. วนฺตุ " " " อ อา การันต. มนฺตุ " " " อิ อุ การันต. นอกจํานี้ ไมนิยมลงเฉพาะศัพทนั้นศัพทนี้. [ อ. น. ]. ถ. อายสฺมา แปลวา ผูมีอายุ ลงปจจัยอะไร ? มีวิเคราะห อยางไร ? ไฉนจึงเปนรูปเชนนั้น ? ต. ลง มนฺตุ ปจจัย วิเคราะหวา อายุ อสฺส อตฺถีติ อายสฺมา [ ชโน ]. การที่เปนรูปเชนนั้น คือ แปลง อุ แหง อายุ ศัพท เปน อสฺ เขากับ อาย เปน อายสฺ ลง มนฺตุ ปจจัย เปน อายสฺมนฺตุ แจกตาม แบบ ภควนฺตุ ศัพท จึงเปน อายสฺมา. [ อ. น.]. ถ. โภโค โภคี ยสสี ศัพทไหนแปลวาอยางไร ? ลงปจจัย อะไร ? วิเคราะหอยางไร ? ต. โภโค แปลวา [ ชน ] มีโภคะ ลง ณ ปจจัย วิเคราะหวา โภโค อสฺส อตฺถีติ โภโค [ ชโน ]. โภคี แปลและวิเคราะหเหมือนกัน แปลกจาก โภโค เพราะ ลง อี ปจจัย เทานั้น. ยสสี แปลวา [ ชน ] มียศ ลง สี ปจจัย วิเคราะหวา ยโส อสฺส อตฺถีติ ยสสี [ ชโน ]. [ อ. น. ]. ถ. วิเคราะหของตัทธิตนี้ ทานวางระเบียบไวอยางไร ? จง อธิบาย. ต. วางนามนามที่จะประกอบกับปจจัยไวตน ตามลิงคของตน,
  • 126. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 124 วางสัพพนาม คือ อสฺส ซึ่งเปนตัวประธานของศัพทตัทธิตไวที่ ๒, วาง อตฺถิ ซึ่งใชปจจัยแทนในศัพทตัทธิตไวที่ ๓, วาง อิติ ซึ่งเปนเหตุไวที่ ๔, วางศัพทตัทธิต ซึ่งเรียกวาบทปลงไวที่ ๕, ตัวอยางเชน ปฺา อสฺส อตฺถีติ ปฺวา เปนตน. [ อ. น. ]. ถ. ธมฺมิโก ก็ดี อนาถปณฺฑิโก ก็ดี ตางก็เปนชื่อของอุบาสก แตมีวิเคราะหและปจจัยตางกันหรือไม ? อธิบาย. ต. ธมฺมิโก ทานแปลวา ตั้งอยูในธรรม ก็มี ประกอบในธรรม ก็มี ถาตามนี้ เปนอันลง ณิก ปจจัย ในตรตยาทิตัทธิต วิเคราะห วา ธมฺเม+ิโต=ธมฺมิโก, ธมฺเม+ยุตฺโต วา = ธมฺมิโก. แตถาจะ สังเกตศัพท ธมฺมิโก ใสคําวา สสีลวา ปฺวา ธมฺมิโก สิยา จะ เห็นวาลง อิก ปจจัย ในตทัสสัตถิตัทธิต วิเคราะหวา ธมฺโม อสฺส อตฺถีติ ธมฺมิโก. สวนศัพท อนาถปณฺฑิโก นั้น ลง อิก ปจจัย ใน ตทัสสัตถิตัทธิต วิเคราะหวาอนาถาน ปณฺโฑ เอตฺถ ๑ อตฺถีติ อนาถปณฺฑิโก. [ ๒๔๖๓ ]. ถ. อนฺติมา ชุติมา ปุตฺติมา สตฺตมา ศัพทไหน ลงปจจัยอะไร ? มีรูปเปนลิงคไหน ? ถาตองการใชในลิงคอื่น จะทําอยางไร ? ต. อนฺติมา อิม ปจจัย, ชุติมา มนฺตุ ปจจัย, ปุตฺติมา อิมนฺตุ ปจจัย, สตฺตมา ม ปจจัย, ชุติมา ปุตฺติมา เปน ปุงลิงค,ถาตองการใช ใน อิตถีลิงค ตองเปน ชุติมตี ปุตฺติมนฺตี , นปุงสกลิงค ชุติม ชุติมนฺต ๑. ตามแบบใช อสฺส แตที่ใช เอตฺถ นั้น ถือตามแบบที่มีใน มังคลัตถทีปนี เลม ๑ หนา ๗ ซึ่งแกศัพทนี้. [ อ. น. ].
  • 127. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 125 ปุตติม ปุตฺติมนฺต, อนฺติมา สตฺตมา เปนอิตถีลิงค. ถาตองการใช ในปุงลิงค ตองเปน อนฺติโม สตฺตโม, นปุงสกลิงค อนฺติม สตฺตม. [ ๒๔๗๑ ]. [ ปกติตัทธิต ] ถ. ตัทธิตนี้ มีปจจัยกี่ตัว ? คืออะไร ? ใชแทนศัพทอะไรบาง ? ต. มี ๑ ตัว คือ มย, ใชแทนศัพทกิริยา คือ ปกต ซึ่งแปลวา ทําแลว บาง, ใชแทนศัพทนาม คือ วิการ บาง. [ อ. น. ]. ถ. มย ปจจัย นิยมลงในศัพทชนิดไหน ? จงแสดงตัวอยางดวย. ต. นิยมลงในศัพทที่เปนนาม เชน สุวณฺณ ทอง, มตฺติกา ดิน, อย เหล็ก, ทารุ ไม เปนตน.[ อ. น. ]. ถ. ตัทธิตนี้ เปนนามหรือคุณ, ศัพทวา โสวณฺณมย อันบุคคล ทําแลวดวยทอง หรือเปนวิการแหงทอง ตั้งวิเคราะหอยางไร ? ทําไม จึงตองวิการ อุ เปน โอ หรือ มย ปจจัย มีลักษณะเชนเดียวกับ ณ ปจจัย อยางนั้นหรือ ? ต. เปนคุณ, โสวณฺมย แปลวา อันบุคคลทําแลวดวยทอง วิเคราะหวา สุวณฺเณน+ปกต = โสวณฺณมย [ ภาชน ] , แปลวา , เปน วิการแหงทอง วิเคราะหวา สุวณฺณสฺส+วิการโร = โสวณฺณมย [ ภาชน ], ที่ตองวิการ อุ เปน โอ นั้น หาเปนเพราะอํานาจ มย ปจจัย ไมเพราะ มย ปจจัย ไมมีลักษณะเชน ณ ปจจัย เลย โดยมาก เมื่อ ลง มย ปจจัย แลว ไมมีเปลี่ยนแปลงแตอยางใดอยางหนึ่ง เชน มตฺติกามย ทารุมย เปนตน แตที่ โสวณฺณมย ที่วิการ อุ เปน โอ นั้น
  • 128. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 126 เปนไปตามความนิยมของภาษา เพื่อใหถอยคําไพเราะ. [ อ. น. ]. ถ. อโยมย เจโตมย ๒ ศัพทนี้ เมื่อพิจารณา ก็เห็นไดชัดวา ผิดปกติ เพราะแปลง อ เปน โอ การที่เปนเชนนั้น เพราะ มย ปจจัย หรือเพราะอะไร ? ต. ไมใชเพราะ มย ปจจัย เปนเพราะลักษณะของศัพท มโนคณะตางหาก คือ ศัพทมโนคณะ เมื่อเขาสมาสหรือประกอบกับ ศัพทอื่นแลว เอาสระที่สุดของตนเปน โอ ได, อย เจต ๒ ศัพทนี้ ก็ เปนศัพทมโนคณะ จึงตองเปนไปตามลักษณะของตน. [ อ. น.]. [ ปูรณตัทธิต ] ถ. ปูรณตัทธิต มีปจจัยเทาไร ? อะไรบาง ? ใชแทนศัพทอะไร ? ต. มี ๕ คือ ติย ถ  ม อี. ใชแทน ปูรณ ซึ่งแปลวา เปนที่เต็ม. [ อ. น.]. ถ. ปจจัยทั้ง ๕ นี้ มีกฎเกณฑใหลงในศัพทพวกไหนหรือไม ? เมื่อลงกับศัพทพวกนั้นแลว ทําศัพทพวกนั้นใหคงที่อยูหรือเปลี่ยน แปลงเปนอยางไร ? จงแสดงตัวอยางใหเห็นดวย. ต. ใหลงในศัพทปกติสังขยาอยางเดียว ลงในศัพทนามหรือ คุณไมได เมื่อลงแลว ทําปกติสังขยาใหเปนปุรณสังขยา ตัวอยาง เชน เอกาทส ๑๑ เปนปกติสังขยา ลง ม ปจจัย เปน เอกาทสโม แปลวา ที่ ๑๑, ลง อี ปจจัย เปน เอกาทสี แปลวา ที่ ๑๑ เปน ปูรณสังขยา . [ อ. น. ]. ถ. ตัทธิตนี้ เปนคุณทั้งหมดใชไหน ? ถาใช ก็คงเปนไดทั้ง ๓
  • 129. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 127 ลิงค หรืออยางไร ? ต. ใช, แตศัพทที่ลง อี ปจจัย เปนไดแตอิตถีลิงคอยางเดียว สวนศัพทที่ลงปจจัยนอกนั้น เปนได ๓ ลิงค. [ อ. น.]. ถ. ปจจัยในปูรณตัทธิต ปรากฏวา ตองประกอบกับศัพท สังขยา จะเพียงแตเปนสังขยาแลวก็ประกอบไดทุกตัว หรือมีจํากัด อยางไร ? จงอธิบาย. ต. ไมใชวาเพียงเปนศัพทสังขยาแลว จะประกอบไดทุกตัวไป ตองมีจํากัดอยางนี้ คือ ปจจัยเหลานั้น บางตัวประกอบไดในสังขยา บางศัพท เชน ติย ประกอบไดเฉพาะ ทฺวิ กับ ติ. ถ ประกอบได เฉพาะ จตุ.  ประกอบไดเฉพาะ ฉ. อีก ประกอบไดตั้งแต เอกาทส ถึง อฏารส ที่ใชในอิตถีลิงค, นอกจากนี้ ใช ม ประกอบทั้งสิ้น. [ ๒๔๗๖ ]. ถ. ปจจัยในปูรณตัทธิต ใชประกอบไดในสังขยาบางศัพท คือ ติย ประกอบไดเฉพาะแต ทฺวิ กับ ติ. ถ ประกอบไดเฉพาะ จตุ.  ประกอบไดเฉพาะ ฉ. อี ประกอบไดเฉพาะตั้งแต เอกาทส ถึง อฏารส ที่ใชในอิตถีลิงค, นอกจากนี้ใช ม ประกอบทั้งสิ้น. [ ๒๔๖๗ ] ถ. อี ปจจัย ในตทัสสัตถิตัทธิต กับ ปูรณตัทธิต มีวิธีใชตาง กันอยางไร ? ต. อี ปจจัย ในตทัสสัตถิตัทธิต ใชประกอบกับนามนาทั่วไป
  • 130. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 128 สวนในปูณณตัทธิต ใชประกอบกับปกติสังขยา ตั้งแต เอกาทส ถึง อฏารส เทานั้น ใชตางกันอยางนี้. [ ๒๔๖๘ ]. ถ. อี ปจจัย ทานใหลงในสังขยาตั้งแต เอกาทส ถึง อฏารส ถาจะใหปจจัยอื่นมาลงกับสังขยาเหลานี้ จะขัดของอยางไรบางหรือไม ? ต. ถาจะใหเปนอิตถีลิงค ใชปจจัยอื่นลง ยอมขัดของ ตอง ใชลงไดแต อี ปจจัย เทานั้น ถาจะใชปจจัยอื่นลง ตองเปนลิงคอื่น ถาใหเปนลิงคอื่น ลง ม ปจจัยได เชน เอกาทสโม เปนตน. [ อ. น. ]. ถ. คําวา อฑฺฒ ซึ่งแปลวา กึ่ง นั้น ไดแกจํานวนเทาไร ? และใชอยางไรบาง ? ต. จะวาไดแกจํานวนเทาไรนั้น ไมแน เพราะคําวา กึ่ง กินความกวาง ไมทราบวา กึ่ง ของอะไร, ถาเปนกึ่งของจํานวนหนวย ก็ไดแก ๑ สวน ใน ๒ สวน เชน ๑ สตางค แบงครึ่งเปน ๒ สวน กึ่ง หนึ่งก็ไดแกครึ่งสตางค, ถาเปนกึ่งของจํานวน ๑๐ ก็ไดแกจํานวน ๕ ถาเปนกึ่งของจํานวน ๑๐๐ ก็ไดแกจํานวน ๕๐ , ถาเปนกึ่งของ จํานวน ๑๐๐๐ ก็ไดแกจํานวน ๕๐๐, แมจํานวนยิ่งขึ้นไป ก็ใหถือ โดยนัยนี้. ศัพทนี้ ในวิเคราะห ทานใหประกอบเปนตติยาวิภัตติ คือ อฑฺฌฒน ซึ่งแปลวา ทั้งกึ่ง เชน อฑฺฌฒน+ตติโย= อฑฺฒเตยฺโย แปลวา ที่สามทั้งกึ่ง ไดแก สองครึ่ง, ที่วาที่ ๓ นั้น หมายถึงจํานวน เต็ม ที่วาทั้งกึ่งคือ ครึ่งของที่ ๓.[อ. น. ]. ถ. จงประกอบสังขยา จตุ จตุทฺทส ดวยปจจัยในปูรณตัทธิต มาดู พรอมดวยวิเคราะห?
  • 131. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 129 ต. จตฺนฺน+ปูรโณ= จตุตฺโต [ ชน ] เปนที่เต็มแหงชนทั้งหลาย ๔ ชื่อที่ ๔ ลง ถ ปจจัย, จตุทฺทสนฺน + ปูรโณ = จตุทฺทสโม [ ชน ] เปนที่เต็มแหงชนทั้งหลาย ๑๔ ชื่อที่ ๑๔ ลง ม ปจจัย, จตุทฺทสนฺน+ ปูรณี=จตุทฺทสี [ หญิง] แปลเชนเดียวกัน ลง อี ปจจัย. [ อ. น.]" ถ. เตชสี กับ เตชสี ตางกันอยางไร ? ต. ตางกันอยางนี้ เตชสี เปนตทัสสัตถิตัทธิต ลง สี ปจจัย แปลวา มีเดช วิเคราะหวา เตโช อสฺส อตฺถีติ เตชสี. เตรสี เปน ปูรณตัทธิต ลง อี ปจจัย แปลวา ที่๑๓ วิเคราะหวา เตรสนฺน+ ปูรณี= เตรสี. [๒๔๖๖]. [ สังขยาตัทธิต ] ถ. สังขยาตัทธิต มีปจจัยกี่ตัว ? ใชแทนศัพทอะไร ? จงแสดง อุทาหรณดวย. ต. มีปจจัย ๑ ตัว คือ ก, ใชแทนศัพท คือ ปริมาณ ซึ่ง แปลวา เครื่องกําหนดนับ ตัวอยางเชน จตุกฺก [ วัตถุ] มีปริมาณ ๔. [ อ. น. ]. ถ. ปจจัยในตัทธิตนี้ใชลงในศัพทพวกไหน ? สตฺตก มีวิเคราะห อยางไร ? ต. ลงในศัพทสังขยา, สตฺต ปริมาณานิ อสฺสาติ สตฺตก [ วัตถุ ] มีปริมาณ ๗. [ อ. น.]. ถ. ตัทธิตนี้ เปนนามหรือคุณ ? เปนไดกี่ลิงค ? ขอดูตัวอยาง. ต. เปนคุณ, เปนได ๓ ลิงค, ตัวอยางเชน ติโก [ ชน ]
  • 132. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 130 ปุงลิงค, ติกา [ หญิง ] อิตถีลิงค, ติก [ วัตถุ ] นปุงสกลิงค, แปลวา มีปริมาณ ๓. [ อ. น.]. [ วิภาคตัทธิต ] ถ. ในวิภาคตัทธิต มีปจจัยกี่ตัว ? อะไรบาง ? ทานใชประกอบ กับศัพททั่วไป หรือประกอบเฉพาะศัพทเหลาไหน ? มีวิธีแจกดวย วิภัตตินามทั้ง ๗ อยาง ไร ? ต. มี ๒ ตัว คือ ธา โส. ธา ปจจัย ทานมักใชประกอบกับ ปกติสังขยาเปนพื้น เชน เอกธา ทฺวิธา แตใชประกอบกับศัพทอื่น ก็มีบาง เชน พหุธา, โส ปจจัย ใชประกอบกับนามศัพททั่ว ๆไป เชน สุตฺตโส, สพฺพโส. ศัพทที่ประกอบดวยปจจัยทั้ง ๒ นี้ สําเร็จ รูปแลว จะแจกดวยวิภัตตินามทั้ง ๗ ใหเปนรูปไปตาง ไมได คง อยูอยางเดิมและ เปนไดแตตติยาวิภัตติอยางเดียว. [ ๒๔๘๐ ]. ถ. ปจจัยในตัทธิตนี้ ใชแทนศัพทอะไร ? แปลวาอยางไร ? และการแปลเชนนั้น มีหลักอยางไร ? ต. ใชแทน วิภาค ศัพท แปลวา สวน บาง จําแนก บาง, ที แปลเชนนั้น มีหลักดังนี้ : ถาลงในศัพทสังขยา แปลวา สวน, ลงใน ศัพทนาม แปลวา จําแนก, เชน เอกธา โดยสวนหนึ่ง. สุตฺตโส โดยจําแนกสูตร เปนตน. [อ. น. ]. ถ. ตัทธิตนี้ จัดเปนลิงคอะไร ? บทวิเคราะหเปนอยางไร ? สตฺตธา แปลวาอยางไร ? ตั้งวิเคราะหใหดูดวย. ต. เปน อลิงค เพราะลงในอรรถแหงตติยาวิภัตติ แปลกจาก
  • 133. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 131 ตัทธิตอื่น ๆ ทั้งบทวิเคราะหทั้ง ๒ ศัพท ก็ประกอบเปนติยาวิภัติ, สตฺตธา แปลวา โดยสวน ๗ วิเคราะหวา สตฺตหิ+วิภาเคหิ= สตฺตธา. [ อ. น. ]. [ ภาวตัทธิต ] ถ. ภาวตัทธิต มีปจจัยที่ตัว ? อะไรบาง ? ใชแทนศัพทอะไร ? ต. มี ๖ ตัว คือ ตฺต ณฺย ตฺตน ตา ณ กณฺ, แตใน สัททนีติปกรณ แสดงปจจัยเพิ่มขึ้น ๓ คือ ณิย ปจจัย เชน วิริย อาลสีย, เณยฺย ปจจัย เชน โสเจยฺย, พฺย ปจจัย เชน ทาสพฺย เปนตน. ใชแทน ภาว ศัพท ซึ่งแปลวา ความมี ความเปน. [ อ. น. ]. ถ. ตัทธิตนี้ เปนนามหรือคุณ ? เปนไดกี่ลิงค ลิงคไหนบาง ? ต. เปนนาม, ศัพทที่ลง ต ปจจัย เปน อิตถีลิงค อยางเดียว ศัพทที่ลงปจจัยนอกนี้เปนนปุงสกลิงคอยางเดียว. [ อ. น.]. ถ. ขอตัวอยางศัพทที่ลงปจจัยในตัทธิตนี้ มาอยางละศัพท ? ต. ตฺต ปจจัย เชน มนุสฺสตฺตล ณฺย ปจจัย เชน โปริสฺส, ตฺตน ปจจัย เชน ปุถุชฺชนตฺตน, ตา ปจจัย เชน สหายตา, ณ ปจจัย เชน มทฺทว, กณฺ ปจจัย เชน รามณียก. [ อ. น. ]. ถ. ปจจัยในตัทธิตนี้ ลงในศัพทพวกไหนบาง ? ขอตัวอยางดวย. ต. ลงในนาม เชน จนฺทตฺต ความเปนแหงพระจันทร. ลง ในคุณ เชน นีลตฺต ความเปนแหงของเขียว, ลงในศัพทนามกิตก เชน ปาจกตฺต ความเปนแหงคนหุง, ลงในศัพทกิริยากิตก เชน คตตา ความเปนแหงบุคคลผูไปแลว, ลงในศัพทกิริยาอาขยาต เชน อตฺถิตา ความเปนแหง...มีอยู, นตฺถิตร ความเปนแหง..ไมมีอยู,
  • 134. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 132 (ที่ลง ภาว ศัพท โดยตรงก็มี เชน อตฺถิภาโว นตฺถิภาโว) และ ลงในศัพทตัทธิตเหมือนกันก็มี เชน ทณฺฑิตฺต ความเปนแหงคนมี ไมเทา, ทณฺฑี เปนตทัสสัตถิตัทธิตมากอนแลว วิเคราะหวา ทณฺโฑ อสฺส อตฺถีติ ทณฺฑี [ นโร คน ] มีไมเทา อี ปจจัย, ทณฺฑิโณ+ภาโว = ทณฺฑิตฺต ตฺต ปจจัย. [ อ. น. ]. ถ. เวริก เปนตัทธิตอะไรบาง ? มีวิเคราะหอยางไรบาง ? ต. เปนได ๒ ตัทธิต คือ เปนตทัสสัตถิตัทธิตแลว เปนภาว- ตัทธิต วิเคราะหดังนี้ :- เวร อสฺส อตฺถีติ เวรี [ คน ] มีเวร อี ปจจัย. เวริโน+ภาโว= เวริก ความเปนแหงคนมีเวร กณฺ ปจจัย, อีกอยาง หนึ่ง เวร อสฺส อตฺถีติ เวริโก อีก ปจจัย, เวริกสฺส+ภาโว= เวริก ณ ปจจัย. [ อ. น.]. ถ. อาชฺชว มทฺทว เปนตัทธิตอะไร ? จงวิเคราะหมาดูทั้ง ๒ ศัพท และลงอะไร จึงไดเปนตัทธิตนั้น ? ต. อุชุโน + ภาโว = อาชฺชว, มุทุโน+ภาโว=มทฺทว เพราะลง ณฺย ปจจัย ในภาวตัทธิต จึงไดเปนภาวตัทธิต. [ ๒๔๖๕ ]. ถ. ตา ปจจัย ลงในตัทธิตอะไรบาง? เมื่อเห็นศัพท สหายตา สังเกตุอยางไร จึงรูวาเปนตัทธิตชื่อนั้น ? ต. ลงในสมุหตัทธิต และ ภาวตัทธิต. สังเกตความในเรื่องนั้น ถาเพง สหาย ศัพท เปนนาม เปนสมุหตัทธิต, ถาเพงเปนคุณ เปน ภาวตัทธิต. [ ๒๔๕๙ ]. ถ. ณ ปจจัย ในตัทธิต ลงในอรรถอะไรบาง ? และตองทํา
  • 135. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 133 วิธีอยางไร ? ต. ณ ปจจัย ลงในอรรถ ๕ อยาง คือ โคตตตัทธิต ราคาทิ- ตัทธิต สมุหตัทธิต ตทัสสัตถิตัทธิต ภาวตัทธิต, ถาสระอยูหนาศัพท เปนรัสสะลวน ไมมีพยัญชนะสังโยคอยูเบื้องหลัง ตองพฤทธิ คือ ทีฆะ อ เปน อา, วิการ อิ เปน เอ, อุ เปนโอ, เวนไวแตสระที่อยู หนาศัพทเปนรัสสะ มีพยัญชนะสังโยคอยูเบื้องหลังหรือเปนทีฆะ ไม ตองพฤทธิ และ ณ ปจจัยนั้น ตองลบเสีย คงไวแตสระที่ ณ อาศัย. [ ๒๔๖๘ ]. [ อัพยยตัทธิต ] ถ. อัพยยตัทธิต มีปจจัยกี่ตัว ? อะไรบาง ? นิยมลงในศัพท พวกไหน ? ขอตัวอยาง, เมื่อลงแลว จัดเปนลิงคอะไร ? ต.มี ปจจัย ๒ ตัว คือ ถา ถ, นิยมลงในทายสัพพนาม เชน ยถา ตถา กถ อิตฺถ เปนตน, เมื่อลงแลว เปนอลิงค เพราะเปน พวกอัพยยศัพท แจกตามลิงคทั้ง ๓ ไมได.[ อ. น.]. ถ. ถา ทา ธา ปจจัย ๓ ตัวนี้ ตัวไหน ลงในตัทธิตชื่ออะไร ? ลงไดจําเพาะศัพทพวกไหน ? หรือมีขีดคั่นอยางไร ? แสดงอุทาหรณ ดวย. ต. ถา ทา ๑ ลงในอัพยยตัทธิต. ถา ลงในประการ จําเพาะหลัง สัพพนาม อุทาหรณ เชน ยถา ประการใด, ตถา ประการนั้น, สพฺพถา ประการทั้งปวง เปนตน, ทา ลงในกาล จําเพาะหลังสัพพนาม เปน ๑. อนุโลมเขาในตัทธิตนี้ เพราะลงทายสัพพนามเหมือนกัน. [ อ. น. ].
  • 136. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 134 เครื่องหมายสัตตมีวิภัตติดวย อุทาหรณ เชน กทา ในกาลไร, สพฺพทา ในกาลทั้งปวง, สทา ใกาลทุกเมื่อ, อฺทา ในกาลอื่น, เอกทา ในกาลหนึ่ง, ยทา ในกาลใด, ตทา ในกาลนั้น, นอกจากนี้ไมปรากฏ. ธา ลงในวิภาคตัทธิต จําเพาะหลังสังขยา อุทาหรณ เชน เอกธา โดยสวนเดียว, ทฺวิธา โดยสวนสอง เปนตน. [ ๒๔๕๙ ]. ถ. ปกติสังขยา สัพพนาม ลงปจจัยแลว เปนตัทธิตอะไร ? ขอตัวอยาง. ต. ปกติสังขยา ลงปจจัยแลว เปน ปูรณตัทธิต บาง สังขยา- ตัทธิต บาง วิภาคตัทธิต บาง, ทุติโย ปฺจโม เปน ปูรณตัทธิต, ทฺวิก ติก เปน สังขยาตัทธิต, เอกธา ทฺวิธา เปน วิภาคตัทธิต, สัพพนาม ลงปจจัยแลว เปน อัพยยตัทธิต เชน ตถา กถ เปนตน. [ ๒๔๖๙ ]. ถ. จาตุทฺทโส เปนวิเสสนะของ อุโปสโถ แปลวากระไร ? เปน วิเสสนะของ ชโน แปลวาประไร ? แปลเชนนั้น เปนตัทธิตอะไร ? ปจจัยอะไร ? จงตั้งวิเคราะหมาดวย. ต. จาตุทฺทโส เปนวิเสสนะของ อุโปสโถ แปลวา อุโบสถ มีในดิถีที่ ๑๔, เปนวิเสสนะของ ชโน แปลวา ชน เกิดในดิถีที่ ๑๔, เปนปูรณตัทธิตแลว เปนราคาทิตัทธิต เหมือนกันทั้ง ๒ อยางนั้น, วิเคราะหในปูรณตัทธิต ก็อยางเดียวกัน คือ จตุทฺทสนฺน + ปูรณี =จาตุทฺทสี [ ดิถี] เปนที่เต็มแหงดิถีทั้งหลาย ๑๔ ชื่อที่ ๑๔ อี ปจจัย, สวนวิเคราะหในราคาทิตัทธิต ที่เปนวิเสสนะของ อุโปสโถ ดังนี้ :
  • 137. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 135 จตุทฺทสิย+อตฺถีติ= จาตุทฺทโส. ที่เปนวิเสสนะของ ชโน ดังนี้ : จตุทฺทสิย + ชาโตติ = จาตุทฺทโส ณ ปจจัย. [ อ. น. ]. [ อาขยาต ] ถ. ศัพทเชนไร เรียกวา อาขยาต ? มีประโยชนอยางไร ? ต. ศัพทที่แสดงกิริยาของนามนาม เชน ยืน เดิน นั่ง นอน เปนตน เรียกวา อาขยาต. มีประโยชนใหรูไดวา นามนามแสดง กิริยาอาการเปนเชนไร, ถาไมมีศัพทพวกนี้ ก็จะรูเชนนั้นไมได และ เมื่อตองการจะแสดงกิริยาของนามนามเหลานั้น ก็ไมรูจะทําอยางไร การมีศัพทพวกนี้ไว ยอมตัดความขัดของดังกลาวแลวได. [ อ.น.]. ถ. ศัพทอาขยาตนี้ จะสมบูรณใชการได ตองประกอบดวย อะไรบาง ? หรือสมบูรณไดโดยลําพัง ? ต. ตองประกอบดวยเครื่องประกอบ ๘ อยาง คือ วิภัตติ กาล บท วจนะ บุรุษ ธาตุ วาจก ปจจัย, จะสมบูรณโดยลําพังหาไดไม. [ อ. น.]. ถ. ในเครื่องประกอบ ๘ อยางนั้น สําคัญทุกอยางเสมอกัน หรืออยางไหนยิ่งกวา ? จงแสดง. ต. สําคัญทุกอยาง แตที่สําคัญยิ่ง ก็คือ วิภัตติ ธาตุ ปจจัย ๓ อยางนี้ อยางใดอยางหนึ่งขาด ก็ทําศัพทใหสมบูรณไมได เมื่อมี ๓ อยางนี้แลว ยอมทําใหรูเครื่องประกอบ ๕ อยางนั้นได เพราะวิภัตติ เปนเครื่องหมายใหรู กาล บท วจนะ บุรุษ, สวน ธาตุ ก็เปนราก ฐานสําหรับเปนที่ประกอบของสิ่งเหลานั้น, ปจจัย เมื่อประกอบกับ
  • 138. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 136 ธาตุแลว ก็ใหรู วาจก ได, เพราะฉะนั้น ๓ อยางนี้ จึงจัดวาเปน สําคัญยิ่งกวา ๕ อยางนั้น. [ อ. น.]. [ วิภัตติ ] ถ. วิภัตติอาขยาต จัดเปนกี่หมวด ? อะไรบาง ? หมวดหนึ่ง มีกี่วิภัตติ ? ต.จัดเปน ๘ หมวดคือ วัตตมานา ปญจมี สัตตมี ปโรกขา หิยัตตนี อัชชัตตนี ภวิสสันติ กาลาติปตติ. หมวดหนึ่งๆ มี ๑๒ วิภัตติ. [ อ. น.]. ต. วิภัตติอาขายาต รวมทั้งสิ้นมีเทาไร ? วิภัตติที่ซ้ํากันคือวิภัตติ อะไรบาง ? ต. มี ๙๖ วิภัตติ. วิภัตติที่ซ้ํากัน คือ มิ ม มีในวัตตมานา และปญจมี. เส มีในวัตตมานา หิยัตตนี และอัชชัตตนี . เอ มีใน วัตตมานา ปญจมี และ ปโรกขา. และ อัชชัตตนี, มฺเห มีในวัตตมานา ปโรกขา และอัชชีตตนี. อา โอ มีในหิยัตตนี และ อัชชัตตนี. วฺโห มีในปญจมี และ ปโรกขา. มฺห มีใจปโรกขา และ หิยัตตนี. สฺสเส สฺส สฺสวฺเห มีในภวิสสันติ และ กาลาติปตติ. [ อ. น. ]. ถ. วิภัตติ ๘ หมวดนี้ หมวดไหนมีใชมากในปกรณตาง ๆ ? ต. หมวด วัตตมานา ปญจมี สัตตมี อัชชัตตนี ภวิสสันติ ๕ หมวดนี้ ใชมากในปกรณตาง ๆ แตใชมากที่สุด ก็คือ วัตตมานา และ อัชชัตตนี. [ อ. น. ]
  • 139. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 137 ถ. วิภัตติ ๘ หมวด ๆ ไหนบอกกาลอะไร ? ต. วัตตมานา บอกปจจุบันกาล, ปโรกขา หิยัตตนี อัชชัตตนี บอกอดีกาล, ภวิสสันติ กาลาติปตติ บอกอนาคตกาล. สวนหมวด ปญจมี กับหมวดสัตตมี ทานไมไดระบุไวชัด แตก็อนุโลมเขาใน หมวดบอกปจจุบันกาล [ อ. น. ]. ถ. วิภัตตินาม กับ วิภัตติอาขยาต ใชตางกันอยางไร ? ต. วิภัตตินาม สําหรับใชลงที่ทายนามศัพท ทํานามศัพทใหมี รูปตาง ๆ และเปนเครื่องหมาย ลิงค วจนะ, สวนวิภัตติอาขยาต ใชลงทายธาตุ ทําธาตุใหมีรูปตาง ๆ และเปนเครื่องหมาย กาล บท วจนะ บุรุษ. [ อ. น. ]. ถ. วิภัตติไหนบาง ใชแทนวิภัตติอื่น ซึ่งเปนเครื่องหมายให ทราบบุรุษ อันตางจากชั้นของตนได ? ต. อา หิยัตตนี และ อี อัชชัตตนี เปนเครื่องหมายประถมบุรุษ ใชแทน โอ ซึ่งเปนเครื่องหมายมัธยมบุรุษได ตัวอยาง เชน มา อโวจ [ ทาน ] อยาไดกลาวแลว, มา กริ [ ทาน ] อยาทําแลว. [ อ. น. ]. ถ. ตฺถ ปรัสสบท หิยัตตนีวิภัตติ ตางจาก ตฺถ อัชชัตตนีวิภัตติ อยางไร ? ภิทฺ ธาตุ ซึ่งประกอบดวยวิภัตติทั้ง ๒ นั้น สําเร็จรูปเปน อยางไร ? ต. ตฺถ หิยัตตนี ไมมี อิ อยูหนา, อัชชัตตนี มี อิ. ภิท ธาตุ ประกอบดวย ตฺถ หิยัตตนี เปน อภินฺทตฺถ, อัชชัตตนี เปน อภินฺทิตฺถ. [ ๒๔๖๔ ].
  • 140. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 138 ถ. สัตตมีวิภัตติแหงกิริยาอาขยาต บอกความอะไรบาง ? ขอ ตัวอยางของเนื้อความที่สัตตมีวิภัตติบอกมาอยางละอุทาหรณ. ต. สัตตมี บอกความยอมตาม และความกําหนด ความรําพึง เปนตน, บอกความยอมตาม แปลวา ควร อุทาหรณวา ภเชถ ปุริสุตฺตเม [ ชน ] ควรคบซึ่งบุรุษสูงสุดทั้งหลาย. บอกความกําหนด แปลวา พึง อุทาหรณวา ปุฺฺเจ ปุริโส กยิรา ถาวา บุรุษพึง ทําซึ่งบุญไซร, บอกความรําพึง แปลวา พึง อุทาหรณวา ยนฺนูนาห ปพฺพชฺเชยฺย ไฉนหนอ เราพึงบวช. [ ๒๔๖๕ ]. ถ. คําวา จิตฺต รกฺเขยฺยาสิ และคําวา จิตฺต รกฺขาหิ หมาย ความตางกันหรือเหมือนกัน ? ถาเหมือนกัน ก็แลวไป ถาตางกัน จงอธิบาย. ต. หมายความตางกัน ประโยคตน ใชสัตตมีวิภัตติ เปนคํา แนะนําวาควรจะทําเชนนั้น ไมใชคําสั่ง. ประโยหลัง ใชปญจมีวิภัตติ เปนคําสั่งทีเดียว. [ ๒๔๗๐]. ถ. เมื่อเปนกิริยาศัพทที่ทานประกอบ ม วิภัตติ เชน คจฺฉาม สังเกตอยางไร จึงจะรูวาเปน วัตตมานา หรือ ปญจมี ? ต. สังเกตความในเรื่องนั้น ถาหมายความปจจุบัน เปนวัตต- มานา. ถาหมายความบังคับ หรือความหวัง หรือความออนวอน เปนปญจมี . [๒๔๙๕ ]. ถ. มาศัพท มีที่ใชไดอยางไรบาง ? ชักอุทาหรณมา. ต. มีที่ใชแตกิริยา อันเปนปญจมีและอัชชัตตนีวิภัตติเทานั้น
  • 141. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 139 อุทาหรณวา มา ม ภนฺเต นาเสถ, มา เอว กริ. [ ๒๔๖๓ ]. ถ. วิภัตติและปจจัยในอาขยาต ลงที่ไหน ? และลงแลวเปน เครื่องหมายอะไร ? ต. วิภัตติ ลงทาย ปจจัย. ปจจัย ลงทาย ธาตุ, วิภัตติเปน เครื่องบอก กาล บท วจนะ บุรุษ. ปจจัยเปนเครื่องหมายบอกวาจก. [ ๒๔๖๐ ]. ถ. วิภัตติอาขยาต กับ วิภัตตินาม มีขอที่เหมือนกันและตาง กันอยางไรบาง ? ต. ขอที่เหมือนกัน คือ จัดเปน ๒ วจนะเหมือนกัน , ขอที่ตาง กัน คือ วิภัตตินามจัดเปน ๗ หมวด เปนเครื่องหมายใหรูเนื้อความ ของนามศัพท, สวนวิภัตติอาขยาต จัดเปน ๘ หมวด เปนเครื่อง หมายใหรูกาล , และในหมวดหนึ่ง ๆ จัดเปน ๒ บท ๓ บุรุษ เพื่อ ใหบงถึงนามที่เปนประธานแหงกิริยา. [ ๒๔๗๙ ]. ถ. สัตตมีวิภัตติ บอกความกําหนด ก็แปลวา พึง, บอกความ รําพึง ก็แปลวา พึง, ถาเห็นอุทาหรณวา อปฺเปวนาม มยมฺป อายสฺมนฺตาน กิฺจิมตฺต อนฺปฺปทชฺเชยฺยาม จะรูไดอยางไรวา บอก ความกําหนด หรือบอกความรําพึง ? ต. อุทาหรณวา อปฺเปวนาม มยมฺป อายสฺมนฺตาน กิฺจิมตฺต อนุปฺปทชฺเชยฺยาม ดังนี้ เปน สัตตมีวิภัตติ บอกความรําพึง, รูได ดวยนิบาตที่เปนตนความ คือ อปฺเปวนาม เพราะวา สัตตมีวิภัตติ ที่บอกความกําหนด ทานนิยมใช เจ สเจ เปนอาทิ เปนตนขอความ
  • 142. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 140 ในประโยคนั้น ๆ, ถาบอกความรําพึง ทานมักใช อปฺเปวนาม หรือ ยนฺนูน เปนอาทิ. [ ๒๔๗๖ ]. ถ. สัตตมีวิภัตติ กิริยาอาขยาต บอกความอะไรบาง? เพียง ๓ อยางก็ได จงเขียนบาลีมาอยางละอุทาหรณ. ต. บอกความยอมตาม อุทาหรณวา อภิตฺเรถ กลฺยาเณ. บอกความกําหนด อุทาหรณวา สเจ ลเภถ นิปก สหาย. บอก ความรําพึง อุทาหรณวา กสฺส นุ โขห ปม ธมฺม เทเสยฺย. [ ๒๔๗๓ ] ถ. อ อาคม, อิ อาคม, มา ศัพท, ใชประกอบกับกิริยาได ทั่วไป หรือมีจํากัดอยางไร ? จงแถลง. ต. มีจํากัดเปนบางอยาง คือ อ อาคม ประกอบไดเฉพาะแต ที่หนาธาตุในกิริยาซึ่งใชวิภัตติ หิยัตตนี อัชชัตตนี และกาลาติปตติ. อิ อาคม ประกอบไดเฉพาะแตที่หลังธาตุในกิริยาซึ่งใชวิภัตติ อัชชัตตนี ภวิสสันติ และกาลาติปตติ. มา ศัพท ประกอบไดเฉพาะแตกิริยา ที่ใชวิภัตติ ปญจมี และอัชชัตตานี. [๒๔๖๗ ]. ถ. อ ตนธาตุ ทานบัญญัติใหแปลวากระไร ? มีไดทั่วไปทุก วิภัตติ หรือจําเพาะแตหมวดไหน ? เชนคําวากระไร ? ชักมาแต จําเพาะ. ต. ทานบัญญัติใหแปลวา ได, มีไดจําเพาะ หิยัตตนี เชนคํา วา อวจ ไดกลาวแลว, อัชชัตตนี เชนคําวา อกาสิ ไดทําแลว, กาลาติปจจัย เชนคําวา อคจฺฉิสฺสา จักไดไปแลว.[ ๒๔๕๘ ]. ถ. ส อาคม ลงในวิภัตติหมวดไหนบาง ? ขอตัวอยางดวย.
  • 143. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 141 ต. ส อาคม ลงในวิภัตติหมวด อัชชัตตนี ได เชน อทาสิ อทสุ อาโรเจสิ อาโรเจสุ เปนตน. [ อ. น. ]. [ กาล ] ถ. กาล โดยยอมมีเทาไร ? โดยพิสดารมีเทาไร ? อะไรบาง ? จะรูกาลนั้น ๆ ไดอยางไร ? ต. โดยยอมไม ๓ คือ ปจจุบันกาล ๑ อดีตกาล ๑ อนาคตกาล ๑ โดยพิสดารมี ๘ คือ ปจจุบันแท ปจจุบันใกลอดีต ปจจุบันใกล อนาคต, อดีตกาลไมมีกําหนด อดีตกาลตั้งแตวานนี้ อดีตกาลตั้งแต วันนี้, อนาคตแหงปจจุบัน อนาคตกาลแหงอดีต, รูไดดวยวิภัตติ เพราะวิภัตติเหลานั้น เปนเครื่องหมายบอกใหรูกาลได. [ อ. น. ]. [ บท ] ถ. บท มีเทาไร ? อะไรบาง ? อยางไหนมีประโยชนอยางไร ? ต. มี ๒ คือ ปรัสสบท บทเพื่อผูอื่น อัตตโนบท บทเพื่อตน. ปรัสสบท เปนเครื่องหมายใหรูกิริยาที่เปนกัตตุวาจก, อัตตโนบท เปนเครื่องหมายใหรูกิริยาที่เปนกัมมวาจก และภาววาจก. นี้แสดง ตามที่เปนไปโดยมาก แตไมแนนัก ที่จะใหรูวาจกแน ตองอาศัย สังเกตปจจัยที่ประจําวาจกนั้น ๆ ดวย. [ อ. น.]. [ วจนะ ] ถ. วจนะในอาขยาต เหมือนกับวจนะในนาม หรือตางกัน ? ต. เหมือนกันก็มี ตางกันก็มี, ที่เหมือนกัน แบงเปน ๒ คือ
  • 144. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 142 เปนเอกวจนะ และพหุวจนะ เหมือนกัน, ที่ตางกัน คือ วจนะในนาม นั้น เปนเครื่องหมายใหรูนามนามวามากหรือนอย และอยูที่นามนาม, สวนวจนะในอาขยาต อยูที่ศัพทกิริยา ถานามนามเปนวจนะไหน ศัพทกิริยาก็ตองประกอบเปนวจนะนั้น เวนแตนามนามหลายศัพท มี จ ศัพท อยูในระหวาง แมเปนเอกวจนะ กิริยาก็ตองประกอบ เปนพหุวจนะ เชน อุปาสโก จ อุปาสิกา จ โสตาปนฺนา อเหสุ. [ อ. น. ] ถ. เมื่อผูนอยพูดกับผูใหญ มีวิธีแสดงความเคาระดวยวจนะ อยางไรหรือไม? ต. มี, คือ เมื่อผูนอยพูดกับผูใหญคนเดียว ทานนิยมใหใช มัธยมบุรุษเปนพหุวจนะ ดังคําวา ตุมฺเห ปฺจสตปริวารา สฺวาตนาย อธิวาเสถ. แตอยางเขาใจวา เมื่อผูนอยพูดกับผูใหญ จะตองใชมัธยม- บุรุษ พหุวจนะ ทุกคราวไป ที่ใชเปนเอกวจนะก็มี เชนคําวา อุปชฺฌาโย เม ภนฺเต โหหิ, หรือจะใชประถมบุรุษ เอกวจนะ ในที่ควรใชมัธยม- บุรุษ พหุวจนะ แสดงความเคารพก็ได เหมือนคําวา อปฺโปสฺสุกฺโก ภนฺเต ภควา ทิฏธมฺมสุขวิหาร อนุยุตฺโต วิหรตุ. [ ๒๔๖๖ ]. [ บุรุษ ] ถ. บุรุษในอาขยาต แบงเปนเทาไร ? อะไรบาง ? จะรูวาเปน บุรุษอะไรแน ตองถืออะไรเปนหลัก ? ต. แบงเปน ๓ คือ ประถมบุรุษ ๑ มัธยมบุรุษ ๑ อุตตมบุรุษ ๑. จะรูบุรุษไดแน ตองถือวิภัตติเปนหลัก เพราะวิภัตติเปนเครื่องแสดง
  • 145. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 143 ใหรูบุรุษ เชน ติ เปน ประถมบุรุษ, สิ เปน มัธยมบุรุษ, มิ เปน อุตตมบุรุษ เปนตน. [ อ. น.]. ถ. เพราะเหตุไร จึงแบงบุรุษเปน ๓ ? ต. เพราะในสัพพนาม ซึ่งเปนประธานของกิริยาแบงบุรุษ เปน ๓, สวนกิริยาซึ่งเปนเครื่องแสดงอาการของประธานใหปรากฏ จึงจําเปนตองแบงเปน ๓ ดวย เพื่อใหเทากัน จะแบงใหมากหรือนอย กวากันไมได. [ อ. น. ]. ถ. ตัวประธานกับตัวกิริยา มีกฎเกณฑใหคลอยเขาหากัน อยางไรบาง ? ต. มีกฎเกณฑอยางนี้ ถาสัพพนามที่เปนประธาน เปนบุรุษใด กิริยาก็ตองเปนบุรุษนั้น เชน โส เปนประถมบุรุษ กิริยาก็ตอง เปนประถมบุรุษตาม, ตฺว เปนมัธยมบุรุษ กิริยาก็ตองเปนมัธยมบุรุษ ตาม. อห เปนอุตตมบุรุษ กิริยาก็ตองเปนอุตตมบุรุษตาม ให บุรุษตรงกันเสมอไป สับเปลี่ยนกันไมได. [ อ. น. ]. [ ธาตุ ] ถ. ในอาขยาต มีอะไรเปนที่สิ่งสําคัญในการที่จะทําเปนรูปราง ขึ้น ? ทานจัดแบงไวอยางไร ? จงจัดมาดู. ต. มีธาตุเปนสิ่งสําคัญ, ทานจัดแบงไวเปน ๘ หมวด คือ ๑. หมวด ภู ธาตุ ๒. หมวด รุธฺ ธาตุ ๓. หมวด ทิวฺ ธาตุ ๔. หมวด สุ ธาตุ ๕. หมวด กี ธาตุ ๖. หมวด คหฺ ธาตุ ๗. หมวด ตนฺ ธาตุ ๘. หมวด จุรฺ ธาตุ. [ ๒๔๘๐ ].
  • 146. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 144 ถ. ที่วาธาตุเปนสําคัญนั้น สําคัญอยางไร ? ต. เปนสําคัญอยางนี้ คือ เปนที่ประกอบ วิภัตติ ปจจัย ทํา ใหกิริยาศัพทสมบูรณ ถาขาดธาตุแลว จะใช วิภัตติ ปจจัย โดย ลําพังไมได เปรียบเหมือนเรือน เสาเปนสําคัญสําหรับรองรับทัพพ- สัมภาระอื่น ๆ ฉันใด, ธาตุก็เปนฉันนั้น. [ อ. น.]. ถ. ในอาขยาต ทานใชอะไรเปนมูลศัพท ? จะใชนามบางได หรือไม ? อธิบาย. ภุชฺ หรฺ ธาตุ ประกอบ ติ วัตตมานาวิภัตติ สําเร็จ รูปเปนอยางไรบาง ? อยางไหนลงปจจัยอะไร ? ต. ใชธาตุ, ถาประกอบดวย อาย หรือ อิย ปจจัย ก็ใชได เชน ปพฺพตายติ ปุตฺติยติ เปนตัวอยาง, สําเร็จรูปเปน ภุฺชติ หรติ บาง เปน พุภุกฺขติ ลง ข ปจจัย, ที่เปน ชิคึสติ ลง ส ปจจัย. [ ๒๔๗๒ ]. ถ. กิริยาอาขยาต มีอะไรเปนมูลราก ? รชฺ ธาตุ ภิท ธาตุ ติ วัตตมานาวิภัตติ สําเร็จรูปอยางไร จึงเปนหมวด ทิว ธาตุ ? อยางไร จึงเปนหมวด รุธ ธาตุ ? ต. กิริยาอาขยาต มีธาตุเปนมูลรากบาง นามศัพทบาง, รชฺ ธาตุ ติ วัตตมานาวิภัตติ ลง ย ปจจัย ในหมวด ทิวฺ ธาตุ สําเร็จรูปเปน รชฺชติ, ในหมวด รุธฺธาตุ สําเร็จรูปเปน รฺชติ, ภิทฺ ธาตุ สําเร็จรูปเปน ภิชฺชติ ภินฺทติ. [ ๒๔๖๔ ]. ถ. ธาตุแบงเปนกี่อยาง ? อะไรบาง ? ต. มี ๒ คือ สกัมมธาตุ ธาตุมีกรรม ๑. อกัมมธาตุ ธาตุ ไมมีกรรม ๑. [ อ. น. ].
  • 147. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 145 ถ. คําวา กรรม ในที่นี้ ไดแกอะไร ? จะรูไดอยางไรวา ธาตุ นี้เปนธาตุประเภทนั้นประเภทนี้ ? ต. ไดแกสิ่งที่ถูกเขาทํา ถูกเขาคิด เชน คนทํานา ภิกษุคือ ธรรม เปนตน, คําวา นา และ ธรรม นั้น ทานเรียกวา กรรม คือ ผูถูกทํา. รูไดดวยการสังเกตความของธาตุนั้น ๆ ถาธาตุใดแสดงความ ใหเรียกหากรรมจึงจะไดความชัด ถาไมเรียกหากรรมความไมชัด ดังคําวา คนกิน ความไมชัด ชวนใหนึกวากินอะไร ? ถาเติมกรรม ตอทายวา คนกินขาว หรือคนกินขนม เชนนี้ ไดความชัด ธาตุ ชนิดนี้ เรียกวา สกัมมธาตุ คือธาตุมีกรรม. ธาตุในไมแสดงความ ใหเรียกหากรรม ตามลําพังก็ไดความชัดพอแลว เชน นกบิน คนเดิน สุนัขนอน เปนตน ธาตุชนิดนี้ เรียกวา อกัมมธาตุ ธาตุไมมีกรรม. [ อ. น. ]. ถ. สกัมมธาตุ อกัมมธาตุ ใชในวาจกอะไรไดบาง ? ต. สกัมมธาตุ ใชไดทุกวาจก, แตอกัมมธาตุ ใชไดแตใน กัตตุวาจก ภาววาจก เหตุกัตตุวาจก. [ ๒๔๖๐ ]. [ วาจก ] ถ. จงแสดงวาจกในอาขยาต. ในวาจกเหลานี้ วาจกอะไรบาง ใชดื่นในปกรณทั้งหลาย ? ต. วาจากในอาขยาต มี ๕ คือ :- ๑. กัตตุวาจก เปนกิริยาของผูทําที่เปนประธาน อุทาหรณวา ธมฺมจารี สุข เสติ.
  • 148. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 146 ๒. กัมมวาจก เปนกิริยาของสิ่งที่ถูกทําที่เปนประธาน อุทาหรณ วา ปาป กริยติ. ๓. ภาววาจก เปนกิริยาหาประธานที่เปนปฐมาวิภัตติมิได อุทาหรณวา จิตฺเตน อุปฺปชฺชเต. ๔. เหตุกัตตุวาจก เปนกิริยาของผูใชที่เปนประธาน อุทาหรณ วา เมตฺต อุปฺปาเทติ. ๕. เหตุกัมมวาจก เปนกิริยาของสิ่งที่ถูกเขาใชในทําที่เปน ประธาน อุทาหรณวา โอทโน ปาจาปยเต. ในวาจกเหลานี้ กัตตุวาจกและเหตุกัตตุวาจก ใชอื่นในปกรณ ทั้งหลาย. [๒๔๕๗,๒๔๖๗ ]. ถ. วาจก มีเทาไร ? ใจความตางกันอยางไร ? ต. มี ๕, ตางกันอยางนี้ กัตตุวาจก ยกผูทําเปนบทประธาน, กัมมวาจก ยกกรรมเปนบทประธาน, ภาววาจก กลาวแตความมีความ เปน, เหตุกัตตุวาจก ยกผูใชใหทําเปนบทประธาน, เหตุกัมมวาจก ยกสิ่งที่ถูกเขาใชใหทําเปนบทประธาน.[ ๒๔๗๐ ]. ถ. วาจกทั้ง ๕ มีประโยชนอยางไร ? จงยกตัวอยางมา ประกอบกับคําอธิบายใหเห็นสม. ต. มีประโยชนในทางพูดและแตงหนังสือ ถาผูพูดผูแตไม เขาใจวิธีของวาจก อาจทําเนื้อความที่ประสงคนั้น ๆ ใหแผกไป คือ จักไดใจความตรงกันขาม หรือถือเอาใจความไมได เชนตองการ จะพูดวา "บิดาใหบุตรศึกษาศิลปะ" ซึ่งควรจะตองเรียงคําพูดเปน
  • 149. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 147 ภาษาบาลี ปตา ปุตฺต สิปฺป สิกฺขาเปติ แตหาเรียกเชนนั้นไม ไปเรียงเสียวา ปต ปุตฺต สิปฺป สิกฺขติ กลับมีความแผนกันไปวา บิดาศึกษาศิลปะกะบุตร ดังนี้เปนตัวอยาง. [ ๒๔๖๒ ]. ถ. จงเอาศัพท ๔ นี้ คือ ปตุ ธีตุ ปุปฺผ วุ ธาตุ เรียงตาม ลักษณะแหงวาจกทั้ง ๕ ยกภาววาจก. ต. กัตตุวาจก. ปตุโน ธีตา ปุปฺผ วุณาติ. กัมมวาจก. ปตุโน ธีตรา ปุปฺผ วุยฺยเต. เหตุกัตตุวาจก. ปตา ธีตร ปุปฺผ วุณาเปติ, เหตุกัมมวาจก, ปตรา ธีตรา ปุปฺผ วุณาปยเต.[ ๒๔๖๒ ]. ถ. คําวา "ทําการงาน" ประสงคเปนคุณนามอยางหนึ่ง เปน อาขยาตอยางหนึ่ง คํามคธวากระไร ? ต. คําวา "ทําการงาน" ที่ประสงคเปนคุณนาม คํามคธวา "กมฺมกาโร" ที่ประสงคเปนอาขยาต คํามคธวา "กมฺม กโรติ." [ ๒๔๗๗ ]. [ ปจจัย ] ถ. ปจจัยในอาขยาต มีประโยชนอยางไร ? และตางจากปจจัย ในตัทธิตอยางไร ? ต. มีประโยชนใหกําหนดรูวาจกไดแมนยํา, ตางกันปจจัยใน ตัทธิต คือ นิยมลงทายธาตุเปนพื้น มีลงทายนามศัพทบางบางตัว เมื่อลงทายธาตุหรือนามศัพทนั้น ๆแลว ศัพทนั้น ๆ ก็สําเร็จรูปเปน กิริยาทั้งสิ้น, สวนปจจัยในตัทธิต นิยมลงทายนามศัพทเปนพื้น ไมมี ลงทายธาตุ เมื่อลงแลว ใชแทนศัพทตาง ๆ. [ อ. น. ]
  • 150. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 148 ถ. จงแสดงปจจัยในอาขยาต ที่ลงในธาตุ ๘ หมวด ในวาจก ทั้ง ๕ ? ต. ที่ลงในธาตุ ๘ หมวด คือ อ เอ ย ณุ ณา นา ณฺหา โอ เณ ณฺย ๑๐ ตัว และลงในกัตตุวาจกดวย, ในกัมมวาจก ลง ย ปจจัย กับทั้ง อิ อาคม หนา ย, ในภาววาจก ลง ย ปจจัย, ในเหตุกัตตุ วาจก ลงปจจัย ๔ ตัว คือ เณ ณย ณาเป ณาปย ตัวใดตัวหนึ่ง, ในเหตุกัมมวาจก ลงปจจัย ๑๐ ตัวนั้นดวย เหตุปจจัย คือ ณาเป ดวย ลง ย ปจจัย กับทั้ง อิ อาคม หนา ย ดวย. [ ๒๔๖๓-๒๔๗๑ ]" ถ. จํากําหนดรูวาจกไดอยางไร? และวาจก ทั้ง ๕ นั้น โดย ใจความตางกันอยางไร ? ต. กิริยาศัพทที่ประกอบดวย อ เอ ย ณุ ณา นา ณฺหา โอ เณ ณฺย ตัวใดตัวหนึ่ง เปนกัตตุวาจก, ที่ประกอบดวย ย ปจจัย กับ อิ อาคม เปน กัมมวาจก, ที่ประกอบดวย ย ปจจัย เปนภาววาจก, ที่ประกอบดวย เณ ณย ณาเป ณาปย ตัวใดตัวหนึ่ง เปนเหตุกัตตุ วาจก, ที่ประกอบดวยปจจัย ๑๐ ตัวในกัตตุวาจกตัวใดตัวหนึ่งดวย ณาเป ปจจัยดวย ย ปจจัยกับ อิ อาคมดวย เปนเหตุกัมมวาจก รูไดอยางนี้. ตางกันอยางนี้ : กัตตุวาจก ยกผูทําเองเปนบทประธาน, กัมมวาจก ยกกรรมเปนบทประธาน. ภาววาจก กลาวแตความมี ความเปน, เหตุกัตตุวาจก ยกผูใชใหทําเปนบทประธาน. เหตุกัมม- วาจก ยกสิ่งที่ถูกเขาใชใหทําเปนบทประธาน. [๒๔๖๖ ]. ถ. กิริยาศัพทในประโยค ภาววาจก นิยม วจนะ บุรุษ บท
  • 151. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 149 อยางไรบาง ? ขออุทาหรณดวย . ต. นิยมใหประกอบเปน เอกวจนะ ประถมบุรุษ อัตตโนบท แตสวนบทนี้ไมสูแนนอนนัก ที่ใชปรัสสบทก็มีบาง อุทาหรณ เชน ชายเต คจฺฉิยเต เปนตน. [ อ.น.]. ถ. ปจจัยในวาจกนั้น ๆ ตัวไหนใชลงประจําหมวดธาตุไหน บาง ? ต. ปจจัยในวาจกทั้ง ๔ นอกจากกัตตุวาจก ลงในธาตุทุก หมวดไมมีจํากัด, สวนปจจัยในกัตตุวาจก ๑๐ ตัว มีจํากัด คือ แบง ลงในธาตุ ๘ หมวดนั้น ดังนี้ : อ เอ ลงในหมวด ภู ธาตุ และ รุธฺ ธาตุ แตในหมวด รุธฺ ธาตุ ลงนิคคหิตอาคมหนาพยัญชนะที่สุดธาตุดวย, ฯ ลงในหมวด ทิวฺ ธาตุ, ณุ ณา ลงในหมวด สุ ธาตุ, นา ลงใน หมวด กี ธาตุ, ณฺหา ลงในหมวด คหฺ ธาตุ, โอ ลงในหมวด ตนฺ ธาตุ, เณ ณย ลงในหมวด จุรฺ ธาตุ. [ อ. น. ]. ถ. อาศัยอะไรเปนหลัก จึงจะกําหนดวาจกไดแมนยํา ? สิวิยติ สิพฺพยติ เปนวาจกอะไร ? จงชี้วาสังเกตตรงไหน ? ต. อาศัยปจจัยเปนกลัก, สิวิยติ เปนกัมมวาจก สิวฺ ธาตุ เห็น ย ปจจัยกับทั้ง อิ อาคมหนา ย ก็รูได, สิพฺพยติ เปนเหตุกัตตุวาจก สิวฺ ธาตุ เหมือนกัน ธาตุหมวดนี้ลง ย ปจจัย แตถาลง ย ปจจัย ในกัตตุวาจก ตองเอง ย ปจจัย กับพยัญชนะที่สุดธาตุเปน พฺพ สําเร็จรูปเปน สิพฺพติ จะเปน สิพฺพยติ ไมได นี้มี ย เหลืออยูตอง เปน ณย ปจจัย ในเหตุกัตตุวาจก เมื่อลบ ณ หรือสระที่ ณ อาศัย
  • 152. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 150 อยู มีสระอยูเบื้องหลัง จึงแปล ว เปน พ ไดโดยวิธีสนธิ. [ ๒๔๖๑ ]. ถ. ในอาขยาต ในที่เชนไร ตองพฤทธิตนธาตุ ? ในที่เชนไร ตองทีฆะที่สุดปจจัยเปน อา ? ต. เมื่อลง เณ ณย ณาเป ณาปย ปจจัย ตองพฤทธิตนธาตุ, เมื่อ หิ มิ ม วิภัตติอยูหลัง ตองทีฆะที่สุดปจจัยเปน อา. [ ๒๔๕๙ ] ถ. ปจจัยที่เนื่องดวย ณ ในตัทธิตก็มี ในอาขยาตก็มี ตองการ ทราบวา ณ ปจจัยในที่ทั้ง ๒ นั้น มีอํานาจเหมือนกันหรือตางกัน อยางไร ? ต. อํานาจพฤทธิอยางเดียวกัน แต ร ปจจัยในตัทธิตลงแลว ตองลบ เมื่อลงแลวตองพฤทธิตามลักษณะของศัพททุกแหงไป, สวน ณ ปจจัยในอาขยาตไมทําดังนั้นทั้งหมด คือคงมี ณ ไวไมตองลบก็มี เชน สุณาตุ สิโณติ ลง ณา ณุ ปจจัย ในกัตตุวาจก เปนตน, เมื่อ ไมลบ ก็ไมตองพฤทธิสระตนธาตุ คงไวตามเดิม. [ อ. น. ]. ถ. กัตตุวาจก มีปจจัยกี่ตัว ? อะไรบาง ? มุจฺ ฉิทฺ ภิทฺ ลง ปจจัยในกัตตุวาจก ลงตัวไหนเปนสกัมมธาตุ ลงตัวไหนเปนอกัมมธาตุ ? ขอรูปศัพทและแปลมาดวย. ต. มีปจจัย ๑๐ ตัว คือ อ เอ ย ณุ ณา นา ณฺหา โอ เณ ณย, ลง อ ปจจัย เปนสกัมมธาตุ, ลง ย ปจจัย เปนอกัมมธาตุ, ที่ลง อ มีรูปเปน มุฺจติ ฉินฺทติ ภินฺทติ แปลวา ยอมปลอย ยอม ตัด ยอมทําลาย, ที่ลง ย ปจจัย มีรูปเปน มุจฺจติ ฉิชฺชติ ภิชฺชติ แปลวา ยอมพน ยอมขาด ยอมแตก. [ ๒๔๖๗ ].
  • 153. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 151 ถ. ย ปจจัย มีในวาจกอะไรบาง ? จะกําหนดไดอยางไรวา เชนไรเปนวาจกไหน ? อธิบาย. ต. มีในกัตตุวาจก กัมมวาจก ภาววาจก, กําหนดไดอยางนี้ : ย ในกัตตุวาจก ถาธาตุ ๒ ตัว ตองแปลกับที่สุดธาตุเปนพยัญชนะ นั้น ๆ ถาเปนธาตุตัวเดียวคง ย ไว ลงไดไมจําจัดธาตุ และลงได ในหมวดธาตุของตน. สวน ย ในกัมมวาจก มีวิธีเปน ๓ อยาง คือ คง ย ไว ตองลง อิ อาคมอยาง ๑ แปลง ย กับที่สุดธาตุเปนพยัญชนะ นั้น ๆ แลวไมตองลง อิ อาคม คลายกับ ย ในกัตตุวาจก นอกจาก หมวดธาตุที่มี ย ในกัตตุวาจกประจําอยูแลวอยาง ๑ ลง ย แลวซอน ย ไมตองลง อิ อาคมอยาง ๑ ลงไดเฉพาะสกัมมธาตุอยางเดียวเทานั้น. สวน ย ในภาววาจก ไมมีพิธีเปลี่ยนแปลงอยางไร ทั้งนิยมลงใน อกัมมธาตุ แตที่ลงในสกัมมธาตุก็มี และเปนไดแตประถมบุรุษ เอกวจนะ อยางเดียวเทานั้น มีที่ใชโดยมากแตวัตตมานา นอกนั้น ไมคอยใช . [ ๒๔๖๙ ]. ถ. เหตุกัมมวาจก ลงปจจัย ๑๐ ตัว คืออะไรบาง ? แลวลง อะไรกันอีก ? ขออุทาหรณดวย. ต. เหตุกัมมวาจก ลงปจจัย ๑๐ ตัว คือ อ เอ ย ณุ ณา นา ณฺหา โอ เณ ณฺย แลวลงเหตุปจจัย คือ ณาเป ดวย, ลง ย ปจจัย กับทั้ง อิ อาคม หนา ย ดวย อุทาหรณ เชน ปาจาปยเต สิพฺพาปยเต เปนตน. [ ๒๔๖๕ ]. ถ. ณาเป และ ณาปย ปจจัย สําหรับเหตุกัตตุวาจก ใชได
  • 154. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 152 เหมือน เณ และ ณย ปจจัย หรือใชไดเฉพาะในที่เชนไร ? ต. ณาเป และ ณาปย ปจจัย สําหรับใชบอกเหตุกัตตุวาจก ในธาตุหมวดที่ ๘ มี จุรฺ เปนตน ที่ใช เณ และ ณย ปจจัย บอก สยกัตตา และในธาตุหมวดอื่น ที่ใชปจจัยเหตุกัตตุวาจกในอรรถ แหงสยกัตตา อุทาหรณ เชน มาเรติ ใหตาย คือ ฆา, มาราเปติ ให ๆ ตาย คือ ใชใหฆา. [๒๔๕๗ ]. ถ. ปจจัยในอาขยาต สําหรับใชแทนศัพทอยางตัทธิตมีหรือไม ? ถามี คืออะไร ? และตัวไหนลงในอรรถวากระไร ? จงยกอุทาหรณ มาเทียบ. ต. มี, คือ ข ฉ ส ลงในอรรถวา ปรารถนา, อุทาหรณ เชน พุภุกฺขติ ปรารถนาจะกิน, ชิฆจฺฉติ ปรารถนาจะกิน, ชิคึสติ ปรารถนา จะนําไป, อาย อิย ลงในอรรถวา ประพฤติ อุทาหรณ เชน จิรายติ ประพฤติชาอยู, ปุตฺติยติ ยอมประพฤติใหเปนเพียงดังบุตร. [๒๔๕๘-๒๔๗๐]. ถ. จงแสดงความตางแหงวาจกอาขยาต วาตางกันอยางไร ? และ ในวาจกเหลานั้น กัมมวาจกมีปจจัยกี่ตัว ? พุทฺธิยติ ลงปจจัยอะไร ? แปลวากระไร ? ต. กัตตุวาจก ยกผูทําเองเปนบทประธาน, กัมมวาจก ยก กรรมเปนบทประธาน, ภาววาจก กลาวแตความมีความเปน, เหตุ- กัตตุวาจก ยกผูใชทําเปนบทประธาน, เหตุกัมมวาจก ยกสิ่งที่ ถูกเขาใชใหทําเปนบทประธาน, กัมมวาจก ลง ย ปจจัยกับ อิ อาคม,
  • 155. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 153 พุทฺธิจติ ลง อิย ปจจัย แปลวา ยอมประพฤติใหเปนเพียงดังพระ พุทธเจา. [ ๒๔๗๔ ]. ถ. ภุชฺ, หร ธาตุ ประกอบกับ ติ วัตตมานาวิภัตติ สําเร็จรูป เปนอยางไรบาง ? และอยางไหนลงปจจัยอะไร ? ต. สําเร็จรูปเปน ภุฺชติ หรติ บาง, เปน พุภุกฺขติ ชิคึสติ บาง, ที่เปน ภุฺชติ หรือ หรติ ลง อ ปจจัย, ที่เปน พุภุกฺชติ ลง ข ปจจัย ที่เปน ชิคึสติ ลง ส ปจจัย. [ ๒๔๖๘ ]. ถ. จงขุดมูล วิชฺฌติ ลพฺภติ ตั้งแตธาตุจนสําเร็จรูป ? ต. วิชฺฌติ วิธฺ ธาตุ เปนไปในความแทง, ย ปจจัย ในกัตตุ- วาจก ติ วิภัตติ เอา ย กับ ธฺ เปน ชฺฌ สําเร็จเปน วิชฺฌติ. ลพฺภติ ลภฺ ธาตุ เปนไปในความได ย ปจจัย ในกัมมวาจก ติ วิภัตติ เอา อ กับ ภฺ เปน พฺภ สําเร็จรูปเปน ลพฺภติ. [ ๒๔๖๑ ]. ถ. จงวินิจฉัยประโยคตอไปนี้วาผิดหรือถูก ? ถาผิด จงแก อานนฺทตฺเถโร จ ปมสงฺคีติย อโหสิ. ต. ประโยค ก. ถูก เพราะวานามทําเปนเอกวจนะหลายศัพท ถา มีความรวมกัน เมื่อใช จ ศัพท กํากับศัพทเหลานั้นแลว คุณนามก็ดี กิริยาก็ดี ของนามนามเหลานั้น ตองใชเปนพหุวจนะ, เมื่อเปนเชนนี้
  • 156. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 154 ประโยค ข. จึงผิด ควรแกเปน อาวุโส มหากสฺสโป จ อุปาลิตฺเถโร จ อานนฺทตฺเถโร จ ปมสงฺคีติย ปาโมกฺขา อเหสุ. [ ๒๔๗๕ ]. ถ. การคนหาธาตุในศัพทกิริยาอาขยาตนั้น ทานแนะนําใหทํา อยางไร จึงจะทราบวาเปนธาตุนั้นธาตุนี้ได ? ต.ทานแนะนําใหแยก วิภัตติ ปจจัย ที่ประกอบอยูกับศัพทนั้น ออก ถามีอุปสัคหรือนิบาตนําหนา, หรือ ส อิ อาคม ในวิภัตติบาง หมวด ก็ใหแยกออกเสีย เมื่อแยกสิ่งเหลานั้นออกหมดแลว ที่เหลือ ก็จัดวาเปนธาตุ เชน อทาสิ แยก อ บทหนา ส อาคม อี วิภัตติ อ ปจจัย ออกแลว คงเหลือแต ทา ก็ทราบวา ทา ธาตุ ดังนี้ เปนตน นี้กลาวตามที่เปนไปโดยมากที่เปนสามัญ แตที่เปนวิสามัญ แมจะแยกเครื่องประกอบออกหมดแลว ก็ยังทราบไมไดวาเปนธาตุ อะไร เชน ปสฺสติ แยก ติ วิภัตติ และ อ ปจจัย ออกแลว เหลือ แต ปสฺส จะวาเปน ปสฺส ธาตุ ก็ไมถูก ที่ถูกเปน ทิสฺ ธาตุ เพราะ แปลง ทิสฺ เปน ปสฺส, อาคจฺฉติ แยก อา อุปสัค ติ วิภัตติ อ ปจจัย ออกแลว เหลือ คจฺฉ จะวาเปน คจฺฉ ธาตุ ก็ไมถูก ที่ถูกเปน คมฺ ธาตุ เพราะแปลง คมฺ เปน คจฺฉ, ธาตุพวกที่ไมแปลงเชนนี้ ยากที่จะ ทราบไดแนนอนวาเปนธาตุอะไร ตองอาศัยการคนควานดูตําราหรือได รับคําอธิบายจากผูรู จึงจะถือเอาเปนแนนอนได.[ อ. น.]. ถ. กิริยาอาขยาตนั้น ทานนิยมใหเรียงไวในที่อยางไร ? ขอ อุทาหรณดวย. ต. ตามปกติ นิยมเรียงไวสุดประโยค เชน อาจริโย สิสฺเส
  • 157. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 155 อนุสาสติ, แตถาเปนประโยคคําถาม ซึ่งศัพทกิริยานั้นจะตองใช หางเสียงเปนคําถาม และประโยคที่เปนคําเตือน นิยมเรียงกิริยา อาขยาตไวตนประโยค เชน [ คําถาม] อตฺถิ ปนายสฺมโต โกจิ เวยฺยาวจฺจกโร, [ คําเตือน ] สุณาตุ เม ภนฺเต สงฺโฆ เปนตน. [ อ. น. ] ถ. หมวดธาตุไหนบาง ซึ่งใชปจจัยในกัตตุวาจกประจําหมวด ของตนติดไปในวาจกอื่นได ? จงแสดงพรอมดวยอุทาหรณ. ต. มีอยู ๔ หมวดคือ รุธฺ, ทิวฺ, กี, คหฺ, ธาตุ ๔ หมวดนี้ ใชปจจัยในกัตตุวาจกประจําหมวดของตนติดไปในวาจกอื่นได. หมวด รุธฺ ธาตุ ติดไปในวาจกทั้ง ๔ ได เชน รุนฺธิยเต กัมม. และภาว. รุนฺธาเปติ เหตุกัตตุ. รุนฺธาปยเต เหตุกัมม. หมวด ทิวฺ และ กี ธาตุ ติดไปในเหตุกัตตุ. และเหตุกัม. ได เชน ทิพฺพเปติ กีนาเปติ เหตุกัตต. ทิพฺพาปยเต กีนาปยเต เหตุกัมม. หมวด คหฺ ธาตุ ติดไปในเหตุกัตตุ. และเหตุกมม. ได เชน คณฺหาเปติ เหตุกัตตุ. คณฺหาปยเต เหตุกัมม. [ อ. น.]
  • 158. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 156 [ กิตก ] ถ. ศัพทเชนไร เรียกวาศัพทกิตก ? กิตกแบงเปนกี่อยาง ? อะไรบาง ? ต. ศัพทที่ประกอบดวยปจจัยหมูหนึ่ง ซึ่งเปนเครื่องกําหนด หมายเนื้อความของนามศัพทและกิริยาศัพทที่ตาง ๆ กัน เรียกวา ศัพทกิตก, กิตกแบงเปน ๒ คือ นามกิตก ๑ กิริยากิตก ๑. [ อ. น. ] ถ. กิตกก็ดี อาขยาตก็ดี ลวนมีธาตุเปนที่ตั้งทั้งสิ้น เมื่อเปน เชนนี้ จะมีตางกันอยางไรบาง ? จงแสดงใหไดความชัด. ต. จริงอยู ศัพททั้ง ๒ ประเภทนั้น ลวนมีธาตุเปนที่ตั้งเหมือน กัน ถึงดังนั้น ก็มีตางกันบาง คือ กิตก เมื่อประกอบปจจัยแลว ก็แจกตามวิภัตติทั้ง ๗ ในนาม เวนแตศัพทที่ประกอบกับอัพยยปจจัย ๕ ตัว คือ เตฺว ตุ ตูน ตฺวา ตฺวาน เมื่อประกอบกับปจจัยตัวใด ตัวหนึ่งในปจจัย ๕ ตัวนี้แลว เปนแลวกัน จะนําไปแจกตามวิภัตติ ทั้ง ๗ ไมได และกิตกไมมีบทและบุรุษ, สวนอาขยาตนั้นเมื่อประกอบ กับปจจัยเสร็จแลว ก็แจกตามวิภัตติอาขยาต จะแจกตามวิภัตตินาม ไมได. [ อ. น.]. [ นามกิตต ] ถ. นามกิตกกับกิริยากิตก ตางกันอยางไร ? จงแสดงอุทาหรณ. ต. นามกิตก เปนนามนามและคุณนาม จัดเปนสาธนะ มี ปจจัยเปนเครื่องหมายสาธนะนั้น ๆ, กิริยากิตก เปนกิริยาประกอบ
  • 159. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 157 ดวยวิภัตติ วจนะ กาล ธาตุ วาจก ปจจัย เหมือนในอาขยาต ตางแต ไมมีบทและบุรุษเทานั้น, นามกิตก อุทาหรณ เชน ทายโก ทายก ทุกฺกร กรรมอันทําไดโดยมาก, กิริยากิตก อุทาหรณ เชน ิโต ยืนแลว, คโต ไปแลว. [ ๒๔๕๘ ]. ถ. นามกิตก เปนนามนามอยางเดียว หรือเปนนามอื่นก็ได ? ถาเปนได จงแสดงตัวอยางมาประกอบ. ต. เปนนามอื่นก็ได คือ เปนไดทั้งนามนาม ทั้งคุณนาม, นามนามนั้น เชน ปาโก ความหุง, คมน ความไป, นิสีทน การนั่ง, สยน การนอน เปนตน, คุณนาม เชน อุรโค ผูไปดวยอก [งู ], ทายโก ผูให, ธมฺมวาที ผูกลาวธรรมโดยปกติ เปนตน. [ อ.น. ]. ถ. ศัพทนามกิตกที่เปนนามนามและคุณนามนั้น เหมือนกันกับ นามนามและคุณนามในนามศัพททั้ง ๓ หรือตางกันอยางไร ? ต. ตางกัน คือ นามนามในนามกิตก เปนศัพทที่ปรุงขึ้นจาก ธาตุ สําเร็จรูปมาแตวิเคราะห มีปจจัยประกอบ เปนเครื่องหมาย สาธนะ แลวใชไดตามลําพังตนเอง มิตองมีบทอื่นเปนประธาน เชน คมน ความไป, ภุฺชน การกิน เปนตน เรียกวา กิริยานาม. สวน นามนามในนามศัพทนั้น เปนนามนามแท คือ เปนนามนามโดย กําเนิด มิไดปรุงขึ้นจากธาตุ เชน รุกฺโข ตนไม, ปุพฺพโต ภูเขา เปนตน, สวนคุณนามในนามกิตก ก็ปรุงขึ้นจากธาตุ สําเร็จมาแต รูปวิเคราะห มีปจจัยประกอบ เปนเครื่องหมายสาธนะ มีบทอื่น เปนประธาน เชน ทายโก [ บุคคล] ผูให สาวโก [ ภิกษุ ] ผูฟง
  • 160. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 158 เปนตน , สวนคุณนามในนามศัพท เปนคุณนามแท เปนคุณนาม โดยกําเนิด ไมมีปจจัยประกอบ ไมไดหมายสาธนะ เชน นีล เขียว สุนฺทร ดี เปนตน. [ อ. น.]. [ สาธนะ ] ถ. อะไรเรียกวา สาธนะ ? สาธนะมีเทาไร ? อะไรบาง ? ต. ศัพทที่สําเร็จมาจากรูปวิเคราะห ลงปจจัยนามกิตกตัวใด ตัวหนึ่ง เรียกวา สาธนะ, สาธนะมี ๗ คือ กัตตุสาธนะ กัมม- สาธนะ ภาวสาธนะ กรณสาธนะ สัมปทานสาธนะ อปาทานสาธนะ อธิกรณสาธนะ. [ อ. น. ]. ถ. สาธนะทั้ง ๗ ตางกันอยางไร ? และสาธนะไหนทานบัญญัติ ใหแปลวากระไร ? ต. ตางกันดังนี้ : กัตตุสาธนะ เปนศัพทแสดงชื่อผูทํา คือผู ประกอบกิริยา เชน กุมฺภกาโร ผูทําซึ่งหมอ เปนตน, สาธนะนี้ ทานบัญญัติใหแปลวา ผู...ถาลงในอรรถแหงตัสสีล ใหแปลวา ผู...โดยปกติ หรือ ผู..... เปนปกติ. กัมมสาธนะ เปนศัพทแสดงผูถูกคนอื่นทํา เชน ปโย เปนที่รัก ทาน [ วัตถุ ] อันเขาพึงใหเปนตน, สาธนะนี้ ทานบัญญัติใหแปลวา เปน...อยาง ๑, อันเขา....อยาง ๑. ภาวสาธนะ เปนศัพทแสดงกิริยา คือความทําของบุคคลผูทํา เชน าน ความยืน, คมน ความไป, นิสชฺชา การนั่ง, เปนตน สาธนะนี้ ทานบัญญัติใหแปลวา ความ... อัน....การ....
  • 161. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 159 กรณสาธนะ เปนศัพทแสดงวัตถุซึ่งเปนเครื่องมือสําหรับทํา เชน พนฺธน [ วัตถุ ] เครื่องผูก [ มีเชือกและโซงเปนตน ] สาธนะนี้ ทานบัญญัติใหแปลวา เปนเหตุ....เปนเครื่อง.....เปนเครื่องอัน เขา... สัมปทานสาธนะ เปนศัพทแสดงชื่อผูที่เขามอบให คือผูรับ เชน สมฺปทาน [ วัตถุ ] เปนที่มอบให เปนตน, สาธนะ ทานบัญญัติ ใหแปลวา เปนที่... เปนที่อันเขา... อปาทานสาธนะ เปนศัพทแสดงสถานที่ ๆ ไปปราศ หรือบุคคล ผูไปปราศ เชน ปภสฺสโร แดนซานออกแหงรัศมี [ ไดแกเทวดา พวกหนึ่ง] ปภโว แดนเกิดกอน [ ที่น้ําตก ] ภีโม แดนกลัว [ ยักษ ] สาธนะนี้ ทานบัญญัติใหแปลวา เปนแดน... อธิกรณสาธนะ เปนศัพทแสดงสถานที่ หรือเปนชื่อของสถาน ที่ เชน าน ที่ตั้ง ที่ยืน, สยน ที่นอน เปนตน, สาธนะนี้ ทาน บัญญัติใหแปลวา เปนที่... เปนที่อันเขา... [ อ. น. ]. ถ. ในสาธนะทั้ง ๗ นี้ สาธนะไหนบาง ที่ใชมาก ? ต. กัตตุสาธนะ กัมมสาธนะ ภาวสาธนะ กรณสาธนะ อธิ- กรณสาธนะ ๕ สาธนะนี้ใชมาก สวนสัมปทานสาธนะและอปาทาน- สาธนะใชนอย. [ อ. น. ]. ถ. เหตุไร สาธนะทั้ง ๒ นี้ จึงใชนอย ? จงอธิบายใหกระจาง. ต. เพราะสาธนะทั้ง ๒ นี้ ใชไดแตในธาตุบางตัว ไมทั่วไป สัมปทานสาธนะ ใชไดแตธาตุที่เปนไปความให ยื่นให สงไป
  • 162. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 160 ประทุษราย เชน ทา เปสฺ ทุสฺ ธาตุ เปนตน เพราะเมื่อเวลาตั้ง วิเคราะหแหงสาธนะนี้ ตองประกอบสัพพนามเปนจตุตถีวิภัตติ ซึ่ง แปลวา แก เพื่อ ตอ, สาธนะนี้ ใชกัมมธาตุเปนพื้น, สวนอปาทาน สาธนะ ใชไดแตธาตุที่เปนไปในความซาน ความเกิด ความออกไป เชน สรฺ ภู ชา นิกฺ-ขมฺ ธาตุ เปนตน เพราะเวลาตั้งวิเคราะห แหงสาธนะนี้ ตองประกอบสัพพนามเปนปญจมีวิภัตติ ซึ่งแปลวา แต, จาก, กวา, เหตุ, สาธนะนี้ใชอกัมมธาตุเปนพื้น เพราะฉะนั้น สาธานะทั้ง ๒ นี้จึงใชนอย. [ อ. น. ]. ถ. สาธนะทั้ง ๕ นอกจากสาธนะทั้ง ๒ ที่กลาวแลว ใชไดใน ธาตุเชนไรบาง ? ต. กัมมสาธนะ ใชไดในสกัมมธาตุอยางเดียว, ๔ สาธนะ ใช ไดในธาตุทั้งปวง ทั้งสกัมมธาตุ ทั้งอกัมมธาตุ ตามความที่อํานวย ใหเปน. [อ. น.]. ถ. คําวา สาธนะ ทานใหสําเร็จรูปมาแตรูปวิเคราะหนั้น อยางไร ? อธิบาย. ต. คําวา สาธนะ นั้น เปนชื่อของศัพทที่สําเร็จแลว บรรดา ศัพทซึ่งเปนนามกิตกทั้งหมด กําหนดรูไดวาเปนสาธนะนั้น สาธนะนี้ ก็ตองอาศัยรูปวิเคราะห ซึ่งเปนเครื่องแสดงใหรูได เพราะสาธนะ ทั้ง ๗ ตางมีรูปวิเคราะหละอยาง ๆ เพื่อแสดงความวาเปนชื่อของ ผูทํา หรือของสิ่งที่ถูกทํา เปนตน เหมือนศัพท คือ กมฺมกาโร นี้ เปนกัตตุสาธนะ สําเร็จมาแตวิเคราะหวา กมฺม กโรติ ซึ่งแสดงให
  • 163. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 161 เห็นวา สาธนะนั้นเปนชื่อของผูทํา ดังนี้. [ ๒๔๖๖ ]. ถ. สาธนะทั้งหมด อยางไหนใชในอกัมมธาตุอยางเดียว ? อยางไหนใชในสกัมมธาตุอยางเดียว ? อยางไหนใชในธาตุทั้ง ๒ ? ต. อปาทานสาธนะ ใชอกัมมธาตุอยางเดียว, กัมมสาธนะ และสัมมทานสาธนะ ใชสกัมมธาตุอยางเดียว , ๔ สาธนะนอกนั้น ใชไดในธาตุทั้ง ๒. [ อ. น. ]. ถ. สาธนะทั้ง ๗ นั้น สาธนะไหนเปนนาม ? สาธนะไหนเปน คุณ ? ทําไมจึงมีถึง ๗ ? และเปนสําคัญอยางไรบาง ? ต. ภาวสาธนะ เปนนาม, นอกนั้นเปนคุณ, ที่มีถึง ๗ เพราะ อนุโลมตามวิธีใชในภาษา, เปนสําคัญในการพูดและการแตงหนังสือ ในภาษามคธ เพราะผูไมรูสาธนะแลว อาจพูดและแตงผิด ทําให ผูฟงผูศึกษาเขาใจความผิดได เชน ชอนหรือจาน ควรจะเรียก วาเปนเครื่องกิน แตกลับเรียกวา ที่กิน หรือ การกิน เชนนี้เปนตน ยอมทําใหความเสียไป. สวนภาษามคธ เชน สี ธาตุ แปลวา นอน ถาหมายความถึงสถานที่ แปลวา เปนที่นอน ก็ควรประกอบวา สยน แตกลับประกอบเปนอยางอื่นเสีย เชน ประกอบเปน สายโก เชนนี้ จะแปลวา ที่นอน ไมได เพราะใชเครื่องหมายผิดไป จะตอง แปลวา ผูนอน เปนกัตตุสาธนะเปนแน สาธนะเปนสําคัญในการพูด การแตง ดังนี้ . [ อ. น.]. ถ. คําวา รูป ไดแกอะไร? และรูปนั้น แบงเปนกี่อยาง ? อะไรบาง ?
  • 164. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 162 ต. รูป ไดแกวาจก แบงเปน ๓ คือ กัตตุรูป กัมมรูป ภาวรูป. [ อ. น.]. ถ. ที่จะทราบวา เปนรูปนั้นรูปนี้ได ถืออะไรเปนหลัก ? ต. ถือ วาจก คือศัพทกิริยาในวิเคราะหเปนหลัก รูปวิเคราะห ใด เปนกัตตุวาจกก็ดี เหตุกัตตุวาจก็ดี รูปวิเคราะหนั้น จัดเปน กัตตุรูป, รูปวิเคราะหใด เปนกัมมวาจกก็ดี เปนเหตุกัมมวาจาก็ดี รูปวิเคราะหนั้น จัดเปนกัมมรูป, รูปวิเคราะหใด เปนภาววาจก รูปวิเคราะหนั้น จัดเปนภาวรูป. [ อ. น. ]. ถ. สาธนะทั้ง ๗ นั้น สาธนะไหน เปนไดกี่รูป ? รูปอะไร ? ต. กัตตุสาธนะ และ อปาทานสาธนะ เปนกัตตุรูอยางเดียว, ภาวสาธนะ เปนภาวรูปอยางเดียว, ๔ สาธนะนอกนี้ เปนไดทั้ง ๒ คือ กัตตุรูป และ กัมมรูป. [ อ. น. ]. ถ. สาธนะที่จะสําเร็จได ตองอาศัยธาตุเปนที่ตั้ง อยากทราบ วา สกัมมธาตุ และ อกัมมธาตุ อยางไหนเปนสาธนะอะไรไดบาง ? และเปนรูปวิเคราะหไดกี่รูป ? ต. สกัมมธาตุ เปนได ๖ สาธนะ ยกอปาทานสาธนะเสีย เปน รูปวิเคราะหไดทั้ง ๓ รูป, อกัมมธาตุ เปนได ๖ สาธนะ ยกกัมม- สาธนะเสีย เปนรูปวิเคราะหได ๒ รูป ยกกัมมรูปเสีย [ ที่วานี้เฉพาะ เปนไปโดยมาก ] แตควรถือเนื้อความของศัพทเปนสําคัญ คือแลว แตเนื้อความของศัพทจะหมุนใหเปนไปได. [อ. น. ]. ถ. รูปวิเคราะหทั้ง ๓ นั้น อยางไหนใชหมายสาธนะอะไรไดบาง
  • 165. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 163 ต. กัตตุรูป ใชหมายสาธนะได ๖ ยกภาวสาธนะเสีย, กัมมรูป ใชหมายสาธนะได ๔ คือ กัมมสาธนะ กรณสาธนะ สัมปทานสาธนะ อธิกรณสาธน, ภาวรูป ใชหมายสาธนะได ๑ คือ ภาวสาธนะ. [ ปจจัยนามกิตก ] ถ. เราจะทราบสาธนะไดแมนยํา ตองอาศัยอะไรเปนหลัก ? ต. ตองอาศัยปจจัย และเนื้อความของสาธนะนั้น ๆ เปนหลัก. [ อ. น. ]. ถ. ปจจัยนามกิตก มีเทาไร ? แบงเปนหมวดหมูอยางไร บาง ? จงแสดง. และหมวดหมูไหนเปนเครื่องหมายรูปและสาธนะ วิเคราะหและสาธนะอะไร? ต. มี ๑๔ ตัว แบงเปน ๓ หมู คือ กิตปจจัย ๔ ตัว กฺวิ ณี ณฺวุ ตุ รู, กิจจปจจัย ๒ ตัว ข ณฺย, กิตกิจจปจจัย ๗ ตัว อ อิ ณ เตฺว ติ ตุ ยุ. กิตปจจัย เปนเครื่องหมาย กัตตุรูป กัตตุสาธนะ. กิจจปจจัย เปนเครื่องหมาย กัมมรูปและภาวรูป กัมมสาธนะ และภาวสาธนะ. กิตกิจจปจจจัย เปนเครื่องหมาย รูปและสาธนะไดทั้งหมด แลว แตเนื้อความจะอํานวยใหเปนได. [ อ. น.]. ถ. ปจจัยในนามกิตก นิยมลงในนามหรือคุณ ? หรือนิยมใน ศัพทอะไร เมื่อลงสําเร็จแลว เปนศัพทพวกไหน ?
  • 166. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 164 ต. จะลงในศัพทนามหรือคุณไมได ตองลงไดแตที่ธาตุอยาง เดียว เมื่อลงสําเร็จแลว เปนนามบาง คุณบาง. [อ. น. ]. ถ. ทานหมายประโยชนอยางไร ที่แบงปจจัยในกิตกเปน ๓ แผนก ซึ่งเรียกชื่อเหมือน ๆ กัน ทั้งในนามกิตกและกิริยากิตก ? จงอธิบาย. ต. ทาน หมายประโยชนที่จะใหอาศัยเปนเครื่องกําหนดประเภท ของนามกิตก และ กิริยากิตกนั้น คือ ในนามกิตกเปนเครื่องกําหนด รูปแหงสาธนะวา ศัพทที่ประกอบปจจัยแผนกนั้น มีรูปอยางนั้นได มีรูปอยางนี้ไมได คือ กัตปจจัย เปนไดแตกัตตุรูปอยางเดียส, กิจจปจจัย เปนไดแต กัมมรูป และภาวรูป, กิตกิจจปจจัย เปน ไดทั้ง ๓ รูป. ในกิริยากิตก เปนเครื่องกําหนดวาจก โดยอาการ คลายกันกับปจจัยในนามกิตก ซึ่งเปนเครื่องกําหนดหมายรูป คือ กิตปจจัย เปนไดแก กัตตุวาจก และ เหตุกัตตุวาจก. กิจจปจจัย เปนไดแต กัมมวาจก และภาววาจก และ เหตุกัมมวาจก, กิตกิจจ- ปจจัย เปนไดทั้ง ๕ วาจก. [ ๒๔๖๒-๒๔๗๑ ]. ถ. ปจจัยอะไรบาง สําหรับประกอบกับศัพทที่เปน กัตตุสาธนะ กัมมสาธนะ และ ภาวาธนะ ? ต. กิตปจจัย คือ กฺวิ ณี ณฺวุ ตุ รู สําหรับประกอบกับศัพท ที่เปนกัตตุสาธนะ, กิจจปจจัย คือ ข ณฺย สําหรับประกอบศัพท ที่เปน กัมมสาธนะ และ ภาวสาธนะ, กิตกิจจปจจัย คือ อ อิ ณ เตฺว ติ ตุ ยุ สําหรับประกอบศัพทที่เปนภาวสาธนะ. [ ๒๔๖๓ ] .
  • 167. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 165 ถ. การที่จัดปจจัยนามกิตกเปนหมวด ๆ นั้น มีประโยชน อยางไร ? ต. มีประโยชน คือ ทําความฟนเฝอของผูศึกษาใหนอยลงใน เรื่องวินิจฉัยสาธนะ กลาวสั้นก็คือ ทําใหจําหรือสังเกตสาธนะไดงาย. [ อ. น. ]. ถ. ปจจัยในนามกิตก เมื่อลงแลว แจกดวยวิภัตตินามไดหมด หรือไม ? ถาแจกไดหมดก็แลวไป ถาแจกไมไดหมด ปจจัยอะไร บางที่แจกไมได ? และจะนํามาใชในขอความไดอยางไร ? ต. แจกไมไดหมด เพราะ เตฺว และตุ ปจจัย เปนอัพยยะ แจก ดวยวิภัตตินามไมได เมื่อนํามาใชในขอความ เตฺว ปจจัย เปนเครื่อง หมาย จตุตถีวิภัตติ, ตุ ปจจัย เปนเครื่องหมาย ปฐมาและจุตตถี- วิภัตติ นอกจากนี้ แจกไดทั้งหมด. [ ๒๔๖๐-๒๔๗๘ ]. ถ. ศัพทนามกิตกนั้น ถามีศัพทอื่นที่เกี่ยวเปนกรรมเขามา จะ มีวิธีใชศัพทนั้นอยางไร ? มีอุทาหรณเชนไร ? ต. มีวิธีใชศัพทนั้นเปน ฉัฏฐีวิภัตติ แทน ทุติยาวิภัตติ. อุทา- หรณ เชน ปุฺสฺส กรณ, อริยสจฺจาน ทสฺสน. [ ๒๔๖๓ ]. ถ. อํานาจของปจจัยอะไรบาง อาจบังคับฉัฏฐีลงในอรรถแหง ทุติยา ? จงบรรยายพรอมทั้งอุทาหรณ. ต. วาตามวากยสัมพันธ ปจจัยในนามกิตกทั้งหมด เวนแต ตุ ตัวเดียวเทานั้น มีอํานาจอาจบังคับฉัฏฐีลงในอรรถแหงทุติยาไดทุก ตัว เชน จิตฺตสฺส ทมโถ สาธุ, ปุตฺตทารสฺส สงฺคโห, ภวิสฺสนฺติ
  • 168. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 166 ธมฺมสฺส อฺาตาโร เปนตัวอยาง, แตตามหลักที่ใชอยูโดยมาก ทานกําหนดไวเพียง ๓ ตัว คือ ณฺวุ ตุ ยุ และลักษณะแหงศัพทที่ใช โดยมาก ก็มักเปนไปตามนี้. [ ๒๔๗๑]. ถ. ปจจัยตัวไหนบาง ลงในอรรถแหงตัสสีลได ? ขอตัวอยาง ดวย ต. ณี ตุ รู ยุ ปจจัย ๔ ตัวนี้ ลงในอรรถแหงตัสสีลได. ณี ปจจัย เชน ธมฺม วทติ สีเลนาติ ธมฺมวาที, ตุ ปจจัย เชน กโรติ สีเลนาติ กตฺตา, รูป ปจจัย เชน วิชานาติ สีเลนาติ วิฺู, ยุ ปจจัย เชน กุฺฌติ สีเลนาติ โกธโน. [อ. น. ]. ถ. ณ ข กฺวิ ปจจัย เมื่อประกอบกับธาตุแลวตองลบ จักรูวา ศัพทนั้นลงปจจัยนั้นไดอยางไร ? ต. จักรูไดเปนสวน ๆ ตามธรรมดาของปจจัย คือ อุทาหรณ ที่ประกอบดวย ณ ปจจัย ถาพยัญชนะตนธาตุเปนรัสสะลวน มิใช ทีฆะ หรือมีพยัญชนะสังโยคอยูเบื้องหลัง ตองพฤทธิสระที่สุด คือ อ ตองเปน อา, อิ ตองเปน เอ, อุ ตองเปน โอ. เชน กมฺมกาโร [ กมฺม+กฺร ] ปเวโส [ ป+วิสฺ ] โจโร [ จุรฺ ] เปนตน. อุทาหรณ ที่ประกอบดวย ข ปจจัย ตองเปนศัพทที่มี อีส ทุ สุ อยูตนธาตุ เชน อีสสฺสโย ทุรกฺข สุกร เปนตน, อุทาหรณที่ประกอบดวย กฺวิ ปจจัย ถาเปนธาตุตั้งแต ๒ ตัวขึ้นไป มักมีบทหนาและตองลบที่สุดธาตุ เชน อุรโค [ อุร+คมฺ] ถาเปนธาตุตัวเดียว มักมีอุปสัคหรือนิบาตนําหนา เชน สยมฺภู [สย+ภู] อภิภู [ อภิ+ภู ] เปนตน. [ ๒๔๖๗ - ๒๔๘๒ ].
  • 169. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 167 ถ. ณฺย ปจจัย ในภาวตัทธิตและในนามกิตก มีวิธีตางกัน อยางไร ? ต. ในภาวตัทธิต ทานใชลงที่ศัพทนามบาง กิริยาบาง เปน เครื่องหมายแทนภาวศัพท เมื่อลงแลว ทานใหลบ ณ เสีย เหลือ ไวแต ย, ลบ อ สระที่สุดศัพทหนาเสียแลว เอาพยัญชนะที่สุดศัพท ซึ่งมีสระอันลบเสียแลวนั้น กับ ย อาเทศตามรูปที่อาจเปนไดตาง ๆ หรือแปลงเหมือนพยัญชนะหนา ย ทั้ง ๒ ตัวบาง, คง ย ไวไมอาเทศ บาง. ในนามกิตก ทานใชลงที่ธาตุ เปนเครื่องหมายกัมมสาธนะ และภาวสาธนะ ลงแลวลบ ณ เสีย เหลือไวแต ย แลวอาเทศกับ ที่สุดธาตุบาง, คง ย ไวไมตองมีวิธีอยางอื่นบาง, คง ย ไวแลว ซอน ย หรือมีวิธีอยางอื่นบาง, ไมลบ ณ แตอาเทศ ณฺย นั้นบาง. [ ๒๔๗๗ ]. ถ. ปจจัยตัวไหนบาง เมื่อลงสําเร็จเปนสาธนะแลว ไมปรากฏ รูปราง ๆ ของตัวอยางดวย. ต. กฺวิ ณ อ ข ปจจัย เมื่อลงสําเร็จเปนสาธนะแลว ไมปรากฏ รูปราง กฺวิ ปจจัย เชน อุรโค เปนตน. ณ ปจจัย เชน กมฺมกาโก เปนตน. อ ปจจัย เชน หิตกฺกโร เปนตน. ข ปจจัย เชน สุภโร เปนตน. [ อ. น. ]. ถ. ปจจัยตัวไหนบาง เมื่อลงธาตุแลว นิยมใหลบพยัญชนะ ที่สุดธาตุ ? จงอางอุทาหรณมาใหดูดวย.
  • 170. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 168 ต. กฺวิ ตุ ติ เตฺว ตุ ปจจัย, เมื่อลงที่ธาตุแลว นิยมใหลบ พยัญชนะที่สุดธาตุ, กฺวิ ปจจัย เชน สงฺโข เปนตน, ตุ ปจจัย เชน กตฺตา เปนตน, ติ ปจจัย เชน มติ เปนตน, เตฺว ปจจัย เชน กาเตฺว เปนตน, ตุ ปจจัย เชน กาตุ เปนตน, สวน รู ปจจัย ลบที่สุดธาตุ ก็ได เชน ปารคู เปนตน, ไมลบที่สุดธาตุก็ได แตตองรัสสะ อู เปน อุ เชน ภิกฺขุ เปนตน. [ อ. น. ]. ถ. กิตปจจัย เมื่อประกอบกับธาตุสําเร็จเปนสาธนะแลว จะ สังเกตรูไดอยางไรวา ศัพทไหนลงปจจัยอะไร ? ต. สังเกตรูไดดังนี้ :- กฺวิ ปจจัย เมื่อลงที่ธาตุ ซึ่งมีพยัญชนะ ๒ ตัว มีพยัญชนะเปน ที่สุด เชน คมฺ เมื่อลงแลว ตองลบพยัญชนะที่สุดธาตุ คงไวแต พยัญชนะตนธาตุตัวเดียว เชน อุรโค เปนตน, ถาลงที่ธาตุพยัญชนะ ตัวเดียว ไมตองลบ คงไวตามเดิม เชน ภู ธาตุ สําเร็จเปน สยมฺภู เปนตน, กฺวิ ปจจัย เมื่อลงแลวตองลบ และธาตุที่ลง กฺวิปจจัย นี้ ตองมีบทอื่นนําหนาเสมอ แตไมนิยมลงในอรรถแหงตัสสีล. ณี ปจจัย เมื่อลงที่ธาตุแลวตองลบ ณ เสีย เหลือไวแตสระ ที่ ณ อาศัย ถาตนธาตุเปนรัสสะ ไมมีพยัญชนะสังโยคอยูเบื้องหลัง ตองพฤทธิ เหมือนในตัทธิต คือ ทีฆะ อ เปน อา, วิการ อิ เปน เอ, อุ เปน โอ, นิยมลงในอรรถแหงตัสสีล ซึ่งแปลวา ปกติ และนิยม การมีบทอื่นนําหนาเสมอ แตไมนิยมลงในอรระแหงตัสสีล. ณี ปจจัย เมื่อลงที่ธาตุแลวตองลบ ณ เสีย เหลือไวแตสระ ที่ ณ อาศัย ถาตนธาตุเปนรัสสะ ไมมีพยัญชนะสังโยคอยูเบื้องหลัง ตองพฤทธิ เหมือนในตัทธิต คือ ทีฆะ อ เปน อา, วิการ อิ เปน เอ, อุ เปน โอ, นิยมลงในอรรถแหงตัสสีล ซึ่งแปลวา ปกติ และนิยม การมีบทอื่นนําหนาเหมือนกัน กฺวิ ปจจัย แตเมื่อลงปจจัยแลวไมตองลบ
  • 171. ที่สุดธาตุ เชน ธมฺมจารี ปาปการี เปนตน. ถาลงที่ธาตุมีพยัญชนะ
  • 172. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 169 ตัวเดียว มี อา เปนที่สุด เชน ปา า ทา เปนตน ทานใหลง ย ปจจัย หลังธาตุ เชน มชชปายี กมฺมฏายี อทินฺนทายี เปนตน ถาลงที่ธาตุมี อิ อี เปนที่สุด เชน จิ สี ธาตุเปนตน ตองวิการ อิ อี เปน เอ, เอา เอ เปน อาย เชน วุฑฺฒาปจายี ตองวิการ อุ อู เปน โอ, เอา โอ เปน อาว เชน ธมฺมสาวี เอวภาวี เปนตน. ณฺวุ ปจจัย เมื่อลงที่ธาตุแลวตองพฤทธิ เชนเดียวกับที่กลาว แลวในตัทธิต แลวเอา ณฺวุ เปน อก เชน อนุสาโก เปนตน ถา ลงที่ธาตุ มีพยัญชนะตัวเดียว มี อา เปนที่สุด ใหลง ยุ ปจจัย หลัง ธาตุดวย เชน ทายโก. ถามี อิ อี อุ อ เปนที่สุด ก็ตองพฤทธิและ แปลงสระอยางเดียวกับ ณี ปจจัย ที่กลาวแลว ปจจัยนี้ แปลกจาก ณี ปจจัย ก็คือ ไมนิยมลงในอรรถแหงตัสสีล มีบทอื่นนําหนาก็ได ไมนําหนาก็ได ที่แนนอนก็คือ เอา ณฺวุ เปน อก เสมอไป. ตุ ปจจัย เมื่อลงที่ธาตุมีพยัญชนะ ๒ ตัว ตองลบพยัญชนะ ที่สุดธาตุ คงไวแตพยัญชนะตนธาตุตัวเดียว และคง ตุ ปจจัยไว แลวซอน ต หนา ตุ ปจจัย ทําใหพยัญชนะที่อยูหนา ตุ เปน ครุ เสมอ ไป เชน กรฺ ธาตุ เปน กตฺตา , วทฺ ธาตุ เปน วตฺตา เปนตน ถา พยัญชนะที่สุดธาตุเปน น จะคง น ไวไมตองซอน ต ก็ได หรือจะ ลบ น แลวซอน ต ก็ได ตามแตจะเห็นควร เชน หนฺ ธาตุ เปน หนฺตา, ขนฺ ธาตุ เปน ขตฺตา เปนตน, ถาลงที่ธาตุมีพยัญชนะตัวเดียว ไมมีวิธีเปลี่ยนแปลงอยางไร คงธาตุคงปจจัยไวตามเดิม เชน ธา
  • 173. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 170 ธาตุ เปน ธาตา, า ธาตุ เปน าตา เปนตน, ถาธาตุมีสระเปน ลหุ ก็ตองทําเปน ครุ เชน สุ ธาตุ เปน โสตา เปนตน, สวนธาตุที่มีสระ เปน ครุ แลว จะคงตามเดิมหรือจะวิการ อิ เปน เอ, อุ เปน โอ ก็ได ตามแตความนิยม ศัพทที่ประกอบดวย ตุ ปจจัย นี้ นิยมแจกตาม แบบ สตฺถุ เปนพื้น, อนึ่ง ปจจัยนี้ ลงในอรรถแหงตัสสีลก็ได ไมลง ก็ได ไมมีจํากัด. รูป ปจจัย เมื่อลงที่ธาตุแลว ตองลบ ร เหลือไวแตสระที่ ร อาศัย ถาลงที่ธาตุมีพยัญชนะ ๒ ตัวเปนรัสสะ ตองลบพยัญชนะตัว ที่สุด เชน คมฺ ธาตุ เปน ปารคู เปนตน ถาธาตุมีพยัญชนะสังโยค อยูเบื้องหลัง ไมตองลบพยัญชนะที่สุด เปนแตรัสสะ อู เปน อุ เชน ภิกฺข ธาตุ เปน ภิกฺขุ เปนตน ถาธาตุมีพยัญชนะตัวเดียว ตองลบ สระที่ธาตุ แลวประกอบ อู เขากับธาตุ เชน า ธาตุ เปน วิฺู เปนตน. ปจจัยนี้ นิยมลงในอรรถแหงตัสสีล แตจะมีบทอื่นนําหนา ก็ได ไมมีก็ได ไมมีจํากัด. ปจจัย ๕ ตัว เปนเครื่องหมายกัตตุรูป กัตตุสาธนะ เมื่อสังเกต ดังกลาวมานี้ ยอมทราบไดวา ศัพทนี้ลงปจจัยนั้น ๆ ได. [ อ. น.]. ถ. กิจจปจจัย ๒ ตัว เมื่อลงแลว จะสังเกตรูไดอยางไร วา ศัพทนั้น ๆ ลงปจจัย ๒ ตัวนี้ ? ต. รูไดดังนี้ คือ ปจจัย ๒ ตัวนี้ เปนเครื่องหมายกัมมรูป กัมมสาธนะ และ ภาวรูป ภาวสาธนะ แตภาวรูป ภาวสาธนะ มีที่ใช นอย.
  • 174. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 171 ข. ปจจัย เมื่อลงแลว ตองลบเสีย เมื่อลบแลว ก็ไมมีวิธี เปลี่ยนแปลง โดยมากศัพทที่ลงปจจัยนี้ มักมี ทุ สุ ตัวใดตัวหนึ่ง นําหนา และนิยมลงใน สกัมมธาตุ เปนพื้น เชน ทุกฺกร [ กรรม] อันเขาทําไดโดยยาก, ทุรกฺข [ จิต ] อันเขารักษาไดโดยยาก, สุภโร [ บุตร ] อันเขาเลี้ยงไดโดยงาย เปนตน. ณฺย ปจจัย เมื่อลงแลว ลบ ณ เสีย เหลือไวแต ย แลว พฤทธิเหมือน ณ ปจจัย ในตัทธิต หรือแปลงพยัญชนะที่สุดธาตุกับ ย เปนพยัญชนะตาง ๆ ดังนี้ :- การิย กรฺ ธาตุ พฤทธิ อ เปน อา, อิ อาคม ลบ ณ. เนยฺย นี ธาตุ พฤทธิ อิ เปน เอ, ลบ ณ ซอน ย. เทยฺย ทา ธาตุ ลบ อา เอา ณฺย เปน เอยฺย. วชฺช วทฺ ธาตุ ลบ ณ เอา ทฺ กับ ย เปน ชช. ทมฺโม ทมฺ ธาตุ ลบ ณ เอา มฺ กับ ย เปน มฺม. โยคฺค ยุชฺ ธาตุ ลบ ณ เอา ชฺ กับ ย เปน คฺค. คารยฺห ครหฺ ธาตุ ลบ ณ แปร หฺ ไวเบื้องหลัง ย ไวเบื้องหนา. โพชฺฌ ครหฺ ธาตุ ลบ ณ พฤทธิ อุ เปน โอ, เอา ธฺ กับ ย เปน ชฺฌ. ยังมีวิธีเปลี่ยนแปลงอีกมาก นํามาแสดงพอเปนตัวอยาง ปจจัยนี้ ลงใน กัมมรูป กัมมสาธนะ เปนพื้น ที่เปน ภาวรูป ภาว- สาธนะ ก็มีบาง, สังเกตดังแสดงมานี้ ยอมทราบได. [ อ. น. ]. ถ. ศัพทนามกิตก เปนนามนามบาง คุณนามบาง ทั้งนั้นหรือ ? ถาจะใชเปนกิริยากิตกบาง จะไดไหม ? โปรดแสดงใหมีหลักฐาน.
  • 175. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 172 ต. เปนนามนามและคุณนามทั้งนั้น แตจะใชกิริยากิตกบาง ก็ได เชน เต จ ภิกฺขู คารยฺหา แปลวา อนึ่ง ภิกษุทั้งหลาย เหลานั้น อันทานพึงติเตียน, อานนฺทาทิสุข มาตร ปริจริตฺวาน ปณฺฑิเตน ลพฺภ แปลวา สุขมีความเพลิดเพลินเปนตน อันบุตร ูผูเปนบัณฑิต บําเรอแลว ซึ่งมาดา พึงได. [ อ. น. ]. ถ. กิตกิจปจจัย เมื่อประกอบกับธาตุแลว มีที่สังเกตใหรูได อยางไรวา ศัพทนี้ลงปจจัยนั้น ๆ. ต. รูไดดังนี้ :- อ. อิ ปจจัย เมื่อประกอบกับธาตุแลว ไมมีวิธีเปลี่ยนแปลง อยางไรเลย คงรูปอยูอยางนั้น แตศัพทที่ประกอบดวย อ ปจจัย มักมีบทอื่นนําหนาธาตุโดยมาก แตไมนิยมลงเปนแนนอน ที่ไมมีบท อื่นนําหนาก็มี เชน คโห ผูจับ, สวนศัพทที่ประกอบดวย อิ ปจจัย ตามที่เคยเห็นมา มีบทอื่นนําหนาเปนพื้น. อ ปจจัย เชน นิสฺสโย เปนตน. อิ ปจจัย เชน นิธิ อุทธิ เปนตน. ณ ปจจัย เมื่อประกอบกับธาตุแลว มีวิธีเปลี่ยนแปลง คือ พฤทธิตามลักษณะที่กลาวแลวในตัทธิต มีบทอื่นนําหนาก็มี ไมมีนํา หนาก็มี ถาธาตุมี ชฺ เปนที่สุด แปล ชฺ เปน ค เชน ยาโค โยโค โรโค เปนตน. ถาธาตุมี จฺ เปนที่สุด แปลง จฺ เปน ก เชน ปาโก อภิเสโก เปนตน. เตฺว ปจจัย เมื่อประกอบกับธาตุแลว คง เตฺว ไว ลบพยัญชนะ ที่สุดธาตุ เชน ภาเตฺว คนฺเตฺว เปนตน ถาประกอบกับธาตุตัวเดียว
  • 176. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 173 ไมมีวิธีเปลี่ยนแปลง เชน หาเตฺว าเตฺว และศัพทที่ประกอบดวย ปจจัยนี้ ใชเปนจตุตถีวิภัตติอยางเดียว เปนอัพยยะแจกดวยวิภัตติ ทั้ง ๗ ไมได. ติ. ปจจัย เมื่อประกอบกับธาตุแลว ลง ติ ไว ลบพยัญชนะ ที่สุดธาตุ ศัพทที่ลง ติ ปจจัย เปนอิตถีลิงคอยางเดียว เชน มติ สติ คติ เปนตน. ตุ ปจจัย เมื่อประกอบกับธาตุแลว คง ตุ ไว ลบพยัญชนะ ที่สุดธาตุ เชน กาตุ คนฺตุ เปนตน แตถาลง อิ อาคม ไมตองลบ พยัญชนะที่สุดธาตุ เชน คมิตุ สยิตุ ปติตุ โสเธตุ ถาเปนเหตุกัตตุวาจก ก็ไมตองลบพยัญชนะที่สุดธาตุ เชน กาเรตุ ปาเตตุ โสเธตุ เปนตน ถาประกอบกับธาตุตัวเดียว คงไวตามเดิมไมมีเปลี่ยนแปลง เชน ปติฏาตุ ทาตุ เปนตน. ศัพทที่ประกอบดวยปจจัยนี้ ใชได ๒ วิภัตติ คือ ปฐมาวิภัตติ และ จตุตถีวิภัตติ เทานั้น เปนอัพยยะ แจกดวย วิภัตติทั้ง ๗ ไมได. ยุ ปจจัย เมื่อประกอบกับธาตุแลว มีอํานาจพฤทธิสระไดเหมือน ณ ปจจัย ที่กลาวแลวในตัทธิต และแปลง ยุ เปน อน เชน เจตนา โกธโน โภชน เปนตน หรือจะไมพฤทธิ คงไวตามเดิมก็ได เชน คมน วจน เปนตน, ถาธาตุมี รฺ หรือ หฺ เปนที่สุด แปลง ยุ เปน อณ เชน กรณ หรณ, คหณ, แตธาตุมี หฺ เปนที่สุด ไมนิยมแนเหมือนธาตุ ที่มี ร เปนที่สุด คือจะแปลงเปน อน หรือ อณ ก็ได. อนึ่ง ศัพทที่ ลงปจจัยนี้ ใชลงในอรรถแหงตัสสีลก็ได ไมลงก็ได และมีบทอื่น
  • 177. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 174 นําหนาหรือไมนําหนาก็ได แลวแตความนิยม. เมื่อสังเกตโดยนัยดัง แสดงมานี้ ยอมรูไดวา ศัพทนั้นลงปจจัยนั้น.[ อ.น.]. ถ. ติ กับ ตุ ปจจัย ลงไดในสาธนะไหนบาง ? อางหลักมาดู. ต. ติ ปจจัย ลงไดทุกสาธนะ แตที่ปรากฏโดยมากเพียง ๕ สาธนะ คือ กัตตุสาธนะ กัมมสาธนะ ภาวสาธนะ กรณสาธนะ อธิกรณสาธนะ อุทาหรณวา มติ เปน กัตตุสาธนะ ก็ได กรณสาธนะ ก็ได ภาวสาธนะ ก็ได, สมฺปตฺติ เปน กัตตุสาธนะ, คติ เปน อธิกรณ- สาธนะ. ตุ ปจจัย ลงในกัตตุสาธนะอยางเดียว อุทาหรณวา กตฺตา โสตา เปนตน. [ ๒๔๖๖๙ ]. [ วิเคราะหนามกิตก ] ถ. จงเขียนรูปวิเคราะหทั้ง ๓ มาดู. ต. กัตตุรูป เชน กโรติ กเถติ, กัมมรูป กริยเต หรือ กาตพฺพ กถิยเต หรือ กเถตพฺพ, ภาวรูป เชน กรยเต หรือ กาตพฺพ เปนตน. [ อ. น. ]. ถ. ศัพทวา กมฺม กโรตีติ กมฺมการี นี้ สวนไหนเปนวิเคราะห ? สวนไหนเปนสาธนะ ? สวนไหนเปนเครื่องหมายรูปวิเคราะห ? ต. กมฺม กโรตีติ เปนวิเคราะห, กมฺมการี เปนสาธนะ, กโรติ เปนเครื่องหมายรูปวิเคราะห. [ อ. น.]. ถ. ศัพทที่เปนเครื่องหมายรูปวิเคราะหแหงสาธนะนั้น ทานนิยม ใชศัพทชนิดไหนบาง ? และอยางไหนเปนเครื่องหมายรูปวิเคราะห อะไร ?
  • 178. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 175 ต. ใชศัพทกิริยาอาขยาต เชน กโรติ เปนตน อยางหนึ่ง ศัพท กิริยากิตกที่ลง ตพฺพ ปจจัย เชน กาตพฺโพ เปนตน อยางหนึ่ง ศัพท กิริยานาม เชน ปจน เปนตน อยางหนึ่ง ศัพทกิริยาอาขยาต เปน เครื่องหมายรูปวิเคราะหทั้ง ๓ ศัพทกิริยากิตก เปนเครื่องหมาย เฉพาะกัมมรูป และ ภาวรูป. ศัพทกิริยานามเปนเครื่องหมายภาวรูป อยางเดียว. [ อ. น. ]. ถ. วิเคราะหแหงสาธนะนั้น ทานนิยมใชสัพพนามดวย เมื่อ เปนเชนนี้ จึงอยากทราบวา สาธนะไหน ใชสัพพนามอยางไร ? ขอตัวอยางดวย. ต. กัตตุสาธนะ ใชสัพพนามประกอบเปนปฐมาวิภัตติ แต ไมไดเรียงไวในวิเคราะห เปนแตเมื่อแปล ใหเติม ย ต เขาดวยตาม ลิงควจนะ เปนกัตตุรูปอยางเดียว เชน เทตีติ ทายโก แปลวา [บุคคลใด] ยอมให เหตุนั้น [ บุคคลนั้น] ชื่อวา ผูให. กัมมสาธนะ ถาเปนกัตตรูป ใชสัพพนามประกอบเปนทุติยา- วิภัตติ เชน ปยติ ตนฺติ ปโย แปลวา [ บิดา ] ยอมรัก ซึ่งบุตรนั้น เหตุนั้น [ บุตรนั้น ] ชื่อวา เปนที่รัก [ ของบิดา ] , ถาเปนกัมมรูป ใชสัพพนามประกอบเปนปฐมาวิภัตติ แตไมไดเรียงไวในวิเคราะห เชนเดียวกับกัตตุสาธนะ เชน ภุฺชิตพฺพนฺติ โภชน แปลวา [ สิ่งใด ] อันเขาพึงกิน เหตุนั้น [ สิ่งนั้น ] ชื่อวา อันเขาพึงกิน. ภาวสาธนะ ไมตองใชสัพพนามในวิเคราะห เปนแตเวลาแปล เติมตัว อนภิหิตกัตตา มาเปนเจาของกิริยา เชน คจฺฉิยเตติ คมน
  • 179. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 176 แปลวา [ อันเขา ] ยอมไป เหตุนั้น ชื่อวา ความไป. กรณสาธนะ ใชสัพพนามประกอบเปนตติยาวิภัตติ ทั้งที่เปน กัตตุรูป ทั้งกัมมรูป, กัตตุรูป เชน คจฺฉติ เตนาติ คมน แปลวา [ คน ] ยอมไปดวยยานนั้น เหตุนั้น [ ยานนั้น ] ชื่อวา เปนเครื่อง ไป [ ของคน ], กัมมรูป เชน สวณฺณิยเต เอตายาติ สวณฺณนา แปลวา [ เนื้อความ ] อันทานยอมพรรณนาพรอม ดวยวาจานั่น เหตุนั้น [ วาจานั่น ] ชื่อวา เปนเครื่องอันทานพรรณนาพรอม [ แหงเนื้อความ ]. สัมปทานสาธนะ ใชสัพพนามประกอบเปนจตุตถีวิภัตติ ทั้ง กัตตุรูป ทั้งกัมมรูป. กัตตุรูป เชน สมฺปาเทติ เอตสฺสาติ สมฺปทาน แปลวา [ ทายก ] ยอมมอบใหแกที่นั่น เหตุนั้น ที่นั่น ชื่อวา เปน ที่มอบให [ แหงทายก ], กัมมรูป เชน สมฺปทิยเต เอตสฺสาติ สมฺปทาโน แปลวา [ วัตถุ ] อันเขายอมมอบใหแกปฏิคาหกนั่น เหตุนั้น [ ปฏิคาหกนั่น ] ชื่อวา เปนที่อันเขามอบให [ แหงวัตถุ ]. อปาทานสาธนะ ใชสัพพนามประกอบเปนปญจมีวิภัตติ เปน กัตตุรูปอยางเดียว เชน ปม ภวติ เอตสฺมาติ ปภโว แปลวา [ แมน้ํา ] ยอมเกิดกอน แตประเทศนั่น เหตุนั้น ประเทศนั่น ชื่อวา เปนแดนเกิดกอน [ แหงแมน้ํา ]. อธิกรณสาธนะ ใชสัพพนามประกอบเปนสัตตมีวิภัตติ ทั้ง กัตตุรูป ทั้งกัมมรูป, กัตตุรูป เชน สยติ เอตฺถาติ สยน [ บุคคล ] ยอมนอนในที่นี้ เหตุนั้น ที่นี้ ชื่อวา เปนที่นอน [ แหงบุคคล ],
  • 180. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 177 กัมมรูป เชน ภุฺชิพฺพ เอตฺถาติ โภชน แปลวา [ วัตถุ ] อัน เขาพึงกิน ในที่นี้ เหตุนั้น ที่นี้ เปนที่อันเขากิน [ แหงวัตถุ ]. [อ. น.] ถ. สัพพนามที่ใชในวิเคราะหแหงสาธนะนั้น ๆ ทานนิยมใช สัพพนามตัวไหน ในสาธนะไหน? ต. กัตตุสาธนะ นิยมใช ย ศัพทในวิเคราะห แตไมตองเขียน ไว. กัมมสาธนะ ถาเปน กัตตุรูป นิยมใช ต ศัพทในวิเคราะห, ถาเปน กัมมรูป นิยมใช ย ศัพทในวิเคราะห. ภาวสาธนะ ไมตอง ใชสัพพนาม ในวิเคราะห เปนแตเวลาแปล เดิม เตน อันเขา เปน เจาของกิริยาเทานั้น. กรณสาธนะ สัมปทานสาธนะ อปาทานสาธนะ นิยมใช ต เอต ในวิเคราะห, อธิกรณสาธนะ นิยมใช ต เอต อิม ในวิเคราะห แต อิม ศัพทนั้น นิยมลง ตฺถ ปจจัย ซึ่งเปนเครื่อง หมายสัตตมีวิภัตติ สําเร็จรูปเปน เอตฺถ. [อ. น. ]. ถ. ขอตัวอยางสาธนะทั้ง ๗ พรอมทั้งวิเคราะหมาดู ? ต. ธมฺม ธาเรตีติ ธมฺมธโร ชื่อ กัตตุสาธนะ. กาตพฺพนฺติ กิจฺจ ชื่อ กัมมสาธนะ, ปูชิยเตติ ปูชา ชื่อ ภาวสาธนะ, ปหรติ เตนาติ ปหรณ ชื่อ กรณสาธนะ, โคจรติ เอตสฺสาติ โคจโร ชื่อ สัมปทานสาธนะ, นิคจฺฉติ เอตฺสมาติ นิคโม ชื่อ อปาทานสาธนะ ติฏติ เอตฺถาติ าน ชื่อ อธิกรณสาธนะ. [ ๒๔๖๕ ]. ถ. สัพพนามในวิเคราะหแหงสาธนะนั้น เปนสําคัญอยางไร ? ต. เปนสําคัญ คือ เปนเครื่องหมายใหทราบสาธนะไดงายและ
  • 181. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 178 แมนยํา ทั้งเปนหลักสําคัญในการแปล คือวา ถาสัพพนามในวิเคราะห โยคนามนามใด พึงทราบเถิดวา นามนามนั้น เปนประธานแหง สาธนะ สัพพนามที่เปนประธานแหงสาธนะ จะตองโยคนามนามให ตรงกับสัพพนามในวิเคราะห โยคเสมอไปทุก ๆ สาธนะที่นิยมใชสัพพ- นาม ตัวอยาง เชน พนฺธติ เตนาติ พนฺธน [ ต ]. ในวิเคราะห นี้ เตน โยค วตฺถุ, ต ซึ่งเปนตัวประธานของ พนฺธน ซึ่งเปน ศัพทสาธนะ ก็ตองโยค วตฺถุ ใหตรงกัน แปลวาอยางนี้ [ บุคคล ] ยอมผูก ดวยวัตถุนั้น เหตุนั้น [ วัตถุนั้น ] ชื่อวา เปนเครื่องผูก [ ของบุคคล ]. ถาสัพพนามโยคนามนามไมตรงกันแลว ความก็เสีย หมด ใชไมไดเลยทีเดียว จะตองระวังใหมากในการแปล. [ อ. น .] ถ. ยาโค เปนชื่อของสักการะ เปนสาธนะอะไร ? เปนชื่อของ พระพุทธเจา เปนสาธนะอะไร ? ตั้งวิเคราะหมาดู. ต. เปนชื่อของสักการะ เปน กรณสาธนะ วิเคราะหวา ยชติ เตนาติ ยาโค, เปนชื่อของพระพุทธเจา เปน กัมมสาธนะ วิเคราะห วา ยชิตพฺโพติ ยาโค. [ ๒๔๗๗ ]. ถ. สนฺธิ ความตอ, สมาโส ความยอ ตั้งวิเคราะหอยางไร ? บอกธาตุปจจัยดวย. ต. สนฺธิ วิเคราะหวา สนฺธาน สนฺธิ, ส บทหนา ธา ธาตุ อิ ปจจัย นามกิตก, สมาโส วิเคราะหวา สมสน สมาโส, ส บท หนา วสฺ ธาตุ ณ ปจจัย นามกิตก. [ ๒๔๗๖ ]. ถ. เนยฺย ปชนีโย อุปวท จิเนยฺย เปนศัพทอะไร ? ศัพทไหน
  • 182. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 179 มีรูปเดิมอยางไร ? จงแสดงใหละเอียด. ต. เนยฺย เปนนามกิตก เดิมเปน นี ธาตุ ลง ณฺย ปจจัย เปน กัมมรูป กัมมสาธนะ วิเคราะหวา เนตพฺพนฺติ เนยฺย, ปูชนีโย เปน ฐานตัทธิต เดิมเปน ปูชน ลง อีย ปจจัย แปลวา ผูควรซึ่งอันบูชา วิเคราะหวา ปูชน อรหตีติ ปูชนีโย, เปนกิริยากิตกก็ได ลง อนีย ปจจัย แปลวา ผูอันเขาพึงบูชา, อุปวท เปนนามกิตกก็ได เปน กิริยากิตกได ถาเปนนามกิตก ลง อ ปจจัย เปน กัตตุสาธนะ วิเคราะหวา อุปวทตีติ อุปวโท ที่มีรูปเปน อุปวท เพราะลง อ ทุติยาใน ๓ ลิงค หรือ สิ ปฐมในนปุงสกลิงค อุป บทหนา วทฺ ธาตุ ถาเปนกิริยากิตก ลง อนฺต ปจจัย ลง สิ ปฐมา เอา นฺต กับ สิ เปน อ เปนปุงลิงค อุป บทหนา วทฺ ธาตุอยางเดียวกัน, จิเนยฺย เปนกิริยาอาขยาต จิ ธาตุ นา ปจจัย เอยฺย สัตตมีวิภัตติ กัตตุ- วาจก. [ ๒๔๖๙ ]. ถ. จิเนยฺย เจยฺย โสเจยฺย เปนศัพทอะไร ? ศัพทไหนรูปเดิม เปนอยางไร ? แปลวากระไร ? จงแสดงใหตลอด. ต. จิเนยฺย เปนศัพทกิริยาอาขยาต จิ ธาตุ ในความกอ ความ สั่งสม นา ปจจัย เอยฺย สัตตมีวิภัตติ กัตตุวาจก, เจยฺย จิ ธาตุ ณฺย ปจจัย พฤทธิ อิ เปน เอ, ลบ ณ ซอน ย, สิ ปฐมาวิภัตติ นปุงสกลิงค จึงเปน เจยฺย, ถาแปลวา วัตถุอันเขาพึงสั่งสม เปน กัมมรูป กัมมสาธนะ วิเคราะหวา จินิตพฺพนฺติ เจยฺย [ วัตถุ ]. ถา แปลวา ความกอ เปน ภาวรูป ภาวสาธนะ วิเคราะหวา จิยเตติ
  • 183. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 180 เจยฺย, โสเจยฺย ภาวตัทธิต เณยฺย ปจจัย แปลวา ความเปนของ สะอาด วิเคราะหวา สุจิโน+ภาโว=โสเจยฺย. [๒๔๗๕ ]. ถ. วสฺ ธาตุ เปนชื่อของคน ของที่ ของกิริยา เปนสาธนะ อะไร ? ตั้งวิเคราะหมาดวย. ต. วสฺ ธาตุ เปนชื่อของคน เปนกัตตุสาธนะ วิเคราะหวา วสติ สีเลนาติ วาโส [ ลงในอรรถแหงตัสสีล ], เปนชื่อของที่ เปน อธิกรณสาธนะ วิเคราะหวา วสติ เอตฺถาติ วสน. เปนชื่อของ กิริยา เปน ภาวสาธนะ วิเคราะหวา วสน วาโส. [ ๒๔๖๘ ]. ถ. คําวา "ทาน " ในภาษาของเราหมายความหลายอยาง เชน คนมีใหทาน คนจนรับทาน ผูนี้ยินดีในทาน ทานมัยกุศล โรง ทาน ในคําเชนนี้ ในภาษามคธหมายดวยสาธนะ จงชี้วา คําไหนเปน สาธนะอะไร ? วิเคราะหมาดวย. ต. คําวา "ทาน " ในคําวา คนมีใหทาน คนจนรับทาน เปน กัมมสาธนะ วิเคราะหวา ทาตพฺพนฺติ ทาน, คําวา ผูนี้ยินดีในทาน เปนภาวสาธนะ วิเคราะหวา ทิยเตติ ทาน, คําวา ทานมัยกุศล เปนกรณสาธนะ วิเคระหวา เทติ เอเตนาติ ทาน, คําวา โรงทาน เปนอธิกรณสาธนะ วิเคราะหวา เทติ เอตฺถาติ ทาน. [๒๔๖๔ ]. ถ. ป บุพพบท หรฺ ธาตุ ที่แปลวา ประหาร เปนชื่อของ เครื่องมือ มีดาบ ไม เปนตน เปนสาธนะอะไร ? เปนชื่อของกิริยา ที่ทําลง เปนสาธนะอะไร? จงตั้งวิเคราะหมาดู. ต. ป บุพพบท หรฺ ธาตุ เปนชื่อของเครื่องมือ เปน กรณ-
  • 184. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 181 สาธนะ วิเคราะหวา ปหรติ เตนาติ ปหรณ, เปนชื่อของกิริยา เปน ภาวสาธนะ วิเคราะหวา ปหรยเตติ ปหรณ.[ ๒๔๖๑ ]. ถ. ที่เขียนไววา อธิกรณสาธนะ ดังนี้ รูไดไหมวา ถูกหรือ ผิด ? ถาถูกก็แลวไป ถาผิด ควรจะเปนอยางไร ? รูไดดวยอยางไร? ต. ผิด ควรเปน อธิกรณสาธนะ เพราะ ณ, น แปลงมาจาก ยุ ถาธาตุมี รฺ และ หฺ เปนที่สุด ทานใหแปลง ยุ เปน อณ นอก จากนี้ใหแปลงเปน อน.[๒๔๕๙ - ๒๔๗๐ ]. ถ. คําวา เปนที่ เปนเครื่องหมายสาธนะอะไรบาง ? สังเกต อยางไรจึงรูไดวา เปนสาธนะนั้น ๆ ? ต. เปนเครื่องหมาย กัมมสาธนะ สัมปทานสาธนะ อธิกรณ- สาธนะ รูไดดวยความตางแหงรูปวิเคราะห กัมมสาธนะ ทําซึ่งสิ่ง นั้น, สัมปทานสาธนะ ทําแกสิ่งนั้น, อธิกรณสาธนะ ทําในสิ่งนั้น, อุทาหรณวา นิสฺสโย เปนชื่อของอาจารย เปน กัมมสาธนะ เพราะ ศิษยอาศัยอาจารย, สมฺปทาโน เปนชื่อของปฏิคคาหก เปน สัมปทานสาธนะ เพราะเขามอบใหแกปฏิคคาหก, ทาน เปนชื่อของ โรงทาน เปน อธิกรณสาธนะ เพราะเขาใหในโรงทาน. [ ๒๔๕๘ ]" ถ. สังเกตอยางไร จึงจะรูความตางแหงกรณสาธนะ และ อธิกรณสาธนะ ? ต. สังเกตอยางนี้ กรณสาธนะ ทําดวยสิ่งนั้น, อธิกรณสาธนะ ทําในสิ่งนั้น อุทาหรณวา พนฺธนฺน เปนชื่อของเชือก เปน กรณสาธนะ เพราะเขาผูกดวยเชือกนั้น, พนฺธน เปนชื่อของเรือนจํา เปน อธิกรณ-
  • 185. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 182 สาธนะ เพราะเขาจําในเรือนนั้น. [ ๒๔๕๗ ]. ถ. วิวริย วิวรณ เหมือนกันอยางไร ? ตางกันอยางไร ? ต. เหมือนกันที่เปนธาตุเดียวกัน เปนกิตกดวยกัน คือ วิ บท หนา วรฺ หรือ วุ ธาตุ, ตางกันที่ วิวริย ลงอัพยยปจจัย แปลวา เปดแลว หรือ ไขออกแลว, วิวรณ เปนนาม ลง ยุ ปจจัย แปลวา ความเปด หรือ ความไขออก. [ ๒๔๗๖ ].
  • 186. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 183 [ กิริยากิตก ] ถ. ศัพทเชนไร เรียกวากิริยากิตก ? ตางจากกิริยาอาขยาต อยางไร ? ต. ศัพทที่ใชปจจัยแผนกหนึ่งปรุงกับธาตุ สําเร็จรูปเปนกิริยา เรียกวา กิริยากิตก เชน คโต ิโต กโต เปนตน. ตางจากกิริยา- อาขยาต คือ กิริยากิตก ที่ลงปจจัยไมใชพวกอัพยยะ ใชแจกดวย ิวิภัตติทั้ง ๗ ในนามได สวนที่ลงปจจัยพวกอัพยยะ แจกไมได และ กิริยากิตก ไมมีบทและบุรุษ บางศัพทใชเปนนามได เชน พุทฺโธ ขาทนีย เปนตน, สวนกิริยาอาขยาต ใชแจกดวยวิภัตติในอาขยาต เปนกิริยาลวน. [อ.น.]. ถ. นามกิตก กับ กิริยากิตก ตางกันอยางไร ? อนุจร อุปวท เปนนามกิตกหรือกิริยากิตก ? จงแสดงความเขาใจ. ต. นามกิตก เปนไดทั้งนามนามและคุณนาม จัดเปนสาธนะ มี ปจจัยเปนเครื่องหมายสาธนะนั้นๆ , กิริยากิตก เปนกิริยา ประกอบ ดวยวิภัตติ วจนะ กาล ธาตุ วาจก ปจจัย เหมือนในอาขยาต ตาง แตไมมีบทและบุรุษเทานั้น. อนุจร อุปวท เปนนามกิตกก็ได เปน กิริยากิตกก็ได ถาเปนนามกิตก ลง อ ปจจัย เปนทุติยาวิภัตติใน ๓ ลิงค หรือ ปฐมาวิภัตติใน นปุงสกลิงค, ที่เปนกิริยากิตก ลง อนฺต- ปจจัย แปลง นฺต กับ สิ ปฐมาวิภัตติ เปน อ. [ ๒๔๗๒ ]. ถ. ในกิริยากิตก ทานวา ไมมีวิภัตติ และ วจนะ แผนกหนึ่ง เหมือนวิภัตติอาขยาต เมื่อเปนเชนนี้ กิริยากิตกก็แปลวา ไมมีวิภัตติ
  • 187. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 184 และวจนะใชไหม ? หรืออยางไร ? จงแสดง. ต. จริง ในกิริยากิตกไมมีวิภัตติและวจนะแผนกหนึ่ง แตทาน ใหใชวิภัตติและวจนะในนามแทน และคลอยตามนามศัพทซึ่งเปน ตัวประธาน คือ ตัวประธานเปนวิภัตติ วจนะใด กิริยากิตกก็ตอง เปนวิภัตติ วจนะนั้นตาม ตัวอยาง เชน ภิกฺขุ คาม คโต ภิกษุ ไปแลวสูบาน, ชนา มตา ชนทั้งหลาย ตายแลว เปนตน. [ อ. น.]. ถ. การแบงกาลในกิริยากิตก กับ กิริยาอาขยาต ตางกัน อยางไร ? ต. ตางกันดังนี้ คือ : กิริยากิตก แบงกาลที่เปนประธาน ๒ คือ ปจจุบันนกาล ๑ อดีตกาล ๑, ปจจุบันกาล แบงใหละเอียดอีก ๒ คือ ปจจุบันแท ๑ ปจจุบันใกลอนาคต ๑, อดีตกาล แบงเปน ๒ คื ลวงแลว ๑ ลวงแลวเสร็จ ๑, รวมทั้งสิ้นเปน ๔. สวนกิริยา อาขยาตแบงกาลที่เปนประธาน ๓ แบงใหละเอียดอีก รวมเปน ๘ ดัง ไดแสดงมาแลวในอาขยาตนั้น. [ อ. น. ]. ถ. กาลในกิริยากิตก ทั้งที่กลาวโดยยอและพิสดารนี้ จะรูได แมนยําวาเปนกาลนั้น ๆ ได ตองอาศัยอะไรเปนหลัก ? ต. ตองอาศัยปจจัยเปนหลัก เพราะปจจัยในกิริยากิตกนี้ นอก จากเปนเครื่องหมายวาจกแลว ยังเปนเครื่องหมายใหทราบกาลได ดวย. [ อ. น.]. ถ. กาลทั้ง ๔ นั้น กาลไหนทานบัญญัติใหแปลวากระไร ? ต. ปจจุบันแท แปลวา อยู, ปจจุบันใกลอนาคต แปลวา
  • 188. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 185 เมื่อ, ลวงแลว แปลวา แลว, ลวงแลวเสร็จ แปลวา ครั้นแลว. [ อ. น. ]. ถ. วาจกในกิริยากิตก มีเทาไร ? อะไรบาง ตางจากวาจก ในอาขยาตหรือเหมือนกัน ? ต. มี ๕ เหมือนอยางอาขยาต คือ กัตตุวาจก กัมมวาจก ภาววาจก เหตุกัตตุวาจก เหตุกัมมวาจก. ตางกันแตสักวา รูปแหง ศัพทกิริยาเทานั้น เชน :- กิริยากิตก กิริยาอาขยาต กัตตุวาจก มโต มรติ กัมมวาจก กโต กริยติ ภาววาจก ภวิตพฺพ ภูยเต เหตุกัตตุวาจก มาเรนฺโต มาเรติ เหตุกัมมวาจก ปติฏาปโต ปติฏาปยติ. [ อ. น. ] ถ. ปจจัยในกิริยากิตก มีเทาไร ? ตัวไหนบางเปนพวกอัพยย- ศัพท ? อารทฺธา ลงปจจัยอะไรบาง? จงแสดงใหสิ้นเชิง. ต. มี ๑๐ ตัว อนฺต ตวนฺตุ ตาวี อนีย ตพฺพ มาน ต ตูน ตฺวา ตฺวาน. เปนพวกอัพยยศัพทมี ๓ ตัว คือ ตุน ตฺวา ตฺวาน. อารทฺธา ลง ต ปจจัยก็ได ตฺวา ปจจัยก็ได เพราะธาตุมี ภฺ เปนที่สุดแปลง ต ปจจัย เปน ทฺธ แลวลบที่สุดธาตุ เปนกิริยาของ
  • 189. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 186 ศัพทที่เปนอิตถีลิงค หรือ เปนปุงลิงค พหุวจนะ, และธาตุมี ภฺ เปน ที่สุด แปลง ย กับที่สุดธาตุเปน ทฺธา. [ ๒๔๗๔ ]. ถ. กิริยากิตก มีปจจัยกี่ตัว ? ตัวไหนลงในวาจกอะไร ? ต. มี ๑๐ ตัว คือ อนฺต ตวนฺตุ ตาวี ลงในกัตตุวาจก, อนีย ตพฺพ ลงในกัมมวาจก และ ภาววาจา, มาน ต ตูน ตฺวา ตฺวาน ลงในวาจกทั้งมวล. [ ๒๔๖๙-๒๔๖๗ ]. ถ. ปจจัย ๑๐ ตัวนั้น ตัวไหนมีหนาที่อยางไร ? ต. อนฺต มาน บอกปจจุบันนกาล, ตวนฺตุ ตาวี ตูน ตฺวา ตฺวาน บอกอดีตกาล, อนีย ตพฺพ บอกความจําเปน ซึ่งแปลวา พึง หรือ ตอง . [ อ. น.]. ถ. จงแสดงวิธีใชปจจัยในกิตก ใหเห็นชัดวา ตางจากปจจัยใน ตัทธิตอยางไร? ต. ปจจัยในกิตก ใชประกอบกับธาตุ สําเร็จรูปเปนนามกิตก และกิริยากิตก เปนเครื่องหมายสาธนะและกาล. สวนปจจัยในตัทธิต ใชประกอบกับศัพทนาม แมศัพทกิตกที่สําเร็จแลวนั้น ก็ประกอบได ทั้งในนามกิตกและกิริยากิตก เพื่อเปนเครื่องหมายใชแทนศัพท. [ ๒๔๖๒ - ๒๔๗๓ ]. ถ. ปจจัยกิตกตัวไหนบาง ใชเปนนามกิตกก็ได เปนกิริยากิตก ก็ได ? และใชไดอยางไร? จงแสดงมา. ต. ณฺย อนีย ต, ณฺย เปนปจจัยแหงนามกิตก ใชกิริยา- กิตกก็มี ดังอุทาหรณวา เต จ ภิกฺขู คารยฺหา. อนีย ต เปนปจจัย
  • 190. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 187 แหงกิริยากิตก ใชเปนนามกิตกก็มี อนีย ปจจัย อุทาหรณวา ปณีเตน ขาทนีเยน โภชนีเยน ปริวิสิ. ต ปจจัย อุทาหรณวา พุทฺโธ โลเก อุปฺปนฺโน.[ ๒๔๗๙-๒๔๘๐ ]. ถ. อนฺต ตวนฺตุ ตาวี เมื่อประกอบกับธาตุ มีวิธีเหมือนกัน หรือตางกันอยางไร ? ต. ตางกัน คือ อนฺต เมื่อจะประกอบกับธาตุใน ธาตุนั้น ทานใหลงปจจัยในอาขยาตที่หนึ่งกอน แลวจึงลง อนฺต ปจจัยอีกทีหนึ่ง เชน สุณนฺโต ชานนฺโต เปนตน, สวน ตวนฺตุ ตาวี หาทําเชน นั้นไม ลงปจจัยที่สุดธาตุทีเดียว เชน สุตวา สุตาวี เปนตน. [ อ. น.]. ถ. จะประกอบ ภุชฺ ธาตุ ดวย อนฺต มาน ปจจัย สําเร็จรูป เปนปุลิงคและอิตถีลิงคมาดู ? ต. ภุชฺ ธาตุ ประกอบดวย อนฺต ปจจัย สําเร็จรูปดังนี้ ปุงลิงค ภุฺชนฺโต, อิตถีลิงค ภุฺชนฺตี, ประกอบดวย มาน ปจจัย สําเร็จรูปดังนี้ : ปุงลิงค ภุฺชาโน, อิตถีลิงค ภุฺชทานา. [ อ. น.] ถ. อนฺต มาน ปจจัย เมื่อประกอบกับธาตุ สําเร็จรูป เปนกิริยาแลว ทานนิยมแจกตามแบบการันตไหน ? ต. ศัพทที่ลง อนฺต ปจจัย ถาเปนปุงลิงค นิยมแจกตามแบบ อ การันตในปุงลิงค [ ปุริส ] ก็ไดเชน วทนฺโต, ตามแบบ ภวนฺต ศัพทก็ได เชน กร จร. ถาเปนอิตถีลิงค นิยมแจกตามแบบ อี
  • 191. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 188 การันตในอิตถีลิงค [ นารี ] , ศัพทที่ลง มาน ปจจัย ปุงลิงค นิยม แจกตามแบบ อ การันตในปุงลิงค, อิตถีลิงค นิยมแจกตามแบบ อา การันตในอิตถีลิงค [ กฺา ]. [ อ. น. ]. ถ. ศัพทกิริยาที่ประกอบดวย อนฺต มาน ปจจัย ถาตองการ ใหเปน กัมมวาจก ทานใหทําอยางไรบาง ? ต. ทานใหทําดวยวิธี ๒ อยาง คือ ลง อิ อาคมหลังธาตุ และ ย ปจจัยในอาขยาต เชน กถิยฺนโต กถิยมาโน เปนตน อยางหนึ่ง ลง ย ปจจัยแลว เอา ย กับที่สุดธาตุแปลงเปนพยัญชนะ เชน วุจฺจนฺตี วุจฺจมาโน เปนตน เมื่อแปลงเชนนั้นแลว ไมตองลง อิ อาคมอยางหนึ่ง. [ อ. น. ]. ถ. ภุชฺ ธาตุ เมื่อประกอบดวยปจจัยเหลานี้ คือ ตวนฺตุ ตาวี ต มีรูปเปนอยางไรในปุงลิงคและอิตถีลิงค ?และแจกตามแบบการันต ไหน ? ต. ประกอบดวย ตวนฺตุ ปจจัย ปุงลิงคเปน ภุตวา แจกตาม แบบ ภควนฺตุ ศัพท, อิตถีลิงคเปน ภุตวตี แจกตามแบบ อี การันต ในอิตถีลิงค [ นารี ]. ประกอบดวย ตาวี ปจจัย ปุงลิงค เปน ภุตฺตาวี แจกตาม แบบ อี การันตใน ปุงลิงค [ เสฏี] , อิตถีลิงค เปน ภุตฺตาวินี แจกตามแบบ อี การันตใน อิตถีลิงค. ประกอบดวย ต ปจจัย ปุงลิงค เปน ภุตฺโต แจกตามแบบ อ การันตใน ปุงลิงค [ ปุริส ] , อิตถีลิงคเปน ภุตฺตา แจกตาม
  • 192. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 189 แบบ อา การันตในอิตถีลิงค [กฺา]. [อ. น. ]. ถ. ศัพทกิริยากิตก ลง ตวนฺตุ กับ ตฺวา มีลักษณะคลายคลึง กันมาก เมื่อพบศัพทกิริยาที่ลงปจจัย ๒ ตัวนี้แลว จะสังเกตรูได อยางไรวา ศัพทไหนลงปจจัยอะไร ? ต. สังเกตที่จุดขางลาง ถาลง ตวนฺตุ ปจจัย ไมมีจุดขางลาง เชน สุตวา เปนตน, ถาลง ตฺวา ปจจัย มีจุดขางลาง เชน สุตฺวา เปนตน. [ อ. น. ]. ถ. อนุจร เปนนามกิตก หรือ กิริยกิตก ? จงแสดงความเขาใจ ต. เปนนามกิตกก็ได เปนกิริยากิตกก็ได, อนุ บุพพบท จรฺ ธาตุ ทั้ง ๒ อยาง ที่เปน นามมกิตก ลง อ ปจจัย เปนทุติยาวิภัตติ เอกวจนะ ในไตรลิงค หรือปฐมาวิภัตติ เอกวจนะ นปุงสกลิงค. ที่ เปนกิริยากิตก ลง อนฺต ปจจัย แปลง นฺต กับ สิ เปน อ. [ ๒๔๖๖ ]. ถ. ศัพทที่ประกอบดวย ตพฺพ อนีย ปจจัย ใชตางกันอยางไร? จงยกตัวอยางมาแสดงดวย. ต. ศัพทที่ประกอบดวย ตพฺพ ปจจัย ใชเปนกิริยาลวน, สวน ศัพทที่ประกอบดวย อนีย ปจจัย ใชเปนนามศัพทก็ได ใชเปนกิริยา ก็ได, ที่ใชเปนนาม เชน ปณีเตน ขาทนีเยน โภชนีเยน ปริวิสิ แปลวา เขาเลี้ยงแลว ดวยของควรเคี้ยว ดวยของควรบริโภค อัน ประณีต, ที่ใชเปนกิริยา เชน กมฺม กรณีย แปลวา กรรม อันเขา พึงทําเปนตน, แตใชเปนนาม เปนชื่อของศัพทที่เปน นปุงสกลิงค เปนพื้น.[ อ. น.].
  • 193. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 190 ถ. ศัพทที่ประกอบดวย ตพฺพ, อนีย ปจจัยนี้ เปนเครื่องหมาย วาจกอะไรไดบาง และเปนไดกี่ลิงค ? ต. เปนเครื่องหมายกัมมวาจก และภาววาจก. ที่เปนเครื่อง หมายกัมมวาจก เปนได ๓ ลิงค, เปนเครื่องหมายภาววาจก เปนได แตนปุงลิงค ปฐมาวิภัตติ เอกวจนะ อยางเดียว. [ อ. น.]. ถ. ต ปจจัย มีวิธีประสมเขากับธาตุเปนอยางไรบาง ? ต. ต ปจจัยประสบกับธาตุมี มฺ และ นฺ เปนที่สุด ลบที่สุด ธาตุเสีย ตัวอยาง เชน คโต ขโต, ถาธาตุมี จฺ ชฺ และ ปฺ เปน ที่สุด เอาที่สุดแหงธาตุเปน ต ตัวอยาง เชน สิตฺโต ภุตฺโต คุตฺโต, ถาธาตุมี อา เปนที่สุดก็ดี ต เปนกัมมวาจกก็ดี ลง อิ ตัวอยาง เชน ิโต ปโต, ถาธาตุมี ทฺ เปนที่สุดอยูหนา แปลง ต เปน นฺน แลวลบที่สุดธาตุ ตัวอยาง เชน ฉนฺโน ภินฺโน, ถาธาตุมี รฺ เปนที่ สุดอยูหนาแปลง ต เปน ณฺณ แลวลบที่สุดธาตุ ตัวอยาง เชน ชิณฺโณ, ถาธาตุมี สฺ เปนที่สุดอยูหนา แปลง ต เปน ฏ แลวลบที่สุดธาตุ ตัวอยาง เชน ตุฏโ, ถาธาตุมี ทฺ และ ภฺ เปนที่สุดอยูหนา แปลง ต เปน ทฺธ แลวลบที่สุดธาตุ ตัวอยาง เชน พุทฺโธ, ลทฺโธ, ถาธาตุมี มฺ เปนที่สุดอยูหนา แปลง ต เปน นฺต แลวลบที่สุดธาตุ ตัวอยาง เชน ปกฺกนฺโต, ถาธาตุมี หฺ เปนที่สุดอยูหนา แปลง ต เปน ฬฺห ลบที่สุดธาตุ ตัวอยาง เชน รุฬฺโห. [ ๒๔๖๕]. ถ. ในที่เชนไร ต ปจจัยใชกับบอกกัตตุวาจก ? ในที่เชนไร ใช บอกกัมมวาจก ?
  • 194. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 191 ต. ลงกับธาตุไมมีกรรม ใชบอกกัตตุวาจก, ลงกับธาตุมี กรรม ใชบอกกัมมวาจก. [๒๔๕๗ ]. ถ. วิ รุหฺ ธาตุ ลง ต ปจจัย เปน วิรุยฺโห ถูกหรือไม ? ถาถูกก็แลวไป ถาไมถูก จะควรแกใหเปนอยางไร ? ต. ไมถูก ที่ถูกควรเปน วิรุฬฺโห เพราะธาตุมี หฺ เปนที่สุด เมื่อลง ต ปจจัย แปลง ต เปน ฬฺห และลบที่สุดธาตุ. [๒๔๖๐ ]. ถ. เมื่อเราเห็นศัพทมีรูปคลาย ๆ กัน เชน นิกฺขนฺโต วสนฺโต ปกฺกนฺโต วทนฺโต ดังนี้ จะสังเกตอะไรจึงจะรูไดวา ตัวไหนลงปจจัย อะไร ? ตางกันอยางไร ? ต. สังเกตพยัญชนะที่สุดธาตุ นิกฺขนฺโต ปกฺกนฺโต ตองเปน ต ปจจัย เพราะ นิกฺขนฺโต นิ บุพพบท ขมฺ ธาตุ, ปกฺกนฺโต ป บุพพบท กมฺ ธาตุ ธาตุมี มฺ เปนที่สุด แปลง ต เปน นฺต แลวลบที่สุดธาตุ จึง เปน นิกฺขนฺโต ปกฺกนฺโต. วสนฺโต วทนฺโต ตองเปน อนฺต ปจจัย วสนฺโต วสฺ ธาตุ. วทนฺโต วทฺ ธาตุ, เห็นพยัญชนะที่สุดธาตุชัด อยูตางกันอยางนี้ . [ ๒๔๖๑ ]. ถ. มาน ปจจัย ที่ใชในกัตตุวาจก และกัมมวาจก ตางกัน อยางไรกับ ต ปจจัย ซึ่งใชในที่เชนนั้น ? ต. มาน ปจจัยที่ใชในกัตตุวาจก ใชธาตุทั้ง ๒ ชนิด และเมื่อ นําธาตุมาตั้งลงแลว ตองยืมปจจัยประจําหมวดธาตุในอาขยาตมา ประกอบกอน แลวจึงนําปจจัยนี้เขาประกอบ เชน กุรุมาโน คจฺฉมาโน, สวน ต ปจจัยที่ใชในกัตตุวาจก ใชธาตุไดอยางเดียวคือ อกรรมธาตุ
  • 195. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 192 เชน คโต รโต เปนตน และไมตองยืมปจจัยประจําหมวดธาตุใน อาขยาตมาใช, มาน ปจจัยที่ใชในกัมมวาจกตองลง ย ปจจัย อิ อาคม เชน กริยามาโน, สวน ต ปจจัยไมตองใช. [ ๒๔๗๕]. ถ. ต ปจจัยประกอบกับธาตุ เชนไรลบแตที่สุดธาตุอยางเดียว ไมตองแปลง ? เชนไรแปลงแลวลบที่สุดธาตุ ? ต. ถาประกอบกับธาตุที่มี มฺ รฺ นฺ เปนที่สุด ลบแตที่สุดธาตุ อยางเดียวไมตองแปลง เชน คโต กโต หโต, ถาประกอบกับธาตุที่มี รฺ สฺ ธฺ ภฺ มฺ หฺ ทฺ เปนที่สุด ลบที่สุดธาตุแลว ตองแปลงรูปไป ตางๆ ตามอํานาจของที่สุดธาตุ ธาตุที่มี ร เปนที่สุด แปลง ต เปน ณณ เชน ติณฺโณ , ที่มี สฺ เปนที่สุด แปลง ต เปน ฏ เชน ปุฏโ, ที่มี ธฺ เปนที่สุด แปลง ต เปน ทฺธ เชน กุทฺโธ, ที่มี ภฺ เปนที่สุด แปล ต เปน ทฺธ เชน ลทฺโธ, ที่มี มฺ เปนที่สุด แปลง ต เปน นฺต เชน ปกฺกนฺโต, ที่มี หฺ เปนที่สุด แปลง ต เปน ฬฺห เชน มุฬฺโห, ที่มี ทฺ เปนที่สุด แปลง ต เปน นฺน เชน ภินฺโน, ถาธาตุที่มี อา เปนที่สุด ทานใหเอา อา ที่สุดธาตุนั้นเปน อิ หรือ อี และไมตองลบ ตองแปลง เชน ิโต ปโต เปนตัวอยาง. [ ๒๔๖๘-๒๔๗๗ ]. ถ. ในธาตุเชนไร แปลง ตฺวา ปจจัย เปน ย ได ? และในที่ เชนไร ตองอาเทศเปนอื่นอีกตอหนึ่ง? ในที่เชนไร คงเปน ย ตามรูป ? ต. ในธาตุมีอุปสัคอยูหนา แปลง ตฺวา ปจจัยเปน ย ได, และ ในธาตุมี มฺ เปนที่สุด แปลง ย เปน มฺ เชน อภิรมฺม อภิ รม ธาตุ, ในธาตุมี ทฺ เปนที่สุด แปลง ย กับที่สุดธาตุเปน ชฺช เชน อุปฺปชฺช
  • 196. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 193 อุ ปท ธาตุ, ในธาตุมี ภฺ เปนที่สุด แปลง ย กับที่สุดธาตุ เปน พฺภ เชน อารพฺภ อา รภฺ ธาตุ, ในธาตุมี หฺ เปนที่สุด แปลง ย กับที่สุดธาตุเปน ยฺห เชน อารุยฺท อา รุหฺ ธาตุ, ในธาตุมี อา เปนที่สุดคงเปน ย เชน อาทาย อา ทา ธาตุ,ในธาตุไมมีอุปสัค อยูหนา แปลง ตฺวา เปน ย แลวแปลง ย กับที่สุดธาตุเปน ทฺธา ไดบาง เชน วิทฺธา วิธฺ ธาตุ, ลมทฺธา ลภฺ ธาตุ. [ ๒๔๕๗ ]. ถ. ตฺวา ปจจัย บอกกาลอะไรบาง ? จงยกอุทาหรณมาแสดง. ต. บอกอดีตกาลเปนพื้น แตถาเปนกิริยาที่ทํากอนแลวจึงทํา กิริยาขางหลังตอไปอีก เรียกวา ปุพพกาลกิริยา อุทาหรณวา ธมฺม สุตฺวา คาม ปจฺจาคจฺฉติ. ถาเปนกิริยาที่กลาวซ้ํากับกิริยาขางตนแสดง วาทําเสร็จแลวเรียกวา ปริโยสานกาลกิริยา อุทาหรณวา เยน ภควา, เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา-นิสีทิ. ถาเปนกิริยาทําพรอมกับ กิริยาอื่น เรียกวา สมานกาลกิริยา อุทาหรณวา ฉตฺต คเหตฺวา คจฺฉติ. ถาเปนกิริยาที่ทําทีหลังกิริยาอื่น เรียกวา อปรกาลกิริยา อุทาหรณวา ธมฺมาสเน นิสีทิ จิตฺตวีชนึ คเหตฺวา. ถาเขากับนาม เรียกวา วิเสสน อุทาหรณวา เปตฺวา เทฺว อคฺคสาวเก อวเสสา อรหตฺต ปาปุณึสุ. ถาเขากับกิริยา เรียกวา กิริยาวิเสสน อุทาหรณวา ตีณิ รตนาน เปตฺวา อฺ เม ปฏิสรณ นตฺถิ. ถามีกัตตา ตางจากกิริยาหลัง เรียกวา เหตุ อุทาหรณวา สีห ทิสฺวา ภย อุปฺปชฺชติ. [๒๔๖๓ ]. ถ.ปจจัยในกิริยากิตก ตัวไหนบาง ใชคุมพากยได ? ตัวไหน
  • 197. ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลีไวยาการณ (สําหรับเปรียญธรรมตรี) - หนาที่ 194 ใชคุมพากยไมได ? ต. ตพฺพ อนีย ต ปจจัย ใชคุมพากยได, นอกจากนี้ ใชคุม พากยไมได. [ อ. น. ]. ถ. ในกิริยากิตก ไมมีบุรุษ ถาเชนนั้น ศัพทกิริยานี้ เปนกิริยา ของนามนามที่เปนประธานบุรุษอะไร ? ต. เปนกิริยาของนามนามี่เปนประธานทั้ง ๓ บุรุษ. [อ. น. ]