SlideShare a Scribd company logo

ÇED ETKİLERİ ve ÖNLEMLER

B35 Yapı , profile picture
B35 Yapı

measlan

Environment
1 of 176
Download to read offline
1
2
3
4
5
Most read
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91
92
93
94
95
96
97
98
99
100
101
102
103
104
105
106
107
108
109
110
111
112
113
114
115
116
117
118
119
120
121
122
123
124
125
126
127
128
129
130
131
132
133
134
135
136
137
138
139
140
141
142
143
144
145
146
147
148
149
150
151
152
153
154
155
156
157
158
159
160
161
162
163
164
165
166
167
168
169
170
171
172
173
174
175
176
ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİNİN 20. YILI 1993ÇED2013 Çevresel Etki Değerlendirmesi, İzin ve Denetim Genel Müdürlüğü ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER Çevresel Etki Değerlendirmesi, İzin ve Denetim Genel Müdürlüğü
Bu çalışma Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, Çevresel Etki Değerlendirmesi, İzin ve Denetim Genel Müdürlüğü, Çevre Envanteri ve Bilgi Yönetimi Dairesi Başkanlığı tarafından yayıma hazırlanmıştır. ANKARA - 2013 ISBN : 978-605-5294-20-5 Yayın No : 18 Adres : Çevre ve Şehircilik Bakanlığı – Çevresel Etki Değerlendirmesi, İzin ve Denetim Genel Müdürlüğü Vekâletler Caddesi No:1, Bakanlıklar - Ankara Tel : 0 312 410 17 50 Faks : 0 312 417 02 57 e-ileti : cebyd@csb.gov.tr web : www.csb.gov.tr/gm/ced
ÖNSÖZ Anayasamıza göre “Herkes sağlıklı ve dengeli bir çev- rede yasama hakkına sahiptir. Çevreyi geliştirmek, çevre sağlığını korumak ve çevre kirlenmesini önlemek Devletin ve vatandaşların ödevidir”. Çevreyle ilişkili bütün faaliyet- lerde bu ilkeye uyulacaktır. Bakanlık olarak biz de, çevre sorunlarının çözülmesini, sürdürülebilirlik anlayışı doğrul- tusunda çevre ve kalkınma politikalarının oluşturulmasını hedeflemekteyiz. Yaşanabilir çevre, kentsel dönüşüm ve marka şehirler için reform hareketini başlattık; başlattığımız plan ve pro- jeler ile vatandaşlarımızın sağlıklı, güvenli ve hayat kalitesi yüksek çevrelerde yaşaması için, titiz ve heyecanlı bir ça- lışma yürütüyoruz. Hayat kalitesi yüksek şehirler ve sür- dürülebilir çevreyi temin etmek üzere; planlama, yapım, dönüşüm ve çevre yönetimine ilişkin iş ve işlemleri dü- zenleyici katılımcı ve çözüm odaklı bir anlayışla yapmayı amaçlıyoruz. Sürdürülebilir kalkınmanın en önemli araçlarından biri olan Çevresel Etki Değerlendirme (ÇED) ülkemizde 1993’den bu yana uygulanmaktadır. Çevresel Etki Değerlendirmesi; gerçekleştirilmesi planlanan projelerin çevreye olabilecek olumlu ve olumsuz etkilerinin belirlenmesinde, olumsuz yöndeki etkilerin önlenmesi ya da çevreye zarar vermeyecek ölçüde en aza indirilmesi için alınacak önlemlerin, seçilen yer ile teknoloji alternatiflerinin belirlenerek değerlendirilmesinde ve projelerin uygulanmasının izlenmesi ve kontrolünde sürdürülecek çalışmaları kapsamaktadır. Bu yıl içerisinde gerçekleştirilen ÇED Yönetmeliği revizyon çalışmaları tamamlanmış olup, ÇED Yönetmeliği 03 Ekim 2013 tarihinde Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. ÇED Yönet- meliği kapsamındaki tüm iş ve işlemleri elektronik ortamda gerçekleştirilecek olan Çevrimiçi ÇED Süreci Yönetimi Sistemi (e-ÇED) uygulaması ise, 2013 yılı Kasım ayında devreye alınacaktır. Tüm sektörel politikalar ile çevrenin iyileştirilmesi ve korunması politikalarının birbiri ile ilişki- lendirilmesi için tüm kamu kuruluşlarının, özel sektörün, sivil toplum kuruluşlarının ve akademik çevrelerin yakın işbirliği içinde olması gerekmektedir. Çevre kirliliğinin önlenmesi önleyici tedbirlerin alınması ile daha ekonomik şekilde sağlanabilir. Kirliliğin kaynağında önlenmesi kirlilik oluştuktan sonra giderilmesinden daha ekonomik ve etkin bir faaliyettir. Bu nedenle faaliyetlerin çevrede en az değişikliğe sebep olacak, insan sağlığına ve çevreye en az risk oluşturacak, havayı en az kirletecek ve kullanılan ürünleri yeniden kullanılabilecek şekilde olmasına dikkat edilecektir. Bu çerçevede çevreyi korumak adına mevzuat kapsamında gerçekleştirilen; çevresel etki değerlendirmesi, izin/lisanslandırma ve izleme faaliyetlerinin yanı sıra denetim ve yaptırım uygu- lamaları büyük önem taşımaktadır. ÇED Yönetmeliğinin yayınlandığı 1993 yılından 2013 yılına kadar geçen 20 yılda Çevresel Etki Değerlendirmesi İzin ve Denetim Genel Müdürlüğü tarafından gerçekleştirilen; Alt Yapı Yatırımları ve Endüstriyel Yatırımlar kapsamındaki yapımı planlanan projelerin inceleme ve değerlendirme süreçleri, verilenÇEDKararlarıayrıca,gerçekleştirilenEğitimveProjeÇalışmalarıbukitabıniçeriğindeyeralmaktadır. Erdoğan BAYRAKTAR Çevre ve Şehircilik Bakanı
ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 4 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ.................................................................................................................................................3 İÇİNDEKİLER.......................................................................................................................................4 1. GENEL.............................................................................................................................................9 2. ALTYAPI YATIRIMLARI....................................................................................................................13 2.1 ENERJİ YATIRIMLARI..............................................................................................................13 2.1.1. Nükleer Santraller...........................................................................................................13 2.1.2. Termik Santraller.............................................................................................................17 2.1.3. Hidrolik Santraller...........................................................................................................23 2.1.4. Rüzgâr Enerji Santralleri.................................................................................................28 2.1.5. Jeotermal Kaynaklı Enerji Santralleri..............................................................................31 2.1.6. Güneş Enerjisine Dayalı Santraller.................................................................................33 2.1.7. Yeraltı Suyunun Çıkarılması veya Suyu Yeraltında Depolama Projeleri.........................34 2.1.8. Akarsu Yataklarının Düzenlenmesi ile Ilgili Projeler........................................................36 2.1.9. Boru ile İçme Suyu Taşımaları Dışında Kalan Büyük Su Aktarma Projeleri...................37 2.1.10. Su Depolama Tesisleri..................................................................................................38 2.1.11. Elektrik İletim Hatları.....................................................................................................47 2.1.12. Genel Değerlendirme...................................................................................................50 2.2. ULAŞIM VE KIYI PROJELERİ.................................................................................................53 2.2.1. Ulaşım Projeleri...............................................................................................................53 2.2.1.1. Demiryolları.............................................................................................................53 2.2.1.2. Havaalanları............................................................................................................54 2.2.1.3. Karayolları...............................................................................................................56 2.2.2. Kıyı Yapıları......................................................................................................................57 2.2.2.1. Limanlar, İskeleler, Rıhtımlar, Tersaneler, Balıkçı Barınakları:.................................57 2.2.2.2. Dolgu Projeleri........................................................................................................59 2.2.2.3. Dip Taraması Projeleri.............................................................................................60 2.2.2.4. Dalgakıran, Mendirek ve Mahmuz Projeleri............................................................62 2.2.3. Genel Değerlendirme.....................................................................................................63 2.3. TURİZM VE KONUT YATIRIMLARI.........................................................................................67 2.3.1.Turizm Konaklama Tesisleri.............................................................................................67
1993-2013 20. YILI 5 2.3.2. Toplu Konut Projeleri......................................................................................................69 2.3.3. Turizm ve Toplu Konut Projelerinde ÇED Raporları İncelenirken Göz Önünde Bulundurulan Kanun ve Yönetmelikler.....................................................................................72 2.3.4. Genel Değerlendirme.....................................................................................................73 3. ENDÜSTRİYEL YATIRIMLAR..........................................................................................................77 3.1. PETROL VE MADENCİLİK......................................................................................................77 3.1.1. Maden arama faaliyetleri................................................................................................77 3.1.2. Maden Çıkarma Faaliyetleri............................................................................................79 3.1.3.Cevher Hazırlama Tesisleri..............................................................................................81 3.2.4.Cevher Zenginleştirme Tesisleri......................................................................................82 3.1.5.Petrol ve Doğalgazın Borularla Taşınması.......................................................................86 3.1.6. Atık Barajları ve/veya Atık Havuzları...............................................................................88 3.1.7. Kireç Fabrikaları ve/veya Alçı Fabrikaları........................................................................90 3.1.8. Diğer Tesisler..................................................................................................................91 3.1.10. Genel Değerlendirme...................................................................................................92 3.2. TARIM VE GIDA......................................................................................................................97 3.2.1. Et Ürünleri Üretim Tesisleri (Kesim Tesisleri) .................................................................97 3.2.2. Bitkisel Ürün Üretim Tesisleri..........................................................................................97 3.2.2.1. Yağ Üretim Tesisleri.................................................................................................97 3.2.2.2. Şeker Fabrikaları.....................................................................................................99 3.2.3. Yetiştirme Tesisleri........................................................................................................102 3.2.4. Kültür Balıkçılığı Projeleri..............................................................................................103 3.2.5. Süt ve süt ürünleri üretim tesisleri................................................................................103 3.2.6. Fermantasyon ile Alkollü İçki Üreten Tesisler veya Malt Tesisleri................................104 3.2.7. Rendering Tesisleri.......................................................................................................105 3.2.8. Genel Değerlendirme...................................................................................................106 3.3. ATIK VE KİMYA.....................................................................................................................111 3.3.1. Rafineriler......................................................................................................................111 3.3.2. Radyasyonlu Nükleer Yakıtlar.......................................................................................111 3.3.3. Asbest Çıkartılması ve Asbest İçeren Ürünleri İşleme veya Dönüştürme Projeleri......113
ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 6 3.3.4. Fonksiyonel Olarak Birbirine Bağlı Çeşitli Birimleri Kullanarak Üretim Yapan Kimya Tesisleri......114 3.3.5. Patlayıcı ve Parlayıcı Maddelerin Üretildiği ve/veya Depolandığı Tesisler...................115 3.3.6. Tehlikeli ve Özel İşleme Tabi Atıkların Geri Kazanımı, Depolanması ve Bertarafı........116 3.3.7. Atıksu Arıtma Tesisleri...................................................................................................117 3.3.8. Atıkların Ara İşleme Tabi Tutulması ve Düzenli Depolanması İçin Kurulacak Tesisler.118 3.3.9. Petrol, Doğalgaz, Petrokimya ve Kimyasal Madde Depolama Tesisleri...........................118 3.3.10. Pil ve Akü Üretim Tesisleri (montaj yapılan tesisler hariç) .........................................119 3.3.11. Tarım İlaçları ve/veya Farmasötik Ürünlerin Etken Maddelerinin Üretildiği Tesisler..120 3.3.12. Sabun ve deterjan üretimi yapan tesisler...................................................................120 3.3.13. Kümes, Ahır Gübrelerinin Geri Kazanılması, Bertaraf Edilmesine Yönelik Tesisler...121 3.3.14. Derin Deniz Deşarj Projeleri.......................................................................................122 3.3.15. Genel Değerlendirme.................................................................................................122 3.4. SANAYİ.................................................................................................................................125 3.4.1. Metal Ergitilmesi ile İlgili Tesisler..................................................................................125 3.4.2. Orman Ürünleri ve Selüloz Tesisleri.............................................................................126 3.4.3. Tekstil Tesisleri..............................................................................................................127 3.4.4. Çimento, Hazır Beton ve Klinker Tesisleri....................................................................130 3.4.5. Ham Deri İşleme Tesisleri (konfeksiyon ürünleri hariç) ...............................................132 3.4.6. Taşıt Üretimi Yapan Tesisler..........................................................................................133 3.4.7. Cam, Cam Elyafı veya Taş Yünü Üretim Tesisleri.........................................................133 3.4.8. Lastik Üretim Tesisleri...................................................................................................134 3.4.9. Seramik, Kiremit, Tuğla veya Porselen Üretimi Yapan Tesisler....................................135 3.4.10. Beyaz Eşya Üretiminin Yapıldığı Tesisler....................................................................136 3.4.11. Genel Değerlendirme.................................................................................................136 4. EĞİTİM VE PROJE ÇALIŞMALARI...............................................................................................141 4.1. ÇED EĞİTİM VE BİLGİ MERKEZİNİN KURULMASI PROJESİ.............................................141 4.2. ULUSAL ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ (ÇED) ÇALIŞTAYI...................................141 4.3. STRATEJİK ÇEVRESEL DEĞERLENDİRME (SÇD) ÇALIŞMALARI.....................................142 4.3.1. Stratejik Çevresel Değerlendirme (SÇD) Nedir?..........................................................142 4.3.2. SÇD Süreci...................................................................................................................143 4.3.3. SÇD kapsamında yapılan çalışmalar...........................................................................144
1993-2013 20. YILI 7 4.3.4. Taslak SÇD Yönetmeliği...............................................................................................145 4.4. KÜMÜLATİF ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ PROJESİ...........................................146 4.5. ÇEVRİMİÇİ ÇED SÜRECİ YÖNETİMİ SİSTEMİ (E-ÇED) .....................................................146 4.5.1. e-ÇED Veri Hazırlama ve Aktarma................................................................................147 4.5.2. e-ÇED Karar Destek Sistemi ve Ek Yazılımları.............................................................148 EK-1 1993-2013 ÇED KARARLARI...................................................................................................148 EK-2 GENEL SEKTÖR İSTATİSTİKLERİ...........................................................................................149 EK-3 ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ YÖNETMELİĞİ..........................................................152 EK-4 ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ EK-1 SÜRECİ............................................................173 EK-5 ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ EK-2 SÜRECİ............................................................174 YAYIN LİSTESİ..................................................................................................................................175
ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 8
1993-2013 20. YILI 9 1. GENEL Sürdürülebilir kalkınmanın en önemli araçla- rından biri olan Çevresel Etki Değerlendirmesi (ÇED) ülkemizde 1993’den bu yana uygulan- makta olup, projelerin çevreye olabilecek etkile- rinin önlenmesinde seçilen yer ile teknolojik al- ternatiflerinin belirlenmesinde uygulanan önemli bir araçtır. Mevcut ve planlanan sanayi tesisle- rinde ve kamuoyunda çevre bilinci ve farkında- lık yaratılması hedeflenmiş ve bu hedef 20 yılda önemli ölçüde başarıya ulaşmıştır. Çevresel Etki Değerlendirmesi; gerçekleşti- rilmesi planlanan projelerin çevreye olabilecek olumlu ve olumsuz etkilerinin belirlenmesinde, olumsuz yöndeki etkilerin önlenmesi ya da çev- reye zarar vermeyecek ölçüde en aza indirilmesi için alınacak önlemlerin, seçilen yer ile teknoloji alternatiflerinin belirlenerek değerlendirilmesin- de ve projelerin uygulanmasının izlenmesi ve kontrolünde sürdürülecek çalışmaları kapsa- maktadır. Geçmişte, kullanılan teknolojiler, yer seçi- mi, atık bertaraf yöntemleri ve sürdürülebilirlik gibi konular önemsenmez iken günümüzde bu konular birincil önem taşır hale gelmiştir. Proje- ler faaliyete geçmeden önce ÇED Yönetmeliği kapsamında ÇED Olumlu/ÇED Gerekli Değildir Belgesi alınması zorunlu hale gelmiştir. Doğal kaynak kullanımının minimize edilmesi, atık olu- şumunun kaynağında azaltılması, atık bertaraf yöntemlerinin geliştirilmesi ve sürdürülebilir çev- re hedeflenerek önleyici tedbirlerin alınması he- deflenmiş ve büyük ölçüde başarı sağlanmıştır. Bu yıl içerisinde gerçekleştirilen ÇED Yönet- meliği revizyon çalışmaları tamamlanmış olup, ÇED Yönetmeliği 03 Ekim 2013 tarihinde Res- mi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. ÇED Yönetmeliği kapsamındaki tüm iş ve işlem- leri elektronik ortamda gerçekleştirilecek olan Çevrimiçi ÇED Süreci Yönetimi Sistemi (e-ÇED) uygulaması ise, 2013 yılı Kasım ayında devreye alınacaktır. ÇED Yönetmeliği çerçevesinde verilen ÇED kararlarına ilişkin veri ve değerlendirmeler, sek- törel dağılımlar da bu kitapta yer almaktadır. Ki- tapta kullanılan ÇED verileri 2013 Temmuz ayı sonu itibariyledir.
ÇED ETKİLERİ ve ÖNLEMLER
ALTYAPI YATIRIMLARI
ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 12
1993-2013 20. YILI 13 2. ALTYAPI YATIRIMLARI 2.1 ENERJİ YATIRIMLARI Ülkemizdeki enerji talebi artışı ile birlikte dün- ya enerji talebi de her ülkede farklı oranlarda ol- makla birlikte küresel ölçekte sürekli artmaktadır. Bu talebi karşılamak için küresel enerji yatırımları her yıl artış göstermektedir. 2023 ekonomi hedefini destekleyecek enerji kaynaklarına bakıldığında %72 oranında enerji ithalat bağımlılığı ile karşı karşıya kalınmaktadır. Ülkemizde, doğalgazın %98’i, petrolün %92’si ve kömürün %30’u ithal edilmektedir. Yerli ve yeni- lenebilir kaynakların üretimini de dikkate aldığı- mızda enerji ithal bağımlılığımızın %72 olduğu görülmektedir. Yenilenebilir enerji kaynakların- dan elektrik üretimi oranı dünyada %3,7 iken, ülkemizde %3,1 seviyesindedir. Petrol, doğalgaz ve kömürdeki yüksek ithalat oranına karşılık, ye- nilenebilir enerji kaynaklarımızda kurulu güç po- tansiyelimiz yaklaşık 136.600 MW, kullanmakta olduğumuz 22.075 MW’dır. Bakanlığımız bünyesinde enerji yatırımları aşağıdaki konuları kapsamaktadır: a) Santraller Nükleer santraller Termik santraller Hidrolik santraller Rüzgâr santralleri Jeotermal kaynaklı enerji santralleri Güneş enerjisine dayalı santraller b) Su Projeleri Yeraltı suyunun çıkarılması veya suyu ye- raltında depolama projeleri Akarsu yataklarının düzenlenmesi ile ilgili projeler Boru ile içme suyu taşımaları dışında kalan büyük su aktarma projeleri Su depolama tesisleri (baraj ve göletler) c) Elektrik İletim Hatları 2.1.1. Nükleer Santraller Atom çekirdeklerinin parçalanması sonucun- da büyük bir enerji açığa çıkmaktadır. Ağır atom çekirdeklerinin nötronlarla bombardımanı so- nucunda bu çekirdeklerin parçalanması sağla- nabilir; bu tepkimeye “fisyon” adı verilmektedir. Her bir parçalanma tepkimesi sonucunda açığa; fisyon ürünleri, enerji ve 2-3 adet de nötron çık- maktadır. Uygun şekilde tasarlanan bir sistemde tepki- me sonucu açığa çıkan nötronlar da kullanılarak parçalanma tepkimesinin sürekliliği sağlanabi- lir (zincirleme tepkime) . Bunun haricinde hafif atom çekirdeklerinin birleşme tepkimeleri de büyük bir enerjinin açığa çıkmasına sebep ol- maktadır. Bu birleşme tepkimesine “füzyon” adı verilmektedir. Bu tepkimenin sağlanabilmesi için
ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 14 atom çekirdeğinde bulunan artı yüklerin birbirini itmesinden kaynaklanan kuvvetin yenilmesi ge- reklidir. Bu nedenle çok yüksek sıcaklığa çıkılan sistemler kullanılmaktadır. Çok yüksek sıcaklıkta yüksek enerjiye ulaşan atom çekirdeklerinin çar- pışması ile füzyon tepkimesi sağlanabilmektedir. Fisyon ve füzyon tepkimeleri ile elde edilen ener- jiye “çekirdek enerjisi” veya “nükleer enerji” adı verilmektedir. Nükleer reaktörler nükleer enerjiyi elektrik enerjisine dönüştüren sistemlerdir. Temel olarak fisyon sonucu açığa çıkan nükleer enerji nükleer yakıt ve diğer malzemeler içerisinde ısı enerjisine dönüşür. Bu ısı enerjisi bir soğutucu vasıtasıyla çekilerek bazı sistemlerde doğrudan bazı sistem- lerde ise ısı enerjisini başka bir taşıyıcı ortama ak- tararak türbin sisteminde kinetik enerjiye ve daha sonra da jeneratör sisteminde elektrik enerjisine dönüştürülür. Malzemelerin çok çeşitli fiziksel, kimyasal ve nükleer özellikleri sebebiyle pek çok değişik nükleer reaktör tasarımı mevcuttur. Dünya elektrik ihtiyacının yaklaşık % 13’ünü nükleer enerjiden karşılamaktadır, 31 ülkede 437 adet nükleer reaktör işletmededir. 2035 yılında nükleer kaynaklı elektrik üretiminde kurulu güç olarak %58 oranında artış olacağı öngörülmek- tedir. Nükleer reaktör sayısı bakımından Ameri- ka birinci (104 adet reaktör), elektrik üretiminde nükleerin payı bakımından ise Fransa birinci (% 78) sırada yer almaktadır. a) Çevresel Etkiler: Nükleer güç santralleri, yeniden işleme, atık işleme tesisleri veya kullanılmış yakıt depolama tesisleri gibi nükleer tesisler, çevreye salınması durumunda radyoaktif kirlilik oluşturabilecek ve insan sağlığına ve diğer canlılara zarar verebile- cek miktarlarda yüksek radyoaktivite içerirler. Nükleer güç santralleri, fisyon işlemi sonucun- da büyük miktarlarda radyoaktivite ortaya çıktığı için, meydana gelebilecek herhangi bir kaza du- rumunda diğer nükleer tesislerde oluşabilecek kazalardan daha büyük hasar oluşturacak potan- siyele sahiptir. Ayrıca reaktörler, büyük miktarda enerji ve radyoaktiviteyi geniş alanlara yayabile- cek sıvı ve gaz taşıyıcıları içermektedirler. Nükleer santrallerin çevre üzerindeki etkile- ri uranyum ve toryum çıkarma, yakıt hazırlama, zenginleştirme, üretim, kullanılan yakıtın yeniden işlenmesi, depolanması ve işletme ömrü bitip kapatılan reaktörlerin sökülmesi sırasında orta- ya çıkmaktadır. Nükleer Santrallerde kullanılan uranyum ve toryum cevherlerinin çıkarılması ve işlenmesi esnasında düşük ışımalı atıklar yayıl- maktadır. Bu atıkların bir bölümünün geçmişte yapı malzemesi olarak kullanılması, bu tür mal- zemeden yapılmış evlerde barınan insanların, uranyum madencilerinden daha yüksek dozda ışımaya maruz kalmalarına yol açmıştır. Nükleer santrallerden çevreye olabilecek en büyük etki bir kaza sonucu büyük miktarlarda radyoaktif maddenin çevreye yayılmasıdır. Nükleer San- trallerden yayılan gaz ve sıvı radyoaktif atıklar önemli çevre sorunları yaratmaktadır. Ancak, olası kaza durumunda radyasyonun çevreye olan etkileri kazanın şiddetine, reaktörün tipine ve reaktör dış emniyet sistemine göre değişmek- tedir. Şayet kaza sonucunda çevreye çeşitli rad- yoizotoplar yayılmışsa su, toprak ve hava alıcı ortamına radyasyonun yayılması, çevre ve insan sağlığını etkilemektedir. Radyasyon gerek ışınla- ma ile gerekse bitki ve deniz ürünlerinin yenmesi sonucu insanlara geçmektedir. Radyoaktif maddelerin (sezyum ve strons- yum) yarı ömürleri uzun olup (28 yıldan fazla) vücuttaki tabi elementlerle kimyasal benzerlikleri bulunduğundan insan vücudunda birikmesi söz konusudur. Örneğin kalsiyumun kemik oluşu- munda, potasyumun da çeşitli hücre fonksiyon- ları ile ilişkisi bulunmaktadır. Kimyasal olarak da stronsiyum kalsiyum ile sezyum ise potasyum ile olan benzerliklerinden dolayı bu maddeler
1993-2013 20. YILI 15 alınan besinlerle vücutta birikerek çeşitli kemik hastalıkları ve kemik kanserine sebep olmakta- dırlar. Radyoaktif serpintiler sonucu toprağın bu atıkları absorblaması ve toprakta yetişen bitkile- rin doğrudan yenilmesi veya bunları yiyen hay- vanların et ve sütünün besin olarak alınması ile insan vücudunda radyoaktif maddeler birikmiş olacaktır. Yine atmosfere yayılan radyoaktif gaz- lar bulutlardan ışınlama ile veya gıda zinciri ile insanlara bulaşmakta ve insan sağlığını olumsuz yönde etkilemektedir. 4800 MWe Kurulu Gücünde Akkuyu Nükleer Güç Santrali Projesi Arazi Değerlendirme Toplantısından Görünüm (29.03.2012) b) Süreçte Alınan Önlemler: Tesisin yeterince güvenli olmasını temin et- mek için teknik ve kurumsal önlemler, nükleer tesisin her aşamasında (yer seçimi, tasarım, ima- lat, inşaat, işletmeye alma, işletme ve hizmetten çıkarma) uygulanmalıdır. Radyasyonun sağlık etkileri radyasyondan korunma ve nükleer güvenlik (NGS) koşulları tanıtılmalı, kavram ve ilkeleri ile ilgili genel bilgi verilmelidir. Radyolojik izleme alanı ve acil durum planla- ma bölgesi uygun ölçekli haritalar ile tanıtılmalıdır. Radyoaktif Etki Alanı, Doğal radyasyon kaynakları (Kozmik rad- yasyondan dolayı uçuş personelinin yıl- lık maruz kaldığı doz ve uzun uçuşlarda yolcuların alacağı ortalama dozlar, insan vücudundaki doğal radyasyon nedeniyle maruz kalınan dozlar, evlerdeki ortalama radon nedeniyle alınacak ortalama dozlar), Yapay radyasyon kaynakları (tıbbi ışınlan- malar nedeniyle maruz kalınan dozlar vb.) NGS için tanımlanan radyolojik izleme ala- nı içindeki Art alan radyasyon seviyesi; Örnek noktaları, örnek alma sıklığı, örnek tipleri ve örneklere uygulanan analizler, Radyasyonun insanlara ulaşabileceği ta- şınım yolları da dikkate alınarak toprak, sediment, su ve havada bulunan doğal ve yapay radyasyon seviyeleri, Evlerdeki ortalama radon aktivite konsan- trasyonu, Varsa nükleer tesis kaynaklı olmayan, at- mosfere ve suya bırakılan yapay ve doğal radyoaktif maddelerin cinsi, miktarı, rad- yasyon seviyesi ve bırakılan yerler, Art alan radyasyon nedeniyle yıllık ortala- ma halk dozu ve bunun radyasyon kay- naklarına göre (radon, toprak, su vb.) da- ğılımı, Meteorolojik ve İklimsel Özellikler (Meteo- rolojik verilerin alan özelliklerini karakterize edecek biçimde IAEA (Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı) güvenlik rehberlerinde yer alan tüm meteorolojik kriterlerin ve çalış- malar raporda sunulmalıdır.) Meteorolojik ve iklimsel özelliklerin saptan- ması için; Bölgenin genel ve yerel iklim koşulları, projenin bulunduğu mevkiinin topografik yapısı, Hava sıcaklıklarının günlük, aylık ve mev- simsel ortalamalarına ait bilgiler, hava sı- caklığı ve sıcaklığın yükseklik ile değişimi, Hava akımları (rüzgâr yönleri, hızları ve esme süreleri, rüzgâr-topoğrafya ilişkisine ait bilgiler, şiddetli ve sakin rüzgârlara ait
ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 16 bilgiler, rüzgâr yönlerinin düzensiz deği- şimleri, mevsimlik rüzgâr gülü, fırtınalı gün- ler sayısı, vb.), Karışım yüksekliğinin kalınlığı, günlük ve mevsimlik olarak değişimi, Yağış (yağışların saatlik, günlük, aylık, mevsimsel ve yıllık ortalamalarına ve yağış cinsine ait bilgiler, dolu, kar ve sis, kar ya- ğışlı günler ve karın yerde kalma süresi), Nemlilik ve buharlaşma durumu ve bunla- rın grafikleri, Sis, sisin devam etme süresi, Buzlanma, Türbülans, Güneş radyasyonu ve gece olan net rad- yasyon, Atmosferik kararlılık sınıfının analizi, enver- ziyona ait bilgiler, oluşum sıklığı, süresi ve seviyesi, Bulutluluk, Yıldırım ve oraj analizleri yapılmalıdır. Genel anlamda nükleer tesisin güvenliği; te- sis sistemlerinin ve tesis personelinin kazaların oluşmasını önleme, kazanın olması durumunda ise kaza sonuçlarını en aza indirgeme yeteneği olarak anlaşılmalıdır. Sonuçta, işletilen nükleer tesislerin çevre ve halk üzerindeki radyolojik et- kisi hem normal işletme hem de potansiyel kaza sırasında mümkün olduğunca en düşük seviye- de tutulmalıdır. Nükleer güç santralinin saha seçimi, ulusal mevzuata göre yapılır ve güvenlikle ilgili düzen- leyici kuruluşun onayını gerektirir. Güvenlik fak- törlerinde potansiyel sahanın hidrolojik, jeolojik, meteorolojik, sismik ve demografik karakteristik- leri (özellikleri) göz önünde bulundurulur. Amaç, herhangi bir radyoaktivite salımı durumunda in- san ve çevrenin radyasyon ile ışınlanmasını en düşük seviyeye indirmek ve öngörülebilen en güçlü doğal (deprem gibi) veya insan kaynaklı olaylara dayanabilecek güvenlikle ilgili yapı ve sistemleri sağlamaktır. Bu tip nedenlerden dola- yı, nükleer güç santralleri yüksek nüfuslu büyük yerleşim merkezlerinden mümkün olduğunca uzakta kurulur. Doğal ve insan kaynaklı tehlikele- ri değerlendirme metotları geliştiğinde veya yeni bilgiler elde edildiğinde sahanın yeniden değer- lendirilmesi ihtiyacı doğabilir. Akkuyu Nükleer Santrali Proje Alanından Görünüm (2012)
1993-2013 20. YILI 17 Önemli olan yakıtın kullanım ömrünün tamam- lanmasından sonra ortaya çıkan ve çok yüksek düzeyde ışıma yayan artıkların iyi saklanmaları ve depolanmalarıdır. Mersin İli Akkuyu Bölgesinde nükleer güç santralı kurulmasına yönelik 12 Mayıs 2010 tari- hinde, Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti ile Rusya Federasyonu Hükümeti Arasında yapılan an- laşma çerçevesinde projenin yürütülmesi için 13 Aralık 2010 tarihinde Akkuyu Nükleer Güç Santrali Elektrik Üretim A.Ş. adı ile proje şirketi kurulmuştur. Projeye ilişkin arazi tahsis işlemleri tamamlanmıştır. Proje Şirketi, EPDK’ya Elektrik Üretim Lisansı başvurusu ve Çevre ve Şehircilik Bakanlığı’na ÇED Başvurusunu 2012 yılı içerisin- de yapmıştır. Sadece Akkuyu Nükleer Santrali bugün devreye alınmış olsa, elektrik tüketimimi- zin %17’sini karşılayacak düzeydedir. 2.1.2. Termik Santraller Fosil yakıtların iç enerjilerinden faydalanılarak elde edilen ısı yardımıyla elektrik enerjisi elde edilen santrallerdir: Kojenerasyon, katı yakıt ve doğalgaz çevrim vb. Katı Yakıtlı Santrallar: Kömür yakıtlı pulveri- ze santrallar Ülkemizde çıkartılan kömürler, ge- nellikle kül, nem ve kükürt içeriği yüksek, kalori değeri ise düşük kömürlerdir. Pulverize sistem kullanılan santrallar ise özellikle kaliteli kömürü başarı ile yakabilen santrallardır. Bu sistemde kömür, termik santrallarda yakılmadan önce de- ğirmenler yardımıyla öğütülmektedir. Dolayısıy- la, bu sistemlerde yüksek miktarda enerji elde edilebilmek için sistemin beslenmesi gereken kömür miktarı oldukça yüksek olabilmektedir. Akışkan Yataklı Santrallar: Akışkan yatak teri- mi, bir hazne içerisinde öbeklenmiş katı parça- cıkların bir dağıtıcı plaka aracılığıyla homojen bir şekilde alttan verilen gazla hazne içinde hareket- lendirilmiş halini tanımlamaktadır. Bu durumdaki katı parçacıklar bir akışkanın gösterdiği fiziksel davranışı gösterirler. Akışkan yatakta yanma ise kömürün eylemsiz parçacıklardan oluşan sıcak akışkan yatakta yanmasıdır. Sıvı ve Gaz Yakıtlı Santrallar: Fuel-oil veya motorin yakılan santrallerdir. Fuel-oil gibi yakıtlar genellikle buhar santrallarında veya su-buhar te- sislerindeki brülörlerde direkt olarak yakılmaktadır.
ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 18 Fuel-oil gibi yakıtların enerji üretiminde kulla- nılmasına yönelik bir başka alternatif ise gazifi- kasyon ünitelerine entegre edilen kombine çev- rim prosesleridir. Bu proseste yüksek kükürtlü fuel-oil, petrol koku ve ağır atık yağlar gibi her tip rafineri son ürünü kullanılabilmektedir. Bu sis- temde fuel-oil bir gazifikasyon ünitesine verilir. Burada daha yüksek enerjili bir gaz oluşturmak için buhar ve hava ayrıştırma ünitesinden alınan oksijen ile yüksek sıcaklık ve basınç altında reak- siyona girer. Daha sonra ısısı ve kükürtü alınan gaz, kombine çevrim sistemi içinde bulunan gaz türbinine verilir. Ancak, doğal gazın dışındaki ya- kıtların yakılması durumunda santral verimi doğal gaz baz alındığında, motorin için yaklaşık %3, fu- el-oil için ise yaklaşık %10 civarında daha düşük olmaktadır. Doğal gaz çevrim santralları Doğal gaz, fosil yakıtlı enerji sistemleri içinde en çok tercih edilen yakıt durumunda olup, son yıllarda hızlı teknolo- jik gelişmeler göstermiş olan gaz türbinlerinde doğrudan yakılmaktadır. Ancak, gaz türbinlerin- de basit çevrimde elde edilen verimin en fazla %38 civarında olması nedeniyle, daha yüksek termik verimlerin elde edildiği Kombine Çevrim Sistemleri günümüzde doğal gazdan enerji üret- mek için en çok uygulanan enerji teknolojilerin- den biri olmuştur. Modern gaz türbin teknolojileri özetle kompresör, yakma ünitesi, güç türbini ve jeneratörü kapsayan sistemlerdir. Buhar çevrimi santrallarının önemi, ısının sü- reklilik içinde işe dönüştürülmesini sağlayan proseslerden kaynaklanır. Bu çevrim, elektrik jeneratörünü çeviren buhar türbinine kazandan sağlanan buharın beslenmesi üzerine kuruludur. Türbinden çıkan buhar, kondansöre (yoğuştu- rucuya) girer ve burada yoğunlaşan buhar su olarak tekrar kazana beslenir. Pompa tarafından besi suyuna basınç artışı olarak aktarılan enerji sayesinde suyun kazana akışı sağlanmakta, ka- zanda suya aktarılan ısı enerjisi sayesinde buhar oluşmakta, türbini döndüren buhar sayesinde je- neratörde elektrik üretilmekte, türbini terk eden düşük basınçlı buhar yoğuşturucuya ısı vererek suya dönüşmekte ve bu suyun tekrar pompaya girişiyle çevrim tamamlanmaktadır. Kombine çevrim santralları prensip olarak gaz türbin santralları ile buhar santrallarının birleştirilmiş şeklidir. Bu sistemde gaz türbininin son kademe- sinden çıkan yüksek sıcaklıktaki gazlar atmosfere bırakılmak yerine bir atık ısı kazanından geçiril- mektedir. Bu işlem sırasında gazlar ısılarını kazan borularının içinden akmakta olan suya vererek onu buharlaştırmaktadır. Oluşan buhar, buhar türbinini çalıştırmakta ve elektrik enerjisi üretilmektedir. a) Çevresel Etkiler: Termik Santral projelerinde değerlendirilmesi gereken başlıca konular aşağıda verilmektedir: Fiziksel çevre üzerine etkiler Toprak kalitesi, erozyon ve arazi kullanımı Zemin emniyeti Depremsellik ve sismik risk İklim ve sera gazı oluşumu Hava kalitesi Gürültü
1993-2013 20. YILI 19 Hidroloji ve su kullanımı Su kalitesi ve sediman Atıklar Patlatma Biyolojik çevre üzerine etkiler Flora ve vejetasyon Karasal fauna Sucul fauna Sosyoekonomik çevre üzerine etkiler Kamulaştırma ve yeniden yerleşim Ekonomi ve demografi Altyapı ve ulaşım Sağlık koşulları Peysaj Tarihi ve kültürel varlıklar Çevre üzerine etkileri biraz daha detaylandı- rılırsa; a) Atmosfere; baca gazları ve diğer gaz emis- yonları, partikül maddeler ve tozlar, ısıl etki (Baca gazı sıcaklığı) b) Yerüstü ve yer altı sularına; termal deşarj, atık su deşarjı, yer altına sızan sular, c) Toprak, orman ve tarım ürünlerine; toprak asitlenmesi, tarım ürünlerinde verim kaybı, bitki gelişiminin yavaşlaması-zamanla yok olması (baca gazları ve toz), d) İnsan ve diğer canlılara; sağlık üzerine etkiler, besinlerin kirlenmesi, İçme ve kul- lanma suyu kaynaklarının kirlenmesi, iklim değişikliğine olan etkileri bulunmaktadır. Türkiye’nin sahip olduğu en bol fosil kaynaklı yakıt, düşük-kaliteli ve yüksek derecede kirlen- meye yol açan linyittir ve en bol bulunduğundan ülke enerji üretiminin belkemiğidir. Ancak bu tür kömürün kullanımı çok yüksek miktarlarda kü- kürt dioksit (SO2 ), azot oksitler (NOx ),karbonmo- noksit (CO), Ozon (O3 ), hidrokarbonlar, partikü- ler madde (PM) ve kül oluşturmaktadır. Bu atıklar, çevre sağlığına çok çeşitli biçimlerde etki eder. Termik santrallerde soğutucu, buhar elde etme ve temizleme gibi amaçlarla kullanılan su- lar sıcaklık dereceleri yükselmiş olarak torağa, yeraltı sularına, akarsulara ve denizlere boşal- tılmaktadır Suyun sıcaklığı yüksek olduğu için sularda yaşayan canlıları etkilemektedir Ayrıca akarsular ağır metallerle kirlenmektedir. Linyit kullanılan termik santrallerde kömürün yanmasıyla bol miktarda kül oluşur Bu küllerin içinde bulunan gazların bir kısmı havada kala- rak asit yağmurlarına sebep olurlar Yere ulaşan küller ise toprak yüzeyini ve bitkilerin üzerlerini kaplarlar Toprak yüzeyine yığılan küller yağışlar- la yeraltına sızarak toprağın kalitesini belirleyici özelliklerinde bozulmalar meydana getirirler SO2 ve NOx gazları asit yağmurlarının oluşu- mundan birinci derecede sorumludurlar. Baca- lardan atılan kükürt ve azot oksitler, hakim rüz- gârlarla ortalama 2 - 7 gün içerisinde atmosfere taşınırlar. Bu zaman süresi içinde bu kirleticiler, atmosferdeki su partikülleri ve diğer bileşenlerle tepkimeye girerek sülfürik asit ve nitrik asiti oluş- tururlar. Bunlar da yeryüzüne yağmur ve kar ile ulaşır. Böylece baca gazları ikinci kez ve daha geniş bir bölgeye etki etmiş olurlar. Bölgenin arazi yapısı ve hava koşullarına bağlı olarak, etki yüzlerce kilometreye kadar yayılabilmektedir. Asit yağmuru denilen bu olgu yalnızca canlılar için değil, taş yapıtlar ve eski sanat eserleri için de önemli bir tehlike oluşturmaktadırlar. Asit yağmurları, yaprakların stomalarına gi- rerek yaprağın su dengesini sağlayan stop- lazmanın asitleşmesine neden olurlar. Bunun sonucunda sıvı kaybeden yaprak, kısa sürede ölür. Bu şekilde ağacın hastalıklara dayanıklılığı azaldığından zararlı böceklerin istilasına uğrar ve ölümü hızlanır. Ayrıca giderek zayıflayan ve yaprak kaybeden ağacın tepe çatıları seyrekle- şerek rüzgâr perdesi görevini yapamaz ve ağaç rüzgârdan devrilebilir. Asit yağmurunun toprağa düşmesi sonucu toprağın asiditesi artar ve bu
ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 20 kuvvetli asidik çözeltiler topraktaki Ca++ , Mg+ , K+ gibi minerallerin kaybına neden olur. Bu mi- neraller ağaçların büyümesi ve kendilerini yeni- lemeleri için yaşamsal öneme sahiptirler. Toprak- ta pH %5’ in altına düşerse toprak sıvısı içinde alüminyum ve ağır metallerin konsantrasyonu artar. Kurak mevsimlerde topraktaki nemin azal- ması sonucu bu maddeler iyice yoğunlaşır ve bitki kökleri için öldürücü etki gösterirler. Ayrıca kloroplastlarda biriken SO2 yaprağın fotosentez yapmasını engeller ve bu yolla da ağaca zarar verir. Tüm bunların sonucunda ağaçların yeşil sürgünleri gelişmeyip kurumakta, yaprakları dö- külmekte, çiçek ve meyve vermemektedir. Termik santrallar soğutma, buhar elde etme ve temizleme gibi çeşitli amaçlarla su kullan- makta ve tüm bu işlemler sonucunda tonlarca atık su oluşturmaktadırlar (Su arıtma tesisi atık suları, su - buhar çevriminden kaynaklanan atık sular, curuf teknesi taşıntı suları, luvo yıkama ve temizleme suları, yağlı sular, evsel atık sular ve yağmur suları, kömür stok sahası drenajları) . Bu miktar ve özellikteki atıkların ne kadar işlemden geçirilirse geçirilsin, çevre kirliliğine yol açması kaçınılmazdır. Çünkü sonuç olarak bu sular ya toprağa ve yeraltı sularına ya da bir şekilde deni- ze ulaşacaktır. Termik santrallerde buhar üretme, soğutma ve temizleme işlemleri için önemli miktarda su kullanılmaktadır. Termik santrallerde tüketilen soğutma sularının santralin makinelerine zarar vermelerini engellemek amacıyla, kullanılmadan önce çeşitli kimyasal işlemlerden geçirilmekte- dir. Ancak bu işlem atık suların Fe2 SO4 bakımın- dan zenginleşmesine neden olmaktadır. Termik santrallerde yakma işlemi sonucunda önemli miktarda yüksek basınca ve sıcaklığa sa- hip buhar üretilmekte ve elektrik üretiminde bu buhar kullanılmaktadır. Buharın tribünleri çevir- mesinden sonraki sıcaklığı da oldukça yüksektir. Termik santrallerde atık olarak çıkan ısının yak- laşık %15’i baca gazı içinde, %85’i ise su ile dış ortama bırakılmaktadır. Atık suların tekrar kayna- ğa döndürülmesi bu kaynakta kirliliğin artmasına neden olmaktadır. Termik santrallerin doğal çevre üzerindeki olumsuz etkilerinden bir diğeri de yakma sonu- cunda veya baca gazı desülfürizasyon tesislerin- den çıkan küllerin su kaynakları üzerinde yarattığı kirlenmedir. Özellikle baca gazı desülfürizasyon tesisi olmayan veya arızalanarak devre dışı kal- mış olan tesislerden, büyük oranlarda kükürt di- oksit çıkışı olmaktadır. Söz konusu gazın canlılar üzerinde birçok olumsuz etkisi vardır. Bunlardan birisi bitkiler üzerindeki etkisidir. Linyitle çalışan termik santrallerin aktif hale geçmesiyle ormanlarda kirleticilerin birikimli et- kisi söz konusu olmaktadır. Bu etki çam gibi iğne yapraklı ağaçların iğne yapraklarında kükürt bi- rikimi ve ağaçların yıllık büyüme halkalarında
1993-2013 20. YILI 21 da daralma olarak ortaya çıkmaktadır. Sonuçta zararlı gaz etkisi hem bitki örtüsünün gelişimini yavaşlatarak kesintiye uğratmakta hem de odun üretiminde verim ve hasılat kaybına neden ol- maktadır. b) Süreçte Alınan Önlemler: Emisyonlar (baca, filtre, SO2 , NOX ) ağır metal, radyoaktif madde NOX ve CO emis- yonları, Kül depolama sahası kapasitesi, uygunlu- ğu, rehabilitasyonu, Soğutma suyunun nereden sağlandığı ve miktarı, nereye deşarj edildiği, termal mo- dellemesi, MWt (ısıl güç) etki alanı, baca yüksekliği, arazinin topografik durumu, rüzgâr hız ve yönü vb. etkenler, Hava modelleme çalışmasında kullanıla- cak model (Air Mod kullanılması teşvik edi- lebilir) Teknolojiye göre Baca Gazı Desülfürizas- yon Sistemi BGD kurulumu, elektro statik filtre (toz tutucular) Hangi kireçtaşı kullanılacak (kömürün ve- rimliliğine göre) ve miktarı? Atık ısı nasıl değerlendirilecek? Soğutma suyunun derin deniz deşarjı aşa- masında termal modellemesi, Soğutma suyunun (eğer su soğutmalı ise) deşarjı ve kriterlere uyumunun sağlanması, Soğutma suyu isale hattının da çevresel etkileri irdelenmelidir. Doğalgaz Çevrim Santralleri için yakıt te- mini, ilgili kurum, ya da BOTAŞ Genel Mü- dürlüğünün görüşü alınmalıdır. Meteorolojik ve iklimsel verilere göre yapı- lacak modelleme çalışması ve etki alanı, Su kaynağı olarak kullanılan besleme alan- ları, halkın kullanımında olan baraj gölleri, Nesli tükenme tehlikesi altında olan türle- rin yaşam alanları, Yerleşim merkezlerine yakınlık, Alanın (veya geçiş yollarının) sağlık ku- ruluşları, okullar ve konutlar gibi alanlara uzaklığı, Deprem ve göçük riski olan alanlar, Jeolojik açıdan sakıncalı alanlar, Çeşitli nedenlerle koruma altındaki alanlar ve askeri bölgeler, Yakıt seçimi (enerji değeri, kirletici vasfı -nitrojen ve ağır metal içeriği- gibi özellikler esas alınarak), Yakıt kaynağının (yakıtın temin edileceği kaynak) seçimi (yakıtların taşınma şekli, yolları ve ilgili tesisler), Yakıt depolama metodu (açık havada sak- lanması, baskın rüzgâr yönüne bağlı ola- rak depo yeri, perdeleme, üzerinin örtül- mesi, silolarda saklanması), Kırma/eleme (kömürle çalışan termik san- trallarda toz kömürün adapte edilen yan- ma sıcaklığına bağlı olarak tane boyutu- nun azaltılması için), Yakma sistemi, Gaz türbininin enerji verimliliğini arttırmak ve mümkünse NOx emisyonunu azaltmak için yapılabilecek ön ayarlamalar ve işlet- me yöntemleri, Baca gazlarının desülfürizasyon sistemi, Baca gazlarından uçucu küllerin filtrelen- mesi için kullanılabilecek yöntemler (elek- trostatik veya torba filtrelerin kullanılması), Atık su bertarafı, Katı ve tehlikeli atıkların saklanması/berta- rafı/yönetimi önemlidir.
ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 22 Adana İsken Termik Enerji Santralinden Görünüm Proje alanın özellikleri (orman, tarım, mera vb.) belirlenmeli, flora-fauna çalışması yapılmalı, su kullanımı ile ilgili açıklamalar ve diğer ortak hususlara dikkat edilmelidir. Termik santralların hizmet verebilecekleri sanayi bölgelerinde ku- rulması planlandığında, muhtemel bazı çevresel etkilerin o bölgede yer alan diğer sanayi tesisle- ri de göz önünde bulundurularak kümülatif bir şekilde değerlendirilmesi gerekebileceği göz önünde tutulmalıdır. Örneğin, seçilmesi plan- lanan proje yeri civarında hava emisyonlarının yoğun olması, projeden kaynaklanacak hava emisyonlarının daha önemli etkiler yaratmasına sebep olabilir. Desülfürizasyon ünitesi (Flue Gas Desulfuri- zation-FSD) SO2 gazının % 95’ini tutabilmektedir. Ancak FSD üniteleri sadece kükürdü tutmakta- dır. Çevreye zarar veren diğer etkenler bu sis- temden etkilenmezler. Bu ünite baca gazındaki SO2 ’i bazik karakterli maddeler çözeltisi içinden geçirerek katı maddelere dönüştürür. Oluşan bu kükürtlü bileşiklerin bir kısmı kimya ya da güb- re sanayisinde kullanılabilse de, yine de ortaya önemli bir katı atık sorunu çıkmaktadır. Düşü- nülen başka bir yöntem, SO2 ’i çeşitli kimyasal işlemlerle alçı taşına dönüştürmek ve bu taşlar- dan briket yapımında yararlanmaktır. Ancak alçı taşı kanserojen bir madde olup özel yöntemlerle saklanması gerekir. Adana İsken Termik Santralinden Görünüm
1993-2013 20. YILI 23 Bacadan yayılan diğer maddeler, uçucu kül- lerdir (partiküler madde - PM) . Bu küller ve filtre- lerde biriken tozların oluşturduğu yığınlar, termik santralların yarattığı en önemli sorunlardan biri- dir. Toz ve kül tutmaya yarayan elektrostatik fil- treler %95 - 99 oranında işe yarasa da, bir termik santralin en sık arızalanan üniteleri elektrostatik filtreler olduğundan ve arıza süresince üretimin durdurulup durdurulmayacağı belirsiz olduğun- dan bu ünitelerin işlevselliği kuşkuludur. Birincil enerji kaynağının depolanması dışın- da termik santrallerinde çıkan büyük miktardaki küllerin imhası da her zaman sorun olmaktadır. Günlük olarak çıkan kül miktarının fazla olması geniş alanların kül depolama alanı olarak kulla- nılmasını gerektirmektedir. Küllerin ağır metal ve radyoaktif elementlerce kirlenmiş olma olasılığı da vardır. Bu durum, kül depolama alanlarının özenle seçilmesini, toprak ve su kaynaklarının kirlenmesini engelleyecek tedbirlerin alınmasını zorunlu kılmaktadır. 2.1.3. Hidrolik Santraller Suyun yerçekimine bağlı potansiyel enerjisin- den yararlanılarak elektrik enerjisinin üretildiği tesistir. a) Çevresel Etkiler: Barajların çevresel etkilerinin temelde üç aşa- mada değerlendirilmeleri gerekmektedir. İnşaat aşamasındaki olası etkiler Su tutulması ve işletme aşamalarındaki olası etkiler Kapanış sonrası olası etkiler Baraj ve hidroelektrik santral projelerin yukarı- da belirtilen üç aşamasında da değerlendirilmesi gereken başlıca konular aşağıda verilmektedir: Fiziksel çevre üzerine etkiler Toprak kalitesi, erozyon ve arazi kulla- nımı Zemin emniyeti Depremsellik ve sismik risk İklim ve sera gazı oluşumu Hava kalitesi Gürültü Hidroloji ve su kullanımı Su kalitesi ve sediman Atıklar Patlatma Malzeme ocakları ve ulaşım yolları Biyolojik çevre üzerine etkiler Flora ve vejetasyon Karasal fauna Sucul fauna Sosyoekonomik çevre üzerine etkiler Kamulaştırma ve yeniden yerleşim Ekonomi ve demografi Altyapı ve ulaşım Sağlık koşulları Peysaj Tarihi ve kültürel varlıklar Uşak, Konak ve Kocabey Barajı Halkın Katılımı Toplantısından Görünüm (2013) Hidroelektrik santraller (HES) iklimsel, hid- rolojik, ekolojik, sosyo-ekonomik ve kültürel etkilere sahiptir. Üretime geçen bir hidroelek- trik santralın su toplama kısmı (baraj), çevresel etki yaratmaktadır. Baraj gölünün yüzey alanı
ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 24 itibariyle nehre göre daha geniş olması ve bu- harlaşmanın artmasından dolayı iklimsel etkiler oluşmaktadır. Bu şekilde havadaki nem oranı art- makta ve hava hareketleri değişmekte sıcaklık, yağış, rüzgâr olayları farklılaşmaktadır. Bu du- rumda yöredeki doğa bitki örtüsü tarım bitkileri sucul karasal hayvan varlığı ani bir değişim içine girmekte uyum sağlayabilen türler yaşamlarını devam ettirmektedirler. Hidrolojik etkiler akarsu- yun akış rejimi ve fiziko-kimyasal parametrelerin değişmesi ile ortaya çıkmaktadır. Nehirlerin en- gellenerek, baraj gölü haline getirilmeleri baraj gölündeki suyun bir miktarının buharlaşması ile su içindeki tuz miktarı ve diğer minerallerin artmasına neden olmaktadır. Akarsudan göle geçişte su hızı difüzyon ve oksijen alma kapasi- tesinin düşmesine bağlı olarak doğal temizleme kapasitesi düşmekte göl, ötrofikasyon sürecine girmektedir. Göl su kalitesinde meydana gelen değişimler sucul canlı yaşamını değiştirmektedir. Projelerde çevresel boyutun yeterince dikkati alınmaması, öngörülenden fazla ağaç kesilmesi, doğaya bırakılacak su miktarına gereken öne- min verilmemesi (miktar,denetim,havza özellikleri vb.), havzalar arası suyun aktarımı, inşaat atık- larının yarattığı sorunlar gibi sorunların ortaya çıktığı görülmüştür. Bu sorunlar daha kapsamlı olarak aşağıda sıralanmıştır. HES projelerinin çevresel etki değerlendir- melerinin bütüncül havza bazında değer- lendirilmediği, bu kapsamda; örneğin, bir proje bazında kesilecek ağaç miktarı hav- za genelinde önemsiz sayılabilecek olsa da, havzada yer alan diğer projeler kapsa- mında kesilecek olan toplam ağaç mikta- rının göz özünde bulundurularak çevresel etki değerlendirilmesinin yapılmaması, Doğaya bırakılması gereken ve dere yata- ğındaki sucul yaşamın idamesini sağlaya- cak su miktarının hesaplanmasında, o yöre- de yaşayan ve özellik arz eden canlı ve bitki türlerinin göz önünde bulundurulmaması, Proje tanıtım dosyalarında ve fizibilite ra- porlarında regülatörlerin balık geçişlerinin hangi kriterlere göre planlandığı ve nasıl yapılacağı konusuyla ilgili olarak yeterli bil- gi ve açıklama bulunmaması, Hafriyatın çevreye zarar vermeyecek şe- kilde bertaraf edilmemesi konusunda so- runlar yaşanmaktadır. Genellikle inşaat malzemesi olarak kullanılmayacak hafriyat için, “hafriyat depolama alanı” tahsislerine uyulmamakta ve özellikle hafriyatın şevler- den aşağıya dökülerek, ağaç ve orman altı florasının tahrip edilmesi, Toz emisyon faktörleri için genel değerlen- dirme yapılmaktadır. Hangi şartlarda hangi emisyon faktörlerinin hangi kaynaklardan alınmış olduğunun belirtilmemesi,
1993-2013 20. YILI 25 Proje bazında kesilecek ağaç miktarıyla yö- rede heyelan oluşumuna yol açıp açmaya- cağının değerlendirilmesi gerekmektedir. Barajın fiziksel yapısının su ve kara ortamın- da göç yollarının kesilmesi, yaşama alanlarının su altında kalması ve bazı önemli türlerin yok olması sonucunda ekolojik etkiler ortaya çık- maktadır. Yüksekten düşen sular nedeniyle hava azotunun aşırı doygunluk düzeyinde çözülmesi, balıklar için öldürücü olmaktadır. Diğer taraftan, sosyo-ekonomik ve kültürel etkiler barajın inşaat aşamasından itibaren olumlu olumsuz şekilde hissedilmektedir. Yapım aşamasında sualtın- da kalan arazinin niteliği ve büyüklüğüne bağlı olarak yapılan kamulaştırma neticesinde iç-dış göç olayları yaşanmakta ve arazinin kıymeti de- ğişmektedir. Ancak yapım aşamasında iş gücü akımı sebebiyle yöresel ekonomi canlanmakta alt yapı hizmetleri ile sosyal hizmetler (okul, sağ- lık tesisi vb.) özellikle entegre projelerde olumlu etki yapmaktadır. Baraj gölü ayrıca, rekreasyon ve su ürünleri üretimi için bir kaynaktır. Ancak, yöredeki tabiat ve tarih varlıklarının korunmama- sı neticesinde kültürel değerlerin kaybı söz ko- nusu olmaktadır. Uşak, Konak ve Kocabey Barajı Halkın Katılımı Top- lantısından Görünümler (2013) Nehir tipi hidroelektrik santralleri; temiz ve yenilenebilir olmaları, işletme ve bakım giderleri- nin düşük olmaları, fiziki ömürlerinin uzun oluşu gibi nedenlerle kömür, doğal gaz ve petrol gibi fosil yakıtlardan üretilen enerjiye göre çevresel etkilerinin daha az olduğu bilinmektedir. İnşaat aşamasında; özellikle hafriyatların gelişigüzel dere yataklarına bırakılması, su kotu altında- ki çalışmaların uzun süreli bulanıklık yaratması ve atık suların dinlendirilmeden dere yatağına verilmesi inşaat aşamasındaki en büyük tehli- kelerdir. İşletme aşamasında ise dere yatağına bırakılması gereken can suyu miktarının yeterli miktarda bırakılmaması ve balık geçitlerinin geli- şigüzel inşa edilerek işlevlerini tam olarak yerine getirememesi sürdürülebilir bir sucul ekosistem açısından önemli bir tehdittir.
ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 26 b) Süreçte Alınan Önlemler: Ekosistem Değerlendirme çalışmalarında; Alandaki faaliyetlerin flora ve faunaya olabilecek etkileri değerlendirilerek tedbirler ortaya konulur. Fizibilitesi DSİ tarafından onaylı proje ile başvuru alınmalı, Kurulu güç mekanik ve elektrik güç olarak verilmeli, Proje kapsamındaki ana ve yardımcı tüm ünitelerin (varsa malzeme ocağı, hazır be- ton ve kırma-eleme tesisleri) tüm karakte- ristikleri ile birlikte tanımı yapılmalı, etkiler kümülatif olarak değerlendirilmeli, Proje debisini, alandaki ekosistem çeşitli- liği ve özellikleri; habitat tipleri, hassaslık, nadirlik ve koruma önceliği durumları tespit edilir ve meteorolojik veriler kullanılarak ya- pılacak faaliyetten ekosistemin ve habitatın etkilenme durumları tespit edilmelidir. Faali- yet öncesi ve sonrasında bağlı olarak çeşitli akademisyenler, uzmanlar tarafından yo- rum yapılarak arazi çalışmaları ile elde edi- len bilgiler neticesinde flora ve fauna liste- leri hazırlanan ve sistematik kurallara göre sunulan Ekosistem Değerlendirme Raporu sonuçlarına göre bırakılması gereken can suyu miktarını ve Su Hakları Raporu sonuç- larına göre bırakılması gereken kadim su debi değerlerini ve yatakta olması gereken toplam su miktarını aylara göre gösteren bir tablo hazırlanacak raporda yer almalıdır. Sinop Boyabat Barajı Proje Alanından Görünüm Bazı projelerde iletim yapısının, tünel yeri- ne kanal olması nedeniyle patlatma yapıl- mayacağı belirtilmektedir ancak arazi yapı- sına bakıldığında gevşetme patlatmasının gerekli olduğu görüldüğünden bu hususa dikkat edilerek ÇED sürecinde değerlendi- rilmeli, Havza aktarımının olmamasına dikkat edil- meli, Proje ünitelerinin özellikle iletim kanalları- nın mevsimsel akışlı derelerle kesişmesi durumunda, su geçişinin engellenmemesi için menfezlerin yapılmasına dikkat edil- meli, Proje ünitelerinin topografyayı bölmesi du- rumunda özellikle iletim kanalları boyunca insan ve hayvan geçiş sistemlerinin talebi karşılayabilmesi için yöre halkından böl- geyi tanıyan insanlardan yardım alınarak tespit edilmeli, İletim hattının açık kanal olması durumun- da, kanalın yerleşime yakın yerlerinde her- hangi bir tehlikeye mahal vermemek için üstünün betonla kapatılması sağlanmalı, Bu tür projelerde, proje alanının maden ruhsat alanları ile çakışması ihtimali olması nedeniyle ilgili idaresinden görüş alınmalı, Proje kapsamında malzeme ocakları varsa özellikle kaya ocaklarının birden fazla ol- ması durumunda, hesaplamalarının yapı- larak ihtiyaca göre fazla olması durumun- da öncelikle yerleşim yerlerine yakın olan ocakların projeden çıkarılması sağlanmalı, Heyelan bölgelerinde ilgili kurumdan gö- rüş alınmalı, Hafriyat alanlarının muhtemel atık alanları- na göre belirlenmesi ve hafriyat yerleri için uygunluk yazısı koordinatları ile birlikte ra- pora eklenmeli, Proje kapsamında hazır beton tesisi ve kır- ma eleme tesisi olması durumunda müm- künse yerleşim yerlerinden uzak alanların seçilmesine dikkat edilmelidir.
1993-2013 20. YILI 27 Kapasite artışı söz konusu olduğunda, yönetmelik kapsamında değerlendirme yapılırken; proje debisinde, mevcut kotta, düşüşünde, kurulu güçte, iletim hattı uzun- luğunda veya tipinde (tünel/kanal), ünitele- rin herhangi birinin yerinde değişiklik olup olmadığı hususları dikkate alınmalıdır. Sinop, Boyabat Barajı Proje Alanından Görünüm Proje alanında, peyzaj öğeleri yaratmak veya diğer amaçlarla yapılacak saha düzenlemelerinin (ağaçlandırmalar ve/veya yeşil alan düzenleme- leri vb.) ne kadar alanda, nasıl yapılacağı, bunun için seçilecek bitki ve ağaç türlerinin belirtilmesi ve Peyzaj Planının hazırlanması gerekmektedir. Balık Geçitleri ve Çamlıkaya Regülatöründen Görünüm Depolamalı ve depolamasız HES tesislerinde, ÇED ve ÇED ön araştırma raporunda ÇED ön raporu gerektirmeyen projelerde ise DSİ tara- fından uygun görülen çevresel akış ile kadim su hakları ve tahsisli su miktarlarını ve kesintiye uğ- ratmadan mansaptaki dere yatağına bırakılması gerekmektedir. Sinop, Boyabat Barajı Proje Alanından Görünüm Baraj ve/veya nehir tipi hidroelektrik santralle- rin sucul ekosistem üzerindeki etkilerinin en aza indirgenmesi sucul habitat ile bu habitatta yaşa- yan canlıların devamlılığı açısından önemli olup, balık geçitleri yapılırken nelere dikkat edileceği gözönünde bulundurularak uygun balık geçidi- nin yapılması, balık geçidi yapılamadığı durum- larda ise alternatif yöntemlerin geliştirilmesi ge- rekmektedir.
ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 28 2.1.4. Rüzgâr Enerji Santralleri Rüzgârın döndürme kuvvetinden yararlanıla- rak, kinetik enerjinin elektrik enerjisi üretiminde kullanıldığı tesislerdir. Rüzgâr enerjisi güneşin doğmasıyla başlar. Gece oluşan soğuk hava ta- bakasının yere yakın bölümleri, güneşin ışınlarıy- la hemen ısınmaya başlar. Isınan hava genleşir ve yükselir. Bu anda atmosferdeki soğuk hava tabakası yere doğru iner. Sıcak ve soğuk hava- nın yer değiştirmesiyle de rüzgâr oluşur. Ülkemiz rüzgâr enerjisi yönünden azımsan- mayacak bir potansiyele sahiptir. Dünya atlas- larında Marmara, Ege ve Akdeniz kıyı bölgeleri- miz, rüzgâr potansiyeli yüksek alanlar olarak yer almaktadır. Ülkemizin rüzgâr enerjisi bakımından en elverişli bölgeleri; Çanakkale, Akhisar, Ban- dırma, Gördes, Bozcaada, Antalya, Sinop, Çor- lu, Uzunköprü, Bergama, Çiğli, Datça, Bodrum, Çeşme, Siverek, Cihanbeyli ve Merzifon Bölge- leridir. a) Çevresel Etkiler: Kuş göç yolları Gürültü Deniz ekosistemine etkiler Rüzgâr enerjisi “temiz” ve “yenilenebilir” özel- liklerdedir olmasıdır. Atmosfere zararlı karbondi- kosit ve nitrojen gazları salınımı yoktur ve rüzgâ- rın bitmesi gibi bir durum söz konusu değildir. Alternatif elektrik üretim yöntemleriyle karşılaş- tırıldığında rüzgâr enerjisinin en önemli çevresel yararı hava kirlilikleri ve sera gazları emisyonları olmamasıdır. Kısaca temiz enerji kaynağı olup çevre üzerinde olumlu etkileri gözlenmektedir. Yani 500 kW’lık bir rüzgâr türbini 57.000 ağacın yapacağı CO2 temizleme işine eşdeğer iş yapar. Avrupa birliği çalışmalarına göre elektrik ener- jisinin %10’luk kısmı rüzgâr enerjisinden sağlana- bildiği takdirde Avrupa kıtası 170 Milyon ton CO2 ve 2 milyon ton da kükürt ve azot oksitlerinin (SOx , NOx ) atmosfere atılmasından kurtulabilecektir. Rüzgâr santrallerinin bu yararlarının yanında olumsuz yönleri de vardır. Diğer enerji santral- leri gibi her zaman yüksek verimle çalışamazlar. Çünkü rüzgâr hızı değişkenlik göstermektedir. Rüzgâr türbinleri şehirlere yakın bölgelerde oluş- turdukları ses kirliliği sebebiyle insanlara, hay- vanlara ve doğal yaşama rahatsızlık vermektedir. Rüzgâr güvenilir enerji kaynağı değildir. Rüzgâr
1993-2013 20. YILI 29 hızı düştüğünde ya da kesildiğinde geri dönü- şümü olmayan enerji kaynaklarına ihtiyaç duyul- maktadır. Yapılacak olan şantiye binaları, kurulacak olan kalıcı yapı ve tesisler, türbinlere çarpacak olan yaban hayvanları (kuşlar, yarasalar vs.), türbinlerin çıkardığı gürültü, yollar, çıkacak olan hafriyat, inşaatlar ve trafikten kaynaklanan toz ve gürültü, katı atıklar, araç ve makinelere ait yağ ve yakıtlar, atık sular, enerji nakli hatları, radyo ve televizyon sinyallerine zarar vermesi gibi birçok unsurun yörede yaşayan insanlar başta olmak üzere, evcil hayvanlara, tarım alanlarına, doğal bitki örtüsüne ve yaban hayvanlarına doğrudan veya dolaylı olarak zarar vermektedir. Deniz seviyesine yakın yerlerde daha az rüz- gâr aldığından cihazın verimi düşük olmaktadır. Ancak tüm gerekli donanımlar yer seviyesinde olması bir avantaj olsa da, tarım arazileri için olumsuz etkisi bulunmaktadır. b) Süreçte Alınan Önlemler: Yer seçimi Arazi kullanımı Türbin sayısı ve diğer tesislerle etkileşim, herhangi bir çakışma olup olmadığı Yerleşim yerlerine uzaklık Korunan alanlara mesafesi Kuş göç yolları Radyo ve TV alıcılarına uzaklıkları RES’lerde de dikkat edilmesi gereken en önemli konu, bir bölgede nerelere ve toplam kaç adet RES yapılabileceğine karar verilmesidir. Türbinler arası mesafeler ve arazideki dağılımları iyi hesaplanmalıdır. Rüzgâr türbinlerinde iki çeşit gürültü oluş- maktadır. Bunlar mekanik gürültü (dişli kutusu, jeneratör ve yedek motorların yarattığı gürültü) ve aerodinamik gürültülerdir. Mekanik gürültü; akustik kılıfların ve özel dişlilerin kullanılması ve dönen parçaların ses emici malzemeyle kaplan- ması ile giderilebilmektedir. Aerodinamik gürültü pervaneler daha ince yapılarak azaltılabilir. Gü- rültü, radyo ve televizyon sinyalleri ile parazit et- kisi yoğun pervane kanadı malzemesi seçilerek ve türbinlerin dikkatli yerleşimi ile engellenebilir. Rüzgâr türbinlerinde teknolojik gelişmeye bağlı olarak gürültü sorunu artık ortadan kaldırılabil- mektedir. Rüzgâr enerji santrallerinin de korunması gereken hassas ekosistemler, kuş göç yolları ve özellikli türler dikkate alınarak planlanması gereklidir. Burada kuşlar ve yarasalar açısından riski azaltan en önemli unsurların başında rüzgâr çiftliklerinin yeri yani konumu ile türbinlerin ara- zideki konumu yani tek tek yerleri gelmektedir. Özellikle önemli kuş göç yolu olmamasına rağ- men, kuş göçlerinde gözle görünür bir yoğunluk yaşaması durumunda, ilgili kurumların görüşle- ri de dikkate alınarak, türbinlerin geçici bir süre durdurulması dahil gerekli önlemler alınmalıdır. ABD’de, rüzgâr çiftliklerinde kuşlarla ilgili bü- tün çalışmalara göre kuş ölümlerindeki türbin- lerin yıllık payı ortalama %2-5 veya daha azdır. Buna Tennessee’de milyonlarca kuşun göç yolu üzerinde, türbin başına %8’lik kuş ölüm oranı dahil değildir. Bazı alanlarda ise hiçbir kuş ölü- mü kayıt edilmemiştir. (AWEA, 2009) . Yapılan bir çalışmaya göre rüzgâr türbinlerinin yol açtığı kuş ve yarasa ölümleriyle ilgili olarak önlem alabil- mek için türlerin alan kullanımı ve davranışlarıyla ilgili bilgilerin varlığının hayati önem taşıdığı vur- gulanmaktadır (Smales, 2006) . Bir diğer çalışma ise yol ve enerji nakil hatlarının rüzgâr türbinle- rinden daha zararlı olduğuna dikkat çekmektedir (Kuvlesky, 2007) . Bu konuda ABD’de yapılan bir diğer çalışmaya göre, özellikle göçmen ve ağaç- ta yuva yapan yarasa türleri, rüzgâr türbinlerine daha çok çarpmakta ve ölmektedir. Bunlara ek olarak yerdeki hayvanların bir yerden bir yere ra- hat hareket edebilmesi için gerekli olan yerlerde
ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 30 ilgili türlere uygun büyüklükte türbinsiz koridor- lar bırakılmalıdır. Türbinler konusunda, en yeni teknolojik kapasiteye sahip, yüksek enerji üre- ten ve daha sessiz çalışan sistemler tercih edil- melidir. Rüzgâr türbinlerinde sisli havalarda veya geceleri kuşları kendine çekmeyen, kaçıran ışık- lar kullanılmalıdır. Genelde bu alanlardaki bütün ışıklar azaltılmalıdır. Ayrıca bu alanlarda kuşları kaçırmak için özellikle havalimanlarında kullanı- lan değişik yöntemler denenebilir (ses veya ışık dalgaları vb.) Ayrıca türbinlerde kuşların çarpma- sını önleyecek biçimde dikkat çekici, uyarıcılar bulunmalıdır. Hatay, Belen Enerjiye Ait Rüzgâr Santralinden Görünüm Rüzgâr türbinlerinde ilgili kurumlarca öngörü- len, türbinler ve şalt tesisinin etrafında oluşacak olan manyetik etki alanı ve çevresel gürültüsü dikkate alınarak her yönden 300 metre sağlık koruma bandı mesafesi bırakılması uygun gö- rülmektedir. Bunun yanı sıra, bütün canlıları yük- sek akım ve diğer bütün tehlikelerden korumak için türbinlerin çevresindeki 10x10 m’lik kısımlar ile elektrik tehlikesi içeren bütün yapı ve tesis- lerin etrafı en az 1,8 m yüksekliğinde kafes tel ile çevrilmelidir. RES’lerde de HES’lerde olduğu gibi bitkilendirme, biyorestorasyon, yaban haya- tı iyileştirme ve onarma çalışmaları yapılmalı, toz, gürültü ve her türlü atıklarla ilgili gerekli önlemler alınmalı, proje sahalarında gerekli bilgilendirme çalışmaları yapılmalı, projede çalışacak olan bü- tün personel, proje sahasında ve civarında yaşa- yan önemli türlerin hassasiyetleri ile ilgili olarak bilgilendirilmesi sağlanmalıdır. Rüzgâr enerji santrallerinde; Rüzgâr haritaları, uzun yıllara ait rüzgâr ve- rileri, Gürültü ölçümleri ve haritaları (gürültü etki- si) istenmeli, Meteoroloji Genel Müdürlüğü’nün görüşü- ne başvurulmalı, Deniz üstü (offshore) rüzgâr enerji santral- lerinde deniz ekosistemine etkiler de araş- tırılmalı, Peyzaj onarım raporu (görsel etkiler) istenmeli Peyzaj değerlendirme raporu (harita üzerin- de, ne kadar alanda nasıl bir peyzaj uygula- ması yapacağının gösterilmesi) gerekmek- tedir. Bir Rüzgâr Enerji Santralinden Görünüm
1993-2013 20. YILI 31 2.1.5. Jeotermal Kaynaklı Enerji Santralleri Jeotermal enerji kullanılarak: Elektrik enerjisi üretimi, Merkezi ısıtma, merkezi soğutma, sera ısıt- ması vb. ısıtma/soğutma uygulamaları, Proses ısısı temini, kurutma işlemleri gibi endüstriyel amaçlı kullanımlar, Karbondioksit, gübre, lityum, ağır su, hid- rojen gibi kimyasal maddelerin ve mineral- lerin üretimi, Termal turizmde kaplıca amaçlı kullanım, Düşük sıcaklıklarda (30 °C’ye kadar) kültür balıkçılığı, Mineraller içeren içme suyu üretimi, sağlanabilmektedir. DPT ve MTA’nın jeotermal alanıyla ilgili ola- rak yapılan değerlendirmelerde elektrik üretimi, şehir ısıtması ve soğutması, sera ısıtması, kurut- macılık, tekstil endüstrisi, soğuk hava depoları, termal turizm, termal tesis ısıtılması alanlarında faydalanılabileceği belirtilmiştir. Dünya, enerji ihtiyacının büyük bir kısmını fosil yakıtlardan ve hidrolik kaynaklardan sağlamak- tadır. Ancak fosil yakıtların giderek tükenmesi tüm dünyayı alternatif enerji kaynakları arayışına itmiştir. Jeotermal enerji, fosil yakıtlara alternatif önemli bir yenilenebilir enerji kaynağıdır. Türkiye sahip olduğu jeotermal potansiyeli açısından di- ğer ülkeler arasında ilk sıralarda yer almaktadır. Jeotermal kaynak kısaca yer ısısı olup yer ka- buğunun çeşitli derinliklerinde birikmiş ısının oluş- turduğu, kimyasallar içeren sıcak su, buhar ve gazlardır. Jeotermal enerji ise jeotermal kaynak- lardan doğrudan veya dolaylı her türlü faydalan- mayı kapsamaktadır. Jeotermal enerji yenilene- bilir, sürdürülebilir, tükenmeyen, ucuz, güvenilir, çevre dostu, yerli ve yeşil bir enerji türüdür. Yağmur, kar, deniz ve magmatik suların ye- raltındaki gözenekli ve çatlaklı kayaç kütlelerini besleyerek oluşturdukları jeotermal rezervuarlar, yeraltı ve re-enjeksiyon koşulları devam ettiği müddetçe yenilenebilir ve sürdürülebilir özellik- lerini korurlar. Kısa süreli atmosferik koşullardan etkilenmezler. a) Çevresel Etkiler: Jeotermal kaynaklı enerji santrallerinin başlı- ca çevresel etkileri; Sondaj süresinde ekosistemin bozulması, Kuyu sondajları boyunca jeotermal sıvı ile suyun ve toprağın kirlenme riski, Tesisin işletilmesi süresince CO2 ve H2 S emisyonları, Jeotermal sıvının ekstraksiyonu nedeniy- le arazinin çökme riski (Üretim boyunca rezervuardaki basınç ve sıcaklık değişimi kimyasal dengeyi etkiler. Bu da ek çözün- me ve çökelmelere neden olabilir) . Gaz boşalımlarının bileşimi ve etkileri; Karbondioksit (CO2 , genellikle en önemli bileşen)
ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 32 Hidrojen sülfit (H2 S) Amonyak (NH3 ) Cıva (Hg) Borik Asit (H3 BO3 ) olarak bilinmektedir. Her geçen gün biraz daha tükenen fosil ener- ji kaynaklarına alternatif olan yenilenebilir enerji kaynaklarının önemi giderek artmaktadır. Enerji politikalarının, artan nüfusun ve gelişen ekono- minin enerji gereksinimlerini sürekli ve kesintisiz bir şekilde ve olabilen en az maliyetle karşılanma- sı üzerine belirlendiği dünyamızda yenilenebilir enerji kaynaklarından enerji elde etme çalışmaları hız kazanmış, yenilenebilir kaynaklardan enerji üretimi artmıştır. Jeotermal enerji özellikle kWh başına düşük maliyetiyle tüm dünyada benimse- nen bir alternatif enerji kaynağı haline gelmiştir. Dünyada jeotermal enerjinin kullanımı aşağı- da belirtilen sebeplerden dolayı daha fazla ön plana çıkmaktadır. Jeotermal enerji maliyetlerinin diğer ener- jilerin maliyetlerine oranla daha az olması, Genellikle daha az ve kabul edilebilir sınır- larda çevre sorunlarına neden olması, Yerli teknolojinin yeterliliği ve kısa bir süre- de jeotermal santralin kurulabilmesi, Jeotermal enerjinin dünya genelinde tek- nik ve ekonomik açıdan geçerli bir enerji kaynağı olduğunun benimsenmesi, Jeotermal projelerin finansmanını sağla- yan örgütlenmelerin artmasıdır. b) Süreçte Alınan Önlemler: Yüzey sularının atık su ya da yoğuşmuş su ile direkt kirlenmesinin önlenmesi genellikle bu sıvıların araziye reenjeksiyonu yoluyla olur. Bu yüzden proje kapsamında yapılacak re-enjeksi- yon dikkatli araştırılmalıdır. Bölge Türkiye’deki jeotermal enerji projeleri- nin ilk örneklerini barındırmakta ve bu konuda Türkiye’de öncülük etmektedir. Türkiye’nin je- otermal enerji potansiyelinin büyük bir kısmına sahip olan bölgenin mevut durumunun iyileştiril- mesi ve verimliliğin artırılması amacıyla; Mevcut sahaların özellikleri ve güncel ka- pasiteleri tam olarak belirlenmelidir. Jeotermal enerji alanındaki yenilikler takip edilmeli ve bu yenilikler jeotermal sahalar- dan en yüksek faydayı sağlamak amacıyla kullanılmalıdır. Elektrik üretimine yönelik yatırımlar teşvik edilmelidir. Doğrudan kullanımda ise bele- diyeler özendirilmeli ve desteklenmelidir. Jeotermal enerjinin sürdürülebilirliğini sağ- lamak için akışkanın kullanım sonrası tekrar rezervuara basılması (re-enjeksiyon), uzun dönemli gözlemlerle oluşturulan saha mo- dellemeleri, kullanımları ve sığ derinlikli ve düşük entalpili sahalarda ısı pompalarının kullanılması ile Jeotermal Enerji Politikası oluşturulmalıdır. MTA verilerine göre Türkiye’nin teorik jeoter- mal enerji potansiyeli 31.500 MWt olarak kabul Gürmat Jeotermal Elektrik Santralinden Görünüm (2013)
1993-2013 20. YILI 33 edilmektedir. Yapılan yeni çalışmalar ışığında gö- rünür jeotermal potansiyelde artışlar gözlenirken, olası jeotermal potansiyel için yeni bir sonuç ge- tirilmemiştir. Ülkemiz bu potansiyeli ile Dünyada yedinci Avrupa’da ise birinci konumdadır. Türkiye jeotermal enerjinin doğrudan kullanımı bakımın- dan 10.247 GWh/yıl ile Dünya’da dördüncü; je- otermal kaynaklardan elektrik enerjisi üretiminde 490 GWh/yıl ile Dünya’da on ikinci sıradadır. 2.1.6. Güneş Enerjisine Dayalı Santraller Güneş enerjisinin elektrik enerjisine dönüştü- rüldüğü tesislerdir. Yoğunlaştırılmış termal güneş enerjisi santralleri (GES) yenilenebilir ısı enerjisi ya da elektrik enerjisi kaynağı olarak kullanılır- lar. GES sistemleri aynalar ve bu aynalara bağ- lı güneşi izleme sistemleri vasıtasıyla geniş bir alana düşen güneş ışınlarını tek bir küçük alana odaklar. Yoğunlaştırılmış gün ışığı daha sonra klasik enerji santrallerine gereken ısıyı üretmek- te kullanılmış olur. Bunun yanı sıra, üretilen ısı enerjisi başka amaçlar için de kullanılabilir. Konsantre güneş ener- jisi teknolojileri geniş bir alanda, Dish Stirling motoru, solar enerji kulesi, CLFR, solar baca gibi örnek- lerle hayat bul- muştur. Her bir odaklama yön- temi yüksek sıcaklıkların elde edilmesini ve buna paralel olarak yüksek termodinamik ve- rimliliği sağlamaktadır. Ancak, bu yöntem- lerin güneşi takip mekanizmaları ve güneş enerjisinden faydalanma biçimleri birbirin- den farklıdır. Teknolojide yaşanan ilerleme- ler sayesinde, bu yoğunlaştırılmış güneş enerjisi yöntemleri günden güne uygun maliyetli hale gelmektedir. Parabolik oluklar, parabolik (çukur şeklinde- ki) yansıtıcıların, yansıtıcıların odak noktasına yerleştirilmiş bir alıcıda güneş ışığını toplamaları ile çalışır. Buradaki alıcı, yansıtıcıların odak nok- taları doğrultusunda uzanan ve içinde çevrim akışkanının bulunduğu bir tüpten oluşur. Yansı- tıcı, gün boyunca güneşi takip mekanizmaları ile takip eder. Çevrim akışkanı, alıcı içinde ilerletilir- ken (erimiş tuz vd.) 150-350 °C civarında ısınır. Ardından, ısı enerjisi kaynağı olarak enerji üretim tesisinde kullanılır. Parabolik oluk sistemler, GES teknolojileri arasında en gelişmiş olanıdır. a) Çevresel Etkiler: Yer seçimi Arazi kullanımı Güneş panellerinin sayısı ve koordinatları Diğer tesislerle etkileşim, Yerleşim yerlerine uzaklık Korunan alanlara mesafesi Kuş göç yolları Radyo ve TV alıcılarına uzaklıkları Güneş enerjisi santralinin hem teknik hem ekonomik olarak fizibıl olabilmesi için global radyasyonu 1650 kWh/m2 -yıldan daha büyük alanlara kurulması gerekmektedir. Güneş enerji
ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 34 teknolojileri konvansiyonel enerji kaynakları ile kıyaslandıklarında çevresel avantajlara sahiptir. Bu avantajlar; hava emisyonlarının yokluğu, iş- letme sırasında atık ürün yokluğu, düşük sera gazları emisyonları (CO2 , NOx ), zehirli gaz emis- yonlarının olmaması, bozulmuş toprak iyileştiril- mesi, elektrik şebekesi iletim hatlarının azalması, su kaynaklarının kalitesinin arttırılmasıdır. Sosyo-ekonomik görüş açısıyla bakıldığında güneş enerji teknolojilerinin kullanımının yarar- ları; bölgesel enerji bağımsızlığı artışı, önemli iş olanakları sağlanması, enerji tedariki, temini, çeşitliliği ve güvenilirliği, enerji piyasası düzen- lenmesine destek sağlanması, gelişen ülkelerde kırsal elektriklendirme ivmesi olarak sıralanabilir. Güneş enerjisinin kullanım biçimine göre çev- re etki ve sorunları değişiklik göstermektedir. Görüntü kirliliği oluşturabilmekte, çevrim verim- lerinin düşüklüğü nedeniyle büyük alan gerek- tirmektedirler. Güneş santrallerinin şebekeye uzaklığı önemlidir. Yüksek sıcaklıklı sistemler için, işletme ısısını sağlayacak toplayıcıların ih- tiyaç duyduğu alan kullanımı oldukça büyük bir sorundur. Büyük ölçekli sistemlerde alan kulla- nımında dolayı habitat kaybı ve ekosistemin de- ğişmesi söz konusu olabilir. Bu durumda önemli ekolojik alanlardan kaçınmak gerekir. Güneş santralleri barajlı hidroelektrik santrallerinden daha az yer kapsamaktadır. b) Süreçte Alınan Önlemler: Arazi kullanımında oldukça geniş alanlar kul- lanılmaktadır. İzole ve boş alanların kullanıldığı- na dikkat edilmelidir. Ekilebilir alanlar azalmak- ta tarım alanları kullanılamaz hale gelmektedir. Ekolojik ve arkeolojik olarak hassas alanlardan kaçınılmalı, geniş ticari alanlara entegrasyon sağlanmalıdır. Ağır metal içeriklerinden ötürü ba- taryaların bertarafı kontrol altında tutulmalıdır. Ayrıca Türkiye’de kurulacak güneş enerjisi termik santralinin; Arazi eğimi III. dereceden büyük olan alan- larda, Yerleşim bölgeleri ile 500 metre emniyet şeridi içindeki alanlarda, Kara ve demir yolları ile 100 metre emniyet şeridi içindeki alanlarda, Havaalanları ile 3 km emniyet şeridi içinde- ki alanlarda, Çevre Koruma, Milli Parklar ve Tabiat Alan- ları ile 500 metre emniyet şeridi içindeki alanlarda, Göl, nehir, baraj gölü ile sulak alanlarda, Koru Ormanları, Ağaçlandırma Alanları, Özel Ormanlar, Fidanlıklar, Sazlık ve Ba- taklıklar, Muhafaza Ormanları gibi alanlar- da kurulması uygun değildir. 2.1.7. Yeraltı Suyunun Çıkarılması veya Suyu Yeraltında Depolama Projeleri Yeryüzündeki tatlı suların büyük bir bölümü yer altında kaya çatlakları ve gözeneklerde yer alır. Yer altındaki suların toplam tatlı su rezervi içindeki miktarı %98 civarındadır. Yer altındaki sular özellikle çatlaklar, gözenekler, kılcal da- marlar ve mağaralarda çeşitli rezervler oluşturur- lar. Bir yerde yer altı suyunun birikmesi için altta geçirimsiz bir tabakanın bulunması gereklidir. Volkanik ve metamorfik kayaçların pek çoğu ge- çirimsiz özelliktedir. Geçirimsiz tabakaların üzerindeki biriken su kütlesine su tablası adı verilir. Geçirimli tabaka- ların geçirimsiz tabakayla temas ettiği alanlarda biriken su kütlesine taban suyu denilir. Taban suları bazen uygun koşullarda kendiliğinden yü- zeye ulaşır. Genellikle kuyular ve sondajlar yar- dımıyla yüzeye çıkarılarak içmede ve sulamada kullanılmaktadırlar. Ülkemiz su potansiyeli açısından değerlendi- rildiğinde, su kaynaklarının, dünyanın genel gö- rünüşünde olduğu gibi, eşit olarak dağılmadığı ortaya çıkar. Bu bakımdan iç bölgeler, kıyı bölge-
1993-2013 20. YILI 35 lerimize oranla yetersizdir. Su kaynaklarının eşit olmayan dağılımında iklim koşulları, jeomorfo- lojik özellikler ve kayaçların cinsinin büyük öne- mi vardır. Ülkemizde yer alan yer altı sularından ısıtma, sulama ve endüstriyel alanlarda, turizm faaliyetlerinde ve dış ticarette yararlanılabilir. Söz konusu suların kullanım alanları sıcaklığına bağlı olarak değişiklik gösterir. a) Çevresel Etkiler: Türkiye’nin tatlı su potansiyelinin yaklaşık %10’luk bölümünü yeraltı suları oluşturur. Yeral- tı suları aynı zamanda sulak alanları besleyen önemli kaynakların başında gelmektedir. Pek çok işlevi olmasıyla birlikte, özellikle denizin etki- sini azaltarak kıyıdaki ve lagünlerdeki tuzlanmayı önler. Kıyılardaki aşırı yeraltı suyu çekimi bu işle- vi sona erdirir ve tuzlanma başlar. Tüm dünyada ve ülkemizde yeraltı suları son derece bilinçsizce ve hoyratça kullanılmaktadır. Çoğu kaçak kullanımlar sonucunda, yeraltı suyu rezervlerimiz gittikçe azalmakta ve kirlenmektedir. b) Süreçte Alınan Önlemler: Ülkemiz yeraltı suları bakımından oldukça zengindir. Ancak bu suların sahalarının, akım de- ğerlerinin ve kalitelerinin saptanması gereklidir. Dünyanın kuraklık ve su sorunu ile karşı karşıya olduğu bu dönemde ülkemizde yer alan sular çok dikkatli bir biçimde kullanılmalıdır. Yeni bulunacak suların daha ekonomik koşullar içinde kullanılması, denize akıtılan sulardan yarar- lanma olanaklarının bulunması ve israfın önlenme- si, tarımda bilimsel ve ileri teknolojilerin uygulandı- ğı yöntemlerin benimsenmesi gerekmektedir. Kentlerin büyüme oranı ile o sahadaki sana- yi tesislerinin suya gereksinimleri hesaplanma- lı, tesislerin atık suları tekrar kullanabilecekleri sistemler kurulmalıdır. Araziden yararlanma açı- sından planlamalar yapılmalı ve gelecekteki su ihtiyacı saptanmalıdır. Ülkemizin bazı bölgeleri büyük ölçüde susuzluk çekerken, başka saha- larda su kaynaklarının ziyan olmasına engel olunmalıdır.
ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 36 2.1.8. Akarsu Yataklarının Düzenlenmesi ile Ilgili Projeler Bir akarsuyun muhtelif sebeplerle yatağından taşarak çevresindeki arazilere, yerleşim yerleri- ne, altyapı tesislerine ve canlılara zarar vermek suretiyle o bölgedeki ekonomik ve sosyal faa- liyetleri kesintiye uğratacak ölçüde bir akış bü- yüklüğüne ulaşması şeklinde tarif edilen taşkın (sel, feyezan, seylap) yaşandığı bölgenin iklim şartlarına, bitki örtüsüne, jeolojik ve topoğrafik niteliklerine bağlı olarak gelişen tabii oluşumdur. Dere ıslahı ve taşkın önleme çalışmaları tasa- rımında hangi malzemenin ne zaman ve hangi koşullar altında kullanılacağının analizi doğru bir tasarım çalışması için en önemli faktörlerden bi- ridir. Doğal dere yatağının durumu hem plan ve yüksekliği ile hem de doğal çeşitliliğin korunma- sı ile karakterize edilmelidir. a) Çevresel Etkiler: Taşkın afetlerinin yalnızca meteorolojik olu- şumlara bağlı olarak ifade edilmesi mümkün değildir. Sanayileşme ve sektör çeşitliliğinin beraberinde getirdiği şehirleşme süreci akarsu havzalarının muhtelif kesimlerindeki insan faali- yetlerinin çeşitliliğini ve yoğunluğunu da büyük ölçüde arttırmaktadır. Bu durum ise havza bütü- nündeki dengeyi bozmakta ve neticede büyük miktarda can ve mal kaybına yol açan taşkın afetleri yaşanmakta, elverişsiz tarım yöntemleri ile topraklar yoğun bir şekilde kullanılmakta ve taşkın afetleri giderek daha büyük ve sık olarak görülmektedir. Yerleşim birimlerinde taşkın zararları; Yapıların yıkılması, Yapıların hasar görmesi, Can ve mal kayıpları, sağlık problemleri, bulaşıcı hastalıklar, Tarım alanlarındaki taşkın zararları; Verim düşüklüğü, Ekimin yenilenmesi, Büyüme döneminin kısalması, Tarım alanlarının elden çıkması, Tarımsal üretim araçlarının zarar görmesi, Araç gerecin ortadan kaybolması veya onarım zararı, Araç gerecin hizmete gecikmesi, Ulaşım tesislerinde oluşan zararlar, Enerji üretim ve dağıtım tesislerindeki taş- kın zararları oluşmaktadır. b) Süreçte Alınan Önlemler: Kısa süreli şiddetli yağmur ve dolu ile havza- daki kar erimeleri sonucu doğal veya düzenlen- miş akarsu yataklarının kapasitelerinin üzerinde meydana gelen akış büyüklükleri dikkate alın- malıdır.
1993-2013 20. YILI 37 Akarsu yataklarına ilişkin başlıca önlemler; Dere yatağına tekniğine aykırı ve izinsiz köprü, menfez vb. enine yapıların yapılma- ması, Yerleşim yerleri içinden geçen dere ve çay yataklarında yapılaşma ile kesitin daraltıl- maması, Dere yatağından kanalizasyon şebekesi- nin geçirilmemesi, Dere yatağına tekniğine aykırı kabartma tesisi, bent ve dolgu yapılması, Dere yataklarında tabii olarak büyüyen ağaç ve çalıların dere yatak kapasitesini daraltmaması, Dere yatağının üzerinin kapatılarak konut, otopark, pazar yeri yapmak amacıyla kul- lanılmaması, Yukarı havzadan çeşitli sebeplerle gelen rüsubatın dere yatağını daraltmaması hu- suslarında gerekli önlemler alınarak taşkın- ların can ve mal kaybına sebep olmaması, ulaşımı, ekonomik ve sosyal faaliyetleri kesintiye uğratmaması için taşkın kontrol tesislerinin iyi bir planlama ve proje ile inşa edilmesi, Taşkın Kontrol tesislerinin ama- cına uygun olarak işletilmesi, akarsu ya- takları ile Taşkın Kontrol Tesislerinin korun- ması ve müdahale edilmemesi taşkınların afet haline gelmemesi açısından önem arz etmektedir. Bu çalışmalar çerçevesinde taşkınları ön- lemek maksadıyla DSİ Genel Müdürlüğü tara- fından barajlar, sel kapanları, tersip bentleri ve taşkından koruma tesisleri inşa edilmekte, dere yataklarında makineli tanzim ve ıslah çalışmaları yapılmaktadır. 2.1.9. Boru ile İçme Suyu Taşımaları Dışın- da Kalan Büyük Su Aktarma Projeleri Havzalar arası su transferi; bir boru hattı veya kanalla herhangi bir havzadan bir başka havzaya suyun yapay yollarla taşınması/iletilmesi olarak tanımlanabilir. Bu tanım çerçevesinde gemi ile bir adaya taşınan veya başka yerlerde satılmak amacıyla şişelenen su da bir transfer problemi olarak ele alınabilir. Gereksinim duyulan yerde ve/veya havza içinde mevcut su kaynaklarının endüstriyel, tarımsal ve kentsel su ihtiyacını kar- şılayamaması, su kaynaklarının restorasyonu, kuraklık, mevcut su temin sisteminin performan- sını ve esnekliğini artırmak, enerji üretimi vb. gerekçelerle Türkiye ve daha birçok ülkede su transfer projeleri hayata geçirilmiştir. a) Çevresel Etkiler: Transfer uygulamaları ile ortaya çıkan en önemli problemlerden biri sucul canlıların ya- sam alanlarının tahrip olmasıdır. Su transferi uygulamaları nedeniyle suyun alındığı havza- da sosyoekonomik sistem de etkilenmektedir. Transfer uygulamaları ile su genellikle kırsal alanlardan kentsel alanlara taşınmaktadır. Eko- nomisi sulu tarıma, balıkçılık ve rekreatif alanla- rın varlığı nedeniyle turizm gelirlerine dayanan kırsal alanlarda ürün veriminde azama, balıkçılık faaliyetlerinin sona ermesi, turizm gelirlerinde azalma vb. nedenlerle ciddi ekonomik problem- ler yaşanabilmektedir. Su transferi uygulamalarının günümüzde ya- rattığı en önemli sorunlardan birisi de su hakları dolayısıyla su kaynaklarının paylaşımı sorunudur. Özellikle transfer uygulamaları ile birlikte suyun transfer edildiği havzada çeşitli nedenlerle mey- dana gelen/gelebilecek ekonomik kayıplar bu konuda tartışmayı/çatışmayı kaçınılmaz kılmak- tadır. Uluslararası sular söz konusu olduğunda konu daha da karmaşık bir hal almakta ve her- kesin üzerinde uzlaşabileceği çözümlerin gelişti- rilmesi daha da zorlaşmaktadır. Su kaynaklarının yönetimi ile ilgili açık ve anlaşılır politika ve stra- tejilerin su transferini de içerecek şekilde gelişti- rilmemiş olması beraberinde önemli sorunları da getirmektedir. Bu nedenle su transferine alterna- tif olabilecek kentsel atık suların geri kazanılarak
ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 38 yeniden kullanılması, desalinizasyon, yağmur suyu hasadı ve talep yönetimi gibi çözümler de- taylı bir şekilde incelenmemektedir. Ayrıca plan- lama hataları nedeniyle ciddi ekonomik kayıplar da meydana gelmektedir. Havzalar arası su transferi nedeniyle meyda- na gelebilecek en önemli problemlerden birisi de suyun alındığı akarsuda ekosistemin tama- men veya kısmen tahrip olmasıdır. Bu nedenle su transferi nedeniyle ortaya çıkabilecek bu tah- ribatın önlenebilmesi amacıyla çevresel kriterle- rin geliştirilmesine ihtiyaç vardır. b) Süreçte Alınan Önlemler: Alternatif su kaynaklarının değerlendirilme- sine ve talebin azaltılması için alınan önlemlere rağmen bir bölge hala su sıkıntısı çekiyorsa veya çekecekse su transfer edilmelidir. Su transferi nedeni ile suyu veren havzada çevre/ekosistem kalitesinde önemli bir bozulma- nın/değişimin olmaması sağlanacaktır. Koruma altında bulunan veya ekonomik değeri olan can- lıların yasama alanları tahrip edilmemelidir. Suyun alındığı havzanın ekonomik gelişimi için su gelecekte önemli bir sıkıntı teşkil etme- yecekse transfer gerçekleştirilecektir. Bununla birlikte suyun alındığı havzada gelecekte söz ko- nusu olacak ekonomik kayıplar karşılanırsa su transferi gerçekleştirilmelidir. 2.1.10. Su Depolama Tesisleri Baraj, eski zamanlardan beri insanlığın su ihtiyacını karşılamak ve tarımsal alanların sulan- ması amacıyla inşa edilen su yapılarıdır. Günü- müzün modern barajları stratejik öneme sahip- lerdir. Çünkü; Enerji üretiminde gelişmekte olan ülkeler- de büyük pay sahibidirler. Ülkenin tarımsal hayatı için büyük önem taşırlar. Taşkın önleme amacıyla inşa edildiklerin- den, yıkılmaları halinde büyük alanlarda su baskınları yaşanmaktadır. Bir ülkenin enerji üretiminin en doğal ve en ucuz yoludur. Hidroelektrik enerji üreten baraj- lar, diğer enerji üretim türlerine göre daha çevre- cidirler. Yalnız son zamanlarda büyük barajların inşaları durdurulmuştur. Alansal olarak çok bü- yük barajlar, bulunduğu bölgenin iklimini değiş- tirmekte ve ekolojik dengeyi değiştirmektedirler.
1993-2013 20. YILI 39 Özellikle bol yağış alan yerlerde taşkın ön- leme amacıyla bağlamalar, barajlar ve göletler inşa edilmektedir. Tarımsal arazilerin sulanması için büyük önem taşırlar. Barajlardan arazilere açılan kanallarla su taşınır. a) Çevresel Etkiler: İnşaat aşamasında tesisle ilgili olarak servis ve bağlantı yolları, baraj temel kazısı ve dolgu gibi işlemler için büyük miktarlarda bitkisel ve hafriyat toprağı kazısının yapılması söz konusudur. İnşaat Aşamasındaki Olası Etkiler Temel kazılması, çevre yollarının inşaatı, ag- regaların işlenmesi ve beton işleri gibi inşaat fa- aliyetleri akarsuyun akış aşağısında bulanıklığa, sediman artışına ve suyun alkaliliğinin değişme- sine neden olacaktır. Şantiyelerden kaynaklana- cak evsel atık sular uygun şekilde arıtılmadıkları ve akarsuya deşarj edildikleri takdirde su kalite- sinin bozulmasına sebep olurlar. Toprak kalitesine etkiler, erozyon ve zemin emniyeti; İnşaat faaliyetleri, özellikle kazı ve dolgu ça- lışmaları, üst toprağın sıyrılması ve kayaç kazısı arazinin erozyon ve heyelan etkilerine hassasi- yetini arttırır. Benzer şekilde çıplak ya da bozul- muş arazilerdeki inşaat trafiği erozyonu ve sedi- man taşınımını hızlandırmaktadır. Bunun yanında, inşaat makinelerinden kay- naklanan sızıntılar, döküntüler, yağ ve varsa kimyasal maddeler toprak kirliliğine ve dolayı- sıyla toprak kalitesinin düşmesine neden olabilir. İnşaat işleri ve özellikle kazı dolgu alanlarında, yüksek şev eğimleriyle çalışılan alanlarda ve pat- latma kullanılan durumlarda zemin eğimi ve inşa edilen ünitelerde yapılardaki duraylılık mevcut jeolojik özellikler risk sınıfları ve proje tasarım ve inşaat kriterlerinin uygunluğu açısından incelen- melidir. Hava kalitesine etkiler; İnşaat aşamasında meydana gelen gaz ve toz emisyonları (kırma-eleme ve beton santralı dahil olmak üzere) ÇED kapsamında değerlen- dirilmelidir. İnşaat faaliyetlerinden kaynaklanan toz ve gaz emisyonlarının tahmin edilmesi için hava kalitesi modelleme programları kullanılabi- lir. Oluşan toz, yakın yerleşimlerde yaşayanlar, civardaki flora ve fauna türleri ve tarımsal faali- yetler üzerinde olumsuz etki yaratabilir. Gürültü; İnşaat trafiği ve faaliyetleri gürültüye sebep olacak faaliyetler (patlatma ve iş makineleri gü- rültüsü vb.) çevredeki yerleşimleri rahatsız ede- bilir. Gürültü seviyelerinin değerlendirilmesi için inşaat faaliyetlerinin kümülatif gürültü seviyeleri, gürültü eşik değerleri ile birlikte değerlendirilme- lidir. Bu bağlamda, inşaat trafiği, inşaat alanında mobil inşaat makinelerinin (yükleyiciler, kazıcılar,
ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 40 deliciler, kamyonlar, pompalar, vantilatörler vs.) kullanımı ve (eğer varsa) boş alanlarda yapılan kırma, yükleme, eleme, taşıma ve boşaltma gibi faaliyetler de dahil olmak üzere açık alanda yü- rütülen inşaat faaliyetlerinden kaynaklanan gü- rültü seviyeleri hesaplanmalıdır. Patlatma; Baraj inşaatı nedeniyle proje ünitelerinin in- şasında veya malzeme ocaklarının işletilmesin- de kullanılacak patlayıcı türünün belirlenmesi gerekir. Buna göre bu patlayıcı maddenin ne- reden temin edileceği, nasıl taşınacağı, nerede depolanacağı konularında bir plan ve program yapılmalıdır. Patlayıcı kullanımı kesinlikle uzman kişiler tarafından yapılmalıdır. Patlatma esnasına kullanılacak patlayıcı madde miktarının belirlen- mesi, uygun patlatma paterni ile yapılır. Patlat- ma paterni içerisinde, delik boyu, delik çapı, bir delikte kullanılacak patlayıcı miktarı vb. belirlenir. Titreşim ve kaya fırlamaları etkileri dikkate alın- malıdır. Patlatma öncesi can ve mal güvenliği açısından gerekli önlemler alınmalıdır. Katı atıklar; Arazinin hazırlanması sırasında gerçekleştiri- lecek hafriyat sonucunda meydana gelecek katı atıklar, inşaat artığı malzemeler ve daha sonraki aşamalarda baraj ve birimlerinin faaliyete açıl- masına kadar sürdürülecek işler nedeniyle mey- dana gelecek evsel katı atıklar olumsuz çevresel etkilere sebep vermemeleri için uygun şekilde (düzenli depolama, mevcut bir düzenli depola- ma tesisine taşınma vb.) bertaraf edilmelidir. Malzeme Ocakları; Proje kapsamında açılacak olan malzeme ocaklarının sayısı, ruhsat hukuku, ocakların alan büyüklükleri, işletme alan büyüklükleri ve koor- dinatları, yıllara bağlı planlanan üretim miktar- ları, uygulanacak üretim yöntemleri, basamak yüksekliği, genişliği, şev açısı, basamak sayısı, ocakların başlangıç ve nihai durumlarının imalat haritaları ve vaziyet planı üzerinde gösterilmeli, nakliye güzergahları, altyapının inşası ile ilgili iş- lemler, kullanılacak makine ekipmanlarına da yer verilmelidir. Biyolojik Çevre Üzerine Etkiler; İnşaat alanlarında üst toprak tabakasının sıy- rılmasından, kazı ve dolgu faaliyetlerinden ve inşaat trafiğinden dolayı bitki örtüsü ve habitat kaybolmaktadır. Buna ek olarak, artan insan faa- liyeti ve özellikle inşaat çalışmalarından kaynak- lanan gürültü yakın çevredeki vahşi yaşamı ra- hatsız edecektir. Ayrıca, emisyonlar ve su kirliliği gibi nedenlerle çevredeki vahşi yaşam ortamları olumsuz etkilenebilecektir. Baraj projelerinde biyolojik kaynaklar üzerin- deki en önemli etki, genelde arazinin su altında kalmasından kaynaklı olarak alan kullanımındaki değişiklik sonucu açığa çıkan ve bir kısmı geri- döndürülemez nitelikteki etkilerdir. Bu etkilerle ilgili daha ayrıntılı bilgiler barajda su tutulması safhasının etkileriyle birleştirilerek işletme aşa- masının etkileri başlığı altında incelenmiştir. Sosyoekonomik Çevre Üzerine Etkiler; Proje bölgesindeki yerleşim alanlarının de- mografik yapısı, projenin gerçekleştirilmesi ile ortaya çıkabilecek göç hareketlerinden etkile- nebilir. Proje çalışanları için inşaat şantiyelerinin kurulması inşaat aşamasından başlayarak böl- genin demografisinin değişmesine neden olabi- lir. Projenin boyutuna bağlı olarak bu değişikliğin önemi artacaktır. Ayrıca, proje ile yöredeki eko- nomik aktivitenin canlanması söz konusu olacak ve yöre halkı için proje inşaatı süresince iş im- kanları ortaya çıkacaktır. Baraj ve hidroelektrik santral projelerinden kaynaklanacak diğer sos- yoekonomik etkiler projenin su tutma ve işletme aşamalarında ortaya çıkabilecek etkiler kısmında ele alınmıştır.
1993-2013 20. YILI 41 Su Tutulması ve İşletme Aşamalarındaki Olası Etkiler Fiziksel Çevre Üzerine Etkiler Depremsellik; Proje alanının depremselliği, deprem riski de dahil olmak üzere baraj güvenlik riskleri ve baraj inşaatından dolayı deprem riskindeki artış değerlendirilmelidir. Bölgede meydana gelen deprem sayısı ve büyüklükleri gerektiğinde belir- tilmeli ve bunların istatistiksel analizi yapılmalıdır. Ünitelerin inşası sırasında bu bilgiler göz önünde bulundurulmalıdır. Hidroloji ve su kullanımı üzerine etkiler; Baraj projeleri, akarsu sistemlerinin hidrolik rejiminde önemli değişikliklere neden olabilir. Özellikle su tutma ve işletme aşamalarında, akış aşağısına bırakılan debi, rezervuar işletme tipi- ne bağlı olarak önemli oranda değişebilir. Akış aşağısı alana olabilecek etkiler nehir yatağının derinleşmesi, akış aşağı tatlı su habitatlarının ku- ruması ya da alterasyonu ve akış aşağıda gelişe- bilecek taşkın gibi parametreler göz önünde bu- lundurularak değerlendirilmelidir. Olası çevresel etkiler, işletme koşulları ve olağanüstü durumlar- da uygulanacak özel koşullar ve yağışlı, kuru ve normal yıllar için belirlenmelidir. Projenin akış aşağısındaki su kullanımları (ev- sel amaçlı, sulama ve endüstriyel amaçlı) üzeri- ne etkileri değerlendirilmelidir. Özellikle akarsuya dayalı olarak kurulan mevcut tesisler (dinlenme tesisleri, turistik tesisler, spor tesisleri vs.) üzerin- deki etkiler ile bunların yerel ekonomideki yerleri göz önüne alınmalıdır. Projenin, akış aşağısında yer alan tatlı sulardaki suyun kalitesinin ve hid- rolojisinin değişmesinden dolayı halihazırda uy- gulanan ya da gelecekte uygulanacak su ürünü yetiştiriciliği üzerinde oluşabilecek etkileri de ele alınmalıdır. Yüzey ve yeraltı sularına etkiler; Rezervuardaki su kalitesi değerlendirilirken su altında kalan alanlarda, özellikle yüksek orga- nik içeriğe sahip arazilerde (sulak alanlar, tarım alanları, ormanlar, vb.) meydana gelecek biyo- kütle bozunmasının organik yükün artmasına neden olacağı göz önünde bulundurulmalıdır. Ötrofikasyon, artan organik yük (eğer varsa) ve rezervuara kirlilik kaynaklarının girişi (noktasal
ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 42 / dağınık, evsel / endüstriyel kirletici kaynakları vs.) göz önünde bulundurularak değerlendiril- melidir. Projenin tatlı su habitatları üzerindeki etkile- rinin belirlenmesi için akış aşağısındaki su sı- caklığındaki değişimler ve rezervuardaki termal stratifikasyon değerlendirilmelidir. Tuz birikmesi de akarsu sisteminin özelliklerine bağlı olarak göz önünde bulundurulabilir. Barajlarda sedi- man tutulması nedeniyle, barajların akış aşa- ğısındaki askıdaki katı madde miktarı genellik- le düşmektedir. Rezervuar ve akış aşağısı su kalitesinin tahmini için matematiksel modeller kullanılabilir. Matematiksel modeller rezervuar içerisindeki hidrodinamik, biyolojik ve ekolojik koşulları simüle ederek, rezervuar ve akış aşağı- sı su kalitesindeki ve biyolojik parametrelerdeki değişiklikleri tespit eder. Bu bağlamda, fiziksel parametreler (sıcaklık, çözünmüş oksijen, AKM), biyolojik parametreler (plankton ve bentik orga- nizmalar), kirlenme parametreleri (BOİ, KOİ, ağır metaller gibi) ve çözmüş mineraller (TÇK, Ca, Fe gibi) etki değerlendirmesinde dikkate alınmalıdır. Rezervuarın işletilmesi genellikle yüzey akış özelliklerini etkiler ve yüzey ve yeraltı suları ara- sında besleme-deşarj ilişkisinde değişiklikle- re neden olur. Bu da su tablası seviyesinde ve (özellikle) insanlar tarafından kullanım için mev- cut su miktarında değişikliklere neden olur. Toprak üzerine etkiler, rezervuarda sedi- man birikimi; Su altında kalacak alanlarda üst toprak örtüsü kaybının üst toprak verimliliği ve kullanımına et- kisi açısından (özellikle tarım faaliyeti için yeterli arazisi olmayan bölgeler için önemli tarım arazi- lerinde) değerlendirilmelidir. Üst toprak tabaka- sının korunmasına yönelik kullanılabilecek olası yöntemler araştırılmalıdır. Erozyon riski, bitki örtüsü oluşumu zor oldu- ğundan barajın (özellikle değişen su seviyesinde ile çalışan barajlar) yan şevlerinde daha yüksek olabilir. Barajdan bırakılan suyun yatağı derinleş- tirmesi ve akış aşağıdaki su seviyesinin değiş- ken olabilmesi nedeniyle mansap erozyonu de- ğerlendirilmelidir. Barajlar, sediman tutma etkilerinden dolayı akarsu mansabındaki morfodinamik proseslerin (örn; akarsu vadisinin derinleşmesi, akarsu ağ- zının morfolojisinin değişmesi, akarsu ağzının erozyonu) değişmesine neden olmaktadır. Man- sap yönünde ve/veya akarsu ağzında hassas bir alanın (örn; tabiatı koruma alanı, sulak alan) bu- lunması halinde bu etki özellikle dikkate alınmalı- dır. Ayrıca sediman tutulması sonucunda barajın depolama kapasitesinin düşmesi söz konusudur ve tesisin proje ömrünün belirlenmesinde göz önüne alınması gereken bir faktördür. Hava kalitesi ve iklime etkiler; Büyük kapasiteli barajların çalıştırılması mik- ro iklim şartlarında değişikliklere (buharlaşma sonucunda nem oranlarındaki değişim, yerel sis oluşumu, rüzgâr hızının artması gibi) neden ola- bilir. Buna ek olarak, su altında kalacak ve yük- sek organik bozunmanın beklendiği alanlar için sera gazı emisyonu da göz önünde bulundurul- malıdır. Biyolojik Çevre Üzerine Etkiler; Karasal habitatların su altında kalmaları sonu- cu habitat kayıpları ve mevcut sucul habitatların özelliklerindeki değişiklikler baraj projeleri için kaçınılmazdır. Projenin biyoçeşitlilik ve hassas habitatlar (özellikle nesli tehlike altında olan hay- van ve bitki türleri tarafından kullanılan habitat- lar) üzerindeki etkileri değerlendirilmeli biyoçe- şitlilik ve biyolojik elemanların özelliklerine bağlı olarak ekosistem ve doğal kaynaklara etkiler in- celenmelidir. Biyolojik çeşitlilik ve biyolojik kaynaklar üzeri- ne etkiler incelenirken aşağıdaki çalışmalar ger- çekleştirilmelidir:
1993-2013 20. YILI 43 Proje alanı ve çevresindeki mevcut ekosis- temlerin sürekliliğinin incelenmesi, tür iliş- kileri ve etkilerin türlerin ilişkileri açısından incelenmesi (yırtıcı/avcı–besin ilişkisi, ortak yaşama ilişkisi, habitat ve doğal kaynakları ortak kullanım durumu, vb.) . Ekosistem ve biyolojik elemanların kullan- dığı habitatlar ve doğal kaynakların belirle- nerek bunlar üzerine etkilerin incelenmesi. Benzer habitat ve ekosistemlerle karşılaş- tırılması. Mevcut habitat ve doğal kaynaklar üzerine etkiler sonucunda ortaya çıkacak kullanım (yaşama alanı, üreme alanı, besin miktarı) dengelerindeki değişimlerin incelenmesi. Biyoçeşitlilik üzerine olan etkilerin doğal kaynaklar ve sosyo-ekonomik çevrede yaratacağı değişiklikler ve bu kapsamda; çevrenin kirlilik kaldırma kapasitesi, taşkın kontrolü, erozyon kontrolü, besin döngü- sü, iklimsel faktörler gibi etkenlerde olası değişikliklerin incelenmesi. Endemik ve nesli tehlike altındaki türlerin bulunduğu hassas ekosistemlerin mevcut olduğu alanlarda incelemelerin daha de- taylı şekilde yapılarak etkilerin ele alınması. Hassas olarak tanımlanan, biyoçeşitlilik açısından önem taşıyan alanlar, habitatlar (endemik, tehlike altında olarak tanımla- nan türleri içeren, tür çeşitliliğinin yoğun olduğu, göçmen türler açısından önemli), erozyon etkisi altındaki alanlar, sulak alan- lar, yeraltı suyunu besleyen alanlar, yerel halkın geçim kaynaklarının bağlı olduğu ya da bölge ve ülke ekonomisi açısından önemli doğal kaynakların bulunduğu alan- lar üzerine etkilerin incelenmesidir. Nesli tehlike altında olan ve/veya endemik tür taksonlarının hassasiyeti için önemli olan bit- ki türlerinin projeden dolayı yok olmasının söz konusu olduğu durumlarda saha dışı çözümler aranmalıdır. Benzer şekilde, karasal vahşi yaşam türleri üzerindeki etkiler değerlendirilmeli ve bu türlerin (özellikle nesli tehlike altındaki türler) hassasiyet dönemleri (örn; üreme, yavrulama dönemleri) dikkate alınmalıdır. Rezervuar alanının üzerine kurulduğu akarsu habitatının, göl habitatına dönüşmesinin ekolo- jik karakteristiklerde değişikliklere neden olma- sı söz konusudur. Özellikle nesli tehlike altında olan ve endemik sucul fauna üzerine etkilerin değerlendirilmesi için tür kompozisyonundaki olası değişiklikler belirlenmelidir. Birincil verim- lilik sonucunda rezervuarın akış aşağısında or- taya çıkan besin yükü, projenin besin zinciri ve balık türleri kompozisyonu üzerindeki etkilerinin belirlenmesi amacıyla ele alınmalıdır. Suyun ka- litesindeki (sıcaklık, çözünmüş oksijen, çözünen mineraller, bulanıklık, tuzluluk vs.) olası değişik- liklerin, sucul yaşam, özellikle hassas türler (örn; alabalık), üzerine etkileri değerlendirilmelidir. Akış aşağı hidrolojisindeki değişikliklerin bu bö- lümdeki sucul habitatlara etkileri değerlendiril- melidir. Baraj gövdesi, akarsu üzerinde bir bariyer oluşturması nedeniyle, membaya göç eden ba- lık türleri (örn. yumurtlama amacıyla) göçünü en- geller. Bu da akarsu sistemindeki balık türlerinde ve miktarında değişikliklere neden olur. Bu du- rumda olabilecek balık türlerinin yerel, bölgesel ve ülke genelinde yayılımı ve koruma statüleri incelenmelidir. Sosyoekonomik Çevre Üzerine Etkiler Ekonomi ve demografi üzerine etkiler; Genellikle bölgedeki hizmetlerin (örn; yeni endüstriler, yeni yollar, bölgeye elektrik sağlan- ması) artmasını sağlayan baraj ve hidroelektrik santral projelerinin gerçekleştirilmesi ile birlikte bölgedeki nüfus yapısının değişmesi ekonomiyi canlandıracaktır. Diğer taraftan; evlerin, gelir ge- tiren varlıkların (örn; tarım arazileri, meyve bah- çeleri, dükkanlar) ve kamu varlıklarının (orman arazileri, kültürel değerler, kamu alt yapısı) su
ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 44 altında kalması nedeniyle fiziksel kayıplara uğ- rayan yerel halk üzerindeki etkiler değerlendiril- melidir. Projenin ekonomi üzerindeki etkilerine ek olarak, kamu hizmetlerine ulaşım durumundaki değişiklikler de yerel ve bölgesel ölçekte de- ğerlendirilmelidir. Çevresel etkilere bağlı olarak yaşam kalitesinde meydana gelebilecek deği- şiklikler değerlendirme kapsamında ele alın- malıdır. Sosyal bozulmalar ve bölgeye yeniden yerleşen insanların yaşam standartlarındaki de- ğişiklikler göz önünde bulundurulmalıdır. Ayrıca mevcut nüfus üzerindeki sosyo-ekonomik etkiler de değerlendirme sürecinde dikkate alınmalıdır. Yeniden yerleşimin etkileri, ekonomik faaliyetler, yaşam kalitesi ve sosyal bütünleşme açısından değerlendirilmelidir. Sağlık koşulları ile ilgili riskler; Yeniden yerleşen topluluklar ve proje tesisleri için sağlanması gereken içme suyu ve kanali- zasyon altyapısı için tesis ihtiyacı belirlenmelidir. Projenin gerçekleştirilmesinden dolayı oluşabi- lecek sağlık risklerinin ya da çevresel risklerin değerlendirilmesi amacıyla mevcut tesisler de dikkate alınmalıdır. Sudan kaynaklanabilecek hastalık riskleri ve rezervuar kaynaklı olarak has- talık taşıyıcı vektörlerin artışına neden olabilecek koşulların oluşumu da değerlendirilmelidir. Tarihi ve kültürel varlıklar üzerine etkiler; Proje yerine bağlı olarak rezervuarda su tutul- ması bazı kültürel ve tarihi varlıkların sular altın- da kalmasına neden olabilir. Ayrıca, bu alanlar, proje inşaat ve işletme aşaması faaliyetlerinden dolayı hasar görebilir, toprak altında kalabilir ya da bozulabilir. Buna ek olarak, projenin gerçek- leştirilmesi ile bu alanlara ulaşım olumsuz yönde etkilenebilir. Bu nedenle, projenin bu alanlara ve yapılara etkisi değerlendirilmelidir. Gerekirse proje alanında kalacak tarihi ve kültürel varlık- ların taşınabilirliği alternatifi değerlendirilmelidir. Projenin dinlenme alanlarına ve estetik değerle- re etkisinin ve görsel değerlerdeki değişikliklerin de değerlendirme aşamasında göz önünde bu- lundurulması gerekmektedir. Bir baraj projesinin kapanış planı barajın kal- dırılması, barajın devre dışı bırakılması, baraj değişiklikleri ve su kullanımının planlanması- nı içerebilir. Barajın kaldırılması akım önündeki tüm fiziksel bentlerin tamamen kaldırılmasından oluşmaktadır. Barajın kaldırılması baraj yapısının değişmesine, akışın tekrar eski haline dönmesi- ne ve barajın orijinal fonksiyonunun kalıcı bir şe- kilde değişmesine neden olur. Barajın tamamen ortadan kaldırılması her zaman akarsu için en iyi seçenek olmadığından barajın bir kısmı sökül- meden bırakılabilir. Barajın devreden çıkartılması için baraj yapısından yararlanılabilir (örn; taşkın koruması), aynı zamanda balık geçişinin arttırıl- ması ve akarsuyun daha fazla akış alması gibi ekolojik hedefler gerçekleştirilebilir. Ancak, ka- panış faaliyetleri sırasında çevre üzerinde oluşan olumsuz etkiler geçicidir ve inşaat aşamasında karşılaşılan etkilere benzerdir. Barajın kapatılma- sı, gelecekte yürütülecek su havzası yönetimi kapsamında göz önünde bulundurulması gere- ken bir konudur. Hidroloji ve Su Kullanımı Üzerine Etkiler; Projenin mansabında kalan dere yatağının kurumasını ve balık habitatlarının olumsuz ola- rak etkilenmesini önlemek ve akış aşağıdaki kul- lanıcılara yeterli su sağlamak için rezervuardan her şartta (örn. hidroelektrik santralda enerji üre- tilmediği dönemler) bırakılacak minimum debi belirlenmelidir. Minimum debi, sucul yaşamın devam ettirilebilmesi (örn; yumurtlama, balık yavrularının gelişimi) ve mevcut kirlilik asimilas- yon kapasitesinin sürdürülebilmesi için yeterli seviyede olmalıdır. Ayrıca, sucul yaşamın göç edebilmesini sağlayacak uygun yapılar projeye eklenmelidir. Bu amaçla kullanılabilecek istatis- tiksel ve hidrolik modeller mevcuttur. Ayrıca, ola-
1993-2013 20. YILI 45 ğan dışı şartlar nedeniyle projenin mansabında oluşabilecek taşkınların engellenmesi için uygun kontrol yapıları sağlanmalıdır. Projenin, akış aşağısındaki insanların kullan- dığı suyun kalitesinde ve miktarında önemli etki- lere sahip olması halinde alternatif su kaynakla- rının bulunması gerekecektir. Projeden kaynaklı olarak su ürünleri yetiştiriciliğinin ve balıkçılığın verimliliğinin azalması durumunda, rezervuar balıkçılığının ve su ürünü yetiştiriciliğinin gelişti- rilmesi değerlendirilmelidir. b) Süreçte Alınan Önlemler: Yüzey Sularının Kalitesi Üzerine Etkiler; İnşaat aşamasında yüzey suyu kaynaklarının korunması için uygun bir atık yönetiminin (katı atık yönetimi, atık su yönetimi, vb.) uygulanması gerek- mektedir. Bu bağlamda ihtiyaç duyulacak atık su arıtma ve atık bertarafı sistemleri belirtilmelidir. Su altında kalan alanlardan kaynaklanan bi- yokütle bozunması sonucu baraj gölünde ve projenin mansabında organik yükün artışını en aza indirmek için su altında kalması planlanan tarım alanlarındaki ürünlerin toplanması, orman arazilerindeki ağaçların kesilmesi ve bitki örtü- sünün temizlenmesi sular altında kalacak alan- lardaki organik madde miktarını düşürmek için uygulanabilecek yöntemlerden bazılarıdır. Rezervuara deşarjı söz konusu olan katı ve sıvı atıkların toplanarak deşarj öncesi arıtıma tabi tutulması gerekmektedir. Bu işlem özellikle rezervuarda yüksek besin yükünün, dolayısıyla ötrofikasyonun oluşabileceği uygulamalar için önemlidir. Buna ek olarak, ötrofikasyonun ön- lenmesi amacıyla rezervuar su tutma süresinin sınırlandırılması için rezervuar işletim koşulları ayarlanabilir. Hidroelektrik enerji üretimi projele- rinde santrala su alma yapısının farklı derinlikler- de su alımına imkan veren şekilde tasarlanması rezervuar çıkış suyun kalitesinin düşük olmasını (özellikle düşük oksijen seviyesini) engellemek amacıyla kullanılabilir. Rezervuar tahliye kapak- larından bakım amaçlı veya sediman kontrolü amaçlı su bırakılmasının gerektiği durumlarda akış aşağısına etkiler, uygun havalandırma yön- temlerinin ya da tahliye kapaklarının seviyesinin ayarlanması ile önlenebilir. Projenin, akış aşağı kullanıcıların kullandığı suyun kalitesi ve miktarı üzerinde önemli olum- suz etkilere sahip olması halinde alternatif su kaynaklarının bulunması ya da yer altı suyu kul- lanımı için ünitelerin geliştirilmesi gerekli olabilir. Projenin herhangi bir aşamasında ortaya çıka- bilecek atık sular deşarj edilmeden önce uygun şekilde arıtılmalıdır (örn. inşaat aşamasında be- ton işlemlerinden kaynaklanan atık sular deşarj edilmeden önce nötrleştirme ve çökeltme işlem- lerine tabi tutulmalıdır) . Yeraltı Suları Üzerine Etkiler; Oluşacak baraj gölü nedeniyle yeraltı suyu seviyesindeki dalgalanmalar matematiksel mo- dellerin kullanılması ile tahmin edilebilir. Yeraltı su seviyesindeki değişimler ya da dalgalanma- lar nedeniyle önemli ölçüde etkilenmesi bekle- nen ve yöre halkı tarafından kullanılan kuyular iyileştirilmelidir (kuyuların derinleştirilmesi, pom- pa kullanımı, su çekimi için gerekli ekipmanların sağlanması vb.) . Taşkın ve kuraklık riskleri kars- tik alanlarda daha fazla önem taşırlar. Bu neden- le, karstik alanlarda yüzey suyu ve yer altı suyu ilişkileri ayrıntılı bir şekilde incelenmelidir. Hava Kalitesi ve İklim Üzerine Etkiler; İnşaat sahalarından ve inşaat trafiğinden kay- naklanan gaz ve toz emisyonlarının azaltılması ya da önlenmesi için gerekli önlemler (su püs- kürtme ekipmanlarının, toz bastırıcılarının, toz toplayıcılarının vb. kullanımı) alınmalıdır. Sular al- tında kalacak alanlardaki bitki örtüsünün temiz- lenmesi, rezervuardan kaynaklanacak sera gazı emisyonunu azaltacaktır.
ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 46 Toprak Üzerine Etkiler, Erozyon ve Rezer- vuarda Sediman Birikimi; Erozyon ya da toprak kayması riski taşıyan ve düşük duyarlılığa sahip alanlarda erozyon ve sediman taşınımı kontrolü ve yan şevlerin duyar- lılığının arttırılması için uygun yapılar inşa edile- bilir. Ayrıca, toprak kaybının ve sediman taşınımı- nın önlenmesi için sürdürülebilir bitki örtüsünün sağlanması ve çıplak alanların ve dik şevlerin yeniden ağaçlandırılması yöntemleri de faydalı olacaktır. İnşaat aşamasında yüzeyden alınan bitkisel toprak peyzaj çalışmalarında kullanılmak üzere, uygun alanlarda geçici süreli depolana- rak muhafaza edilmeli ve üzerine çabuk yetişen bitkiler ekilerek erozyona karşı korunmalıdır. Morfodinamik proseslerdeki değişikliklerin akış aşağısındaki hassas alanlar (sulak alanlar, tabiatı koruma alanları vb.) üzerinde önemli etkilere sa- hip olması halinde hayvan türlerinin barınması ya da bitki türlerinin yetişmesi için alternatif alanların bulunması gibi saha dışı çözümler bulunabilir. Projenin akış aşağısında tarım arazilerinin bu- lunması durumunda bu arazilerin verimliliğinin besince zengin sediman taşınımının önemli öl- çüde azalmasından dolayı düşmesi, uygun tarım yöntemleri ve toprak zenginleştirme yöntemleri- nin kullanılması ile önlenebilir. Ekoloji ve Habitatlar Üzerine Etkiler; Bu tip projelerin habitat üzerine en önemli etkisi su altında kalacak alanlardan kaynaklan- maktadır. Bu nedenle, su altında kalacak alanın küçültülmesi ile ilgili alternatifler habitatlara etkiyi minimize etmek için değerlendirilmelidir. Nesli tü- kenmekte olan ve/veya tehlike altında olan bitki türlerinin önemli bir populasyonunun kaybediliyor olması durumunda, bu türlerin rehabilitasyonu bitkilerin uygun bir alana taşınması, tohum top- lanması gibi metotlar uygulanarak gerçekleştirile- bilir. Sular altında kalacak bölgede önemli yaban hayatı alanlarının bulunması halinde, sular altın- da kalacak bölgedeki türlerin yaşamlarını devam ettirebileceği ve yaban hayatının korunması için uygun bir alternatif bölge bulunması/hazırlanması faydalı olacaktır. Ekolojik bileşenlerin korunması için hazırlanacak bu yeni bölge, proje alanı ile benzer biyolojik ve fiziksel özelliklere sahip alan- lar arasından ya da korunacak türler için uygun habitatların ve yaşam koşullarının sağlanması için geliştirilebilecek alanlar arasından seçilebilir. Rezervuar işletim şartlarının akış aşağıdaki sucul fauna yaşamını destekleyecek şekilde (uy- gun debide, sıcaklıkta, çözünmüş oksijen değe- rinde) oluşturulmasına çalışılmalıdır. Değerlen- dirme çalışmaları neticesinde uygun görülmesi halinde, oksijen miktarı düşük su bırakılmasının önlenmesi ve çıkış suyu sıcaklığının kontrol edil- mesi (özellikle de termal şok olarak adlandırılan aşırı ve ani sıcaklık değişikliklerinin önlenmesi) için farklı düzeylerden su çekilmesine olanak sağlayan bir rezervuar su çıkış yapısı kullanıla- bilir. Proje alanında önemli koruma statüsüne sahip olan balık türleri bulunması halinde bunlar için baraj gövdesinde balık geçit ve merdiven- leri gibi gerekli yapılar oluşturulabilir. Buna ek olarak, balık popülasyonunun ve biyoçeşitliliğin azalmasını engellemek için balıkların yumurtla- ma habitatları korunmalıdır. Ekonomi ve Demografi Üzerine Etkiler; Yöre halkının projenin gerçekleştirilmesi do- layısıyla uğradığı fiziksel kayıplar (ev, tarla vb. varlıkların sular altında kalması gibi) tazmin edil- melidir. Sırasıyla yöre, bölge, il halkı ve istihdam için istekli olan diğer gruplara coğrafi öncelik sırasına göre tercihe bağlı istihdam politikaları uygulanmalıdır. Bölgede yeni ekonomik faaliyet- lerin geliştirilmesi teşvik edilmelidir. Hizmetlere Erişim ve Yaşam Kalitesi; Yeniden yerleşimin söz konusu olması duru- munda hizmetlere eşit erişimi sağlayacak alt yapı ve kamu hizmetleri için yeni tesislerin kurulması gerekmektedir. Bunların yanı sıra mevcut tesisle- rin kapasitelerinin arttırılması da gerek gösterebilir.
1993-2013 20. YILI 47 Kamulaştırma ve Yeniden Yerleşim; Su tutulması sonucunda, su altında kalacak alanlarda yaşayan nüfusun kamulaştırma su tutul- madan önce çözümlenmelidir. Arazileri su altında kalacak halkla önceden görüşme yapılarak, taşın- maz bedellerinin ödenmesi ya da yeniden yerle- şim taleplerinin belirlenmesi gerekmektedir. Ka- mulaştırma yapılırken sadece su altında kalacak taşınmazlar değil arazi bütünlüğü gözetilmelidir. Yerleşim alanlarının sular altında kalmasından dolayı yer değiştirmesi gereken insanlara adil ve yeterli imkanlar sağlanmalıdır. Bu insanlarının sosyal ilişkilerini, ekonomik faaliyetlerini ve ya- şam standartlarını devam ettirebilmesi için yeni yerleşim alanlarının uygun şekilde seçilmesi ge- rekmektedir. Ayrıca, bu alanlar, mevcut yaşam standardını düşürmeksizin, yerleşimcilerin yeni işler kurmasını ve sosyal ilişkilerini güçlendirme- sini sağlamalıdır. Yeniden yerleşmek zorunda kalan kişiler ve yeniden yerleşim için seçilen yerleşim yeri sakin- leri için bilgilendirici toplantılar ve mesleki eğitim programları düzenlenebilir. Yeni yerleşim alanı- nın alt yapısı geliştirilmeli ya da mevcut değilse inşa edilmelidir. Sağlık Koşulları ile İlgili Riskler; Gerekli olması halinde içme suyu ve kanali- zasyon altyapısı için yeni tesisler kurulmalı ya da mevcut tesisler geliştirilmeli ve ortaya çıkabile- cek sağlık problemleri izlenmelidir. Tarihi ve Kültürel Varlıklar; Sular altında kalacak bölgede kültürel ve ta- rihi varlıklar bulunması durumunda bu varlıkla- rın koruma statüleri ve önemleri belirlenmelidir. Bu varlıkların taşıyacağı öneme bağlı olarak etki alanının dışında uygun bir alana taşınması söz konusu olabilir. 2.1.11. Elektrik İletim Hatları (EİH) Üretilen elektriği iletmek üzere tesis edilen di- rek, tel, trafo merkezi (TM) vb. yapılardır. İletim Sistemi, üretim tesislerinden itibaren gerilim se- viyesi 36 kV üzerindeki hatlar üzerinden elektrik enerjisinin iletiminin gerçekleştirildiği tesislerdir. İletim tesislerinin bileşenleri; İletim hatları ve kabloları, İletim Trafo ve Anahtarlama Merkezleri (in- dirici trafo merkezleri ve transformatör bu- lunmayan şalt sistemleri) olarak tanımlanır. Enerji sektöründe temel amaç, artan nüfusun ve gelişen ekonominin enerji ihtiyaçlarının sü- rekli ve kesintisiz bir şekilde ve mümkün olan en düşük maliyetlerle karşılanabilmesidir. TM ve EİH için 2’şer alternatif teknoloji bulun- maktadır. TM’ler Açık ve Gaz İzolasyonlu Sistem (GIS) şeklinde olabilmektedir. EİH’lerin alterna- tifleri ise; yeraltı kabloları ve havai hatlardır. GIS TM’ler, açık TM’lere nazaran daha az yer kapla-
ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 48 dığından genellikle yerleşim yerlerinin içerisinde tesis edilmesinin zorunlu olduğu durumlarda tercih edilmektedir. Özellikle böyle yerlerde imar planları ve kamulaştırma çalışmalarında zorluk- lar yaşanmaktadır. Daha az yer kaplamasının ne- deni de açık şalt merkezlere kullanılan havanın yerine yalıtkan malzeme olarak SF6 gazı kullanı- lıp, kullanılacak alan daraltılmaktadır. Bu da GIS TM’lerin Açık TM’lere göre çok daha fazla mali- yeti olmasına sebep olmaktadır. Dolayısıyla GIS TM’ler yerleşim yerleri içerisinde yapılmasının zorunlu olduğu durumlarda tercih edilmektedir. a) Çevresel Etkiler: İletim tesislerinde öncelikli çevresel etki olu- şan elektromanyetik alanın canlılar üzerinde oluşturduğu etkidir. Elektrik alanına konulan her- hangi bir nesne alanı tahrik edecektir. Yeterince artırılırsa deşarj (hava moleküllerinin iyonlaşma- sı) oluşabilir. Enerji İletim Hatlarından yayılan elektromanyetik dalgaların etkilerini, “manyetik” ve “elektrik” olmak üzere iki ayrı şekilde gör- mek mümkündür. Manyetik alan kablodan ge- çen akımla, elektrik alan ise gerilim ile orantılı- dır. Elektrik alanları, gerilim tarafından üretilirler ve gerilim arttıkça şiddetlenirler. Elektrik alanın gücü, Volt/metre olarak ölçülmektedir. EİH kapsamında yapılan tüm çalışmalar sıra- sında inşaat çalışmaları, özellikle direklerin kuru- lacağı alanlarda yoğunlaşacaktır ve direklerin ku- rulacağı alanlarda arazi kullanım şekli tamamen değişmektedir. Ayrıca güzergâh boyunca, bu ça- lışmaların son aşaması olan tel çekme işlemleri sırasında kısa süreli etkiler söz konusu olmaktadır. Projeden etkilenen insanlar, enerji iletim hattı tesisleri güzergâhına isabet eden taşınmazların sahipleridir. Bu kişiler yatırıma alınan projenin uygulama ve kamulaştırma planlarının hazırlan- ması sonucunda belirlenmektedir. Çoğunlukla dar bir şeritten geçen hatlarda kaybedilen arazi direk yerleri ile sınırlı kalmakta, yapım süresince ve sonrasında tel altında tarım sürdürülmekte- dir. TEİAŞ’ça yapılan/yapılacak olan kamulaş- tırmalarda hiç kimsenin yer değiştirmesi gerek- memektedir. Çünkü kamulaştırılan direk yerleri çok küçük bir sahayı (-ki yaklaşık 150–250 m²) kaplamakla birlikte tel altı irtifaklarının isabet et- tiği sahalarda ise kamulaştırma yoluyla mülkiyet değişimi olmamakta, sadece geçiş hakkı tesis
1993-2013 20. YILI 49 edilmekte olup, bu hak ile yükümlü olunarak ge- rek yerleşim gerekse tarımsal faaliyetlere devam edilebilmektedir. EİH’lerin ise yer altı kabloları da aynı şekilde yerleşimin yoğun olduğu yerlerde tercih edil- mekte olup, havai hatlara nazaran çok daha maliyetli olmaktadır. Çevre koruma konusunda bazı hususlarda havai hatlara nazaran daha uy- gun olan yer altı hatları, arazi kullanımı, hafriyat işlemleri ve elektromanyetik alanın dağılımı gibi konularda daha problemli olmaktadır. b) Süreçte Alınan Önlemler: Yapılan araştırmalar özellikle sivri uçlu yap- raklı ağaçların elektrik alanı tahrik ettiğini göster- mektedir. Yaprak ucu hasarlarının iletim hattına yakın yerlerde yüksek elektrik alan düzeyinde oluştuğu görülmektedir. Enerji hattına yakın yer- de büyüyen ağaçların etki alanı yönetimi için elektrik idaresinin gereksinimlerine göre budan- ması ve düzeltilmesi gerekmektedir. Etki alanı dı- şında büyük ağaçların bulunduğu yerlerde elek- trik alanları yaprak uçlarına zarar vermeyecek derecede düşük seviyede olmaktadır. Yine yapılan araştırmalarda elde edilen bul- gular dikkate alındığında, elektrik kurumlarınca belirlenen etki alanı yönetimi gereksinimleriyle uyumlu tipik bir enerji hattı çevresindeki elektrik ve manyetik alanların bitkilerin büyümesi, çim- lenmesi ve tahıl üretimi üzerinde etkisi olmadığı sonucuna varmak mümkündür. Enerji iletim hatlarının güzergâhlarının se- çilmesinde; Türkiye Elektrik İletim Anonim Şir- keti’nce (TEİAŞ) olabildiğince yerleşim alanları ve meskun mahalden kaçınılmakta ev ve diğer yapıların üzerinden geçilmemeye çalışılmakla birlikte, bunun mümkün olmaması halinde ka- mulaştırma, teknik gereklilikler ölçüsünde mini- mum düzeyde tutulmakta, çevre, orman, sit, vb. doğal yapının korunmasında ulusal politikalar ve iyi uygulanan örneklerin devamına gerekli özen gösterilmektedir. Tarım alanlarına dikilen direklerden sonra tel altlarında Elektrik Kuvvetli Akıl Tesisleri (EKAT) hükümlerine uyulmak kaydıyla tarım aktivitesinin sürdürülmesinde bir sakınca olmayacaktır. İşlet- me döneminde ise arazi kullanımında bir deği- şiklik olmayacaktır. Saruhanlı-Gölmarmara Enerji İletim Hattı, Gölmarmara Trafo Merkezinden Görünüm ile Halkın Katılımı Toplantısı
ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 50 2.1.12. Genel Değerlendirme Enerji ile ilgili ilk yasa, 1926 yılında çıkarılan 790 sayılı Petrol Yasasıdır. Daha sonraki yıllarda bu yasa değiştirilmiştir. 1954 ve 1960’lı yıllarda enerji sektörü ve bu sektörde yer alan kamu ku- ruluşlarının kuruluş yasaları birbirini izlemiştir. 1954 yılında çıkarılan Maden Yasası sektör açı- sından önemli yasalardan birisidir. Enerji sektörü için en önemli yasalardan biri 1983 yılında çıka- rılan Çevre Kanunu’dur. Sektörden kaynaklanan çevre sorunlarına çözüm getirmek amacıyla, Çevre Kanunu gereğince çeşitli yönetmelikler çıkarılmıştır. Gelecek 20 yıl içerisinde yaklaşık yüzde 40 oranında artması beklenen dünya enerji tüketi- minin büyük bir bölümünün içinde bulunduğu- muz bölgeden karşılanması öngörülmektedir. Dünya petrol rezervlerinin yüzde 65’i ve doğal gaz rezervlerinin yüzde 71’i Türkiye’yi çevreleyen Hazar Havzası ve Ortadoğu ile Rusya Federas- yonu’nda bulunmaktadır. Orta Asya’daki rezerv- ler dünya enerji talebini karşılamada önemli bir alternatif kaynak olarak ortaya çıkmaktadır. Tür- kiye, gerek coğrafi, gerekse jeopolitik konumu ile Ortadoğu ve Orta Asya’nın üretiminin dünya pazarlarına ulaşmasında hem bir köprü hem de bir terminal olma özelliği taşımaktadır. Enerjinin, yaşam kalitesinin arttırılmasında ve ulusların gelişmesinde hayati öneme sahip olma- sı nedeniyle ve bugün geldiğimiz nokta itibariyle EnerjiGüvenliği,DünyadaveTürkiye’debirinciön- celikli gündem maddesi haline gelmiştir. Bu bağ- lamda, yeterli, güvenilir ve çevreye karşı sorumlu olarak enerjinin sağlanması ve fiyat istikrarının sağlanabileceği bir piyasa ortamın oluşturulması gerekmektedir. Dünyada nüfus artışı, sanayileş- me ve kentleşme ile birlikte, küreselleşme sonu- cu artan ticaret ve üretim imkanlarına bağlı olarak, doğal kaynaklara ve enerjiye olan talep giderek artmaktadır. Dünyada 2030 yılına kadar nüfusun 2 milyar kişi artması beklenmektedir. Dünyada 2030 yılına kadar enerji talebinin, bugüne göre %50 daha fazla olacağı öngörülmektedir. Üretim ve refah seviyesini etkilemeden enerji tüketimi- nin azaltılması yani enerji tasarrufu, daha güçlü ve rekabet şansı artmış bir ekonomi ve daha az kirletilmiş bir çevre için gereklidir. Ülkemizde rüzgâr, güneş ve hidro gibi yeni- lenebilir enerji santrallerinin kurulabileceği alan, mevcut arazi kullanım durumlarından dolayı (ko- nut, tarım, orman, kültürel ve doğal sit alanları, yollar vb.) sınırlıdır. Çizelge 1 1993-2013 yılları arasında enerji yatırımları projeleri ile ilgili Çevresel Etki Değerlendirmesi Yönet- meliği gereğince verilen kararlar. ENERJİ ÇED-OK ÇED-GD TOPLAM 1993-1998 14 25 39 1999 13 4 17 2000 23 4 27 2001 23 9 32 2002 17 20 37 2003 14 28 42 2004 18 68 86 2005 17 117 134 2006 17 180 197 2007 41 233 274 2008 59 248 307 2009 58 648 706 2010 87 285 372 2011 80 300 380 2012 125 296 421 2013 85 60 145 TOPLAM 691 2.525 3.216
1993-2013 20. YILI 51 Şekil 1 Yıllara göre enerji yatırımları EK-1, EK-2 Şekil 2 Enerji yatırımları EK-1, EK-2 oranı 53 2009 58 648 706 2010 87 285 372 2011 80 300 380 2012 125 296 421 2013 85 60 145 TOPLAM 691 2.525 3.216 Şekil 1 Yıllara göre enerji yatırımları EK-1, EK-2 - 100 200 300 400 500 600 700 14 13 23 23 17 14 18 17 17 41 59 58 87 80 125 85 25 4 4 9 20 28 68 117 180 233 248 648 285 300 296 60 ÇED-OK ÇED-GD 1993ÇED201 Şekil 2 Enerji yatırımları EK-1, EK-2 oranı ÇED-OK 21% ÇED-GD 79%
ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 52
1993-2013 20. YILI 53 2.2. ULAŞIM VE KIYI PROJELERİ 2.2.1. Ulaşım Projeleri 2.2.1.1. Demiryolları Sanayi Devrimi sonrası hemen her alanda dünyanın şekillenmesinde etkin olmuştur. Gerek milli ölçekte ve gerekse küresel ölçekte demir- yolu taşımacılığı İkinci Dünya Savaşı sonlarına kadar dünyada etkinliğinden ve öneminden bir şey kaybetmemiştir. Demiryolu sektöründeki sıç- rama noktası, 1964 yılında Japonya’da 210 km/s hız yapılabilen Tokyo-Osaka hattının işletmeye açılması olmuştur. Bu önemli gelişme ile Japon- ya’nın yanı sıra Fransa, Almanya, İtalya, İspanya, Güney Kore, Türkiye ve Çin gibi ülkelerde yük- sek hızlı tren hizmetleri yaygınlaşmaya başlamış ve bu durum demiryollarına önemli bir pazar imkânı oluşturmuştur. Aynı zamanda, karayolu ulaştırmasında yaşanan tıkanıklıklar ve çevreyle ilgili duyarlılıkların artması, demiryolu ulaşımına daha fazla önem verilmesine sebep olmuş ve bu alanda yeni teknolojilerin gelişmesine zemin ha- zırlamıştır. Ülkemizin ekonomik kalkınmasına, sosyal ve kültürel gelişimine katkı sağlayarak, halkımızın yaşam kalitesini arttıracak, çevre dostu demir- yolu projelerinin hayata geçirilmesi, ülkemizin sosyal ve ekonomik gelişmesinde önemli araç- lardan biri olacaktır. a) Çevresel Etkiler: İnşaat çalışmalarında büyük miktarda haf- riyat oluşması. Arazi kullanımının değişmesi (tarım, mera ve orman arazilerinde azalma) Doğal drenaj yapılarının değişmesi. Doğal peyzajın bozulması ve/veya kültürel varlıkların zarar görmesi. Vahşi hayvanların yaşam ortamlarının bo- zulması ve yoğun faaliyetlerden dolayı ra- hatsız olmaları. Yerel halkın inşaat faaliyetleri nedeniyle olumsuz etkilenmesi. Gürültünün artması, yol kenarlarına çöp atılması ve yoldan karşıya geçmek isteyen hayvanların ve insanların yaralanması ve ölmesi.
ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 54 Tehlikeli maddelerin taşınması sırasında oluşabilecek kazalardan dolayı sağlık ris- kinin ve çevresel tahribatın meydana gel- mesi. Vahşi yaşam alanlarına ve diğer doğal alanlara daha çok insanın ulaşabilmesi. b) Süreçte Alınan Önlemler: Oluşan hafriyatın peyzaj çalışmalarında kullanımımın sağlanması. İnşaat ve işletmede oluşan her türlü atığın geri dönüşebilir olanlarının geri dönüşü- münün, olmayanların ilgili mevzuatlar çer- çevesinde bertarafının sağlanması. Hızlı Tren projelerinde güzergah boyunca can güvenliğinin sağlanması için gerekli tedbirleri alınması. Mimari tasarımlar ve peyzaj uygulamaları. İnşaat çalışmalarında zaman kısıtlamaları uygulanması (gece inşaat çalışması yapıl- maması gibi) . Kazaların önlenmesi açısından hız sınırla- ması uygulamalarının geliştirilmesi. Makine kullanımının ve çalışma saatlerinin kontrol edilmesi. Hattın düzenli bakımının sağlanması. Proje güzergahı üzerinde koruma altında bulunan flora veya fauna elemanlarının bulunması durumunda alternatif güzergah belirlenmesi. Doğal peyzaja uygun mimari ve peyzaj ça- lışmalarının yapılmasının sağlanması. 2.2.1.2. Havaalanları Yolcuların havayolu taşımacılığına olan talebi artıkça küresel hava taşımacılığı sektörü de ge- lişimini sürdürmektedir. Bugün, havayolu taşı- macılığı küresel ekonomiye, bölgelerin sosyal ve kültürel açıdan gelişimine katkıda bulunmasına rağmen havaalanları bu gelişimi gölgeleyebile- cek bazı baskılar ile karşı karşıya kalmaktadır. Gi- derek artan çevresel kısıtlar havaalanlarının geli- şiminde olumsuz etkilere neden olabilmektedir. Çeşitli çevresel etkenler olmasına karşın, uçak gürültüsü havacılığın ve havaalanı yapısının geli- şiminde en büyük sorun olarak gösterilmektedir. Bu nedenle, artan hava taşımacılığı ihtiyacının karşılanması ile gelişen sağlık ve refah talebi ara- sında bir denge kurulması gerekmektedir.
1993-2013 20. YILI 55 Günümüzde, havacılığın toplum desteği ol- madan sürdürülemeyeceği, geleceğin sürekli kalkınma ve çevresel hedeflerin yer aldığı çevre kalkınma sistemlerinin gelişimi ile desteklenece- ği görüşü hâkim olmaktadır. Havaalanlarında, içinde bulundukları çevreye karşı sosyal sorumluluk anlayışı içinde çevreyi koruma ve faaliyetleri sonucu bozulan çevresel dengenin yeniden sağlanabilmesi için gerekli çalışmaların sürdürülmesinde Çevresel Etki De- ğerlendirmesi çalışmaları önemli rol almaktadır. a) Çevresel Etkiler: İnşaat ve İşletme aşamasında ortaya çıkan gürültü, İnşaat aşamasında meydana gelen hafri- yat, İnşaat ve işletme, özellikle uçakların iniş kalkışları ile yer hizmetlerinde kullanılan araçlardan kaynaklanan emisyona bağlı hava kirliliği, İnşaat ve işletme faaliyetlerinden kaynak- lanan yeraltı ve yüzeysel su kaynaklarının kirlenmesi, İnşaat ve işletme faaliyetlerinden kaynak- lanan atıklar, Arazi kullanımından kaynaklı tarım, orman ve mera arazilerinde meydana gelen kayıplar, Faaliyet alanının yerine göre kuş göç yolla- rı üzerine olumsuz etkiler, Kamulaştırma faaliyetlerinden kaynakla- nan sosyal sorunlar, Doğal faunanın havaalanı faaliyetlerinden dolayı doğal yaşam alanlarını kaybetmesi, b) Süreçte Alınan Önlemler: Oluşan hafriyatın peyzaj çalışmalarında kullanımımın sağlanması. İnşaat ve işletmede oluşan her türlü atığın geri dönüşebilir olanlarının geri dönüşü- münün, olmayanların ilgili mevzuatlar çer- çevesinde bertarafının sağlanması. Yerleşim alanlarının uzağında gürültüden az etkilenecek alanların seçiminin sağlanması, Mimari tasarımlar ve peyzaj uygulamaları. Atık su ve yağmur sularının toplanması ve uygun şekilde arıtılmasının sağlanması. Araç emisyonlarının kontrolünün düzenli yapılmasının sağlanması. Kuş göç yollarının izlenmesi ve kuşların göç zamanlarında Havaalanının kullanıl- mamasının sağlanması, Türkiye Kuş Göç Yolları Haritası
ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 56 Makine kullanımının ve çalışma saatlerinin kontrol edilmesi. Proje sahasında koruma altında bulunan flora veya fauna elemanlarının bulunması durumunda alternatif güzergah belirlen- mesi. Doğal peyzaja uygun mimari ve peyzaj ça- lışmalarının yapılmasının sağlanması. 2.2.1.3. Karayolları Ülkemizin önemli altyapı faaliyetlerinden bir- çoğu ulaştırma sektörü kapsamında olup, bu sektör de gelişimini karayolu ağırlıklı olarak sür- dürmektedir. Karayolunun yük ve yolcu taşımacı- lığında tercih edilmesinden dolayı ihmali de söz konusu olmamıştır. İnsan – çevre ilişkilerinde de en önemli mühendislik yapılarından olan kara- yolunun gelişmesiyle birlikte araç trafiğinde ya- şanan yoğunluklar ve bunların doğuracağı çevre etkileri de ihmal edilmemelidir. Bir karayolu projesinin uygulanması ve trafik işletiminin başarısı büyük ölçüde, çevresel etkile- rin ortaya koyulup, bunlar ile ilgili gerekli önlem- lerin planlanması ve alınması ile olanaklıdır. Bu bağlamda, karayolu yapımı ve karayolu trafiğinin canlılar ve sosyal çevre üzerindeki olumsuz etki- lerini belirterek, bunlar ile ilgili önlemlerin ortaya koyulması yapılan Çevresel Etki Değerlendirme- si çalışmalarının temelini oluşturmaktadır. a) Çevresel Etkiler: İnşaat çalışmalarında büyük miktarda haf- riyat oluşması. Arazi kullanımının değişmesi ( Tarım, Mera ve Orman arazilerinde azalma) Doğal drenaj yapılarının değişmesi. Toprak kayması ve erozyon nedeniyle yü- zey sularına ulaşan sediman miktarının art- ması. Doğal peyzajın bozulması ve/veya kültürel varlıkların zarar görmesi. Vahşi hayvanların yaşam ortamlarının bo- zulması ve yoğun faaliyetlerden dolayı ra- hatsız olmaları. Yerel halkın inşaat faaliyetleri nedeniyle olumsuz etkilenmesi. Hava kirliliğinin ve gürültünün artması, yol kenarlarına çöp atılması ve yoldan karşıya geçmek isteyen hayvanların ve insanların yaralanması ve ölmesi. Tehlikeli maddelerin taşınması sırasında oluşabilecek kazalardan dolayı sağlık ris-
1993-2013 20. YILI 57 kinin ve çevresel tahribatın meydana gel- mesi. Yol yüzeyindeki sızıntılardan ya da biriken kirleticilerinden kaynaklanan su kirliliği. Yeni tali yolların inşası. Vahşi yaşam alanlarına ve diğer doğal alanlara daha çok insanın ulaşabilmesi. b) Süreçte Alınan Önlemler: Karayolu inşaat ve işletilmesinden dolayı kay- naklanan gürültü, hava emisyonları vb. hususlar- da ilgili mevzuatta belirtilen standart değerlerin aşılması durumunda, aşağıda belirtilen, ancak bu listeyle sınırlı olmayan, çeşitli önlemler kulla- nılabilir. Çeşitli çevresel etkileri azaltıcı önlemler birbirleriyle ilgilidir ve mümkün olduğunca birlik- te değerlendirilmelidir. Bahse konu önlemlerden bazıları şunlardır: Oluşan hafriyatın peyzaj çalışmalarında kullanımımın sağlanması. Gürültü perdeleri ve ağaçlandırma yapılması. Mimari tasarımlar ve peyzaj uygulamaları. İnşaat çalışmalarında zaman kısıtlamaları uygulanması (gece inşaat çalışması yapıl- maması gibi) . Atık su ve yağmur sularının toplanması ve uygun şekilde arıtılmasının sağlanması. Araç emisyonlarının kontrolünün düzenli yapılmasının sağlanması. Kazaların önlenmesi açısından hız sınırla- ması uygulamalarının geliştirilmesi. İnşaat malzemesi olarak alternatif yol ya- pım malzemelerinin kullanılması. Makine kullanımının ve çalışma saatlerinin kontrol edilmesi. Yolların düzenli bakımının sağlanması. Proje güzergahı üzerinde koruma altında bulunan flora veya fauna elemanlarının bulunması durumunda alternatif güzergah belirlenmesi. Doğal peyzaja uygun mimari ve peyzaj ça- lışmalarının yapılmasının sağlanması. 2.2.2. Kıyı Yapıları 2.2.2.1. Limanlar, İskeleler, Rıhtımlar, Ter- saneler, Balıkçı Barınakları: Dış ticaretin en önemli alt yapısını oluşturan limanlar sağladığı sosyal ve ekonomik katkılar ile ülkelerin vazgeçilmez yatırımları içerisinde yer al- maktadır. Gemilerin yükleme, boşaltma yapıp hiz- met aldıkları limanlar aynı zamanda kara, demir ve deniz yolu ulaşım ağlarının düğüm noktalarını oluşturmaktadır. Limanlar birçok sektörün ham- madde ihtiyacını karşılamak, ürettiği malı dünya pazarına ulaştırmak görevini üstlenmektedir.
ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 58 Konteyner Taşımacılığı: Limanlarımızda işlem gören toplam konteyner miktarında (TEU ba- zında), 2003 yılına göre 2011 yılında %162 artış gerçekleşmiş olup, 2012 yılı sonu itibariyle %189 artış beklenmektedir. Denizyolu Dış Ticaret Taşımaları: Denizyolu dış ticaret taşımalarında 2003 yılına göre 2011 yılında ithalatta %68, ihracatta %78 artış gerçek- leşmiş olup, 2012 yılı sonu itibariyle toplam dış ticaret taşımalarında %90 artış beklenmektedir. Limanlarımızda Elleçlenen Yük: Limanlarımız- da elleçlenen yük miktarında 2003 yılına göre 2011 yılında %91 artış gerçekleşmiş olup, 2012 yılı sonu itibariyle %105 artış beklenmektedir Limanlarımıza Gelen Kruvaziyer Gemi ve Yol- cu Sayısı: Liman, fener ve tahlisiye ücretlerin- de yapılan indirimler neticesinde limanlarımıza büyük tonajlı gemilerin gelmesine bağlı olarak limanlarımızı ziyaret eden kruvaziyer yolcu sa- yısında 2003 yılına göre 2011 yılında %277, li- manlarımıza uğrayan kruvaziyer gemi sayısında ise %83 artış gerçekleşmiş olup 2012 yılı sonun- da kruvaziyer yolcu sayısında %271, kruvaziyer gemi sayısında %85 artış beklenmektedir. Liman, iskele ve rıhtım projeleri inşa kapasi- telerine göre ÇED Yönetmeliği kapsamında de- ğerlendirilmektedir. 1.350 DWT ve üzeri deniz araçlarının yanaşabileceği ticari amaçlı liman, is- kele ve rıhtım projeleri ÇED Yönetmeliği’nin ÇED Uygulanacak Projeler Listesi (EK-1) kapsamında, daha düşük kapasite ile inşa edilmesi planlanan iskele, rıhtım ve liman projeleri ise ÇED Yönetme- liği’nin Seçme, Eleme Kriterleri Uygulanacak Pro- jeler Listesi (EK-2) kapsamında yer almaktadır. Tersaneler gemi inşa, bakım ve onarımının yapılması için gerekli teknik ve lojistik imkanla- ra sahip tesisler olup bünyesinde kızak, kuru ve yüzer havuz, vinç vb. altyapı imkanları ile birlikte bakım-onarım için gelen gemilerin yanaşmasına imkan sağlayacak iskele ve rıhtım gibi kıyı yapı- ları da barındırabilmektedir. Yük ve yolcu gemile- rinin yapım, bakım veya onarımı amaçlı tersane- ler ile 24 m ve üzerinde yat imalatı yapan tesisler ÇED Yönetmeliği’nin EK-1 Listesi kapsamında yer almaktadır. Balıkçı barınakları her türlü balıkçı gemisine hizmet vermek maksadı ile mendireklerle ko- runmuş, yeterli havuz ve geri saha ile barınacak gemilerin manevra yapabilecekleri su alanı ve derinliğe sahip, yükleme, boşaltma, bağlama rıhtımları, çekek yeri bulunan, büyüklüğüne ve sağladığı imkanlara göre balıkçı limanı, barınma yeri veya çekek yeri olarak adlandırılan kıyı ya- pılarıdır. Balıkçı barınakları ÇED Yönetmeliği’nin Seçme, Eleme Kriterleri Uygulanacak Proje- ler Listesi (EK-2) kapsamında yer almakta olup içerdiği kıyı yapılarına, büyüklüğüne ve kullanım fonksiyonlarına göre ÇED Yönetmeliği’nin ÇED Uygulanacak Projeler Listesi (EK-1) kapsamında da değerlendirilebilmektedir. a) Çevresel Etkiler: İnşaat ve işletme aşamasında oluşabilecek katı atıklar İnşaat ve işletme aşamasında oluşabilecek sıvı atıklar İnşaat ve özellikle işletme aşamasında taşı- nacak yük tiplerine veya tersanelerde ger- çekleştirilecek raspalama vb. faaliyetlere bağlı olarak oluşacak emisyon kaynakları, meteorolojik şartlara bağlı olarak emisyon kaynaklarının dağılımı Oluşacak emisyonlar ve dağılımı nedeniy- le liman veya tersane geri sahasında bulu- nan tarım alanları üzerindeki riskler Kullanılacak dolgu malzemesinin özellikle- ri ve deniz ortamı ile etkileşimi Dolgu malzemesinin proje alanına taşın- ması yöntemi, karayolu kullanılacak ise trafik yükündeki artış, taşıma güzergahı üzerinde bulunan hassas noktalar İnşaat ve işletme aşamasında yürütülecek faaliyetlerden kaynaklanacak gürültü
1993-2013 20. YILI 59 İnşaat ve işletme aşamasında alandaki flo- ra ve fauna üzerine olabilecek etkiler, Ak- deniz Foku gibi uluslararası anlaşmalarla koruma altına türlerin yaşama ve barınama alanlarına etkiler Su ürünleri istihsal sahalarında veya yakın- da gerçekleştirilecek liman veya tersane faaliyetlerinin su ürünleri istihsal sahaları- na ve balıkçılık faaliyetlerini olumsuz yön- de etkilemesi Proje alanı etrafında başka iskele, rıhtım, liman tesisi veya tersane bulunması du- rumunda seyir emniyeti ve gemi manev- ra güvenliği açısından ortaya çıkabilecek riskler, kaza riski Kıyı alanlarının liman veya tersane faali- yetlerine tahsis edilmesi nedeniyle plaj vb. kullanımların ortadan kaldırılması, insanla- rın kıyı alanları ile etkileşiminin kesilmesi Yapılacak iskele, rıhtım, liman veya tersane dolgusunun yörenin doğal kıyı yapısını de- ğiştirmesi, su sirkülasyonunu engellemesi Deniz ortamında meydana gelebilecek kir- lenme b) Süreçte Alınan Önlemler: İnşaat ve işletme aşamasındaki katı atıkların uygun yöntemlerle bertarafının sağlanması İnşaat ve işletme aşamasındaki sıvı atıkla- rın uygun yöntemlerle bertarafının sağlan- ması Liman veya tersaneye gelen gemilerden kaynaklanacak atıkların bertaraf yöntemi- nin belirlenmesi, atık kabul tesisi kurulması veya başka bir limanın atık kabul tesisinin müştereken kullanılması, Arka plan gürültü ölçümlerinin yapılması, inşaat ve işletme aşamasında oluşacak gürültünün hesaplanması, hesaplanan de- ğerlerin yönetmelik sınır değerleri ile kar- şılaştırılması, sınır değerleri aşıyor olması durumunda çalışma saatlerinin değiştiril- mesi, gürültü perdesi vb. tedbirlerin alın- ması İnşaat ve işletme aşamasında oluşacak emisyon kaynakları için uygun etki azaltıcı tedbirlerin alınması, iskeleye gelecek yük tiplerine bağlı olarak uygun yükleme – bo- şaltma yöntemlerinin belirlenmesi, gerekir- se kapalı taşıma sistemlerin kurulmasının sağlanması, Tersanelerde raspalama işleminden kay- naklanacak atıkların dağılımının önlenmesi için perdeleme sistemi ve benzeri tedbir- lerin alınması, gerekli görülmesi halinde raspalama işleminin tamamen kapalı me- kanlarda yapılması, Proje alanındaki mevcut kirlilik yükünün tespiti ile ileride yapılacak izleme çalışma- larına referans oluşturması amacıyla deniz suyu analiz çalışmalarının yapılması Seyir güvenliğinin tespiti için simülasyon çalışmaları yapılması, yakında bulunan diğer kıyı yapılarına etkilerin değerlendi- rilmesi, gerekli görülmesi halinde kıyı ya- pılarına yaklaşım için römorkör hizmetine başvurulması Denizde yaşanabilecek kaza, çarpışma, sızıntı gibi durumlar için Acil Müdahale Planı’nın hazırlanması, söz konusu durum- larda kirletici maddelerin denizde yayılma- sını önleyici bariyer, köpük vb. sistemlerin hazır bulundurulması 2.2.2.2. Dolgu Projeleri Denizden 10.000 m2 ve üzerinde alan kazanıl- ması projeleri ÇED Yönetmeliği’nin Seçme, Ele- me Kriterleri Uygulanacak Projeler Listesi (EK-2) kapsamında yer almaktadır. Rekreasyon vb. ge- nel amaçlarla yapılan 10.000 m2 ve üzerindeki dolgu projeleri ÇED Yönetmeliği’nin EK-2 Listesi kapsamında yer almakla birlikte liman, iskele ve rıhtım gibi kıyı yapıları için geri saha veya hizmet sahası elde etmek amacıyla yapılması planlanan deniz dolguları kıyı yapıları ile birlikte ÇED süre- ci içerisinde ele alınmaktadır. Dolgu projelerinin ÇED Yönetmeliği kapsamındaki yeri kullanım/ hizmet amacına göre belirlenmektedir.
ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 60 a) Çevresel Etkiler: Dolgu projelerinin çevresel etkileri rekreasyo- nel alan elde edilmesi, iskele veya rıhtım oluştu- rulması, liman geri sahası teşkil edilmesine bağlı olarak değişiklik göstermektedir. Dolgu için kullanılacak malzemesinin özel- likleri, kirlilik yükünün tespiti deniz ortamı ile etkileşimi Dolguda kullanılacak malzemenin temin yöntemi, proje alanına taşınması sırasında kullanılacak karayolları, güzergah üzerinde bulunan yerleşim yerleri ve hassas noktalar Dolguda kullanılacak malzemenin taşın- ması nedeniyle oluşacak trafik yükü İnşaat ve işletme aşamasında oluşabilecek katı atıklar İnşaat ve işletme aşamasında oluşabilecek sıvı atıklar İnşaat ve işletme aşamasında oluşabilecek emisyon kaynakları İnşaat ve işletme aşamasında oluşabilecek gürültü kaynakları Flora-fauna üzerine etkiler b) Süreçte Alınan Önlemler: Proje alanındaki mevcut kirlilik yükünün tespiti ile ileride yapılacak izleme çalışma- larına referans oluşturması amacıyla deniz suyu analiz çalışmalarının yapılması Proje sahasının batimetrik ve oşinografik özelliklerinin ortaya konulması, yapılacak dolgu çalışmasının uzun vadede kıyıda kumlanma vb. bozulmalara denen olup ol- mayacağının tespit edilmesi, gerekli görül- mesi halinde projenin oşinografik ve hid- rografik özellikleri dikkate alınarak projenin değiştirilmesi Katı atıkların yönetmeliklere uygun olarak bertarafının sağlanması Sıvı atıkların yönetmeliklere uygun olarak bertarafının sağlanması Oluşacak emisyonların tespit edilerek yö- netmelik sınır değerler ile karşılaştırılması, sınır değerleri aşıyor olması durumunda uygun tedbirlerin alınması Arka plan gürültü ölçümlerinin yapılması, inşaat ve işletme aşamasında oluşacak gürültünün hesaplanması, hesaplanan de- ğerlerin yönetmelik sınır değerleri ile kar- şılaştırılması, sınır değerleri aşıyor olması durumunda çalışma saatlerinin değiştiril- mesi, gürültü perdesi vb. tedbirlerin alın- ması Alandaki flora-fauna türlerinin belirlenme- si, hassas veya koruma altında olan türler olmadığının tespit edilmesi, gerekli ise tes- pit edilen türlere göre uygun tedbirlerin be- lirlenmesi veya projenin değiştirilmesi 2.2.2.3. Dip Taraması Projeleri 300.000 m3 ve üzeri malzeme çıkarılması planlanan dip taraması projeleri ÇED Yönetme- liği’nin Seçme, Eleme Kriterleri Uygulanacak Projeler Listesi (EK-2) kapsamında, 3.000.000 m3 ve üzeri malzeme çıkarılması planlanan dip taraması projeleri ise yönetmeliğin ÇED Uygu- lanacak Projeler Listesi (EK-1) kapsamında yer almaktadır. a) Çevresel Etkiler: Dip taraması projelerinin çevresel etkileri; tara- ma prosesinin yarattığı etkiler ile taranan malze- menin uzaklaştırılması ve bertarafı sırasında olu- şan etkilerdir. Bu çevresel etkileri belirlemek için; Tarama malzemesinin özellikleri ve miktarı Dip taramasında kullanılacak yöntem Dip taraması sonucu çıkarılacak malzeme- nin analizi Tarama malzemesinin belli bir sürede bo- şaltılacak miktarı, periyodu, koruma ve saklama yöntemleri Dip taramasından çıkacak malzemenin boşaltılacağı alternatif alanların (kara ve deniz ortamında) belirlenmesi
1993-2013 20. YILI 61 Tarama alanı ile tarama malzemesinin ak- tarım/kullanım alanları arasındaki mesafe Tarama malzemesi geri kazanım alanının koruma amaçlı özel alanlara mesafesi ve olası etkileşimi Dip taramasından çıkacak malzemenin yeniden kullanım seçenekleri (inşaat mal- zemesi olarak tuğla, seramik üretiminde, örtü malzemesi olarak kullanımı, tarama sonucu çıkacak malzeme kum ise kıyı beslemesinde, arazi ıslahında, habitat iyi- leştirilmesinde, tarama malzemesi alüvyon veya kilden oluşuyor ise zirai amaçlarla kullanımı, rekreasyon amaçlı vb.) Tarama malzemesinin denize boşaltılması durumunda: Boşaltma alanının yeri ve yakın sahada başka boşaltım alanlarının mevcudiyeti Boşaltma alanının rekreasyon alanları, yumurtlama, balık yetiştirme ve avlan- ma sahası vb. yararlanılabilir kaynakla- ra uzaklığı ve ilişkisi Boşaltım sahasında gemi trafiğinin du- rumu ve batık, arkeolojik kalıntılar, sual- tı kablo ve boru hatlarının mevcudiyeti Boşaltma alanındaki dağılma özellikleri Boşaltma alanındaki deniz suyunun özellikleri Boşaltma alanının dip özellikleri Boşaltım alanının bentik tür çeşitliliğinin tespiti ve boşaltımın biyolojik yapıya et- kisi Boşaltım alanı ve boşaltılacak malze- menin deniz boşaltımına uygunluğuna yönelik durum değerlendirme raporu Denizel flora ve fauna türlerinin belirlenmesi Proje sahasının hidrografik ve oşinografik özellikleri Proje sahasının batimetrik yapısı Proje sahası ve civarının akıntı, hız ve yön ölçüm sonuçlan ile grafiksel değerlendirmeler Deniz tabanının yatay ve düşey yön- deki devamlılığının tespitine yönelik jeolojik ve jeofiziksel çalışma sonuç ve değerlendirmeler Deniz tabanının yüzey sediment cinsi ve dağılımına ilişkin değerlendirmeler ile sahanın sediment dağılım haritası
ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 62 Bölgenin deniz suyunun oşinografik parametrelerine (tuzluluk-sıcaklık-yo- ğunluk vd.) ilişkin ölçüm sonuçları ve değerlendirmeleri içeren bilgiler Bölgede dalga ve akıntı koşulları neti- cesinde oluşabilecek olası kumlanma hareketinin incelenmesine ilişkin bilgiler Gürültü ve titreşimin değerlendirilmesi b) Süreçte Alınan Önlemler: Dip taraması çalışmaların deniz ortamına ve denizdeki ekosisteme olabilecek etkileri Tarama malzemesinin deniz ortamına bo- şaltılması durumunda; boşaltımın rekreas- yon alanları, insan sağlığı, deniz canlıları, balık ve kabuklu deniz hayvanları üretimi, balık göç yolları, balık çiftlikleri ve diğer kullanımlar üzerindeki olası etkileri Tarama malzemesi geri kazanım alanı/ alanlarında yapılacak her türlü müdahale öncesinde yapılacak hidrolojik ve hidro- jeolojik etüt çalışmalarının sistem bütünü üzerindeki etkileri Dip taraması yapılacak alanın etrafından bulunan ve faaliyetine devam etmekte olan diğer yatırımlara ve diğer kıyı kullanımları- na olabilecek etkileri Su sirkülasyonunda ve kıyı formasyonun- da beklenen değişimler Dip taraması faaliyetinin su ürünleri ve ba- lıkçılık faaliyetlerine olabilecek etkileri Dip taraması faaliyetinin mevcut deniz tra- fiğine olabilecek etkileri Dip taraması ve boşaltım faaliyetlerinin de- niz çevresine ve su kalitesine etkileri ve alınacak tedbirler belirlenir. 2.2.2.4. Dalgakıran, Mendirek ve Mahmuz Projeleri Kıyı alanlarında; dalga hareketleri, med cezir- ler veya insan faaliyetlerinden kaynaklanan se- beplerden dolayı kıyı erozyonu yaşanabilmekte ve kıyının doğal yapısından değişimler meydana gelebilmektedir. Erozyonla mücadele etmek için kıyılarda yapılan dalgakıran, mahmuz, mendirek, set vb. yapılar ÇED Yönetmeliği’nin Seçme, Ele- me Kriterleri Uygulanacak Projeler Listesi (EK-2) kapsamında yer almaktadır. a) Çevresel Etkiler: Dalgakıran yapımında kullanılacak malze- menin özellikleri, kirlilik yükünün tespiti de- niz ortamı ile etkileşimi Malzemenin temin yöntemi, proje alanına taşınması sırasında kullanılacak karayol- ları, güzergah üzerinde bulunan yerleşim yerleri ve hassas noktalar Malzemenin taşınması nedeniyle oluşacak trafik yükü İnşaat aşamasında oluşabilecek katı atıklar İnşaat aşamasında oluşabilecek katı atıklar İnşaat oluşabilecek emisyon kaynakları İnşaat aşamasında oluşabilecek gürültü kaynakları Flora-fauna üzerine etkiler Deniz ortamına olabilecek etkiler b) Süreçte Alınan Önlemler: Projenin tamamlanması sonucunda su sir- külasyonu doğal akışının nasıl etkileneceği ve akıntı sirkülasyonu – su kirliliği ilişkisinin irdelenmesi
1993-2013 20. YILI 63 Katı atıkların yönetmeliklere uygun olarak bertarafının sağlanması Sıvı atıkların yönetmeliklere uygun olarak bertarafının sağlanması Oluşacak emisyonların tespit edilerek yö- netmelik sınır değerler ile karşılaştırılması, sınır değerleri aşıyor olması durumunda uygun tedbirlerin alınması Arka plan gürültü ölçümlerinin yapılması, inşaat ve işletme aşamasında oluşacak gürültünün hesaplanması, hesaplanan de- ğerlerin yönetmelik sınır değerleri ile karşı- laştırılması, sınır değerleri aşıyor olması du- rumunda çalışma saatlerinin değiştirilmesi, gürültü perdesi vb. tedbirlerin alınması Alandaki flora-fauna türlerinin belirlenme- si, hassas veya koruma altında olan türler olmadığının tespit edilmesi, gerekli ise tes- pit edilen türlere göre uygun tedbirlerin be- lirlenmesi veya projenin değiştirilmesi 2.2.3. Genel Değerlendirme Sürdürülebilir kalkınma politikaları doğrultu- sunda doğal çevrenin korunumu ve geliştirilme- si için 1983 yılında Çevre Kanunu çıkarılmıştır. 2872 sayılı Çevre Kanunu’nda çevre, canlıların yaşamları boyunca ilişkilerini sürdürdükleri ve karşılıklı olarak etkileşim içinde bulundukları bi- yolojik, fiziksel, sosyal, ekonomik ve kültürel or- tamı olarak tanımlanmaktadır. Çevresel Etki Değerlendirmesi, çevreye et- kileri olabilecek projelerin tüm yaşam döngüsü boyunca oluşturacakları etkilerin ve buna karşılık alınabilecek önlemlerin değerlendirilmesi ve iz- lenmesi sürecidir. ÇED sürecinin temel nedenle- rinden birisi, çevreyi korumanın, kirlenmesini ön- lemenin bir maliyet gerekmesi, bununla birlikte zamanında alınmayan önlemlerin ileride yarata- cağı sorunların giderilmesinin bu çevre koruma maliyetlerine göre çok daha pahalıya mal olaca- ğıdır. Bu nedenle kurulması planlanmakta olan faaliyetlere yönelik olarak ÇED sürecinin uygu- lanması oldukça yararlı olmaktadır. Ulaşım ve kıyı yatırım projeleri bazında 1993 yılından günümüze kadar Çevresel Etki De- ğerlendirmesi uygulamalarında, karşılaşılan sorunların çözümüne yönelik olarak, ÇED yö- netmeliğinde çeşitli güncellemeler yapılmış ve uygulamalar esnasında karşılaşılan sorunlar çö- zümlenmeye çalışılmıştır. Bu kapsamda 7 Şubat 1993 tarihinde, 21489 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe giren bu ilk ÇED Yö- netmeliğinde, 1997, 2002, 2003, 2008 ve 2013 yıllarında revizyonlar yapılmıştır. İlk ÇED Yönet- meliğinden itibaren, Çevresel Etki Değerlendir- mesi ve Seçme-Eleme kriteri uygulanan ulaşım ve kıyı projelerinin kapsamı genişletilerek, proje- lerin daha detaylı olarak incelenmesi ve süreçten daha etkin verim alınması amaçlanmıştır. Bu kapsamda, 1993 yılında tüm havaalanları Ek-1 Liste- sinde yer alırken, 2013 yılında pist uzun- luğu 2.100 m üzeri olan havaalanları Ek-1 Listesine, diğer havaalanları Ek-2 Listesine dahil edilmiştir. 1.350 tonun üze- rindeki gemilerin girişi- ne izin veren Limanlar 1993 yılında Ek-1 Liste- sinde iken, 2013 yılında,
ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 64 1.350 DWT ve üzeri ağırlıktaki deniz araç- larının yanaşabileceği ticari amaçlı liman, iskele ve rıhtımlar Ek-1 Listesinde yer al- mıştır. 1993 yılında Dolgu ve dip taraması proje- leri Ek-1 Listesinde yer almakta iken, 2013 Yönetmeliğinde 10.000 m2 ve üzeri dolgu projeleri ile 3.000.000 m3 ve üzeri dip tara- ması projeleri Ek-1 Listesinde, 300.000 m³ ve üzeri dip taraması projeleri Ek-2 Liste- sinde yer almıştır. 1993 yılında yat limanları ve Gemi İnşa, Bakım ve onarım tersaneleri Ek-2 listesin- de iken, 2013 yılında Ek-1 listesine dahil edilmiş. Ayrıca, 1993 yönetmeliğinde yer almayan 24 m ve üzerinde yat imalatı yapan tesis- ler ile 1.350 DWT ve üzeri ağırlıktaki deniz araçlarının geçişine izin veren kıta içi su- yollarının yapımı projeleri 2013 yönetmeliği ile Ek-1 Listesi kapsamına alınmıştır. 1993-2013 yılları arasında ulaşım kıyı yatırım- ları projelerinde 256 adet ÇED Olumlu Kararı ve 745 adet ÇED Gerekli Değildir kararı verilmiştir. Bu kararlara ilişkin veriler aşağıdaki çizelgede verilmektedir. Çizelge 2 1993-2013 yılları arasında ulaşım kıyı yatırımları projeleri ile ilgili Çevresel Etki Değerlen- dirmesi gereğince verilen kararlar. ULAŞIM-KIYI ÇED ÇGD TOPLAM 1993-1998 26 98 124 1999 7 13 20 2000 6 18 24 2001 4 21 25 2002 6 21 27 2003 12 37 49 2004 12 49 61 2005 15 57 72 2006 16 72 88 2007 29 75 104 2008 25 74 99 2009 17 29 46 2010 25 45 70 2011 24 87 111 2012 21 38 59 2013 11 11 22 TOPLAM 256 745 1.001
1993-2013 20. YILI 65 Şekil 3 Yıllara göre ulaşım ve kıyı yatırımları, EK-1, EK-2 Şekil 4 Ulaşım ve kıyı yatırımları, EK-1, EK-2 oranı 1993ÇED2013 Şekil 3 Yıllara göre ulaşım ve kıyı yatırımları, EK-1, EK-2 Şekil 4 Ulaşım ve kıyı yatırımları, EK-1, EK-2 oranı 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 26 7 6 4 6 12 12 15 16 29 25 17 25 24 21 11 98 13 18 21 21 37 49 57 72 75 74 29 45 87 38 11 ÇED-OK ÇED-GD ÇEK-OK 26% ÇED-GD 74% 1993ÇED2013 Şekil 3 Yıllara göre ulaşım ve kıyı yatırımları, EK-1, EK-2 Şekil 4 Ulaşım ve kıyı yatırımları, EK-1, EK-2 oranı 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 26 7 6 4 6 12 12 15 16 29 25 17 25 24 21 11 98 13 18 21 21 37 49 57 72 75 74 29 45 87 38 11 ÇED-OK ÇED-GD ÇEK-OK 26% ÇED-GD 74%
ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 66
1993-2013 20. YILI 67 2.3. TURİZM VE KONUT YATIRIMLARI 2.3.1.Turizm Konaklama Tesisleri Turizm yatırımı kapsamında bulunan veya turizm işletmesi faaliyetinin yapıldığı tesisler bü- tününe Turizm Konaklama Tesisleri denilmekte- dir. Oteller, moteller, tatil köyleri, termal tesisler, pansiyonlar, apartlar vb. bu tanım kapsamında değerlendirilmektedir. a) Çevresel Etkiler: Turizm Tesislerindeki çevresel etkiler; inşaat aşaması ve işletme aşamasındaki çevresel etki- ler olarak değerlendirilmektedir. İnşaat Aşamasında: Hafriyat Atıkları: Projenin inşaat aşamasın- da arazi düzenlemesi ve kazı çalışmaları yapılmakta ve hafriyat oluşmaktadır. Haf- riyat malzemesi bazen arazi içinde peyzaj çalışmalarında değerlendirilmekte bazen de ilgili belediyenin hafriyat depolama ye- rine gönderilmektedir. Katı Atıklar: İnşaat aşamasında çalışacak personelden kaynaklı evsel nitelikli katı atık oluşmakta ayrıca inşaatta kullanılan malzemelerden kaynaklı ambalaj atıkları oluşmaktadır. Evsel Nitelikli Atıksu Oluşumu: İnşaat aşa- masında yine çalışacak personelden kay- naklı evsel nitelikli atıksu oluşmakta oluşan atıksu sızdırmaz fosseptikte depolanarak ilgili belediyenin vidanjörleri ile çekilerek taşınmaktadır. Gürültü: İnşaat aşamasında oluşan gürültü iş makinelerinden kaynaklanmaktadır. Hava Kirliliği: İnşaat aşamasında iş maki- nelerinden kaynaklı emisyon ve toz oluşu- mu olmaktadır. Atık yağlar: İnşaat aşamasında iş maki- nelerinin ve nakliye araçlarının bakım, onarım, yağ değişimleri esnasında atıklar oluşacaktır. Bu işlemler sahada tabanı sız- dırmaz betonarme ve üzeri kapalı alanlar- da yapılmalıdır. Tehlikeli Atıklar: Projenin inşaat aşama- sında boya, yalıtım vb. işlemler sonucu, ortaya çıkacak malzeme kapları (boya, çözücü, vernik, solvent vb. kutular) bu tür atıkları oluşturmaktadır. İşletme Aşamasında: Evsel Nitelikli Atıksu Oluşumu: İşletme aşamasında konaklayacak personelden kaynaklı atıksu oluşumu olmaktadır. Ayrıca tesiste yer alan havuzlarında temizlenme- sinden atıksu oluşumu olmaktadır.
ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 68 Katı Atıklar: İşletme aşamasında tesis içe- risinde odalardan, restoran vb. kullanım- larda katı atık oluşmakta, ambalaj atıkları özellikle turizm tesislerinde çok fazla oluş- maktadır. Bitkisel Atık Yağlar: Mutfak, restoran ünite- lerinden bitkisel atık yağ oluşmaktadır. Tıbbi Atıklar: Turistik tesislerde yer alan re- vir ünitesinden tıbbı atık oluşmaktadır. Hava Kirliliği: Turistik tesislerin işletme aşamasında ısınmadan kaynaklı emisyon, otoparklarda yer alan araçlardan kaynaklı emisyon hava kirliliğine neden olmaktadır. Tehlikeli Atıklar: İşletme aşamasında oluş- ması muhtemel tehlikeli atıklar kullanılan pil ve akü atıklarıdır. Bu çevresel etkiler dışında incelenen proje öze- linde bazı hassas durumlar olabilmektedir. Proje- nin yeraltı ve yüzeysel su kaynaklarına olabilecek etkileri, proje sahası ve etki alanında çığ, deprem- sellik, kaya düşmesi, sel ihtimali, proje alanı yakın çevresinde bulunabilecek orman, tarım alanı, has- sas ve korunan alanlara etkileri ve sosyo-ekono- mik etkiler ayrıntılı olarak incelenmelidir. Turizm tesisleri içinde termal kullanım ve golf sahası içeren projelerin yukarıdaki hususlara ek
1993-2013 20. YILI 69 olarak incelenmesi gereken diğer bazı etkileri vardır. Termal turizm tesislerinde termal kayna- ğın kullanım miktarı ve bu suyun bertaraf yönte- mi ayrıntılı incelenmelidir. Yine golf turizmi proje- lerinde çim alanların sulanabilmesi için çok fazla su kullanımı olacağından, bu suyun sağlanacağı kaynak iyi değerlendirilmelidir. Ayrıca çim alan- ların aynı standartta kalması için yabancı otlara karşı herbisit kullanılmaktadır. Dönem dönem gübreleme yapılmakta ve bu durum su kaynak- larını kirletmekte, bu etkilerin en aza indirilmesi gerekmektedir. b) Süreçte Alınan Önlemler: Turizm tesislerinde çevresel etkileri azaltma- da ilk basamak uygun yer seçimidir. Üst ölçekli ve alt ölçekli planlarda turizm tesis alanı olarak belirlenen, duyarlı yörelere ve okul hastane vb. hassas alanlara yeterli mesafede yer seçimi ya- pılan tesislerin daha az çevresel etkiye sebep olacağı olasıdır. Bununla birlikte önceki bölümle belirtilen çev- resel etkilerin en aza indirgenmesi için alınma- sı gereken önlemlere ilgili olarak; tesisin inşaat aşamasında oluşacak atıksular için sızdırmasız fosseptik yapılması ve burada toplanan atıksu- ların vidanjörlerle çekilerek ilgili belediyeye ve- rilmesi, işletme aşamasında ise kanalizasyona bağlantı yapma imkânı varsa kanalizasyona bağlanması yoksa atıksu arıtma tesisi projelen- dirilmesi uygun olacaktır. Katı atıklar içerisinde evsel nitelikli olanlar ilgi- li belediyenin atık alanına gönderilerek, ayrıştırıl- maya uygun ambalaj atıkları ise ayrı toplanarak, tehlikeli atıklar lisanslı bir tehlikeli atık taşıma fir- ması ile tehlikeli atık bertaraf tesisine gönderile- rek bertaraf edilmelidir. Turizm tesislerinin peyzaj alanlarında özellikle bünyesinde golf sahası bulunanlarda, kullanılan gübrelerin su kaynaklarını kirletmemesi için or- ganik içerikli gübreler tercih edilmeli, özellikle su kaynaklarına yakın tesislerde pestisit kullanılma- ması, yabancı otlarla insan gücü ile mücadele edilmesi etkileri en aza indirgeyecektir. 2.3.2. Toplu Konut Projeleri1 Toplu konut belli bir arazi parçası üzerinde çevresiyle, fiziksel ve toplumsal altyapısı ile bir- likte planlanarak gerçekleştirilen konutlardan oluşan yerleşim bütünleridir. Teknolojinin gelişmesi ile birlikte insanoğlu- nun tüketim hızı artmıştır. Bunun yanında büyük kentlere göçlerin artması, değişen yaşam stan- dartları, modern ve planlı kentleşmeye geçiş gibi faktörlerle birlikte konut sektöründe de hızlı gelişmeler yaşanmış ve toplu konut projelerinde artışlar olmuştur. Çevre kirliliğinin önlenmesi, doğal varlıklar, biyo-çeşitlilik, su, toprak, hava, ormanlar, tarım alanları vb. korunması için toplu konut projelerin- de de “Çevresel Etki Değerlendirilmesi” önemli bir araç olmaktadır. Toplu konut projelerinden kaynaklanan çev- resel etkiler, inşaat ve inşaat sonrası aşamaları olarak sınıflandırılabilir. Etkilerin büyüklüğü ve derecesi, projelenin yapılacağı yerdeki çevrenin
ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 70 hassaslığına, projenin boyutuna ve tipine bağlı- dır. Toplu konut projelerinde yer seçimi ve plan- lama faktörleri büyük önem taşımaktadır. Toplu konut projelerinde yer seçiminde üze- rinde durulması gereken bazı ana unsular şun- lardır: Depremsellik durumu Topografya (eğim durumu) Jeolojik yapı ve zemin durumu, İklim durumu ve yönlenme, Mevcut ekolojik yapı (orman varlığı veya vahşi hayat gibi) Mevcut arazi kullanımı (özellikle gelişme alanlarındaki tarım topraklarının durumu önem kazanmaktadır) Mevcut altyapı sistemleri Deprem durumu: Yüksek deprem riski olan alanlarda yerleşim- ler için özel tedbirler alınması gerekmektedir. Bina yapım teknolojisinin ve malzemesinin doğ- ru seçilmesi, rezonans olayına göre kat sayısının belirlenmesi, özellikle yerleşimler içinde geniş açık alanların bırakılması bu yönde alınacak ted- birler arasındadır. Topografik Yapı: Yerleşmeler açısından eğim arttıkça tasarım zorlukları oluşmakta ve maliyetler artmaktadır. Belli bir eğim oranından sonra (%15 gibi) altyapı ve yol yapılması, fazladan maliyetleri de berabe- rinde getirmektedir. Topografik yapı; yapı düzen- lerinin ve bina tiplerinin seçiminde de önemli bir rol oynamaktadır. Diğer taraftan tamamen düz alanlarda ( %2 den az) yerleşmek drenaj prob- lemleri oluşturmakta ve bu durum da ek bir mali- yeti beraberinde getirmektedir. Jeolojik Yapı ve Zemin Durumu: Yeni yerleşimler için zeminin sert kayalık ol- ması özel maliyetleri beraberinde getirmekle be- raber sağlamlık açısından istenen bir durumdur. Zeminin gevşek veya bataklık olması durumun- da ise yerleşme için özel maliyetler gerekebilir (örnek olarak kazık çekme teknolojisi gibi) . İklim Durumu ve Yönlenme: Gelişme bölgelerinde bazı alanlar; şiddetli ik- lim etkilerine maruz kalabileceğinden, yapı dü- zenlerinin ve bina tasarımlarının buna göre seçil- mesi gerekmektedir. Çok yağışlı iklimlerde, dere
1993-2013 20. YILI 71 yataklarına yakın kullanımlarda alınması gereken tedbirler buna bir örnektir. Mevcut Ekolojik Yapı: Kentlerin fiziksel olarak gelişmesi yakın çevre- lerindeki doğal, ekolojik alanların yapılı çevreye dönüşerek yok olması anlamına gelmektedir. Bu tür alanların korunamaması, daha sonra geri dö- nülemeyecek düzeyde sosyal bir maliyet ortaya çıkartmaktadır. Bu tür maliyetler, doğrudan pa- rasal değer olarak ekonomik analize katılamasa bile toplumun geleceği açısından büyük önem taşımaktadır. a) Çevresel Etkiler İnşaat Aşamasındaki Olası Çevresel Etkiler: Diğer tüm faaliyetlerde olduğu gibi toplu ko- nut projelerinde de inşaat aşaması faaliyetin tamamlanması için yapılması gereken iş ve iş- lemlerden oluşmaktadır. Bu sebeple de gerekli önlemler alınmazsa çevre üzerine önemli etkiler oluşturabilirler. Hafriyat Hafriyat ve tesviye çalışmaları, toprağın yağmura, rüzgâra ve diğer etkilere ma- ruz kalmasına neden olur. Bunun için hafriyatın çevreye zarar vermeyecek şe- kilde öncelikle kaynakta azaltılması, top- lanması, geçici biriktirilmesi, taşınması, geri kazanılması, değerlendirilmesi ve bertaraf edilmesi gerekmektedir. Atıklar: Katı Atıklar Sıvı Atıklar Projelerin inşaat aşamasında çalışan per- sonel için içme ve kullanma amaçlı su kul- lanımına ihtiyaç olmaktadır. Bu suların geri dönüşü evsel nitelikli atık su olarak değer- lendirilmektedir. İnşaat Atıkları Ambalaj Atıkları Tehlikeli Atıklar Atık Pil ve Akümülatörler Tıbbi Atıklar Ömrünü Tamamlamış Lastikler Atık Yağlar Bitkisel Atık Yağlar Evsel Nitelikli Atıklar Gürültü ve Toz: Proje inşaatı aşamasında, kullanılacak olan inşaat araçları, makine ve ekip- manlardan kaynaklı gürültü oluşumu söz konusu olmaktadır. Toprak ve Bitki Örtüsü: İnşaat ekipmanları nedeniyle bitki ör- tüsü, toprağın sıkışarak geçirgenliğinin azalmasına ve toprak yapısının zarar görmesine neden olur. Doğal Alanlar ve Flora ve Fauna: İnşaat aşamasında olumsuz görsel et- kilerin oluşması, özellikle proje alanının yerleşimlere yakın olması durumunda, kaçınılmazdır. Bu etkiler hem insanları hem de yöredeki doğal yaşamı olum- suz etkileyebilir. Tarım ve Orman Alanları Trafik Yükü: İnşaat faaliyetleri nedeniyle mevcut yol- larda ve erişim noktalarında trafik yü- künde artış meydana gelebilmektedir.
ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 72 İşletme Aşamasındaki Olası Çevresel Etkiler: Trafik Yükü Katı Atıklar Sıvı Atıklar Ambalaj Atıkları Bitkisel Atık Yağlar Hava Kalitesi 2.3.3. Turizm ve Toplu Konut Projelerinde ÇED Raporları İncelenirken Göz Önünde Bu- lundurulan Kanun ve Yönetmelikler Kanunlar Çevre Kanunu İş Kanunu Yeraltı Suları Hakkında Kanun Milli Parklar Kanunu Kültürel ve Doğal Varlıkların Korunması Kanunu Sit Alanları Kanunu Karayolları Trafik Kanunu İmar Kanunu Orman Kanunu Toprak Koruma ve Arazi Kullanım Kanunu Kıyı Kanunu Su Ürünleri Kanunu Mera Kanunu Zeytinciliğin Islahı ve Yabanilerinin Aşı- lattırılması Hakkında Kanun Belediye Kanunu Büyükşehir Belediyesi Kanunu Yönetmelikler Çevresel Etki Değerlendirilmesi Yönet- meliği Çevre Kanununca Alınması Gereken İzin ve Lisanslar Hakkında Yönetmelik Çevre Düzeni Planlarına Dair Yönetmelik Atık Pil ve Akümülatörlerin Kontrolü Yö- netmeliği Ambalaj Atıklarının Kontrolü Yönetmeliği Atık Yağların Kontrolü Yönetmeliği Binaların Yangından Korunması Hak- kında Yönetmelik Bitkisel Atık Yağların Kontrolü Yönetme- liği Sanayi Kaynaklı Hava Kirliliğinin Kon- trolü Yönetmeliği Isınmadan Kaynaklı Hava Kirliliğinin Kontrolü Yönetmeliği Çevresel Gürültünün Değerlendirilmesi ve Yönetimi Yönetmeliği Gürültü Yönetmeliği Titreşim Yönetmeliği Çevre Denetimi Yönetmeliği Hafriyat Toprağı, İnşaat ve Yıkıntı Atıkla- rının Kontrolü Yönetmeliği Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği Sulak Alanların Korunması Yönetmeliği Katı Atıkların Kontrolü Yönetmeliği Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliği Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeliği Bazı Tehlikeli Maddelerin, Müstahzarla- rın Ve Eşyaların Üretimine, Piyasaya Ar- zına Ve Kullanımına İlişkin Kısıtlamalar Hakkında Yönetmelik Kimyasalların Envanteri ve Kontrolü Hakkında Yönetmelik Ömrünü Tamamlamış Lastiklerin Kon- trolü Yönetmeliği Egzoz Gazı Emisyonu Kontrolü Yönet- meliği Afet Bölgelerinde Yapılacak Yapılar Hakkında Yönetmelik Deprem Bölgelerinde Yapılacak Binalar Hakkında Yönetmelik ve Deprem Böl- gelerinde Yapılacak Binalar Hakkında Yönetmelikte Değişiklik Yapılmasına İlişkin Yönetmelik Toprak Kirliliğinin Kontrolü Yönetmeliği
1993-2013 20. YILI 73 2.3.4. Genel Değerlendirme Turizm ve Konut yatırımları hususunda geli- şen dünya ve ülke şartları dikkate alınarak Yö- netmelik revizyonu ihtiyacının ortaya çıkması sonucunda eksik kalan hususlarla ilgili düzen- lemeler yapılmıştır. Buna göre; mevcut yönet- melikte alan sınırlaması olmayan eğitim kam- püsleri, temalı parklar, kayak merkezleri, spor kompleksleri, golf tesisleri ve alışveriş merkezleri için belirleyici olması açısından m2 bazında alan sınırlaması getirilmiştir. Örnek: En az 50.000 m2 ve üzeri alanda yapılacak eğitim tesisleri, en az 50.000 m2 ve üzeri alanda halkın eğlenmek ama- cı ile para ödeyerek girdiği temalı parklar, olim- pik ölçülerde 3 farklı lisanslı spor dalı içeren spor kompleksleri, 50 hektara kadar olan golf tesisleri, 10.000 - 50.000 m2 ve üzeri kapalı inşaat alanına sahip alışveriş merkezleri gibi. Bu düzenlemeler 03.10.2013 tarih ve 28784 sayılı Resmi Gazete- de yayımlanan “Çevresel Etki Değerlendirmesi Yönetmeliği”nde bu şekli ile yer almıştır. Tıbbi atıkların kontrolünün oldukça önem arz etmesi nedeniyle Yönetmelik Ek-I listesine 500 yatak ve üzeri kapasiteli hastaneler ile Ek-II listesi- ne “50-500 yatak kapasiteli hastaneler ile hastane ve tıp merkezleri bünyesi dışında yer alan diyaliz merkezleri (15 cihaz ve üzeri) ” eklenmiştir. Şehirleşme ile çok sayıda alışveriş merkezi projesinin gündemde olması nedeniyle yine Yö- netmelik Ek-I listesine 50 000 m2 ve üzeri kapalı inşaat alanına sahip alışveriş merkezleri ile Ek-II listesine “10 000 – 50 000 m2 kapalı alana sahip alışveriş merkezleri’’ eklenmiştir. Bu tesis veya işletmelerin henüz proje aşa- masında çevresel etkilerinin değerlendirilmesi ile alınacak tedbirlerin önceden belirlenmesi ve işletme aşamasında karşılaşılması muhtemel alt yapı eksikliklerinin giderilmesi hedeflenmektedir. Çizelge 3 1993-2013 yılları arasında turizm ve ko- nut yatırımları projeleri ile ilgili Çevresel Etki Değer- lendirmesi gereğince verilen kararlar. TURİZM KONUT ÇED ÇGD TOPLAM 1993-1998 54 171 225 1999 7 26 33 2000 22 45 67 2001 18 69 87 2002 18 79 97 2003 1 139 140 2004 5 134 139 2005 12 200 212 2006 10 247 257 2007 19 403 422 2008 17 238 255 2009 2 197 199 2010 0 290 290 2011 6 257 263 2012 6 223 229 2013 2 79 81 199 2.797 2.996 1993ÇED2013 Çizelge 3 1993-2013 yılları arasında turizm ve konut yatırımları projeleri ile ilgili ÇEDY gereğince verilen kararlar. TURİZM KONUT ÇED ÇGD TOPLAM 1993-1998 54 171 225 1999 7 26 33 2000 22 45 67 2001 18 69 87 2002 18 79 97 2003 1 139 140 2004 5 134 139 2005 12 200 212 2006 10 247 257 2007 19 403 422 2008 17 238 255 2009 2 197 199 2010 0 290 290 2011 6 257 263 2012 6 223 229 2013 2 79 81 199 2.797 2.996 Şekil 6 Yıllara göre turizm ve konut yatırımları dağılımı EK-1, EK-2 0 50 100 150 200 250 300 350 400 450 54 7 22 18 18 1 5 12 10 19 17 2 0 6 6 2 171 26 45 69 79 139 134 200 247 403 238 197 290 257 223 79 ÇED-OK ÇED-GD 1993ÇED2013 Şekil 7 Turizm ve konut yatırımları EK-1, EK-2 oranı 1 Deprem Sempozyumu 2005 “Kentsel Yerleşimlerde Yeni Gelişen Konut Alanlarının Yer Seçiminde Eşik Analizinin Uygulanması ve Sonuçları (Asım Mustafa AYTEN, Okan Murat DEDE, Kadir Hakan YAZAR) ÇED-OK 7% ÇED-GD 93% Şekil 6 Yıllara göre turizm ve konut yatırımları dağılımı EK-1, EK-2 Şekil 7 Turizm konut yatırımları EK-1, EK-2 oranı
ÇED ETKİLERİ ve ÖNLEMLER
ENDÜSTRİYEL YATIRIMLAR
ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 76
1993-2013 20. YILI 77 3. ENDÜSTRİYEL YATIRIMLAR 3.1. PETROL VE MADENCİLİK 3.1.1. Maden arama faaliyetleri Maden arama faaliyetleri; 30/06/2011 tarih ve 27980 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe giren Çevresel Etki Değerlendirmesi Yönetmeliğinde Değişiklik Yapılmasına Dair Yö- netmelik gereğince maden, jeotermal kaynak, petrol ve doğalgaz arama faaliyetleri ÇED Yönet- meliği kapsamında değerlendirilmektedir. Faaliyet sahibi, arama projeleri için, çevresel etkilerin araştırılması amacıyla, bir dilekçe ekin- de bu Yönetmeliğin Ek-VI’sında yer alan formu Bakanlığa sunar. Bakanlık sunulan formu ince- leyip değerlendirerek faaliyetin gerçekleştirilip gerçekleştirilemeyeceği hususunda karar verir. Gerek görüldüğü takdirde, “Proje Tanıtım Dos- yasının Hazırlanmasında Esas Alınacak Seçme Eleme Kriterleri” başlıklı Ek-IV’te yer alan formata göre Proje Tanıtım Dosyası hazırlanması istenir. ÇED Yönetmeliği kapsamında Maden arama faaliyetleri çerçevesinde numune alma, jeofizik araştırma, sondaj, yarma, galeri gibi üretime yö- nelik olmayan faaliyetler değerlendirilmektedir. Maden aramalarında uygulanan jeofizik yön- temler, diğer jeofizik uygulama alanlarına göre daha çok çeşitlilik gösterir. Maden aramalarında en çok kullanılan yöntemler önem ve kullanım yoğunluğu bakımından sırasıyla elektrik-elek- tromanyetik yöntemler, manyetik yöntem, gra- vimetrik yöntem, radyometrik yöntem ve kuyu ölçmeleridir. Sismik yöntemler genellikle çökel katmanlar arasında olup katmalara paralel ya- taklanmış madenlerin; örneğin kömür, aranma- sında uygulanmaktadır. Jeofizik Yöntemiyle Arama Örnekleri Galeri Yöntemiyle Arama ÖrneğiYarma Yöntemiyle Arama Örnekleri
ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 78 Arama faaliyetlerinde yarma yöntemi, sondaj yapmaya uygun olmayan, yeryüzüne çok yakın veya toprak, kum ve döküntü çakıl sahalarının al- tındaki sağlam zemine, maden aramak amacıyla ulaşmak için, kazma kürek veya dozer vb. kazıcı makinelerle açılan prospeksiyon (çukurları) hen- dekleri içermektedir. Yarmaların eni insanın rahat çalışacağı kadar olmakla beraber, boyları birkaç metre, hatta birkaç yüz metre olabilir. Uzun açı- lan yarmalara kanal da denir. Yeryüzünde kazı yapmak suretiyle maden arama (prospeksiyon) şeklidir. Jeolojik ve jeofizik çalışmalar sonucunda elde edilmiş bilgilerin ışığında veya mevcut bir işlet- mede; maden yatağı varlığını tespiti amacıyla sürülen galeriler de arama faaliyetleri kapsamın- da değerlendirilmektedir. Arama faaliyetlerinde sondaj yöntemi, bir de- lici uç yardımı ile yeryüzünden itibaren içeriye doğru belirli çap ve derinlikte dönen borular ile veya darbeli tel, halat ve delici uç ile kuyular açıl- masıdır. Sondajın amacı ise, karot ve sediman numune alınarak jeolojik tabakaları saptamak, kayaçlar ile ilgili bilgi almak, madenlerin veya malzeme ocaklarının varlığının doğrultusunu, ya- tımını, derinlik ve miktarını saptamak, petrol ara- mak ve üretmek, doğal gaz aramak ve üretmek, jeotermal kaynak aramak ve üretmektir. Sondaj- lar yapılış amaçlarına, derinliklerine, yapıldıkları yere, aranan maddelere, uygulanan yöntemlere göre türlere ayrılmaktadır. a) Çevresel Etkiler: Maden arama faaliyetleri kısa sürede gerçek- leştirilmektedir. Bu nedenle çevresel etkilerinin kısa zamanlı ve geçici etkileri olduğu unutulma- malıdır. Ancak planlama aşamasında dikkat edil- meyen çevresel faktörler ve alınmayan önlemler sorunlara yol açmaktadır. Dikkat edilmesi gere- ken hususlar; arama faaliyetinin türü ve etkileri, arama faaliyetinin gerçekleştirileceği alan, yüzey toprağının korunması, güvenlik tedbirleri, toz, gürültü, atıklar olarak sıralayabiliriz. b) Süreçte Alınan Önlemler: Maden arama faaliyetleri için hazırlanan ÇED Yönetmeliği’nin Ek VI Arama Faaliyeti Eleme – Kontrol Form’larında gerçekleştirilmesi planla- nan arama faaliyeti türüne göre, arama yapılması planlanan alanın Yönetmeliğin Ek V Duyarlı Yö- reler Listesi içerisinde kalıp kalmadığı, çalışma alanı koordinatları, en yakın yerleşim yeri, ara- ma alanların mevcut arazi kullanım durumu, fa- aliyet kapsamında gerçekleştirilmesi planlanan çalışmalar neticesinde olabilecek etkiler, mik- tarları, yönetmeliklerle karşılaştırılması ve proje kapsamında alınacak önlemler, bitkisel toprağın korunması nerede ve nasıl depolanacağı, içme Sondaj Yöntemiyle Arama Örnekleri.
1993-2013 20. YILI 79 ve kullanma suyu miktarı nereden ve ne şekil- de sağlanacağı, kaza riski ve alınacak önlemler, özellikle sondaj faaliyetlerinde kullanılacak katkı maddeleri ve miktarları oluşacak sondaj çamuru ve Bakanlığımız 2012/15 nolu Genelgesi kapsa- mında yapılacak iş ve işlemler, faaliyet kapsamın- da atık üretimi ve ilgili mevzuatlar çerçevesinde bertaraf yöntemleri, doğaya geri kazanım çalış- maları değerlendirme sürecinde sorgulanmakta ve gerekli önlemlerin alınması sağlanmaktadır. 3.1.2. Maden Çıkarma Faaliyetleri Madenler, ülkelerin doğal kaynaklarından bi- ridir. Ülkelerin, tüketim miktarlarının artmasıyla birlikte madenlerin işletilmesi de kaçınılmaz ol- muştur. Bununla beraber, madenler işletilirken, yoğun olarak arazi bozulmalarına ve doğal çev- renin tahrip olmasına neden olmaktadırlar. Faa- liyetlerin yapıldığı alanlarda ve özellikle açık iş- letme yöntemi ile çalışılan sahalarda, çalışmalar bittikten sonra topografya, jeolojik yapı, röliyef, su rejimi, iklim ve peyzaj tamamen değişmekte ve bitki örtüsünün de tahrip olmasına neden ol- maktadır. Çevre kirliliği, eski zamanlardan günümüze kadar gelmiş ve her dönemde en önemli sorun olarak kabul edilmiştir. Çevre sorunları evrensel sorunlar olup, tek başlarına ele alınmamaları ge- rekmektedir. Bu sorunlara yol açan başlıca se- bep olumsuz insan davranışlarıdır. Kaynakların yanlış kullanılması, çarpık kentleşme gibi sorun- lar, çevrede büyük bir tahribata yol açmaktadır. Madencilik faaliyetleri sonucu iki tür çevre bo- zulması söz konusudur. Bunlar doğrudan bozul- ma ve dolaylı bozulmadır. Doğrudan bozulma, maden ocakları çalışma sahalarındaki örtü ve atık yığınları ile madencilik binalarının inşa edil- diği diğer alanlardaki toprak ve bitki örtüsünün yok edilmesi sonucu meydana gelirken dolaylı bozulma, eski maden hafriyat yerleri, örtü ve atık yığınları, maden binaları ile mineral zenginleştir- me tesislerinin bulunduğu yerlerde toprak yapı- sı, su ilişkileri, kimyasal özellikler, toprak ve bitki örtüsü, yerel iklim, insan ve hayvan sağlığının değişime uğraması gibi olaylar olarak görülebilir. Bir ülkenin gelişmesi ve kalkınması, yeraltı ve yerüstü kaynaklarının doğru bir şekilde değer-
ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 80 lendirilmesine, bilimsel ve ekonomik yöntemler- le işletilmesine ve üretilmesine bağlıdır. Çünkü hayatı aktif ve fonksiyonel hale getiren araç ve gereçlerin çoğu doğal kaynaklardan, özelikle de madenlerden sağlanmaktadır. Maden çıkarma faaliyetlerinde temel 2 yön- tem kullanılmaktadır. Bunlar yüzey (açık ocak) madenciliği ve yeraltı madenciliğidir. Her iki yön- tem arasındaki seçilme nedenlerini etkileyen fak- törler aşağıda listelenmiştir: Cevherin jeolojisi, Cevherin yapısı, Cevherin yüzeyden derinliği ve tenörü, Cevherin üzerinde ve çevresinde yer alan EOK (Ekonomik Değeri Olmayan Kaya) ’ın jeoteknik özellikleri, Projenin genel yerleşimi ve Maden işletmeciliğinin ekonomisi. Genellikle, yüzeye yakın ve fazla derin olma- yan rezervler açık ocak teknikleri ile çıkarılmak- tadır. Yeraltı madenciliği, genellikle yüzeyden oldukça derinde yer alan yüksek tenörlü rezerv- lerde ekonomik olabilmektedir. Yeraltı madenciliği yüzey madenciliği ile kı- yaslandığında çevresel açıdan önemli avantajlar sunmaktadır. En büyük ve gözle görünür etkisi, yüzeysel anlamda çevreye verilen etkinin azaltıl- masıdır. Buna benzer şekilde, çıkarılan EOK mik- tarındaki azalma yine, yüzeyde yaratılacak de- polama alanlarında yüzey alanının azaltılmasına katkı sağlamaktadır. Bu oranda rehabilitasyon faaliyetleri daha kısıtlı bir alanda gerçekleşmekte ve bu bakımdan hem maliyet hem de uzun va- dede rehabilitasyon çalışmalarının başarısı açı- sından faydalar sağlamaktadır. Buna ek olarak, gürültü ve toz gibi faktörlerin de yayılımının civar yerleşimleri rahatsız etmemesi, yer altı maden- ciliğinin iş sağlığı ve işçi sağlığı ve güvenliği açı- sından taşıdığı riskler, yüzey madenciliğine göre çok daha fazladır. Ayrıca yeraltı madenciliğinde tasman ve ha- valandırma direkt işçi sağlığını etkileyen riskli konu başlıkları olarak görülmektedir. Yeraltı madenciliğinde öne çıkan bir diğer hu- sus da işletme zorluğudur. Bu kapsamda, ge- nellikle kompleks bir ulaşım ve kazı sisteminin geliştirilmesi gerekmektedir. Cevher kütlesi sü- rekli ya da süreksiz bir oluşum gösterebilmekte, bu anlamda yer yer hiç cevherin bulunmadığı kı- sımlara rastlanılabilmektedir. Madencilik faaliyet- lerinde temel hedef ve genel teamül, mümkün Çizelge 4 Madencilik Yöntemlerinin Niteliksel Karşılaştırması
1993-2013 20. YILI 81 olduğunca fazla ekonomik cevherin ocaktan çı- karılması olduğu için, bahse konu oluşum daha fazla yeraltı kazısı yapılabilmesi ile sonuçlanabil- mekte bu da daha etkin bir işletme yöntemi ge- rektirebilmektedir. ÇED Yönetmeliği EK-I Listesi Madde 28, a) 25 hektar ve üzeri çalışma alanında (kazı ve döküm alanı toplamı olarak) açık işletmeler, d) Kırma-eleme-yıkama tesisleri (3213 sayılı Maden Kanunu 1. (a) ve 2. (a) grup madenler ile haf- riyat malzemeleri– 400.000 ton/yıl) kapsamında değerlendirilmektedir. a) Çevresel Etkiler: Maden ocağı çevresel projelerinin yürütülme- si için öncelikle genel anlamda maden işletme- lerin doğuracağı çevresel etkileri bastan ortaya koymak ve ona göre üretim ve sonraki safhalar- da karşılaşılabilecek koşulları inceleyerek bunla- ra karşı önceden hazırlıklı olmak gerekmektedir. Kapsamlı düşünüldüğünde, bir maden ocağı işletmesinin çevreye vereceği zararlar ana hatla- rıyla söyle sıralanabilir (Keskin,1996) : Arazinin orijinal morfolojisinin bozulması Estetik görüntünün bozulması Yeraltı ve yerüstü su dengesinin bozulması Olası tarım ve orman bölgelerinin bozul- ması Rekreasyon alanlarının zarar görmesi Gürültü kirliliği ve toz sorunu Kamyon nakliyatından ötürü trafik artışı Toprağın sedimantasyonu ve erozyonu Patlatma ve hava şoklarından doğan sar- sıntılar Katı atıkların oluşması ve bertaraf edilme- mesi Hava ve su kirliliği Faunanın bertaraf edilmesi b) Süreçte Alınan Önlemler: Madencilik sektöründe en önemli sorunların başında toz gelmektedir. Bakanlığımız söz konu- su tesislerin 31.12.2012 tarihine kadar tüm toz kaynağına neden olan ünitelerinin kapalı ortam içerisine alınması ve toz indirgeme sistemleri- nin kurulması konusunda genelge hazırlanarak 08.07.2009 tarihinde Valiliklere gönderilmiştir. Çevresel Gürültünün Değerlendirilmesi ve Yö- netimi (ÇGDYY) Yönetmeliğinde “Maden ve Taş Ocakları ile Benzeri Alanlarda Patlatma Nede- niyle Oluşacak Titreşimlerin En Yakın Çok Has- sas Kullanım Alanının Dışında Yaratacağı Zemin Titreşimlerinin İzin Verilen En Yüksek Değerleri” 50 mm/sn’dir. Bu değere uyulması için uygun patlayıcı miktarları kullanılarak en yakın yerleşim birimlerinin zarar görmesi engellenmiş olur. ÇED Kapsamında Tozumaya Karşı Tamamı Kapalı Olan Kırma Eleme Tesisi 3.1.3.Cevher Hazırlama Tesisleri Söz konusu tesisler kırma, eleme ve yıkama tesisleridir. Bu tesisler, çıkarılan madeni istenilen boyutlara kadar küçülterek, aynı zamanda isten- meyen malzemelerden ayrılmasını sağlarlar.
ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 82 a) Çevresel Etkiler: Başlıca çevresel etkileri parçalama sırasında oluşan gürültü, vibrasyon ve tozdur. b) Süreçte Alınan Önlemler: Kırma eleme tesisinde, kırma eleme işlemi- nin yıkamalı olarak yapıldığı kontrollü sistemler uygulanmalıdır. Püskürtme başlığında havanın sıkıştırılması ve aynı zamanda sıkıştırılan bu ha- vaya belli periyotlarda ve damlacıklar halinde su verilmesi suretiyle, suyun pulvarize edilmesi sağlanmalıdır. Böylece 5 mikrona kadar küçüle- bilen su zerrecikleri, toz zerreciklerinden daha küçük hale geldiğinden, daha çok toz zerreciğini çevreleyebilmekte ve toza bir hacim kazandıra- rak ağırlaşıp, malzemeyi ıslatmadan indirgeye- bilmektedir. Bu sistemde kullanılacak olan su miktarı genellikle 1 ton malzeme için 0,5 litre su olarak düşünülebilir. Bu yöntem ile kırma - eleme ve stoklama işlemlerinden kaynaklanan tozuma engellenebilmektedir. Oluşan gürültü ile ilgili olarak; Çevresel Gürül- tünün Değerlendirilmesi ve Yönetimi Yönetmeli- ği hükümleri doğrultusunda belirtilen sınır değeri aşmayacak şekilde önlemler alınmalıdır. 3.2.4.Cevher Zenginleştirme Tesisleri 17.07.2008 tarih ve 26939 sayılı Resmi Gaze- te’de yayımlanarak yürürlüğe giren ÇED Yönet- meliği’nin 28.Maddesi (Değişik: RG-30/6/2011- 27980) madencilik projeleri (c) bendi kapsamına girmektedir. Zenginleştirme işlemleri çeşitli gruplara ayır- mak mümkündür: 1. Boyuta göre sınıflandırma, ayıklama ile zenginleştirme: Boyuta göre sınıflandırma: Cevherler boyut küçültme aşamasında farklı minerallerden oluş- ması nedeniyle farklı büyüklük ve şekillerde kı- rılabilmektedir. Farklı minerallerin kırılmaya kar- şı gösterdikleri farklı direnç, birbirlerinden farklı şekilde kırılmalarına neden olur ve bu özellik iri veya ince tanelerin birbirinden ayrılarak önemli ölçüde zenginleştirmesine neden olur. Ayıklama ile zenginleştirme: Diğer adıyla triyaj madenciliğin ilk uygulamalarından olup halen gü- nümüzde de devam etmektedir. El ile ayırmanın yanı sıra otomatik ayıklayıcılar da günümüzde uy- gulanmaktadır. Minerallerin fiziksel özelliklerinden (şekil, renk, parlaklık, radyo aktivite ve fosfore- sans özellikleri ve x ışınları) yararlanılarak faydalı mineral faydasız olandan ayrılabilmektedir.
1993-2013 20. YILI 83 2. Gravite (özgül ağırlık farkı) ile zenginleştirme: Minerallerin özgül ağırlıklarının fark- lı olmasından yararlanılarak yapılan bir zen- ginleştirme yöntemidir. Bu yöntem diğer yöntemlere göre daha ekonomik olması ne- deniyle daha çok tercih edilmektedir. Uygu- lama alanları oldukça geniştir. Krom, kömür, sahil kumları, manganez, barit gibi mineraller özgül ağırlık farkı ile zenginleştirilebilmektedir. Ağır ortam ayırması, jig ile zenginleştirme, tabaka halinde akan akışkan ortamda zenginleştirme; eşikli oluk, reichert konisi, spiral oluk (humprey), sarsıntılı masa, havalı masa ile mineralleri özgül ağırlık farkına göre zenginleştirmek mümkündür. 3. Manyetik ayırma ile zenginleştirme: Manyetik ayırma, minerallerin manyetik duyar- lılığına bağlı olarak yapılan bir zenginleştirme yön- temidir. Mineralleri manyetik ayırıcılarla zenginleş- tirebilen (paramanyetik) ve zenginleştirilemeyen (diamanyetik) mineraller olarak ayırabiliriz. Çok kuvvetli manyetik özellik gösteren paramanyetik mineraller ferromanyetik olarak adlandırılırlar. 4. Elektrostatik ayırma ile zenginleştirme: Minerallerin iletkenlik farkına bağlı olarak uygu- lanan bir yöntemdir. Bu yöntem minerallerin farklı şiddette ve çoğunlukla da farklı elektrik yükü ile yüklendikten sonra, farklı özelliklerdeki elektros- tatik ayırıcılardan geçirilerek ayrım gerçekleştirilir. 5. Flotasyon yöntemi ile zenginleştirme: Flotasyon minerallerin yüzey veya arayüzey özelliklerinden yararlanılarak faydalı mineralleri, faydasız minerallerden ayırmak amacıyla yaygın olarak kullanılan bir zenginleştirme yöntemidir. Mineraller polarlaşma derecelerine göre Wil- ls’e göre 5 grupta sınıflandırılabilir ve buna bağlı olarak farklı türdeki kimyasal maddelerle yüzdü- rülebilirler. Saf metaller ve metal sülfürler (en düşük polarlaşma derecesine sahip mineraller); altın, gümüş, platin gibi saf mineraller, bor- nit, galen, kalkopirit, sfalerit, zinober gibi tiyonokarbamat gibi sülfihidril tipi anyonik toplayıcılar kullanılır. Sülfat mineralleri; bu grupta anglesit, an- hidrit, barit gibi mineraller yer alır. Bu mi- neraller, yağ asitleri, alkil sülfat/sülfonatlar gibi oksihidril tipi anyonik toplayıcılarla ka- zanılabilir. Karbonat mineralleri; azurit, malahit, serü- zit, dolomit, florit, kalsit, mağnezit, siderit, şelit gibi minerallerdir. Bunlar, HS-, S-2 iyon-
ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 84 ları kullanılarak bu minerallerin yüzeyleri bir sülfür mineraline benzer hale dönüştü- rülür ve ksantat gibi sülfihidril tip toplayıcı- larla yüzdürülür. Oksit/Hidroksit mineralleri; hematit, kasite- rit, kromit, rutil, wolframit gibi minerallerdir. Bu mineraller, yağ asitleri, alkil sülfat/sülfo- natlar gibi anyonik toplayıcılar ve aminlerle yüzdürülürler. Silikat/alümina silikat mineralleri; felspat, kuvars gibi minerallerdir. Bu mineraller de, yağ asitleri, alkil sülfat/sülfonatlar gibi an- yonik toplayıcılar ve aminlerle yüzdürülür- ler. 6. Kimyasal zenginleştirme: Cevherin kimyasal işleme maruz bırakılarak zenginleştirilmesi işlemidir. Bu alanda ilk kimya- sal zenginleştirme işlemleri altın ve gümüş içeren cevherlere uygulanmış ve 20. Yüzyılın başlangı- cından itibaren altın ve gümüş kazanılmasında siyanür ile çözündürme (siyanürasyon) en çok başvurulan yöntemlerden biri olmuştur. Özütle- me (leach); yerinde özütleme, yığın özütleme- si, süzülme özütlemesi (percolation), karıştırma özütlemesi gibi farklı çeşitleri vardır. a) Çevresel Etkiler: Zenginleştirme tesislerinde genel olarak bir üretimin yapıldığı işletmelerde görülen toz, vib- rasyon, gürültü etkilerinin yanında kimyasal atık- lar ortaya çıkmaktadır. Yeraltından çeşitli metotlarla çıkarılan ma- denler, mineral atıklarıyla beraber çıkarıldığı için mineral dokusuna ulaşıncaya kadar kırma, öğüt- me ve eleme işlemine tabi tutulurlar. Eleklerden geçirildikten sonra silolarda depolanır. Buraya kadar tüm madenlerde aynı işlemler uygulanır. Bundan sonra zenginleştirme işlemine geçilir. Cevherin yapısına göre önce sulu sistem zenginleştirme ile mineral atıkları temizlenir. Her değişik tür cevheri zenginleştirmek için farklı me- totlar uygulanır. Örneğin, demir cevherinin zen- ginleştirilmesi yüksek ısıda olur. Sonuç olarak zenginleştirme; yeraltından çıkarılan maden cev- herinin fiziksel, kimyasal ve mineralojik işlemle- re tabi tutularak cevherin pasadan ayrılmasıdır. Sulu sistem zenginleştirme sonucu ortaya çıkan sıvı atıklar ise sedimentasyon havuzlarına ihtiyaç gösterirler ve bu nedenle pasa barajlarında top- lanırlar. Sıvı atıkların depolanması çoğu zaman su ilişkileri ve tuzlanmada etkili olurlar ve tarımsal zehirli metallerin veya maden cevherini işlemede kullanılan kimyasal atıkları bulundurabilirler. Aşı- rı dolu sedimentasyon havuzları oldukça zararlı ve tehlikelidir. Bunların etkileri ile hidrostatik ba- sınç artar ve atık baraj duvarlarının çökmesi veya sızıntı olması durumunda çevrede doğrudan büyük tehlike oluşturabilirler. Genellikle yüksek düzeyde tuzun ve bitki örtüsü için zararlı diğer metallerin bulunması, atık barajındaki drenajla ilgili güçlükler nedeniyle, sulu pasa çamurunun iyileştirilmesi işleri oldukça sorunlu bir durum meydana getirebilir. Bazı zenginleştirme tesislerinden çıkan atık çamurlarının, atık barajı kullanılmadan ve analiz yaptırılmadan düzensiz olarak gelişigüzel depolanması, Siklonlardan oluşan çamurların ve mermer peledyenlerinin düzenli depolama alanla- rında depolanmaması, Yığın özütlemesi alanındaki HCN ölçümle- rinde, cihaz arızalarına tedbir olarak yedek cihazların bulundurulmaması, Yığın özütlemesi alanı kuşaklama kanalla- rının uygun yapılmaması, Siyanür depolama alanlarının standartlara uygun yapılmaması, Endüstriyel atık suyun çökeltme siklonla- rından geçirilmeden tesis içerisinde devir daim yaptırılması, Zenginleştirme tesislerinde kullanılan su- yun çöktürme havuzlarından geçirilmeden devir daim yaptırılması,
1993-2013 20. YILI 85 Çevrenin önemini iyi anlayan yatırımcıların çevreye duyarlı çalışmalar yapmaya çalış- tığı, çevrenin önemini iyi anlayamayan ya- tırımcıların ise çevreye duyarlı çalışmalar yapamaması, görülmektedir. b) Süreçte Alınan Önlemler: İşyerlerinde, çalışma ortamı ve şartlarında veya çevrede mevcut olan tehlikeleri sistematik yöntemlerle belirleyerek, riskleri ortaya çıkarmak ve kontrol edebilmek için yapılan çalışmaların bütünü risk değerlendirmesi olarak tanımlanır. Proje kapsamında yapılacak faaliyetlerden kay- naklı olası olumsuz etkiler risk analizi kapsamın- da irdelenmektedir. Yapılacak olan Risk Analizi en yaygın olarak kullanılan metot matris yönte- midir. Bu yöntemde bir tehlikenin doğuracağı risk, ortaya çıkma olasılığının ne kadar sıklıkla görülebileceği üzerinden ve şiddetinin doğura- cağı olumsuz sonucun ne kadar ciddi olabile- ceği üzerinden analiz edilmektedir. Bulunan risk düzeyine göre yapılması gereken çalışmanın bo- yutu belirlenebilir. Personelden kaynaklanacak evsel nitelikli katı atıkların görüntü ve koku yönünden çevreye rahatsız etmeyecek şekilde ağzı kapalı ve sız- dırmaz özellikteki kaplarda biriktirilmesi ve ilgili Belediye’nin çöp depolama alanına taşınarak bertaraf edilmesi bu atıkların değerlendirilebilir nitelikte olanlarının ayrı toplanması ve Çevre ve Şehircilik Bakanlığı’ndan konuyla ilgili lisans al- mış olan firmalara verilmesi, Evsel nitelikli atık suların fosseptikte toplan- ması ve fosseptik çukur dolduğunda faali- yet sahasına en yakın Belediye vidanjörü ya da ruhsatlı vidanjörlerle ücret mukabilinde çekilmesinin sağlanması, vidanjörle çekilen atık suyun Belediyenin atıksu sistemine dâ- hil edilerek bertarafının sağlanması, Proses sonucu oluşacak paşanın, pasa depolama alanında düzenli bir şekilde bi- riktirilmesinin sağlanması, Proje alanı ve çevresinde bulunan akar ve kuru dere yataklarına müdahale edilme- mesi ve dere yataklarına katı ve sıvı atık bırakılmaması, Faaliyet kapsamındaki toz oluşumuna kar- şı önlemlerin alınması, emisyon ölçümleri- nin yaptırılması ve çevre izninin alınması, Krom konsantre tesislerinde zenginleştir- me işlemi sonrası oluşacak maden zen- ginleştirme Atığının tenör oranının %3’den az olması du- rumunda, pasa 2012/15 sayılı Genelgede belir- tildiği üzere atıkların depolanmasında analize gerek görülmeden Atıkların Düzenli Depolanma- sına Dair Yönetmelik’te depolama kriterleri veri- len III. Sınıf Düzenli Depolama Tesisi inşa edilir ve burada bertarafı sağlanır. Yönetmeliğin 16. Maddesi 5. Fırkasında “III. sınıf düzenli depo- lama tesislerinde, sahada sel, taşkın gibi yağış sularından ve yüzeysel sulardan kaynaklı olum- suzlukları engelleyecek önlemlerin alınması kay- dıyla bu maddenin dördüncü fıkrası uygulanmaz. Ancak Bakanlıkça gerekli görülmesi halinde bu tesislerde, yeraltı suyunun kontrolü ve izlenmesi için gerekli tedbirler alınır ve bu maddenin dör- düncü fıkrasına uygun şekilde sistem kurulur” denilmektedir. Faaliyet kapsamında yağış sularından ve yüzeysel sulardan kaynaklanabilecek olumsuz- lukları önlemek amacıyla maden zenginleştirme atıkları düzenli depolama alanında yağmur suyu drenaj kanalları inşa edilir ve bu kanallar dere yataklarına bağlanır. Böylelikle yağmur sularının atık havuzlarına ulaşması önlenmiş olacaktır. Ancak Bakanlıkça gerekli görülmesi halinde; Atıkların Düzenli Depolanmasına Dair Yönetme- liğin, 16. Maddenin 4. Fırkasına uygun şekilde, doğal geçirimsizlik tabakasına (geçirimsiz mine- ral malzeme-kil) ilave olarak sızıntı suyu toplama ve drenaj sistemi inşa edilir. Düzenli atık depo- lama alanının yeraltı suyunu kirletme olasılığını
ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 86 kontrol edebilmek için saha içerisinde gözlem kuyusu açılır ve belirlenen periyotlarda numune alınarak yer altı suyu kontrol edilmesi sağlanır. Alınan numune raporları, Çevre ve Şehircilik İl Müdürlükleri tarafından izlenir. Bu atıklar atık bertarafı yönetmeliklerine uy- gun olarak bozundurulmakta ve/veya tesisin geri kullanımı için yeniden ayrıştırma işlemlerinden sonra deşarj edilmektedir. Son yıllarda bu konu- da yapılan çalışmalar ve başarılı uygulamalar ile minimum etki politikası sürdürülmektedir. 3.1.5.Petrol ve Doğalgazın Borularla Taşın- ması 17.07.2008 tarih ve 26939 sayılı Resmi Gaze- te’de yayımlanarak yürürlüğe giren ÇED Yönet- meliği’nin 30.Maddesi “Petrol, Doğalgaz ve kim- yasalların 40 km’den uzun 600 mm ve üzeri çaplı borularla taşınması” kapsamına girmektedir. a) Çevresel Etkiler: Toprak üzerine olan etkiler: Proje aktivitelerinde topraklar ile ilgili önemli olan nokta değerlendirmenin daimi tesisler (örneğin, kompresör ve vana istasyonları) ile örtülmeyecek top- rak alanları ile ilgilidir. Başka bir deyiş- le tahrip edilecek ve daha sonra eski haline getirilecek topraklar üzerinde yoğunlaşmaktadır. Daimi yapılar nede- niyle kaybedilecek toprak kaynakları üzerindeki etkiler, özellikle ekoloji ve arazi kullanımı açısından öneme sahip- tir. Estetik etkiler: Manzara ve görsel etkilerin değerlen- dirmesi, proje kapsamında kurulacak istasyonlar ile beraber boru hattı güzer- gâhına ilişkin manzara ve görsel öğeleri içermektedir. Söz konusu etkiler, proje çalışmaları ile beraber yeni ünitelerin çevreye eklenmesi veya mevcut olan öğelerin değiştirilmesi ile beraber alan- da oluşan değişimlerden kaynaklı etki- lerdir. Yüzey suyu ve yeraltı suyu kaynaklarına etkiler Hava emisyonları ve hava kalitesi Gürültü ve titreşim Trafik ve taşımacılık Kültürel miras
1993-2013 20. YILI 87 b) Süreçte Alınan Önlemler: Toprak Kalitesinin korunması amacıyla; “Toprak Kirliliğinin Kontrolü ve Noktasal Kaynaklı Kirlenmiş Sahalara Dair Yönetmelik” (08.06.2010, RG No.27605) ve “Evsel ve Kentsel Arıtma Çamurlarının Toprakta Kullanılmasına Dair Yönetmelik” (03.08.2010, RG No.27661) ’ler kap- samında önlemler alınmakta olup projelerin gü- zergâhı ve çevresinde gerekli durumlarda toprak kalitesini kirlilik ve verimlilik açısından belirlemek üzere numuneler alınarak analizler yapılır. Manzaraların hassaslığı veya bir başka ifa- deyle peyzaj değerleri yüksek alanların hassasi- yeti; alanın doğal niteliğine, yapısına ve değişik- liğe uyum gösterme kabiliyetine bağlıdır. Projeler kapsamında gerçekleştirilecek inşaat faaliyetleri çalışma alanı içerisinde manzarada büyük deği- şiklikler oluşturabilecektir, fakat bu çalışmaların hepsinin birkaç hafta ya da birkaç ay sürecek geçici faaliyet olması sebebiyle herhangi bir böl- gede ortaya çıkacak olası manzara ve görsel et- kiler, önemsiz etki olarak kabul edilmektedir. Ayrıca proje sahiplerinin çevreyi eski haline getirme yükümlülüğü bulunmaktadır. Eski haline getirme faaliyeti iki farklı durum için gerçekleştiri- lir. Bunlardan birincisi borunun döşenmesinin ar- dından gelen borunun üstünün kapatılmasındaki eski haline getirilmesi, diğeri ise, kamp sahaların- daki faaliyetler tamamlandıktan sonra kamp saha- sının kurulduğu arazinin eski haline getirilmesidir. Yüklenici tarafından yapılacak olan eski haline ge- tirme çalışmalarında her iki durum için de mevcut toprak sınıfı veya daha iyi bir toprak sınıfı ile eski haline getirme zorunluluğu bulunmaktadır. Yüzey suyu kaynaklarının kalitesi üzerindeki olası etkilerin öneminin derecelendirilmesinde, kaynağın mevcut ya da planlanan kullanımına, ekolojik açıdan önemine ve proje tarafından kay- nak üzerinde yapılacak değişikliğin özelliğine bağlıdır. Yüzeysel sular, “Yüzeysel Su Kalitesi Yönetimi Yönetmeliği” (30.11.2012, RG No.28483) ve Ye- raltı Suları, “Yeraltı Sularının Kirlenmeye ve Bozul- maya Karşı Korunması Hakkındaki Yönetmelik” kapsamında Orman ve Su İşleri Bakanlığı tara- fından değerlendirilmektedir. Hava emisyonlarının izlenmesi ve hava kalite- sinin korunması amacıyla: “Sanayi Kaynaklı Hava Kirliliğinin Kontrolü Yö- netmeliği” (03.07.2009, RG No.27277) “Büyük Yakma Tesisleri Yönetmeliği” (08.06.2010, RG No:27605) “Hava Kalitesi Değerlendirme ve Yönetimi Yö- netmeliği” (06.06.2008, RG No:26898) Yukarıdaki yönetmelikler ile projelerin inşaat ve işletme aşamalarında oluşabilecek emisyon- lar Bakanlığımız tarafından değerlendirilmekte- dir. Gürültü ve titreşim; Proje kapsamında gerçekleştirilecek faaliyet- ler kapsamında oluşması muhtemel gürültü ve titreşim seviyeleri, ulusal mevzuat kapsamında Çevresel Gürültünün Değerlendirilmesi ve Yö- netimi Yönetmeliği (ÇGDYY) (04.06.2010, RG No:27601) hükümleri çerçevesinde değerlendi- rilmektedir. İnşaat sırasında alıcı noktalarda sağ- lanması gereken gürültü seviyeleri için ÇGDYY nin hükümlerine uyulması zorunludur. Trafik ve taşımacılık; Projeler kapsamında kullanılacak ulaşım yol- ları ve taşımacılık hakkında muhtemel olumsuz etkileri ortadan kaldırmak ya da en düşük se- viyeye indirmek için Trafik Yönetim Planları ve Taşıma Yönetim Planları yapılarak ÇED rapo- runda taşıyıcıların üzerlerinin kapalı olunacağı, belirlenen tonajın üzerinde yük alınmayacağı, hız limitlerine uyulacağı konularında taahhütler alınmakta olup, uymayanlara da yasal işlemler yapılmaktadır.
ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 88 Kültürel miras; Proje güzergâhı ve inceleme alanı boyun- ca kültürel miras üzerindeki potansiyel etkiler 21.07.1983 tarih ve 18113 sayılı remi gazetede yayımlanarak yürürlüğe giren 2863 sayılı “Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu” hükümleri- ne uyulmaktadır. 3.1.6. Atık Barajları ve/veya Atık Havuzları Kıymetli metallerin madenciliğinde, nadir me- tallerin kimyasal bir işlemle (özütleme-leaching) eldesinden önce, ince taneciklerini serbestleş- tirmek için cevherin kırma ve öğütme işlemine tabi tutulması söz konusudur. Altın ve gümüş cevherlerinin özütleme işleminde kullanılan bi- rincil kimyasal NaCN veya KCN’dir. Kullanılan özütleme teknikleri ise “yığın özütlemesi” (açık bir alanda kırılmış cevher üzerine uzun sürelerle siyanür çözeltisi püskürtülerek yığın halinde işle- me tabi tutulması) veya öğütülmüş cevhere ka- palı tanklar içinde uygulanan “vat -havuz- veya tank özütlemesi”dir (kesikli süreç). Nadir metallerin alınmasından sonra geriye kalan ana kayacın öğütülmüş taneleri (atıklar) uygun bir şekilde bertaraf edilmek zorundadır. Atıklar, maden sahası içinde üretildikçe gelen atık malzemesi ile inşa edilen veya üretim baş- lamadan önce gerçekleştirilmiş olan yapılar ar- dında oluşturulan belirli tahdit alanlarına (atık havuzu) dökülür. Atık havuzlarının birincil amaçları: Katı atık taneciklerinin güvenli bir şekilde stoklanması, Atıklar içindeki kimyasalların kontrol altın- da tutulması ve içindeki suyun prosesde kullanılmak üzere geri kazanımı Kimyasalların çevreye (hava, toprak, yüzey veya yer altı suyu) yayılmasını önlemek. Atık havuzlarının inşasında yaygın olarak kullanılan malzemeler şunlardır: Atık malzemesi - Mansab, Memba ve Orta Eksen metotları Toprak veya kaya dolgu - Su tutma yapıla- rına benzer yapılar atık içindeki kimyasalla- rın tahdit edilmesi, havuzun tabanına yer- leştirilen (doğal veya yapay) su geçirimsiz malzeme tabakaları ve baraj mühendisliği uygulamalarında kullanılan uygun ilave ya- pılar ile gerçekleştirilir. Atık havuzlarının tasarımı aynı zamanda şu uygun çevre izleme ve acil durum özelliklerini de içerir: Yönetime işletmenin çevresel performan- sı ve ortaya çıkan istenmeyen eğilim veya problemleri çözebilecek acil durum planla- rı sunmak, Yürürlükteki mevzuatın gereklerini yerine getirmek. a) Çevresel Etkiler: Atık barajları ve/veya atık havuzlarının en bü- yük çevresel etkileri kimyasallardan dolayı çev- reye (hava, toprak, yüzey veya yer altı suyuna) olabilecek etkilerdir. Atık barajı projesinde incelenecek aşamalar; yer seçimi- projelendirme, inşaat aşaması ve iş- letme aşaması ve işletme sonunda rehabilitas- yon aşamasıdır. Yer Seçimi-Projelendirme; Atık barajı yapılması planlanan alana etüt pro- jeleri hazırlanması gereklidir. Atık barajı oluştu- rulurken toplanılan atığın zemine uygulayacağı basınç oldukça yüksek olacağından detaylı bir jeolojik etüt raporu hazırlanması gereklidir. Ki bu rapor yer seçiminin yapılmasında en önemli referans kaynak olarak alınacak verilerden biri- sidir. Jeolojik etüt raporunda zemindeki fay, kı- rık, çatlak ve deprem riskleri, yer altı su seviyesi, zemindeki malzemenin dayanaklılığı detaylı ola- rak işlenmelidir. Buna göre zemin üzerine milyar m³’lük kurulacak atık barajının uygun olup olma- yacağı kararı verilebilir.
1993-2013 20. YILI 89 Baraj duvarlarının yapay ya da doğal zemin- den yapılmasına hangisinin daha elverişli olaca- ğına bölgenin coğrafi özellikleri yön vermektedir. Bölgenin coğrafi özellikleri incelenirken eğimi gösteren topoğrafik haritanın yanı sıra yine jeo- lojik etüdü raporu ve DSİ verilerini içeren taşkın sel durumunu gösteren rapor etkili olacaktır. Ay- rıca meteorolojik verilerde dikkate alınmalıdır. Baraj yerinin seçiminde öncelik jeolojik etüt raporu, topografya ve DSİ verileri ile oluşturulan taşkın raporu dikkate alınır. Bunun yanı sıra ye- raltı içme suyunun seviyesi ve içme ve sulama suyuna olan mesafesi, işletmeye ve en yakın yerleşime olan mesafesi incelenmelidir. Kapasitesi oldukça yüksek olan bir baraj kuru- lacağı düşünüldüğünde açılması gereken toprak zemin ve bu toprak zemindeki doğal bitki örtüsü ve canlı çeşitliliği flora-fauna olarak incelenmelidir. Toprak kalite vasfı değerlendirilmelidir. Atık barajının uzun ömürlü olduğu baraj ve çevresinde ekolojik dengesinin ne şekilde etkileneceği incelenmelidir. Atık barajının projelendirilmesinde kapasitesi yani ömrü kısa vadeli olmamalı işletmenin atık toplama ihtiyacını uzun süre karşılayabilmeli- dir. Ayrıca fayda-maliyet analizi yapılarak baraj üst seviyesinde biriken dinlenmiş suyun tekrar işletmede değerlendirilmesini içeren projelen- dirmeler tercih edilmelidir. Atık barajına gelecek malzemenin kimyasal- fiziksel özellikleri tespit edilerek baraj tabanında katı birikmesi olması halinde baraj hacminin olumsuz etkileneceği ve buna göre alınacak tedbirler ve alternatifleri pro- jelendirmede dikkate alınmalıdır. Projelendirilmede asıl kilit noktası sızdırmazlık ve dayanıklılıktır. Barajdan olası bir sızıntı olması- nı engellemek adına baraj zeminin sızdırmazlığı test edilmiş ve barajda toplanacak atığın kimya- sal özellikleri dikkate alınarak uzmanlarca ilgili yönetmeliklerin standartlarını sağlayacak şekilde sızdırmaz zemin oluşturulması sağlanmalıdır. İnşaat aşamasında; Baraj zemin ve duvarlarının sızdırmazlık kat sayısı uzmanlarca belirlenerek baraj yapım aşa- masında bu katsayının korunup korunmadığının kontrol edilmesi gerekmektedir. Ayrıca baraj du- varlarının baraj hacmini dolduran suyun basıncı taşıyabilecek stabiliteye sahip olarak kontrollü inşa edilmesi oldukça önemlidir. Bunun yanında atık barajına atığın ne şekilde taşınacağı taşıma sırasında atığın çevreye ya- yılma risklerinin dikkate alınması ve bunun için gereken tedbirlerin taahhüt olarak raporda yer alması çevresel etki değerlendirmesi açısından önemli konulardır. Atık barajının inşasında da her baraj inşasın- da irdelenmesi gereken başlıklar gündemdedir. Çalışanların sosyo-ekonomik ihtiyaçlarının karşı- lanması, iş makineleri ve ekipmanların kullanımı sırasında oluşacak çevresel etkiler ve iş makine- lerinin kullanılacağı yoların tespiti, yakıt ve yağ ikmali, sağlanmalıdır. İşletme aşamasında; Atık barajının sağlıklı ve güvenli işletilmesinin sağlanması oldukça önemlidir. Doğal afetlere ve dış kaynaklı risklere karşı alınacak tedbir önlem çalışmalarının ayrıntılı şekilde incelenmesi ge- reklidir. Baraj giriş çıkış güvenliği, sabotaj ihtima- li, doğal afetler halinde yapılacaklar acil eylem planları halinde Çevresel Etki Değerlendirme Ra- porlarında yer almadır. Unutulmamalıdır ki rapor işletme aşaması ve sonrasında yapılacaklar için taahhüt olarak geç- mektedir. Atık barajının ve iletim hattının bakım onarım çalışmalarının ne şekil gerçekleştirileceği ve ko- nunun iş sağlığı ve güvenliği açısından ele alın- ması oldukça önemlidir.
ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 90 b) Süreçte Alınan Önlemler: Atık havuzu tasarım kriterleri ve yönetim siste- mi çevre ortamına “sıfır” su deşarjı esasına göre yapılmaktadır. İşletmelerin net bir su tüketicisi ol- ması bunu mümkün kılmaktadır. Aşırı yağış durumlarında ise su toplama hav- zasından gelecek su, tesiste oluşturulacak üst seddenin önünde bulunan yüzey taşkın suları havuzunda biriktirilir. Biriken su, ya atık havuzu- na pompalanır, ihtiyaçtan fazla ise, derivasyon kanalına verilir. Su yönetimi planı, yeraltı madeninden gelebi- lecek muhtemel fazla suyun kontrolünü de içer- mektedir. Tesis-Atık Havuzu Sistemi net bir su tüketicisidir ve proses suyu ihtiyacı nedeniyle su ilavesi gerekeceğinden madenden çıkacak su- lar, zenginleştirme tesisine gönderilecektir. Sis- temin ihtiyacı ötesinde yeraltı madeni veya açık işletmeden gelecek fazla su, uygun fiziksel veya kimyasal arıtma işlemine tabi tutularak Su Kirlili- ğini Kontrol Yönetmeliğine uygun olarak ortama deşarj edilecektir. Söz konusu faaliyetlerde rutin işyeri güvenli- ği ve sağlığı denetimlerine ilave olarak, maden işletme ruhsatındaki şartlara uygun olarak, özel çevresel izleme programı oluşturulur. Periyodik çevresel izleme için toplanan veriler şunlardır: Toz, gürültü ve titreşim, Detoksifikasyon ünitesinden çıkan atık- su ile atık havuzundan alınan duru suda CNWAD miktarı, Atıksu da ağır metal (As, Sb, Cd, Hg, Cu, Pb, Zn, Cr) miktarı, Yeraltı suyu izleme kuyusunda CNWAD miktarı dahil su kalite göstergesi, Atık havuzu sahası dahil, madenin çeşitli yerlerinde HCN ölçümleri yapılmaktadır. 3.1.7. Kireç Fabrikaları ve/veya Alçı Fabri- kaları Kireç fabrikaları ve/veya alçı fabrikaları, 17.07.2008 tarih ve 26939 sayılı Resmi Gaze- te’de yayımlanarak yürürlüğe giren Çevresel Etki Değerlendirmesi Yönetmeliğinin Ek-1 ve Ek-2 lis- telerinde yer almaktadır. a) Çevresel Etkiler: Sektörün başlıca çevre sorunları; Kireç ima- latı için enerji kullanımı ve havaya yapılan azot oksitler (NOX ) kükürt dioksit (SO2 ) ve toz emis- yonlarıdır. NOX emisyonlarının kontrolüne yönelik tek- nikler; NOX emisyonları temelde üretilen kirecin ka- litesine ve üretimde kullanılan fırının tasarımına bağlıdır. Düşük NOX brülörleri birkaç döner fırına bağlanmıştır. Diğer NOX düşürme teknolojileri ise uygulanmamaktadır. SO2 emisyonlarının kontrolüne yönelik teknikler; Döner fırınlardan yapılan SO2 emisyonları, ya- kıttaki kükürt muhtevasına, fırının tasarımına ve üretilen kireç içerisinde bulunması gerekli kükürt muhtevasına bağlıdır. b) Süreçte Alınan Önlemler: Belirlenen başlıca sorunlarla ilgisi bakımın- dan belirtilmesi gereken tekniklerin araştı- rılması, En iyi çevresel verim düzeylerinin, Avrupa Birliği dahilinde ve dünya çapında mevcut veriler esas alınarak tespiti, Bu verim seviyelerinin elde edildiği şart- ların araştırılması, maliyet, ortamlar üstü etkiler, bu tekniklerin uygulanmasına dahil edilen temel güdülendiriciler, Genel anlamda bu sektöre özel kullanılabi- lir en müspet tekniklerin (BAT) ve bunlarla ilgili emisyon ve tüketim seviyelerinin be- lirlenmesi.
1993-2013 20. YILI 91 Süreç parametresi ayar noktalarına yakın çalışan bir sorunsuz ve kararlı fırın süreci, enerji kullanımının yanında tüm fırın emis- yonları için yararlıdır. Mevcut fırın tertibat konfigürasyonu dikka- te alınmalıdır. Azami ısı kazancı sağlayan modern klinker soğutucuları kullanılmalı. Atık gazdan ısı kazanımı yoluyla asgariye indirilmesi. Fırına giriş yapan malzemelerin dikkatli se- çimi ve kontrolü emisyonları azaltılabilir. Kaçak kaynaklardan toz emisyonlarının asgari seviyeye çekilmesi/önlenmesi. CO döngülerinin sayısını asgari seviyeye çekmek üzere, hızlı ölçüm ve kontrol ekip- manına sahip elektrostatik çöktürücüler, Çok bölmeli ve “torba patlatma detektörlü” kumaş filtreler. 3.1.8. Diğer Tesisler Kömür İşleme Tesisleri Havagazı ve kok fabrikaları, Kömür briketleme tesisleri, Kömür yıkama tesisleri. Petrokok, kömür ve diğer katı yakıtların depo- lama, sınıflama ve ambalajlama, mermer sayala- ma, tuz işleme tesisleri. Teknolojinin ilerlemesi, nüfusun artması, insa- nın dünyaya hâkim olma düşüncesi enerjiye olan talebin hızını artırmaktadır. Muhakkak her enerji elde etme türünün çevreye belli oranda negatif etkisi olmaktadır. Diğer taraftan gelecek nesiller için fosil yakıt yataklarından, kömürün 250 yıl petrolün ise 50 yıl sonra tükeneceği düşünüldü- ğünde bunların yerine yeni enerji kaynaklarının ikame edilmesinin ne kadar gerekli olduğu orta- ya çıkmaktadır. Kömür, değişik oranlarda organik ve inorga- nik bileşenler içeren tortul bir kayaçtır. Kömü- rün ana bileşeni hidrokarbonlardır; bu nedenle, oluşumu karbon çevrimine çok bağlıdır. Kömür- leşme, bir bitkisel deponun fiziksel, kimyasal ve biyokimyasal değişimlere uğrayarak karbonca zengin oksijence fakir hidrokarbonlara dönüş- mesidir. Turba, bir kömür olmamakla birlikte kömür oluşumunun ilk evresini oluşturmaktadır. Kömürleşme süreci ise bunu takip etmektedir. Kömürleşme sürecinin, yumuşak linyit, sert lin- yit, taşkömürü ve antrasit kademelerini geçtikten sonra grafitte sonuçlandığı kabul edilir. Kömürün kullanılabilir enerjiye dönüştürül- mesi; üretim, hazırlama, taşıma, depolama ve yakma gibi çeşitli süreçleri içerir. Bu süreçlerin hepsinde, çevre, az veya çok, olumsuz yönde etkilenmektedir. Rezervi en yüksek fosil enerji kaynağımız olan kömür, günümüz koşullarında ve kısa vadede vazgeçemeyeceğimiz bir enerji kaynağı durumundadır. Bu nedenle, enerji üre- timi amacıyla kömür kullanımı ile ilgili kararlar alınırken, geniş kapsamlı bir çevre analizinin ya- pılması gerekmektedir a) Çevresel Etkiler: Kömür üretiminin yaygın bir hava kirliliği kay- nağı da tozdur. Toz oluşumu, genellikle, delik delme, patlayıcı madde kullanımı, yükleme, taşı- ma, harmanlama, depolama ve tüketim alanları- na ulaştırma aşamalarında oluşmaktadır. Ayrıca, üretim sırasında, kömürün kendiliğinden tutuş- ması sonucu, çeşitli gazlar atmosfere yayılarak hava kirliliğine neden olmaktadır. b) Süreçte Alınan Önlemler: Açık ocak işletmeciliği yapılarak çıkarılan kö- mür madenciliğinde en büyük problem kaçak toz oluşumudur. Bu sorunu en düşük seviyede tutmak için kullanılan en pratik yöntem, maden sahasının ve yolların sık sık sulanmasıdır. Üretim sırasında oluşan tozu bastırmak, basınçlı su kul- lanarak kazı yapmak ve hidrolik yöntemle kömü- rün nakli gibi çeşitli amaçlarla, büyük miktarlar- da su kullanımına ihtiyaç duyulmaktadır.
ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 92 Doğanın korunması amacı dikkate alınarak, yeni ve yenilenebilir enerji kaynaklarının geliştiril- mesi, yaygınlaştırılması ve tüketimde daha büyük oranlarda yer alması için tedbirler alınacağı Seki- zinci Beş Yıllık Kalkınma Planı’nda yer almaktadır. Fosil yakıtları esas alan enerji kullanımı; yakıt konusunda kısmen dışa bağımlılık, yüksek, itha- lat giderleri ve çevre sorunları gibi önemli olum- suzluklar doğurmaktadır. Bu nedenle yerel doğal zenginlikler konumunda olan yenilenebilir enerji kaynaklarının kullanımı önem taşımaktadır. Ayrıca günümüzün en önemli çevre sorunla- rı arasında yer alan yanma sonucu ortaya çıkan CO2 emisyonlarının azaltılması da küresel ısın- manın kontrol edilmesi açısından büyük önem taşımaktadır. Yenilenebilir enerji kaynakları kulla- nımının geliştirilmek istenmesinin bir başka ne- deni de, dünyada sınırlı olan fosil yakıt rezervleri- ni tükenmekten olabildiğince korumaktır. Kömürün üretimi, hazırlanması ve taşınması sırasında toz oluşumu, özellikle kuru ve rüzgar- lı havalarda önemli sorunlar yaratmaktadır. Bu, geçici bir kirliliktir ve oluşumunu engellemek için aşağıda özetlenen önlemlerin alınması gerek- mektedir; Kömürün taşındığı yolları stabilize etmek Açık yüzeyleri mekanik olarak süpürerek, kü- çük boyutlu taneciklerin birikimini önlemek Su kullanarak, birikimleri ve yüzeyleri ıslat- mak Toz bastırıcı sprey kullanmak, taşıma ve transfer noktalarını kapatmak Maden sahasının etrafını yeşillendirerek rüzgârı engellemek Halkın gereksinimlerinin dikkate alınması Kaynak yönetimi ve arazi kullanımının planlanması Madencilik sonrası arazi reklamasyon ve rehabilitasyon çalışmalarının yapılmasıdır. 3.1.10. Genel Değerlendirme Çevre, bütün canlıların yaşam boyu ilişki ve etkileşim içinde bulunduğu sosyal, fiziksel ve kültürel ortamlar bütünüdür. Ülkemiz önemli do- ğal kaynaklara sahip olup, dinamik nüfusuyla da her geçen gün gelişmişlik düzeyini artırmaktadır. Hem bugünün hem de gelecek kuşakların çevre koşullarını tehlikeye atmaksızın çevresel değer- leri güvence altına almak, kalkınmanın bir gere- ğini oluşturmaktadır.
1993-2013 20. YILI 93 Çevreyi korumak, kirlenmesini önlemek, bü- yük harcamalar gerekmektedir. Ancak, zama- nında alınmayan tedbirlerin ileride yaratacağı sorunların giderilmesi çok daha pahalıya mal olacaktır. Çevrenin ve ekosistemin korunması açısın- dan madencilik faaliyetlerinin çevre üzerindeki etkilerinin en aza indirgenmesi veya tamamen ortadan kaldırılması, peyzaj onarım çalışmaları- nın ilk aşaması olan alan kullanım plânlaması ile sağlanır ve bu plânlama öncelikle devlet ekono- misine katkı sağlamakta, bunun yanında çevre korunmasında da en üst düzey madencilik ça- lışmasıyla ve ilerde yapılacak çevre düzenlemesi ve iyileştirmesi çalışmalarına da yardımcı olacak şekilde yürütülmektedir. Alan kullanım plânlaması, bir alanın değişik faktörler yönünden irdelenip önerilen kullanım- lara uygunluğunun araştırılmasıdır. Her alan için uygun bir kullanım, her kullanım için uygun bir alan bulunabileceği ilkesinin çift taraflı işletilip geliştirilmesine olanak sağlayacak plânlamalar dizisidir. Bu tip plânlamalar çevre değerlerini ko- ruyarak ya da zararları en aza indirerek kaynak- lardan optimum düzeyde yararlanmayı sağlar. Doğayı ve üzerinde yaşayıp kazanç sağladığı- mız arazileri koruyabilmek, mevcut potansiyelin- den en üst düzeyde yararlanabilmek, geliştirerek ileriki kuşakların yararlanmasına sunabilmek an- cak birbiri ile çelişmeyen kullanım seçeneklerini irdeleyip araştırarak, bir plâna dayalı olarak uy- gulamak sürekli bakım ve denetimi sağlamakla mümkün olabilir. Günümüzde çevre bilincinin artması ve ma- dencilik sektörünün ortaya çıkardığı tahribatın farkına varılması ve bu hammaddelerin tükenme- sini önlemek amacıyla yapılan bilinçli toplumsal hareketlerle, bu problemlere çeşitli çözüm yolları aranmakta ve tedbirler alınmaktadır. Sürdürüle- bilir kalkınma politikaları doğrultusunda doğal çevrenin korunumu için Çevre Kanunu çıkarıl- mıştır. Türkiye’de madencilik faaliyetleri Çevre Kanunu ve bu kanuna istinaden çıkarılmış diğer yönetmeliklere uyularak gerçekleştirilmektedir. Çevresel Etki Değerlendirmesi, çevreye bü- yük ölçüde etkileri olabilecek projelerin tüm uygulama aşamalarında, bu etkilerin ve önlem- lerinin izlenmesi ve değerlendirilmesi sürecidir ve bugün bütün dünyada çevre yönetiminin en üst seviyesi olarak görülmektedir. Ülkemizde de yasal bir statüye oturtulmuş ve uygulamaya geç- miştir. Ayrıca ülkemizce taraf olunmuş çok sayı- da sözleşme, protokol ve anlaşma bulunmak- tadır. Kyoto Protokolü, ozon tabakasını incelten maddelere dair Montreal Protokolü, Cartagena Biyogüvenlik Protokolü bunların bazılarıdır. Çin’de terkedilmiş bir maden sahası için proje
ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 94 Çizelge 5 1993-2013 yılları arasında maden faa- liyeti projeleri ile ilgili Çevresel Etki Değerlendirmesi gereğince verilen kararlar. MADEN ÇED ÇGD TOPLAM 1993-1998 159 1.903 2.062 1999 7 336 343 2000 32 516 548 2001 22 513 535 2002 24 600 624 2003 18 877 895 2004 17 1.155 1.172 2005 14 1.305 1.319 2006 21 1.806 1.827 2007 38 2.068 2.106 2008 46 1.734 1.780 2009 48 1.717 1.765 2010 56 1.754 1.810 2011 74 2.136 2.210 2012 144 1.745 1.889 2013 69 314 383 789 20.479 21.268 Bu bölüme ilişkin kaynaklar: 17.07.2008 tarih ve 26939 sayılı Resmi Gaze- te’de yayımlanarak yürürlüğe giren ÇED Yö- netmeliği Acar, D., Ö., 2007, Türkiye’de Açık Ocak Kö- mür Madenciliği Sonrası Peyzaj Onarım Çalış- malarının İrdelenmesi, Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Ankara. Ocadağıstan, M. E. 1997. Pasinler-Esendere kum ocakları doğa onarımı ve rekreasyonel alan kullanımı planlaması. Yüksek lisans tezi, Atatürk Üniversitesi, Erzurum. Türkiye Çevre Atlası, 2004, Türkiye Çevre ve Orman Bakanlığı, sf:172-180. TBMM Araştırma Komisyonu Raporu, Mayıs 2010, Sayfa 227,228 ErnstYoung Türkiye, Dünyada ve Türkiye’de Madencilik Sektörü, http://www.vergidegundem.com/tr/c/docu- ment_library/get_file?uuid=799f643c-16f0- 427a-b282-b78516feaa1fgroupId=10156, Erişim Tarih: 04.04.2012 Akpınar, N., Kara, D. ve Ünal, E. 1993. Açık ocak madenciliği sonrası alan kullanım planla- ması. Türkiye XIII. Madencilik Kongresi. Oygür, V., Zanbak, C., Ovacık Altın Madeninde- ki Atık Depolama Tesislerinin Çevresel Açıdan Değerlendirilmesi Yersel, Ş.E., Dokuz Eylül Üniversitesi Fen Bi- limleri Enstitüsü Maden Mühendisliği Bölümü, Cevher Hazırlama Anabilim Dalı“Cevher Hazır- lama ve Zenginleştirme Tesislerinin Simülas- yon Yöntemiyle Verimliliğinin Artırılması” Dok- tora Tezi. Doç. Dr. Deniz ÖZTÜRK’ün ders notları. Altay, İ., Sakarya Üniversitesi Fen Bilimleri Ens- titüsü “Maden Ocaklarındaki Tozlanmanın Ön- lenmesi” Yüksek Lisans Tezi. IFC,2007 Çevre, Sağlık ve Güvenlik Kılavuzları, Madencilik Sektörü. ENCON, “Ağı Dağı Altın ve Gümüş Madeni Ka- pasite Artışı ve Zenginleştirme Projesi” Nihai ÇED Raporu. Golder Associates,”Nabucco Doğal Gaz Boru Hattı Projesi” ÇED Raporu. Doç. Dr. Atilla AKKOYUNLU, Türkiye’de Enerji Kaynakları ve Çevreye Etkileri Borand, M.N., İstanbul Teknik Üniversitesi - Fen Bilimleri Enstitüsü “Açık ve kapalı ma- den işletmeciliğinde çevresel etki” maden- cilikte özel konular II ders projesi. Tekindor, G., Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü, Hava Yönetimi Dairesi Başkanlığı, “Kireç Fabri- kalarından Kaynaklanan Emisyonların Kontrolü ve İyileştirme Çalışmaları”, 2011
1993-2013 20. YILI 95 Şekil 8 Yıllara göre maden yatırımları EK-1, EK-2 Şekil 10 Maden yatırımları EK-1, EK-2 oranı 108 2006 21 1.806 1.827 2007 38 2.068 2.106 2008 46 1.734 1.780 2009 48 1.717 1.765 2010 56 1.754 1.810 2011 74 2.136 2.210 2012 144 1.745 1.889 2013 69 314 383 789 20.479 21.268 Şekil 8 Yıllara göre maden yatırımları EK-1, EK-2 - 500 1.000 1.500 2.000 2.500 159 7 32 22 24 18 17 14 21 38 46 48 56 74 144 69 1.903 336 516 513 600 877 1.155 1.305 1.806 2.068 1.734 1.717 1.754 2.136 1.745 314 ÇED-Ok ÇED-GD 1993ÇED2013 Şekil 9 Maden yatırımları EK-1, EK-2 oranı Bu bölüme ilişkin kaynaklar:  17.07.2008 tarih ve 26939 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe giren ÇED Yönetmeliği  Acar, D., Ö., 2007, Türkiye’de Açık Ocak Kömür Madenciliği Sonrası Peyzaj Onarım Çalışmalarının İrdelenmesi, Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Ankara.  Ocadağıstan, M. E. 1997. Pasinler-Esendere kum ocakları doğa onarımı ve rekreasyonel alan kullanımı planlaması. Yüksek lisans tezi, Atatürk Üniversitesi, ÇED-OK 4% ÇED-GD 96%
ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 96
1993-2013 20. YILI 97 3.2. TARIM VE GIDA ÇED Yönetmeliği’nde tarım ve gıda yatırımları aşağıdaki konuları kapsamaktadır: Et Ürünleri Üretim Tesisleri (Kesim tesisleri), Bitkisel ürünlerin üretimi ile ilgili projeler Yetiştirme tesisleri, Kültür balıkçılığı projeleri, Süt ve süt ürünleri üretim tesisleri, Fermantasyon ile alkollü içki üreten tesis- ler veya malt tesisleri, Rendering tesisleri. 3.2.1. Et Ürünleri Üretim Tesisleri (Kesim Tesisleri) a) Çevresel Etkiler: Kesim tesislerinde en önemli sorun koku, kan, yağ, organik atıklardır. Kesim tesislerinde oluşan atıksular (yıkama suları) yoğun organik madde ihtiva eder. Kan, ayrıca bertaraf edilmeli atıksular ile karışmamalıdır. Oluşan atıksuyun arıtılmadan alıcı ortama verilmesi halinde yüksek Biyokimya- sal Oksijen İhtiyacı (BOİ) sebebiyle flora ve fau- naya zarar verir, özellikle su kaynaklarında ötro- fikasyona ve asiditenin yükselmesine sebebiyet verir. Ekolojik dengenin bozulması kaçınılmazdır. Koku oluşumunun en aza indirgenmesi için tesis temizliğine, tesisi yerinin seçimine dikkat edilmesi gerekir. Oluşan yoğun organik madde içerikli atıksuların ise atıksu arıtma tesislerinde arıtılması gerekir. b) Süreçte Alınan Önlemler: Koku oluşumunu engellemenin en iyi yolu te- sis temizliği, sterilazyon ve iyi havalandırmadır. Rendering atıklarının bertaraf edilmesi, oluşan atıksuların arıtılması, kanın değerlendirilmesi ve bertaraf edilmesi, sindirim içeriklerinin bertaraf edilmesi gerekmektedir. 3.2.2. Bitkisel Ürün Üretim Tesisleri 3.2.2.1. Yağ Üretim Tesisleri a) Çevresel Etkiler: Yağ üretiminde dört aşamalı bir proses uygu- lanır; 1. Degumming 2. Nötralizasyon 3. Ağartma 4. Deodorizasyon Yağ tesislerinde rafinasyon işleminin çevresel
ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 98 etkileri incelendiğinde oluşan atıkların; katı, sıvı, emisyon, tehlikeli atıklar olduğu görülmektedir. Bitkisel yağ sanayi, su tüketimi yüksek endüstri- lerden biridir. Aynı zamanda, yüksek konsantras- yonda biyolojik parçalanmaya dirençli bileşenler içerir. Bitkisel Yağ Sanayiinde bir diğer çevresel et- kende atıksularının arıtılmalarından oluşan arıt- ma çamurlarıdır. Özellikle zeytinyağı üretim te- sislerinden meydana gelen “karasu” ve “pirina” yüksek konsantrasyonda kirlilik ihtiva eder. Zey- tin karasuyunun pH’sı asidik olup organik içeriği yüksektir. Bu atıkların doğaya bırakılması yoğun bir koku ve çevre kirliliği oluşturur. b) Süreçte Alınan Önlemler: Zeytin karasuyunun arıtılması, işlenmesi veya bertaraf edilmesi, bitkisel kaynaklı posaların (pi- rina, ayçiçek posası vs.) bertaraf edilmesi, olu- şan atıksuların arıtılması gerekmektedir. Bitkisel yağ sanayi atıksularının arıtılmasında en yaygın kullanılan proses kombinasyonu, yüz- dürme veya çöktürme içeren fizikokimyasal öna- rıtma ve bunu takip eden biyolojik aktif çamur sistemidir. Arıtma çamurları için en yaygın bertaraf yön- temlerinden biri susuzlaştırıldıktan sonra depo- lanmasıdır. Atıksular arıtma tesisi vasıtasıyla bertarafı ve geri kazanımı sağlanabilmektedir. Baca Gazı Emisyonları için, emisyon kaynaklarına ait olu- şabilecek emisyon konsantrasyonlarının ve küt- lesel debileri Sanayi Kaynaklı Hava Kirliliğinin Kontrolü Yönetmeliği’nde (SKHKKY) verilen sınır değerleri sağlayacak şekilde tesis edilmesi ge- reklidir. Buhar kazanları için bacası SKHKKY hü- kümlerine uygun olacak şekilde tesis edilmelidir. Tıbbı atıkların Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeli- ği hükümlerine göre bertarafı sağlanmalıdır. Tehlikeli Atıklar, Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliği’nin ilgili hüküm ve esaslarına ve 05/07/2008 tarih ve 26927 sayılı Atık Yönetimi Genel Esaslarına İlişkin Yönetmelik hüküm ve esaslarına uygun olarak lisanslı firmalara gönde- rilmek suretiyle bertaraf edilmelidir. Ambalaj Atıkları, Ambalaj Atıklarının Kontrolü Yönetmeliği”nin ilgili hüküm ve esaslarına uygun olarak lisanslı firmalara gönderilmek suretiyle bertaraf edilmelidir. Tesiste çalışacak personelden dolayı oluşa- cak katı atıklar “Katı Atıkların Kontrolü Yönet- meliği’ne uygun olarak, Katı Atıkların Kontrolü Yönetmeliği hükümleri doğrultusunda bertaraf edilmelidir. Yağ rafinasyon tesisi
1993-2013 20. YILI 99 3.2.2.2. Şeker Fabrikaları a) Çevresel Etkiler: Şeker üretim sanayinin esas faaliyet alanı; şe- ker kamışı veya şeker pancarından ham şeker, şeker şerbeti, kristal yahut beyaz şeker üretilmesi veya ham şekerin rafine edilmesidir. Şeker fab- rikalarında kristal ve küp şeker ile melaslı kuru küspe üretilirken, yan ürün olarak da melas ve yaş pancar küspesi elde edilmektedir. Bir şeker fabrikasına ait proses akım şeması şu şekildedir: Pancardan şekerin alınması için, pancar önce kesme makinalarında kıyılır. Pancar kıyımları bir taşıma bandı ile nak- ledilirken otomatik olarak tartılır ve kantar pancar miktarını toplayarak kaydeder. Pancar kıyımlarından şekerin alınması “Di- füzör” denilen tam otomatik aparatlarda yapılır. Pancar kıyımı kendi yönüne ters yönde hareket eden 75o C sıcak su ile te- mas ettirilerek içindeki şekerin suya geç- mesi sağlanır. Difüzörün kıyım giren ucundan şerbet, di- ğer ucundan şekeri alınmış kıyımlar yani küspe alınır. Küspe preslerde sıkılarak şeker ihtiva eden suyu difüzöre geri verilir. Sıkılmış yaş küspenin bir bölümü hayvan yemi olarak kullanılmak üzere taşıma bandı ile fabrika dışına, bir bölümü de küspe kurutma tesis- lerine sevk edilir. Difüzörden elde edilen şekerin içindeki ya- bancı maddeler, muayyen reaksiyon şart- larında Ca(OH)2 ve CO2 ile kireçleme ve satürasyon kazanlarında çöktürülür. Çö- ken yabancı maddelerin şerbetten uzak- laştırılması dekantör, döner filtre ve otoma- tik filtre üniteleriyle sağlanır. Şerbetin içindeki boyar maddelerin ayrıl- ması CO2 gazının verildiği satüratörlerde yapılır. Bu araçlarda kullanılan CaO ve CO2 Eberhart tipi kireç ocaklarında CaCO3 ’ın kok kömürü ile reaksiyona sokulmasından elde edilir. CaO bilahare kireç dairesinde Ca(OH)2 haline getirilir. Şeker fabrikası
ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 100 Gerek difüzörden şerbet istihsalinin, gerek- se şerbet tasfiyesinin teknolojisinin istediği optimumlarda gerçekleşmesi için otomatik kontrol ve ayar cihazları kullanılır. Temiz- lenmiş şerbetten şekerin az enerji sarfı ile kristalizasyonun ilk basamağı, şerbeti çok kademeli bir tebhir sisteminde 4-4.5 misli koyulaştırmaktadır. Koyulaştırılan şerbet, şekerin karamelize olmaması için pişirim kazanlarında vakum altında buharlaştırılıp şekerin kristalleşerek şerbetten ayrılması sağlanır. Elde edilen lapanın refrijerantlarda dinlen- dirilmesi kristalizasyonun tamamlanmasını sağlar. Lapadaki şeker kristallerinin, şuruptan ay- rılıp temizlenmesi santrifüjlerde tamamla- nır. Elde edilen ıslak şeker nakil organları ile kurutucuya taşınır. Kuruyan kristal şekerin toz ve iri olan şe- kerlerden ayrılması eleklerde tamamlanır. Şeker yarı otomatik kantarlarda tartılır, tor- balanır ve ağırlık kontrolünden sonra ağız- ları kapatılan torbalar ambara sevk edilir. Lapadan ayrılan şurupta iki kademe daha kristallenme yapılarak elde edilen orta ve son şekerler tekrar eritilip ilk kademede kristal hale getirilir. Son şeker kademesinin şurubu melas adını alır ve ispirto, ilaç ve yem sanayinin hammaddesi olarak kullanılır. Şeker Fabrikaları, işletmelerinde çok miktarda su kullanan bir sanayidir ve kullandıkları suya bağlı olarak atılan kirli su hacmi de fazladır. Şeker Fab- rikalarının atık suları başlıca şu şekildedir: Pancar taşıma suyu, pancarla birlikte gel- miş bulunan taş, ot ve yaprak gibi çeşitli kirlilikleri taşır ve bu su kirlerden arıtılarak tekrar kullanılabilir. Pancar yıkama suları pancarla gelen inor- ganik maddeleri içerir ve kirlerinden arındı- rılarak tekrar kullanılabilir. Difuzyon ve prese suları şerbet arıtımı sı- rasında atılan sulardır ve kirlidirler. Bu kirli sular organik maddeleri içerirler. Kireç çamuru artıkları, lavör suları (CO2 yıkama suyu) ve bez yıkama suları şerbet arıtım bölümünden atılan kirli sulardır. Kondens ve kondense suları şerbetin bu- harlaştırılması ve vakum kazanlarında kris- tallendirilmesi sırasında atılan sular olup az kirli ve geri kazanılan sulardır. Şeker Fabrikası atıklarında özel madde olarak saponin ve trietilamin vardır. Her iki- si de balıkları zehirler. Suyun litresinde 2,5 mg saponin bulunması balıkların ölmesi- ne neden olur. Saponinin diğer bir özelliği de atıkların karıştığı çay ve nehirde köpük yapmasıdır. Köpük balık solungaçlarını ör- terek parçalar. Saponin güç ve yavaş par- çalanan bir maddedir. Saponinin öldürücü etkisini yok etmek için bu tip suların 1/10 oranında ırmak suyu ile karıştırılması gere- kir. Burada akarsuyun küçük veya büyük debili olması çok önemlidir. Akarsudaki kir- lilik, suyun debisi ile ters orantılıdır. Kirli sularda bulunan organik maddelerin bo- zularak zararsız hale gelebilmeleri için oksijene ihtiyaç vardır. Bu oksijen kirli suyun karıştırıldığı akarsularda bulunan çözünmüş haldeki oksijen- le karşılanır. Bilindiği gibi kirlenmemiş sular oksi- jence zengindir. Günde 2000 ton pancar işleyen bir şeker fabrikasından çıkan kirli sular 200.000- 300.000 nüfuslu bir şehrin atık sularının yapaca- ğı kirliliğe eşdeğerdir. Şeker fabrikalarındaki bir diğer atık da şlem- pedir. Şlempe; ana çözeltiden alkol distile edil- dikten sonra geriye kalan çözeltiye denir. Bu çö- zelti, melastan gelen bütün tuzlarla maya üretimi sırasında katılmış olan mineral tuzların ve maya- lanmayı yapmış olan maya kütlesini kapsar. Sonuç olarak şeker fabrikası atıkları; akarsu ve gölleri kirletmekte ve çevre sağlığı açısından önemli kirlilik yükü taşımaktadır.
1993-2013 20. YILI 101 b) Süreçte Alınan Önlemler: Şeker üretiminin çevresel etkileri su kullanımı, enerji tüketimi ve atık oluşumu başlıkları doğrul- tusunda temiz üretim yaklaşımıyla alınabilecek önlemler şu şekilde özetlenebilir. 1. Su Kullanımı: Günümüzde artan global ısınma ve oluşan su sıkıntısı nedeniyle su kullanımında tasarruf sağlayacak oluşumlara gidilmektedir. Şeker üretimi suyu yoğun kullanan bir sektördür. 100 ton pancar için ortalama 1.500-2.000 m3 su tüketilmektedir. Bu miktarda suyun taze su olarak karşılanmasındaki güçlük, fabrikalardan çıkan suların doğrudan akarsulara verilmesinin sakın- caları ve bu miktarda suyun temizlendikten sonra akarsuya verilmesinin maliyeti kullanılmış sula- rın tekrar kullanımını mecburi hale getirmektedir. Taze suyun kullanımını ve kirlilik yükü fazla olan suyun oluşumunu minimize etmek için iyi bir su ekonomisi uygulamak, tekrar fabrikaya alınabile- cek sular için su döngüleri oluşturmak ve suları temiz, az kirli ve çok kirli gibi sınıflandırarak kirli su döngülerinin birbirinden ayrılmasını sağlamak gerekmektedir. Suların sınıflandırılması temiz su döngüsünden çıkan suların az kirli su döngüsün- de; az kirli suların kirli su döngülerinde ve oradan çıkan suların da çok kirli su döngülerinde kullanıl- masına böylelikle kullanılan su miktarını azaltma- da yardımcı olmaktadır. Temiz ve az kirli sular sis- temdeki döngülere geri alınabilmektedir. Çok kirli sular ise doğrudan döngülere sokulamaz, ancak arıtımdan sonra alıcı ortama verilebilir. 2. Atıksu Arıtımı: Atıksuların alıcı ortamlara verile- bilmesi için yönetmeliklerde belirlenen kriterlere uygun olmaları gerekmektedir. Yüksek organik kirliliğe sahip suların arıtımı için biyolojik arıtım prosesleri uygulanmaktadır. Biyolojik arıtımla, atıksu içinde çözünmüş veya asılı kalmış orga- nik maddeler mikroorganizmalar tarafından par- çalanarak çözünen veya gaz olarak atmosfere yayılan kararlı inorganik bileşiklere dönüştürülür. Biyolojik arıtım sistemleri anaerobik ve aerobik olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Aerobik sistem- lerde oksijenli ortamda organik maddeler mik- roorganizmalar tarafından karbondioksit, su ve basit inorganik tuzlara parçalanırken, anaerobik arıtımda oksijensiz ortamda karbondioksit ve metan gazına dönüşmektedir. 3. Enerji Tüketimi: Şeker endüstrisi sürekli sis- temde çalışan ve ısıl enerjiyi çok yoğun kullanan bir sektördür. Fakat aynı zamanda, üretim döne- minde buhar kazanlarından elde edilen buharın türbinlere verilmesiyle elektrik ihtiyacını da kar- şılayan bir sektördür. Bu bağlamda zaten üret- tiği enerjiyi tüketen bir işletmeden elde edilecek olan çevresel fayda, proses basamaklarındaki kayıpların önlenebilmesi, üretilenin verimli kulla- nımının sağlanabilmesi ve hatta yeterli miktarda elde ediliyorsa ülke enerji ağına üretilen fazla enerjinin sevkinin sağlanabilmesi olmalıdır. 4. Atık Oluşumu: Şeker fabrikalarında oluşan atık miktarı hammadde olan pancarın kalitesine ve arazideki temizliğine bağlıdır. Pancarla birlik- te işletmeye gelen toprak, çakıl ve taşların fazla olması işletmede enerji ve su kaynaklarının aşırı kullanılmasına neden olacağı gibi pancarın ye- tiştiği verimli toprak tabakasının atık haline dö- nüşmesine de sebep olacaktır.
ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 102 3.2.3. Yetiştirme Tesisleri a) Çevresel Etkiler: Tavuk ve besi yetiştiriciliğinin ana sorunu ölü hayvanlar, hayvan dışkıları ve buna bağlı olarak meydana gelen koku oluşumudur. Hayvan dışkı- larının kontrolsüz olarak etrafa yayılımı görüntü kirliliği, koku, enfeksiyon riski, haşere oluşumu, toprak ve yeraltı su kaynaklarını kirletme riski gibi pek çok çevresel sorun oluşturur. Ölü hayvanların oluşumu da yine pek çok çevresel riski beraberinde getirir. Hayvan ölü- münün nedeni, hastalık veya salgın belirtileri iyi araştırılmalı ve ona göre önlemler alınmalı, acil eylem planları devreye sokulmalıdır. b) Süreçte Alınan Önlemler: Tavuk yetiştiriciliğinde koku oluşumunu ve yayılımını önlemek için kümes altlıklarında güb- renin nemini alması amacı ile talaş kullanılmalı, oluşan gübreler dönem sonunda tamamen ka- palı alanlarda kurutulmalı ve fanlar ile atılacak hava davlumbazlar ile su yüzeyine çarpıtılmalıdır. Böylece hava, içindeki tozlar ve oluşan kokuyu suya bırakarak atmosfere verilmelidir. Oluşan kir- li su fosseptiğe verilerek bertarafı sağlanır. Tavuk dışkıları kümes içerisinde koku oluşumunu önle- mek için bekletilmeden toplanmalı ve konteynır- larla etrafa bulaşmadan uzaklaştırılmalıdır. Tavuk dışkılarının değerlendirilmesi ve gübre olarak kul- lanılması bitkiler ve toprak için önemli bir besin maddesidir. İçeriğindeki azot ve organik madde bakımında diğer hayvan gübrelerinden daha de- ğerlidir. Tavuk dışkıları biyogaz tesislerinde, güb- re işleme tesislerinde işlenip ekonomik bir değer sağlayacağı gibi geviş getiren hayvanlarda yem olarak da kullanılabilmektedir. Dışkı kurutma sistemi Ölü tavuklar ise tabanı sızdırmasız ölü çukur- larında kireç ile örtülerek bertarafı sağlanabilir veya yakma kazanlarında yakılabilmektedir. Besi tesislerinde yer seçimi, tesisin izolasyo- nu, hayvan temizliği ve bakımı, dışkı bertarafı önem teşkil etmektedir. Hayvan dışkıları biyogaz tesislerinde enerjiye dönüştürülebileceği gibi
1993-2013 20. YILI 103 gübre işleme tesislerine verilerek de hem çev- resel bir çözüm olmakta hem de ekonomik bir değer sağlayabilmektedir. 3.2.4. Kültür Balıkçılığı Projeleri a) Çevresel Etkiler: Biyolojik bir üretim faaliyeti olan ağ kafeslerde balık yetiştiriciliği kendi gelişimi de çevresel kali- teye bağlı olan ve direk olarak çevresel imkanla- rından faydalanan bir üretim tarzıdır. Bu anlamda, üretim faaliyetleri çevre ile etkileşim içerisinde, çevresel değişimlere neden olabilmektedir. Bu çevresel değişimler; genel görünüm ve estetiği bozma, ulaşımı engelleme, doğal hayatın rahat- sız edilmesi ve interaksiyonlar, su kolonunda su kalitesi üzerine olumsuz etkiler ve bentosta, sedimentte organik madde artışı, bentik komu- nitede önemli modifikasyonlar, balık hastalık ve zararlılarına karşı kullanılan ilaç ve kimyasal maddelerin canlılara ve su kalitesine olan etkiler şeklinde sıralanabilir. (Özfuçucu,2003) Su ürünleri yetiştiriciliğinin su ortamına etkisi, yetiştiricilik metodunun çeşidine, üretim kapasi- tesine, kullanılan yemlerin türüne ve yetiştiricilik yapılan alanın biyolojik, kimyasal ve fiziksel ka- rakterine bağlı olarak değişmektedir. (Başaran, Aksu, Egemen, 2006) Su ürünleri yetiştiriciliğinin su ortamı üzerine başlıca etkilerini ötrofikasyon, çökeltide (sediment) organik zenginleşme, ışık geçirgenliğinin azalması olarak sıralayabiliriz. b) Süreçte Alınan Önlemler: Organik ve inorganik atıkların dip sedimente eklenmesi sığ sularda ve kapalı koylarda yani akıntının olmadığı ortamlarda görülmektedir. Tesislerin açık denizde olması ve derinliğin çok olması böyle bir olumsuz etkiyi oldukça azalt- maktadır. Derinliğin 15 m’den düşük olduğu ve akıntının olmadığı yerlerde su ürünleri yetiştirme tesisi kurulması çevrede biyolojik hareketliliği ve nutrient etkisini artırır. Bu nedenle kurulacak te- sis alanlarının açık deniz olması, derinliğin çok olması ve çevresinde akıntının olması bu riski or- tadan kaldırmaktadır. Su kirliliğine sebep olunmaması açısından yemlemede daha etkili ve daha çevre dostu yem- ler (yüksek enerji-protein oranları, yüksek sindiri- lebilir hammaddeler ve düşük fosfor düzeylerine sahip) kullanılmalıdır. (Güven ve Şener) Yemle- me durumu, yemleme zamanı ve yem miktarı önemlidir. Beslenecek balığın günün hangi saa- tinde daha iyi yem aldığı gözlenmeli ve buna uy- gun bir programlama yapılmalıdır. Ekstrude yem kullanılması, yetiştirilen canlının optimum protein ve yağ oranları belirlenip, yüksek enerjili yemler kullanılarak fosfor ve azotun alıcı ortama yükü azaltılması, iyi bir besleme cetveli kullanılması, stoklama yoğunluğuna dikkat edilmesi yetişti- riciliğin çevreye olan etkisini azaltmaya yönelik alınması gereken önlemlerdendir. 3.2.5. Süt ve süt ürünleri üretim tesisleri Süt ve süt ürünleri üretim tesisleri, pastörize ve UHT süt, yoğurt, peynir, dondurma, tereyağı ve krema üretiminin yapıldığı tesislerdir. a) Çevresel Etkiler: Süt ve süt ürünleri üretim tesislerinin kirliliğe neden olan önemli etkileri peynir altı suyundan kaynaklanmaktadır. Peynir altı suyu, peynir üretimi esnasında or- taya çıkan bir yan üründür. 1 litre peynir altı suyu
ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 104 yaklaşık olarak 50.000 mg/l laktoz, 9.000 mg/l protein, 150 mg/l fosfor, 1.500 mg/l azot içerir. Endüstriyel bir ürün olarak işlenmesi halinde çok kıymetli olan bu sıvının, bir atık olarak düşünül- düğünde arıtılması çok zordur. Peynir altı suyu- nun karakteristik özelliklerine bakıldığında, kirlilik değeri açısından Biyolojik Oksijen İhtiyacı (BOİ) değeri 32.000 mg O2 /l (Holder and Sewards, 1976) gibi yüksek bir değere ulaşmaktadır. Bu BOİ değerine sahip 1 litre peyniraltı suyu aynı zamanda yaklaşık 60.000 mg/l Kimyasal Oksijen İhtiyacı (KOİ) değerini taşımaktadır. Bu değerler- le 1 litre peynir altı suyunun yapmış olduğu kir- lilik yaklaşık 40-45 kişinin yarattığı kirliliğe eşittir. b) Süreçte Alınan Önlemler: Peynir üretimi sonucu oluşan peynir altı su- ları lor peyniri, ve pastacılıkta kullanılan peynir altı suyu tozu üretiminde kullanılmaktadır. İş- letmelerde oluşan peynir altı suları mutlaka bu ürünlere dönüştürülmeli, kesinlikle kanalizasyon sistemine deşarjı yapılmamalıdır. Peynir altı suyunun işletme içerisinde krom- nikel tanklarda depolaması yapılmalıdır. 3.2.6. Fermantasyon ile Alkollü İçki Üreten Tesisler veya Malt Tesisleri a) Çevresel Etkiler: Fermantasyon, mayanın sebep olduğu doğal bir süreçtir. Mayalar, bağlarda ve şarap üretim tesislerinde üzümle doğal olarak birlikte yaşa- yan mikroorganizmalardır. Bu organizmalar ya- şayabilmek için üzüm şırasında bulunan şekerle beslenir, fermantasyon yoluyla alkole ve karbon- dioksit gazına dönüştürür. Malt yapımıyla arpa ya da buğday tanesinin içindeki maddelerin, özellikle nişasta ve pro- teinlerin parçalanması ve enzimlerin oluşması, mevcut olanların ise artışı sağlanmaktadır. Maltın öğütülmesi ve su ile karıştırılarak çeşitli sıcaklık- larda tutulması (mayşeleme) işlemi, hem maltın içinde bulunan erir hale getirilmiş maddeleri suya geçirmek hem de erimeyi sürdürerek şırayı kuru maddelerce daha da zenginleştirmek amacı ile yapılmaktadır. Süzme işlemlerinden sonra elde edilen şıra, içerdiği kuru maddeler nedeniyle çok kıymetli, kolay sindirilebilir bir besin maddesidir. Malt üretim prosesi başlıca 4 ana bolümden oluşmaktadır: Tahılın temizlenmesi ve sınıflandırılması Yumuşatma Çimlendirme Kurutma ve kavurma Şarap fermantasyon tankları
1993-2013 20. YILI 105 Fermantasyon ile alkollü içki üreten tesisler veya malt tesislerinde yıkama sularından oluşan atıksular, meyve posaları ve tahıllar, durultma su- ları, soğutma suları, tortular oluşmaktadır. b) Süreçte Alınan Önlemler: Fermantasyon ile alkollü içki üretimi yapan tesislerden meydana gelen atıksular (özellikle fermantasyondan kaynaklanan) organik içeriği yüksek olduğundan arıtılması şarttır. Havalan- dırmalı biyolojik arıtma ve anaerobik çürüme yöntemleri kullanılabilmektedir. Şarap sanayii ise mevsimsel tesisler olduğundan biyolojik arıt- madan çok püskürtmeli havalandırma sistemleri kullanılması daha uygun olabilmektedir. Malt üretiminde oluşan tohumdan ayrıştırılan çimler ve yabancı bitki tohumları hayvan yemi olarak değerlendirilebilmektedir. Islatma havuz- larında oluşan atıksu ise atıksu arıtma tesislerine gönderilebilir ve sulama suyu olarak kullanılabilir. 3.2.7. Rendering Tesisleri a) Çevresel Etkiler: Kesim sırasında ortaya çıkan bütün atıklar (kan, tüy, yağ vb.), atıksu arıtma tesisi çamuru ve arıtma tesisinden çıkan kollodial atıklar ve yağ (DAF ünitesinden) kirli su, katı atıklar, ko- kulu gazlar ve sıcak buhar, tehlikeli atıklar (yağ, tiner vb. tehlikeli kimyasal bulaşmış eldiven, bez parçaları, kağıt/karton, kimyasalların, yağların ve tinerlerin boş kutuları kontamine olmuş yağ emiciler, kostik çuvalları ve tehlikeli kimyasal bu- laşmış kıyafetler, ampul ve floresan değişimde çıkan atıklar, ambalaj atıkları, evsel nitelikli katı atıklar, tıbbi atıklar oluşabilmektedir. b) Süreçte Alınan Önlemler: Rendering tesisine gelen bütün atıklar (kan, tüy, yağ vb.), atıksu arıtma tesisi çamuru ve arıt- ma tesisinden çıkan yağ (DAF ünitesinden), ren- dering ünitesinde yem katkı maddesine dönüş- türülerek geri kazanılabilir. Tesiste kokuya sebep olan emisyonlar, rendering ünitesinden kaynak- lanan kokular koku giderici ünitelerde absorbe edilebilir. Koku giderme ünitelerinde yoğuşturma yolu ile %60-90 arasında koku giderimi sağlana- bilmektedir. Koku giderme ünitesindeki, gaz çı- kışı esnasında koku yapan yabancı maddelerin, atmosfere yayılmadan önce kimyasal yıkama ile ortadan kaldırılması sağlanabilmektedir. Atıksular arıtma tesisi vasıtasıyla bertarafı ve geri kazanımı sağlanabilmektedir. Baca Gazı Emisyonları için, emisyon kaynaklarına ait olu- şabilecek emisyon konsantrasyonlarının ve küt- lesel debileri SKHKKY’te verilen sınır değerleri sağlayacak şekilde tesis edilmesi gereklidir. Bu- har kazanları için bacası SKHKKY hükümlerine uygun olacak şekilde tesis edilmelidir. Tıbbı atık- ların Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeliği hüküm- lerine göre bertarafı sağlanmalıdır. Tehlikeli Atıklar, Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliği’nin ilgili hüküm ve esaslarına ve 05/07/2008 tarih ve 26927 sayılı Atık Yönetimi Genel Esaslarına İlişkin Yönetmelik hüküm ve esaslarına uygun olarak lisanslı firmalara gönde- rilmek suretiyle bertaraf edilmelidir. Ambalaj Atıkları, Ambalaj Atıklarının Kontrolü Yönetmeliği”nin ilgili hüküm ve esaslarına uygun olarak lisanslı firmalara gönderilmek suretiyle bertaraf edilmelidir.
ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 106 Tesiste çalışacak personelden dolayı oluşa- cak katı atıklar “Katı Atıkların Kontrolü Yönet- meliği’ne uygun olarak, Katı Atıkların Kontrolü Yönetmeliği hükümleri doğrultusunda bertaraf edilmelidir. Rendering tesisi koku giderme sistemi 3.2.8. Genel Değerlendirme 07.02.1993 tarihinde yayımlanarak yürürlüğe giren ÇED Yönetmeliğinin Tarım ve Gıda Tesis- lerine ilişkin yönetmelik uygulanmalarında kar- şılaşılan sorunların giderilmesi amacıyla zaman içerisinde yönetmelik revizyonları gerçekleştiril- miştir. Bunun yanı sıra sektörlerin kuruluş ve işletme aşamalarında karşılaşılan çevresel sorunların çözümü için Bakanlığımızca bazı çalışmalar ve uygulamalar gerçekleştirilmiştir. Bunlardan; Denizlerde kurulacak su ürünleri yetiştirme tesislerinin kıyılardan uzak alanlarda kurulmasının sağlanarak, deniz kirliliğini en aza indirmek ve sektör sorunlarına sürdürülebilir kal- kınma anlayışı çerçevesinde çözüm bulunması için ilgili kamu kurum ve kuruluşlarının katılımı ile 31.01.2008 tarihinde Bakanlığımızda geniş katı- lımlı bir toplantı yapılmıştır. Muğla, Milas, Ziraat Adaları, 08.07.2004 Muğla, Milas, Ziraat Adaları, 10.08.2010 Bu toplantıda Bakanlığımızın koordinatör ol- ması ve Aydın, İzmir, Muğla, Mersin illerinde su ürünleri üretim alanları belirlenmesine yönelik ça- lışma guruplarının oluşturulması kararı alınmıştır. 11-15/02.2008 tarihlerinde Muğla, Aydın, 18- 22/02.2008 tarihleri arasında İzmir, Mersin ille- rinde alan belirleme çalışmaları neticesinde, Muğla İlinde, Bodrum ve Milas olmak üzere iki
1993-2013 20. YILI 107 adet alan belirlenmiş olup, seçilen alanlarda yer alacak 134 tesis toplu ÇED sürecine tabi tutul- muş ve 05.12.2008 tarihinde ÇED Olumlu Kararı verilmiştir. İzmir İlinde 10 adet alan, Aydın İlinde 2 adet alan ve Mersin İlinde iki adet su ürünleri yetiştir- me alanları belirlenerek kurulacak balık çiftlikleri bu alanlara yönlendirilmiştir. Hayvan Yetiştirme Tesisleri; ilk ÇED Yönet- meliğinde yer almamaktadaydı, ancak özellikle kanatlı hayvanların üretiminin artması ve bun- lardan oluşacak katı atıkların kirlilik açısından önemli yer teşkil etmesi nedeniyle hayvan ye- tiştirme tesislerinin kurulumunun planlaması ve oluşması muhtemel olumsuz çevresel etkilere karşı önlemler alınarak minimize edilmesi ama- cıyla 06.06.2002 tarihli ÇED Yönetmeliğinde yer almıştır. Bu sektörde koku kirliliğinin önlenme- sinde teknik önlemlerin yetersizliği, yer seçimi ve üretim teknolojisi konusunda Bakanlığımızı bu yönde çalışmalara yöneltmiş ve 19.07.2013 tarih ve 28712 sayılı Resmi Gazete’de yayımla- narak yürürlüğe giren Koku Oluşturan Emisyon- ların Kontrolü Hakkında Yönetmelik ile yerleşim yerlerine mesafeleri belirlenmiştir. Ayrıca koku kaynağı olan katı atıkların (dışkı) bertaraf yön- temleri ve tesisin emisyon bertarafı konusunda sektör temsilcileri ile toplantılar yapılmış, ÇED sürecinde yeni teknolojik yöntemlerin seçilmesi sağlanmıştır. (gübre kompostlaştırma ve işleme tesisi, koku fanlarının önüne koku odaları veya sulu ped sistemleri vb.) Büyükbaş havyan yetiştirme tesislerinin işlet- me döneminde olumsuz çevresel etkileri kontrol etmek ve minimize etmek için sektör temsilcileri ile görüşmeler sonucu hayvan yetiştirme bölge- lerinin belirlenmesinin, özellikle atıkların toplu bertafının önemi vurgulanmıştır.
ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 108
1993-2013 20. YILI 109 Çizelge 6 1993-2013 yılları arasında tarım ve gıda yatı- rımları projeleri ile ilgili Çevresel Etki Değerlendirmesi gereğince verilen kararlar. TARIM-GIDA ÇED ÇGD TOPLAM 1993-1998 23 292 315 1999 4 87 91 2000 5 101 106 2001 6 112 118 2002 5 146 151 2003 6 223 229 2004 8 238 246 2005 8 237 245 2006 4 400 404 2007 14 573 587 2008 15 562 577 2009 24 345 369 2010 22 662 684 2011 60 737 797 2012 57 562 619 2013 53 141 194 314 5.418 5.732 Şekil 10 Yıllara göre tarım ve gıda yatırımları, EK-1, EK-2 Şekil 10 Tarım ve gıda yatırımları, EK-1, EK-2 oranı 1993ÇED2013 Çizelge 6 1993-2013 yılları arasında tarım ve gıda yatırımları projeleri ile ilgili ÇEDY gereğince verilen kararlar. TARIM-GIDA ÇED ÇGD TOPLAM 1993-1998 23 292 315 1999 4 87 91 2000 5 101 106 2001 6 112 118 2002 5 146 151 2003 6 223 229 2004 8 238 246 2005 8 237 245 2006 4 400 404 2007 14 573 587 2008 15 562 577 2009 24 345 369 2010 22 662 684 2011 60 737 797 2012 57 562 619 2013 53 141 194 314 5.418 5.732 Şekil 10 Yıllara göre tarım ve gıda yatırımları, EK-1, EK-2 - 100 200 300 400 500 600 700 800 23 4 5 6 5 6 8 8 4 14 15 24 22 60 57 53 292 87 101 112 146 223 238 237 400 573 562 345 662 737 562 141 ÇED-OK 1993ÇED2013 128 Şekil 11 Tarım ve gıda yatırımları, EK-1, EK-2 oranı ÇED_OK; 5% ÇED-GD; 95%
ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 110
1993-2013 20. YILI 111 3.3. ATIK VE KİMYA 3.3.1. Rafineriler Ham Petrol Rafinerileri ham petrolün temizle- nip ayrımsal damıtma işleminin yapılarak günlük yaşamımızda kullandığımız pek çok ara madde ve akaryakıt ürünlerinin elde edildiği tesislerdir. Basit bir rafineri, damıtma, dönüştürme ve arıtma olmak üzere, temelde üç büyük üniteden oluşur. a) Çevresel Etkiler: Rafineri tesislerinde toprakta ve deniz suyun- da oluşacak sızıntı, oluşan atıksular, soğutma suyunun alımı ve deşarjı sırasında deniz flora fa- unasına oluşacak etkiler, oluşan kullanılmış kata- list, kimyasal arıtma çamuru, tank dibi çamurları, laboratuvar atıkları ve emisyon miktarı, inşaat aşamasında oluşan hafriyat ve gürültü önemli çevresel etkileri oluşturmaktadır. b) Süreçte Alınan Önlemler: Tesisin inşaat aşamasında hafriyat kaynaklı tozların asgari düzeyde tutulması amacıyla kul- lanılan yolların, çalışma sahalarının nemlendi- rilmesi ve taşıma araçlarının üstünün örtülmesi gerekmektedir. Tesiste bulunan akaryakıt depo- lama tanklarının etrafına TS 4943 “Ham Petrol ve Petrol Ürünlerini Depolamaya Mahsus Tank Çift- liklerinde Emniyet Kuralları” standardına göre beton sedde kurulması gerekmektedir. Tanklar arası mesafe 24.12.1973 tarihli Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe giren Parlayıcı Patlayıcı Tehlikeli ve Zararlı Maddelerle Çalışan İşyerlerin- de ve İşlerde Alınacak Tedbirler Hakkındaki Tü- züğe göre planlanması gerekmektedir. Oluşan emisyon için filtrelerin kullanılması, hava dağılım modellemesinin yapılması ve oluşan atıksular için atıksu arıtma tesislerinin kurulması gerek- mektedir. Ana Tesis ve yardımcı tesisler (tanklar gibi) için sıkıştırılmış geçirimsiz zemin üzerine kurulmalı tankların etrafı beton sedde kurularak drenaj kanalları yapılması gerekmektedir. 3.3.2. Radyasyonlu Nükleer Yakıtlar Nükleer Yakıt: Nükleer reaktörde enerji üretmek için kullanılan füsil nüklid içerikli madde Radyoaktif Atık: Radyoaktif atıklar tıp, en- düstri, araştırma gibi değişik uygulama alanlarında değişik aktivite, fiziksel ve kim- yasal durumlarda ortaya çıkmaktadırlar. a) Çevresel Etkiler: Radyasyonlu nük- leer yakıtların kulla- nıldığı nükleer san- trallerde uranyum, plütonyum gibi radyo- aktif elementler kulla- nılarak elektrik ener- ji elde edilir bu olay gerçekleşirken aynı zamanda radyoaktif atıklarda oluşur. Rad- yoaktif atıklar dışarıya radyasyon geçirme-
ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 112 yen özel kasalara konularak yerin derinliklerine gömülür. Aynı şekilde nükleer güç santralleri de çevreye zarar vermeyecek özel güvenlik önlem- leri alınarak yapılır. Nükleer santrallerin çevre üzerindeki etkile- ri uranyum ve toryum çıkarma, yakıt hazırlama, zenginleştirme, üretim, kullanılan yakıtın yeni- den işlenmesi, depolanması ve işletme ömrü bitip kapatılan reaktörlerin sökülmesi sırasında ortaya çıkmaktadır. Nükleer santrallerden çev- reye olabilecek en büyük etki bir kaza sonucu büyük miktarlarda radyoaktif maddenin çevreye yayılmasıdır. Nükleer Santrallerden yayılan gaz ve sıvı radyoaktif atıklar önemli çevre sorunla- rı yaratmaktadır. Ancak, olası kaza durumunda radyasyonun çevreye olan etkileri kazanın şid- detine, reaktörün tipine ve reaktör dış emniyet sistemine göre değişmektedir. Şayet kaza sonu- cunda çevreye çeşitli radyoizotoplar yayılmışsa su, toprak ve hava alıcı ortamına radyasyonun yayılması, çevre ve insan sağlığını etkilemekte- dir. Radyasyon gerek ışınlama ile gerekse bitki ve deniz ürünlerinin yenmesi sonucu insanlara geçmektedir. Radyoaktif maddelerin (sezyum ve stronsyum) yarı ömürleri uzun olup (28 yıldan fazla) vücuttaki tabi elementlerle kimyasal ben- zerlikleri bulunduğundan insan vücudunda birik- mesi söz konusudur. Faaliyetin yüzeysel su kay- naklarının flora ve faunasına olabilecek etkileri göz önünde bulundurulmalıdır. Santrallerde kon- dansörden ısınarak çıkan soğutma suyu, karıştı- ğı nehir, göl veya deniz suyunda bir sıcaklık artışı meydana getirir Su sıcaklığındaki artış, ekolojik dengeyi bozmakta, ekonomik değeri olan balık türleri ölmekte, zararlı canlı türleri daha fazla üre- mektedir. Bu nedenle alıcı ortamın su sıcaklığının 2-3°C’den fazla yükseltilmemesi gerekmektedir. Demineralizör reçineleri, filtreler, buharlaştırıcı konsantreleri ile iş gömleği, ayakkabı, eldiven gibi bulaşmış servis atıklarıdır. Bu atıklar radyo- aktivite durumlarına göre paslanmaz çelikle kap- lı tanklarda veya beton kaplarda depo edilirler. b) Süreçte Alınan Önlemler: Radyoaktif atıklar dışarıya radyasyon geçir- meyen özel kasalara konularak yerin derinlikleri- ne gömülür. Burada önemli olan yakıtın kullanım ömrünün tamamlanmasından sonra ortaya çıkan ve çok yüksek düzeyde ışıma yayan artıkların iyi saklanmaları ve depolanmalarıdır. Nükleer santrallerin en önemli sorunu atık yakıt sorunudur. Radyoaktif bir maddenin akti- vitesinin yarıya inmesi için gereken süreye “Yarı Ömür” denir ve bir maddenin etkisini kaybetmesi için yaklaşık 10 yarı ömür geçirmesi gerekir. Nük- leer atıklardan; Stronsiyum-90 ve Sezyum-137 gibi çekirdeklerin sırasıyla yaklaşık yarı ömürleri 28 ve 30 yıl kadardır. Sonuç olarak bu atıkların 300 yıl kadar güvenli bir şekilde saklanması ge- rekir. Bu atıkların uzun vadeli depolanmak üze- re camlaştırılıp çelik varillere konularak, yer altı sularının bulunmadığı, fay hatlarına uzak, yani depreme dayanıklı yeraltı galerilerinde saklan- maları düşünülmektedir. Camlaştırmanın amacı, herhangi bir kırılma durumunda sadece kırılma yüzeyindeki aktif çekirdeklerin sızabiliyor olma- sı ve içindekilerin hareketsiz kalmasıdır. Ayrıca cam yüzeyin dışına, paslanmaz çelikten yapılan dış bir kap daha konulur. Böylelikle atıklar hem cam hem de çelik tarafından korunmuş olur. Cam çok dayanıklı bir maddedir. Bir yılda yak- laşık 1/100.000.000 oranında çözülüyor. Camın dışında titanyum alaşımından oluşan iki çeperli çelik bir zırh bulunur. Bu zırhın yıllık aşınma hızı 0,01 mm olarak tespit edilmiştir. Diğer bir deyim- le çelik zırh 1 cm genişliğinde olursa bin yıllık bir koruma süresi olur. Fakat pek çok malzeme gibi çelik alaşımları da yüksek radyasyon kar- şısında kırılgan hale gelmektedir. Bu aşamada, radyoaktif çekirdekleri depolamak için kullanılan malzemelerin, uzun sürelerle yüksek radyasyon altındaki davranışının daha detaylı araştırmak ve öğrenmek gerekir.
1993-2013 20. YILI 113 Bir diğer önemli konu ise nükleer santrallerin yapılacağı yerin doğru seçilmesidir. En önemlisi reaktörün yapılacağı bölgenin sismik ve meteo- rolojik özellikleridir. Sismik; her tür enerjinin; gü- rültü, darbe, patlama vs. oluşturduğu dalganın yayınımından hareketle ortaya çıkar. Sismik özel- lik, meydana gelebilecek bir depremde nükleer santrale ne kadarlık bir ivmeyle kuvvet uygula- nacağını belirler. Nükleer santraller, genel olarak santral sahasından 60 km uzaklıkta 8 büyüklü- ğünde (Richter ölçeğine uygun) ve 30 km derin- liğinde 6,5 büyüklüğünde olabilecek depremlere karşı önlem alınarak tasarlanır. Meteorolojik olaylarda ise; hortum, tayfun, sel gibi doğal afetler göz önünde bulundurularak santrallerin tasarlanması gerekir. Nükleer san- trallerde bir diğer önemli kriter ise santrallerin işletme güvenliğinin tehlikeye girmesidir. Altın ‘a göre işletme sırasında reaktörün kalbine zarar verebilmek çok zordur. Reaktörün kalbi üzeri- ne ultra güvenlik sistemleri üzerinde çalışmalar yapılmaktadır. Amaç, olabilecek her türlü etkiye karşı, ultra güvenlikli reaktörün soğutucu kaybı- na uğramamasıdır. Soğutma suyunun kullanıla- cağı su kaynağının flora ve fauna çalışmalarının yapılması gerekmektedir. 3.3.3. Asbest Çıkartılması ve Asbest İçeren Ürünleri İşleme veya Dönüştürme Projeleri Asbest: Isıya, aşınmaya ve kimyasal madde- lere çok dayanıklı lifli yapıda kanserojen silikat bir mineraldir. 3.000’ den fazla kullanım alanı olan asbestten, özellikle gemi, uçak, otomobil sanayiinde, makine konstrüksiyonlarında yağla- yıcı madde ve sızdırmazlık elemanı olarak, inşaat sektöründe, ısı ve ses izolasyonunda yaygın ola- rak yararlanılmıştır. a) Çevresel Etkiler: Asbestin çıkarılması ve öğütülüp zenginleş- tirilmesinde çıkan toz insan sağlığı açısından önemli risk oluşturmaktadır. asbest üreten ülke- lerde asbestin mesleksel ve çevresel potansiyel sağlık sorunlarına yol açtığı Asbestin çevresel veya mesleksel olarak inhale edilmesi, pulmo- ner fibrosis (asbestosis), akciğer kanseri, plevra veya peritonda mezotelioma ve plevral değişik- liklere (kalınlaşma, plak, effüzyon) yol açmak- tadır (7-10 ). Yapılan eksperimental çalışmalar sonucu bütün asbest türlerinin akciğer kanseri ve mezotelioma oluşturabildiği gösterilmiştir. Asbest mineral tozlarının solunmasına bağlı ak- ciğer hastalıklarının Türkiye’de önemli bir sağlık sorunu olduğu İç Anadolu’nun belli yörelerinde yapılan araştırmalarda ortaya konulmuştur. As- best liflerinin iç ve dış ortam yoluyla solunması sonucunda akciğer zarında kireçlenme, akciğer zarında kalınlaşma, su toplanması, malignme- sotelyomave karın zarı kanserine neden olduğu belirtilmektedir. Özellikle amfibol asbest grubu minerallerden aktinolit, tremolit, antofillitve kro- koidolitliflerinin sağlık yönünden, krizotilasbest liflerine göre daha çok kanser nedeni olduğu ya- pılan çalışmalarda açıklanmıştır.
ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 114 b) Süreçte Alınan Önlemler: Asbest içeren ürünler sızdırmaz uygun paket- ler halinde depolanacak diğer kimyasallardan ayrı depolanacak, asbestli atıkların uzaklaştırıl- masında dökülme önlenmeli, üzerleri okunur bir şeklide etiketlenmeli, taşınma sırasında dökülme sıçrama gibi durumlar engellenmeli, lisanslı taşı- ma araçlarıyla taşınmalıdır. Çalışma yerlerinde gerekli koruma önlemleri alınmalı, havalandırma ve maske kullanımı sağlanmalı, malzeme güven- lik bilgi formaları hazırlanmalı ve bu formlarda ve- rilen talimatlara uyulmalıdır. 25 Ocak 2013 tarihli ve 28539 sayılı Resmi Gazete’de “Asbestle Çalış- malarda Sağlık ve Güvenlik Önlemleri Hakkında Yönetmelik kapsamında ve 6331 Sayılı İş Sağlığı Ve Güvenliği Kanunu ve İşveren İle İşyerlerinin Yükümlülükleri kapsamında risk değerlendirme- si, sağlık taramaları, gözetimi, eğitim programla- rı, çalışanların bilgilendirilmesi yapılmalıdır. Asbest toprağı ve malzemesinin sergi ve yalı- tım malzemesi, çanak çömlek yapımı, yapı mal- zemesi olarak kullanımı önlenmeli, asbest alan- ları üzerinde bulunan yerler yeşillendirilmeli, risk durumuna göre gerekirse risk faktörü düşük alanlara taşın- malı, asbestli bölgeler önce- den belirlenmeli ve bu alanlar yeni yerleşime açılmamalıdır. Karayolları, Köy Hizmetle- ri ve Belediyeler tarafından asbestli malze- meler yollara serilmemeli. 11.Temmuz.1993 ta- rih ve 21634 sayılı resmi gazetede yayınlanan “Zararlı Kimyasal Madde ve Ürünlerin Kontrolü Yönetmeliği” ile 01.01.1996 tarihinden itibaren krosidolit ithalatı yasaklanmıştır. 20/04/2001 ta- rihinde adı Tehlikeli Kimyasallar Yönetmeliği olarak değiştirilen Yönetmeliğin 37. Maddesi ile amfibol grubu asbest liflerinin çıkarılması, üre- tilmesi, herhangi bir ürün üretiminde ve üretim dışında herhangi bir amaçla kullanılması, satışı ve piyasaya arzı yasaklanmıştır. Krosidolit, amo- sitve diğer amfibol asbest türlerinin çıkarılmaları, ticareti ve kullanımları 1980’li yılların or- talarından sonra birçok ülkede ya- saklanmıştır. Bugün sanayide kul- lanılan asbestin %90’ını kapsayan krizotilde Avrupa Birliği’nin tümün- de ve dünyanın pek çok ülkesinde yasaklanmıştır. Uluslararası Ça- lışma Konferansı ve Dünya Sağlık Örgütü de asbestin tüm türlerinin kullanımına son verilmesi çağrısın- da bulunmuşlardır. 3.3.4.Fonksiyonel Olarak Bir- birine Bağlı Çeşitli Birimleri Kul- lanarak Üretim Yapan Kimya Te- sisleri a) Çevresel Etkiler: Üretimde kullanılan kimya- sallar ve maddeler oluşan ürünlerin depolanması ve taşınmasında oluşabilecek sızıntı, maki- ne ekipman
1993-2013 20. YILI 115 temizliğinden oluşabilecek atıksular, atıkyağlar, ambalaj atıkları, emisyon ve gürültü önemli çev- resel etkilerini oluşturmaktadır. b) Süreçte Alınan Önlemler: Depolanan kimyasalların risk durumlarına göre sınıflandırması yapılmalı, sızdırmaz zemin üzerinde veya ambalajlarda depolanmalı, tehli- keli kimyasalların etrafınada emniyet havuzları yapılmalı, sağlık koruma bandı mesafesi bıra- kılmalı, acil durum planı hazırlanmalı ve işletme aşamasında bu hususlara uyulmalı, ürünler risk durumlarına göre sınıflandırılmalı, uluslararası kabul görmüş standartlara göre etiketlenmeli, gerekli ikaz uyarıları üzerinde olmalıdır. Kullanı- lan sistem, tüm hammadde ve yardımcı madde- lerin verimli bir şekilde ürüne dönüştürülmesini sağlamalıdır. Mümkün olduğunca insana ve çev- reye daha az zararlı hammaddeler kullanılmalı- dır. Daha az enerji gereksinimi duyan üretim sü- reçleri tasarlanmalıdır. Üretimde geri kazanılabilir hammadde ve yenilenebilir enerji kullanılmalıdır. Üretim mümkün olduğunca az basamakla ger- çekleştirilmeli ve üretim süreçlerinde güvenli sistemler kullanılmalıdır. Atıklar kaynağında azal- tılmalıdır. Tesise ait bir izleme programı oluşturul- malı ve uygulanmalıdır. 3.3.5. Patlayıcı ve Parlayıcı Maddelerin Üretildiği ve/veya Depolandığı Tesisler Patlayıcı Maddeler: Hararet veya şok tesiri ile kimyasal değişikliğe uğrayan, yüksek derecede ısı, çok hacimde gaz meydana getiren, katı, sıvı veya gaz halindeki kimyasal maddelerdir. Kuv- vetli patlayıcıların pek çoğu kapalı bir sistemde olmadıkları veya bir şok tesirine maruz kalmaz- larsa tutuşturuldukları zaman patlamazlar sade- ce yanarlar. Söz konusu tesisler ise anfo, dinamit, mermi, havai fişek, av malzemeleri gibi maddelerin üre- tildiği ve depolandığı tesislerdir. a) Çevresel Etkiler: Parlayıcı ve Patlayıcı Madde üretimin de kulla- nılan hammadde ve kimyasallar yapılarından do- layı sürtünme, darbeye, ısıya maruz kaldığında patlama riski oluşmaktadır. Hammadde ve ürün depolarında, üretim binalarında, ayrıca ürün ve hammadde sevkiyat işleminin gerçekleşeceği alan ve taşıtlarda oluşabilecek sızıntı önemli çev- resel etkiler oluşturmaktadır. b) Süreçte Alınan Önlemler: 26.12.2008 Tarihli Resmi Gazetede Yayımla- nan Tehlikeli Maddeler ve Müstahzarlara İlişkin Güvenlik Bilgi Formlarının Hazırlanması ve Dağı- tılması Hakkında Yönetmelik kapsamında tesis- te kullanılan kimyasal maddelerin güvenlik bilgi formlarının hazırlatılması ve kimyasal maddelerin bu formlarda verilen talimatlara göre kullanılması gerekmektedir. 26.12.2008 Tarihli Resmi Gaze- tede Yayımlanan Tehlikeli Maddelerin ve Müs- tahzarların Sınıflandırılması, Ambalajlanması ve Etiketlenmesi Hakkında Yönetmelik kapsamında depolama alanlarında gerekli işlemlerin yapılması ve Kullanılan depolama alanlarının zemininde ve duvarlarında sızdırmazlık sağlanmalı ve herhangi bir çarpmaya karşı kıvılcım çıkması önlenmeli, et-
ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 116 kileşim yapacak ürünler birlikte depolanmamalıdır. Yeterli havalandırma yapılmalı ve içeriye yabancı cisimlerin girmesi engellenmeli ve paratoner sis- temi kurulmalıdır. Taşıma işleminde zemin sızdır- mazlığı sağlanmalı ve egsozu kıvılcım çıkarmayan araçların kullanılması, sağlanmalı ve malzeme araca güvenli bir şekilde yerleştirilmelidir. Binalar güvenlik mesafelerine uygun olarak inşa edilmeli, bina yapıları hafif yanmaz ve sızdırmaz olarak in- şaa edilmeli. Tüm tesiste Tekel Dışı Bırakılan Pat- layıcı Maddelerle Av Malzemesi Ve Benzerlerinin Üretimi, İthali, Taşınması, Saklanması, Depolan- ması, Satışı, Kullanılması, Yok Edilmesi, Denetlen- mesi Usul Ve Esaslarına İlişkin Tüzük kapsamında gerekli iş ve işlemlerin yapılması gerekmektedir. Sağlık koruma bandı mesafelerine uyulmalı ve te- sis için Acil Durum Planlarının hazırlatılması gerek- mektedir. İşçi sağlığı ve iş güvenliği hükümlerine uyulmalıdır. 3.3.6. Tehlikeli ve Özel İşleme Tabi Atıkların Geri Kazanımı, Depolanması ve Bertarafı Özel İşleme Tabi Atıklar: Yönetimleri özel yöntemler gerektiren atık yağ, tıbbi atıklar, PCB/PCT (poliklorlu bifenil/poliklorlu terfe- nil) içeren atıklar, atık akü-pil ve elektronik atıklar gibi tehlikeli atıklar özel atık olarak tanımlanmakta olup, ayrıca yönetmelikleri bulunmaktadır. ÖTL: Faydalı ömrünü tamamladığı belirle- nerek araçtan sökülen orijinal veya kaplan- mış, bir daha araç üzerinde lastik olarak kullanılamayacak durumda olan ve üretim esnasında ortaya çıkan ıskarta lastikleri, Pil ve Akümülatörler: Pil ve akümülatörler elektrik akım şebekesine bağlı olmadan kimyasal enerjiyi elektrik enerjisine dönüş- türen ve depolayan sistemlerdir. Atık Yağ: Kullanılmış benzinli motor, dizel motor, şanzıman ve diferansiyel, trans- misyon, gres ve diğer özel taşıt yağları ile hidrolik sistem, türbin ve kompresör, kızak, açık-kapalı dişli, sirkülasyon, metal kesme ve işleme, metal çekme, tekstil, ısıl işlem, ısı transfer, izolasyon ve koruyucu, izolas- yon, trafo, kalıp, buhar silindir, pnömatik sistem koruyucu, gıda ve ilaç endüstrisi, kağıt makinesi, yatak ve diğer özel endüs- triyel yağlar ve endüstriyel gresler, kulla- nılmış kalınlaştırıcı, koruyucu, temizleyici ve benzeri özel müstahzarlar ve kullanıma uygun olmayan yağ ürünlerini ifade eder. a) Çevresel Etkiler: Tehlikeli ve özel işleme tabi atıkların geri kaza- nımında oluşan emisyon, depolama ünitelerinde oluşabilecek sızıntı, atık ve ürün taşınmasında oluşabilecek sızıntı, işletmeden kaynaklı yağlı silme bezleri, kontamine ambalaj varil, tank, el- diven, tank dibi tortuları, filtre killeri, motor yağ- lama yağı gibi tehlikeli atıklar, oluşan ambalaj atıkları, işletmelerde kullanılan kimyasallar ve bunların etkileri, geri kazanım sırasında oluşabi- lecek koku ve gürültü, inşaat aşamasında oluşan hafriyat önemli çevresel etkileri oluşturmaktadır. b) Süreçte Alınan Önlemler: Atık ve Ürünler için zemin sızdırmazlığı sağ- lanmış beton üzerinde ve kapalı alanda depo- lama yapılmalı, tüm kimyasal maddeler için Malzeme güvenlik formları hazırlanmalı ve bu formlarda verilen güvenlik önlemlerine uyulmalı, birbiri ile etkileşime geçecek ürünlerin yan yana
1993-2013 20. YILI 117 depolanmaması sağlanmalı ve Acil Durum Planı hazırlanmalı, oluşan tehlikeli atıklar için lisans al- mış kurumlarla anlaşılmalı, işletmede yeterli ha- valandırma sağlanmalı, oluşan gürültü için per- deleme, ağaçlandırma yapılmalı, hava dağılım modellemesi ve filtre sistemi yapılmalı, fizibilite raporları hazırlanmalı, tesiste mesafelere dikkat edilerek üniteler konumlandırılmalı ve sağlık ko- ruma mesafelerine uyulmalıdır. 3.3.7. Atıksu Arıtma Tesisleri Giderek azalmakta olan su kaynaklarının kirletilmemesi ve su kaynaklarının daha verim- li kullanılması için atık suların arıtılması gerek- mektedir. Atıksu arıtma tesisleri evler ve sanayi tesislerinden kaynaklanan atıksuların alıcı orta- ma verilmeden kaybettikleri fiziksel, kimyasal ve biyolojik özelliklerinin geri kazandırılarak arıtma işlemine tabi tutulduğu tesislerdir. Oluşan atıksuyun bileşimi ve deşarj edile- cek ortamın özelliğine göre; içerisinde bulunan çözünmüş organik maddelerin bakteriyolojik faaliyetler sonucu giderilmesi için biyolojik, çö- zünmüş veya askıda bulunan ve yerçekimi etkisi ile çökelmeyen maddelerin çökeltilerek sudan uzaklaştırılması için kimyasal, suyun içerisinde bulunan ve kendiliğinden çökebilen katı madde- lerin atıksudan uzaklaştırılması için fiziksel atıksu arıtma tesisi tercih edilmelidir. Bu prosesler ayrı ayrı kullanılabileceği gibi birbirini takip edecek şekilde de kullanılabilir. a) Çevresel Etkiler: Önemli çevresel etkiler oluşan arıtma çamur- ları, arıtılan suyun kalitesi ve deşarj edileceği or- tam, atıksuyun sızma riski ve oluşan kokudur. b) Süreçte Alınan Önlemler: Seçilen arıtma yöntemi önem arz etmektedir. Gerekli ise ileri arıtma yapılmalı ve dezenfeksi- yon işlemine tabi tutulmalıdır. Arıtma çamurları, Katı Atıkların Kontrolü Yönet- meliği‘nin 28. Maddesinde belirtilen şartları sağ- laması kaydıyla evsel katı atıklarla birlikte depo- lanabilir. Ancak diğer çözüm; stabilize çamurun Evsel ve Kentsel Arıtma Çamurlarının Toprakta Kullanılmasına Dair Yönetmelikte verilen şartları sağlaması koşulu ile toprakta kullanılmasıdır. Bu yöntem ile atık bir madde olan çamurun ekono- miye geri kazandırılması mümkün olacaktır. Sta- bilize arıtma çamurunun toprakta kullanılması ha- linde ise; 03.08.2010 tarih ve 27661 Sayılı Resmi Gazete ‘de yayınlanarak yürürlüğe giren Evsel ve Kentsel Arıtma Çamurlarının Toprakta Kullanılma- sına Dair Yönetmeliğin 6. Maddesinde belirtilen sınırlama ve yasaklara uyulması gerekmektedir. Koku oluşturabilecek üniteler kapalı ve uygun şekilde havalandırılacak bir yapı içine alınmalı, ha- valandırma havuzunda oksijenin dipten verilen ve dağıtan difüzör sistemler kullanılarak koku ve bi- yolojik emisyonların engellenmesi sağlanmalıdır.
ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 118 3.3.8. Atıkların Ara İşleme Tabi Tutulması ve Düzenli Depolanması İçin Kurulacak Tesisler a) Çevresel Etkiler: Düzenli depolama tesislerinde Sızıntı suyuna bağlı olarak yeraltı sularının kirlenmesi ve bunu yüzey suyunun kirlenmesinin izlemesi, tesisin inşası aşamasında ortaya çıkan hafriyat miktarı, ortaya çıkacak emisyonlar, koku, toz, özellikle metan gazının sebep olduğu rahatsızlık önemli çevresel etkilerdendir. b) Süreçte Alınan Önlemler: Sızıntı sularının yeraltı sularına ulaşmasını ve yüzeysel su kaynaklarının kirlenmesi, düzenli depolama alanlarının geçirgenliği düşük toprak- lar üzerine yapılması ile azaltılabilir. Zemin geçi- rimsizliği sağlanmalı, drenaj sistemleri, gözlem kuyuları kurulmalıdır. Sızıntı suyu toplama sistemi yapılırken, arıtma ve kontrol konuları dikkate alınmalıdır. Geçirim- siz astar tabaka sistemi üzerinde toplanan sızıntı suyu, önce atık su arıtma tesisine, oradan alıcı yüzey suyuna, ya da merkezi kanalizasyon siste- mine deşarj edilebilir. Arıtılmış sızıntı suyunun atık depolama sistemine geri döndürülmesi ihtimali de göz önünde bulundurulmalıdır. Atık depola- ma alanlarına atık taşınırken ortaya çıkabilecek toz, depolama alanına giden yolun asfaltlanma- sı, nakliye için kullanılacak yolun kısa tutulması suretiyle ve taşıma, boşaltma aşamalarında su- lama (spreyleme) yapılması ile azaltılabilir. Hidrojen sülfat gaz çıkışı ve atıkların anae- robik biyolojik bozunması sonucu ortaya çıkan diğer gazların (özellikle metan) sebep olduğu rahatsızlık verici koku, gelen atıkların sıkıştırılma- sıyla, atıkların üzerlerinin günlük olarak toprakla kaplanması ve gaz kontrol sisteminin kurulma- sı ile azaltılabilmektedir. Tesis tabanında biriken depo gazlarının patlama riskini azaltmak için de gaz kontrol sistemi uygulanmalı ve ayrıca saha etrafına gaz denetimi için kontrol kuyuları kurul- malıdır. Depolama alanlarının peyzaja olumsuz etkisi de tampon bölgelerin kurulması ve bu alanların yeşillendirilmesi ile önlenebilir. 3.3.9. Petrol, Doğalgaz, Petrokimya ve Kimyasal Madde Depolama Tesisleri Depolama Tesisleri; Dolum ve tahliye ya- pılan kimyasal, petrol, akaryakıt vb. ürünlerin de- polandığı tesislerdir. a) Çevresel Etkiler: Akaryakıt Depolama Tesislerinde Kara Yoluyla taşıma esnasında sızıntı, dökülme, Deniz yoluyla gemilerle getirilecek ürünlerin şamandıradan çe- kilmesi esnasında ve gemilerden çıkabilecek ola- sı yakıt, yağ gibi kimyasal kirleticiler, denizde ve karada oluşabilecek sızıntı, tank dibi çamurları, oluşan atıksular, Akaryakıtın yüklenmesi, boşal- tılması aşamalarında oluşabilecek petrol türevli uçucu organik emisyonların ve tesisin faaliyeti sı- rasında oluşabilecek gaz, toz vb. emisyonlar ve patlama önemli çevresel etkileri oluşturmaktadır.
1993-2013 20. YILI 119 b) Süreçte Alınan Önlemler: Depolama tesisi ve diğer ünitelerde zemin sızdırmazlığının sağlanması, drenaj sistemlerinin kurulması, tanklar arası güvenlik mesafelerinin il- gili tüzüklere göre bırakılması, tankların etrafında güvenlik havuzlarının oluşturulması gerekmekte- dir. Oluşan tank dip çamurları ve atık sular için artıma tesislerinin kurulması, tesis kurulmasın- dan öncesinde ve sonrasında deniz suyu kalite- sine ilişkin analizlerin yapılması gerekmektedir. Proje için önerilen sağlık koruma bandı mesafe- sinin bırakılması gerekmektedir. Akaryakıtın yük- lenmesi, boşaltılması aşamalarında oluşabilecek petrol türevli uçucu organik emisyonların ve te- sisin faaliyeti sırasında oluşabilecek gaz, toz vb. emisyonların miktarları hesaplanarak modelleme yapılması gerekmektedir. Boru hatlarının malze- mesi, et kalınlığı vb hususlar korozyona maruz kalmayacak şekilde seçilmelidir. 3.3.10. Pil ve Akü Üretim Tesisleri (montaj yapılan tesisler hariç) a) Çevresel Etkiler: Pil ve Akü üretim tesislerinde akülerin par- çalanmasından kaynaklı asitli atıksular, arıtma çamurları üretim sürecinde oluşan emisyonlar, baca gazı tozları, birincil ve ikincil üretim cüruf- ları, depolama ünitelerinde oluşabilecek sızıntı, makine ve ekipmanların bakımı sırsında oluşa- bilecek atıkyağlar, hammadde ürün ve atık taşı- mada kullanılan araçlarda oluşabilecek sızıntı, inşaat aşamasında oluşan hafriyat, kullanılan kimyasallardan kaynaklanabilecek dökülme, sı- zıntı gibi durumlar, Üretim aşamasında oluşan emisyon, baca emisyonu için kullanılan filtre toz- ları önemli çevresel etkileri oluşturmaktadır. b) Süreçte Alınan Önlemler: Pil ve Akü üretim tesislerinde oluşan evsel ve endüstriyel atıksuların atıksu artıma tesisinde arıtılmasından sonra, 31.12.2004 tarih ve 25687 sayılı sayılı Resmi Gazetede yayımlanan Su Kirli- liği Kontrol Yönetmeliğinde belirtilen deşarj stan- dartlarının sağlanması gerekmektedir. Yer altı sularından örnekler alınarak kirlilik takip edilmeli herhangi bir sızıntı olması durumunda faaliyet so- run giderilene kadar durdurulmalıdır. Üretim sır- sında oluşan cürufun belirli kısmı prosesde geri kazanıldıktan sonra kalan nihai cüruf sızdırmazlı- ğı sağlanmış beton alanda geçici depolandıktan sonra lisanlı bertaraf tesislerinde gönderilmelidir. Oluşan emisyonlar filtre sisteminden geçirildik- ten sonra atmosfere bırakılmalı filtrede tutulan tozların ise sürece tekrar dahil edilebileceği tek- nolojilerin seçilmesi gerekmektedir. Nihai filtre tozları ise depolama şartları sağlandıktan sonra geçici depolanmalı ve geri kazanım firmalarına gönderilmelidir. Artıma çamurları analizi yapıldık- tan sonra tehlikesiz olması durumunda düzenli depolanmalıdır, tehlikeli olması durumunda geri kazanıma yönlendirilmelidir. Üretimde kullanılan kimyasallar güvenlik bilgi formaları hazırlatılmalı ve bu formlarda verilen talimatlara göre kullanıl- ması ve depolanması gerekmektedir. Tehlikeli atıkların taşınması lisanslı araçlarla yapılması ge- rekmektedir. Emisyon değerleri ölçülmeli Sanayi Kaynaklı Hava Kirliliğinin Kontrolü Yönetmeliğinde belir- tilen sınır değerleri aşmayacak şekilde mevcut en iyi teknolojilerin kullanılması gerekmektedir.
ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 120 Proje için önerilen sağlık koruma bandı mesafe- sine uyulmalı Acil Durum Planı hazırlanmalı İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Yönetmeliklerine uyul- malıdır. Gürültü oluşumu kesecek perdelemeler, ağaçlandırmalar, gürültü maruziyetinin daha az olduğu çalışma yöntemleri ve makine ekipman- lar seçilmelidir. 3.3.11. Tarım İlaçları ve/veya Farmasötik Ürünlerin Etken Maddelerinin Üretildiği Tesisler Farmasötik Ürün Etken Maddesi; Bir hastalığı tedavi etmek ve/veya önlemek, bir teşhis yap- mak veya bir fizyolojik fonksiyonu düzeltmek, düzenlemek veya değiştirmek amacıyla, insana uygulanan doğal ve/veya sentetik kaynaklı etkin madde veya maddeler kombinasyonu olan far- masötik ürünlerin terkibinde yer alan ve tedavi edici etkiyi oluşturan maddeleri oluşturmaktadır. a) Çevresel Etkiler: Farmasötik ürünlerin üretiminde kullanılan kimyasalların taşınmaları, depolanmaları sırasın- da oluşabilecek sızıntı, risk durumları, oluşacak atıksular, kullanılacak yakıtların türleri ve tüketim miktarlarına bağlı olarak oluşacak emisyonlar, oluşacak katı atık miktarı meydana gelebilecek çevresel riskler arasındadır. b) Süreçte Alınan Önlemler: Güvenlik Bilgi Formlarının Hazırlanması ve Da- ğıtılması Hakkında Yönetmelik kapsamında tesis- te kullanılan kimyasal maddelerin güvenlik bilgi formlarının hazırlatılması ve kimyasal maddelerin bu formlarda verilen talimatlara göre kullanılma- sı gerekmektedir. Proje kapsamında işletmede kullanılacak kimyasalların listesi, risk durumla- rı, yıllık kullanım miktarları belirlenmeli sızdır- mazlık sağlanmalı, insan sağlığı ve iş güvenliği açısından gerekli önlemler alınmalıdır. Hava dağılım modellemesi yapılmalı Sanayi Kaynaklı Hava Kirliliğinin Kontrolü Yönetmeliğinde belir- tilen sınır değerleri aşmayacak şekilde mevcut en iyi teknolojilerin kullanılması gerekmektedir. Tesiste oluşan evsel ve endüstriyel atıksuların 31.12.2004 tarih ve 25687 sayılı sayılı Resmi Ga- zetede yayımlanan Su Kirliliği Kontrol Yönetme- liği deşarj standartları sağlanarak bertaraf edil- mesi gerekmektedir. Proje için önerilen sağlık koruma bandı mesafesine uyulmalı Acil Durum Planı hazırlanmalı İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Yö- netmeliklerine uyulmalıdır. 3.3.12. Sabun ve deterjan üretimi yapan tesisler a) Çevresel Etkiler: Sabun ve deterjan üretim tesislerinde reak- törlerin yıkanmasından kaynaklanan yıkama atıksuları, üretimde kullanılan kimyasalların risk durumları, ürün ve hammadde depolanmasın- da oluşabilecek sızıntı, ürün ve hammadde de- polanmasından kaynaklı ambalaj atıkları önemli çevresel etkileri oluşturmaktadır.
1993-2013 20. YILI 121 b) Süreçte Alınan Önlemler: Yıkama suları belirli artıma safhalarından geçirilerek deşarj edilmeli, ürün ve hammadde depolanmasından kaynaklı ambalaj atıkları ayrı toplanmalı ve ilgili lisanslı geri kazanım firmala- rına gönderilmeli depolama sırasında sızıntı olu- şumu önlenmelidir. 3.3.13. Kümes ve Ahır Gübrelerinin Geri Ka- zanılması ve Bertaraf Edilmesine Yönelik Te- sisler a) Çevresel Etkiler: Hayvan barınaklarında üretilen gübre, uygun bir şekilde depolanmadığı zaman, koku ve gö- rüntü kirliliğini de kapsayan çevre kirliliği oluş- turmaktadır. Gübrelerin ve hayvansal atıkların gelişigüzel depolanması yüzey sularına veya yer altı sularına ulaşarak su kaynaklarının kalitesini bozmakta ve kullanılamaz duruma getirmektedir Özellikle yüzey sularının alıcı ortama drenajı, ta- rımdan dönen sular ve hayvan atıklarının nihai depolama alanı olarak kullanılan araziler su kirli- liğinin başlıca kaynakları olarak ortaya çıkmakta- dır. Ayrıca hayvansal atıkların rastgele depolan- ması enfeksiyon riskini arttırmaktadır. b) Süreçte Alınan Önlemler: Gübrelerin depolanacağı alan hakim rüzgar- lar göz önüne alınarak, çevreye pis koku yayma- yacak şekilde konutlardan uzak ve üstü kapalı olarak depolanmalı, bu olanaksız ise açıkta de- polanan gübrenin üzeri örtülmelidir. Gübre de- poları göl ve benzeri su kaynaklarına, akarsulara ve yer altı sularına karşı potansiyel kirliliği en aza indirecek şekilde konumlandırılmalıdır. Gübre depoları, işletme içerisinde ve çevresinde bulu- nan kuyu ve benzeri yerlerden en az 30 m, süt sağım ünitelerinden en az 15 m uzaklıkta yapıl- malıdır. Gübre depolarının yerlerinin belirlenmesinde doldurma ve boşaltma ekipmanlarının yıl boyun- ca rahat bir şekilde çalışması göz önünde tutul- malıdır. Ortamdan uzaklaştırılacak sıvı atıkların işletmelerdeki konutlara, yüzey sularına veya yer altı sularına karışmamasına dikkat edilmeli, yer altı tanklarına drene edilerek biriktirilmelidir. Gübreye uygulanan işlemler ve gübre deposu uygun şekilde yapılmalıdır. Gübreliklerin yapısal özelliklerinin belirlenme- sinde, yer altı ve yer üstü su kaynaklarının kali- telerinin korunumu ile koku etkisinin azaltılması amaçlanmalı ve atık değerlendirme tesisi bu et- menler göz önüne alınarak yapılmalıdır. Gübre depolarının planlanmasında yapının zemini sızdırmaz olmalı, sızma oluşursa sıvı atık- lar depo ortamında potansiyel kirlilik etkisi yarat- madan boşaltılmalıdır Gübre depolama tesisle- rinin kapasitesi doğrudan tahliye veya yüzeysel akıntı ve toprağa karışma yoluyla su kirlenmesini önleyecek şekilde olmalıdır taban suyu seviyesi- nin yüksek olduğu bölgelerde yer altı suyunun kirlenmesini önlemek amacıyla toprak üstü de- poları tercih edilmelidir. Ayrıca hayvan çiftlikle- rinde oluşan atıklara havasız çürütme, kompost- lama ve gazlaştırma prosesleri de uygulanarak enerji ve kompost geri kazanımı sağlanabilir.
ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 122 3.3.14. Derin Deniz Deşarj Projeleri a) Çevresel Etkiler: Derin Deniz Projelerinde Faaliyetin denizsel flora ve faunaya olabilecek etkileri ve karada yapılan ön arıtmadan kaynaklanabilecek koku önemli çevresel etkilerini oluşturmaktadır. b) Süreçte Alınan Önlemler: Deşarj borusu ve difüzörün boyutlarının belir- tilmesi, boru hattı derinlik ve eğim profilinin, boru hattı tasarımının, karaya olan mesafesinin, sey- relme hesaplarının Su Kirliliği Kontrolü Yönetme- liğine uygun olarak yapılması, karadaki ön arıtma ünitelerinde koku oluşumunu önlemek amacı ile havalandırmasının yeterli olması gerekmekte- dir. Deniz suyunun mevsimsel fiziksel (sıcaklık, yoğunluk, tuzluluk vb.), kimyasal (inorganik bi- leşik, çözünmüş oksijen, organik madde, ağır metal vb.) ve biyolojik (fekal ve total koliform, T90) özelliklerinin belirtilmesi ve denizsel flora ve fauna çalışmalarının yapılması gerekmektedir. 3.3.15. Genel Değerlendirme 1993 yılında yayımlanan ÇED Yönetmeli- ği’nde AB mevzuatı ve ulusal mevzuatımız göz önüne alınarak sektörel bazda EK-I ve EK-II lis- teleri oluşturulmuş daha sonraki yıllarda ise edi- nilen tecrübeler, uygulamanın daha sağlıklı ye- rine getirilmesi ve ülkemizin kalkınması da göz önüne alınarak ek listelerde bir takım değişiklik ihtiyacı doğmuştur. Kaynakların daha verimli kullanılmasına önem veren atık ve kimya sektörü teknolojik gelişmele- re, yerinde yapılan denetim ve incelemelere ve uluslararası bazı kabullere bağlı olarak atık mini- mizasyonuna yönelik, sektörel olarak ÇED Yönet- meliği’nde gerekli düzenlemeler yapılmaktadır. Çevre yönetiminin en etkin aracı olan Çevre- sel Etki Değerlendirmesi uygulanırken koruma- kullanma dengesi esas alınarak yatırımcılar ve çevre unsurlarının sürdürülebilir kalkınma anlayı- şı içerisinde dengesi sağlanmaktadır. Diğer taraftan atık ve kimya sektörü AR-GE çalışmalarının etkin olduğu ve buna bağlı olarak çok hızlı gelişen teknolojik ilerlemelerin kayde- dildiği bir sektördür. Geçmişte atık olarak görü- len pek çok madde bugün değerlendirilebilmek- te olup, birçok sektörün hammaddesi olarak kullanılabilmektedir. Dolayısıyla Çevresel Etki Değerlendirmesi de aynı dinamikle değişmekte, gelişmekte ve büyüyen sanayiye uyum sağla- maktadır. 17.07.2008 tarih ve 26939 sayılı ÇED Yönet- meliği ile “Kimyasalların üretimi, petrolden yağla- ma maddesi üretimi veya ara ürünlerin işlenmesi için projelendirilen tesisler” maddesi kapsamın- da değişikliğe gidilerek proses kaynaklı atığı ve yan ürünü olmayan sadece karışım yapan tesis- ler Yönetmelik kapsamı dışına çıkarılmış ve yatı- rımcıların önü açılmıştır. Yine aynı şekilde 17.07.2008 tarihli ve 26939 sayılı Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe giren ÇED Yönetmeliği’nin EK-II Listesi 1 (ç) mad- desi kapsamında “Tehlikeli ve özel işleme tabi atıkların fiziksel yöntemlerle geri kazanılması” ve 23. maddesi kapsamında ise “Tehlikeli ve özel iş- leme tabi atıkların ara depolanması” yer almakta olup, zaman zaman faaliyet sahipleri tarafından herhangi bir geri kazanım ya da ara depolama yapılmaksızın sadece Atık Elektrikli ve Elektronik Eşyaların tesis bünyesinde parçalanarak, lisanslı geri kazanım tesislerine verilmesi işlemi için yö- netmelik hükümleri uygulanmamaktadır. Sabun veya deterjan üretimi yapan tesisler ile boya ve cila üretimi yapan tesisler için; Lineer
1993-2013 20. YILI 123 Alkil Benzen Sülfonik Asit (LABSA), Sodyum Do- desil Benzen Sülfonat (SDBS) ve reçine üreten tesisleri içerenler dışındakiler ÇED Yönetmeliği ek listesinden çıkarılmıştır. Hem evsel ve hem de endüstriyel Atıksu Arıt- ma Tesisleri çevresel etkilerinin riskli oluşu, tesis- ten çıkan arıtılmış suyun direk doğaya verileceği gözönüne alınarak daha detaylı inceleme yapı- labilmesi için kapasite eşik değerleri artırılarak 2007 yılında ÇED Yönetmeliği EK-I listesine dahil edilmiştir. Çizelge 7 1993-2013 yılları arasında atık ve kimya ya- tırım projeleri ile ilgili Çevresel Etki Değerlendirmesi gereğince verilen kararlar. ATIK-KİMYA ÇED ÇGD TOPLAM 1993-1998 37 188 225 1999 4 26 30 2000 6 38 44 2001 24 77 101 2002 23 136 159 2003 24 196 220 2004 23 230 253 2005 27 338 365 2006 42 526 568 2007 34 436 470 2008 33 347 380 2009 35 200 235 2010 25 241 266 2011 33 305 338 2012 32 326 358 2013 32 60 92 434 3.670 4.104 Şekil 13 Yıllara göre atık ve kimya yatırımları Ek-1, Ek-2 Şekil 14 Atık ve kimya yatırımları Ek-1, Ek-2 oranı 1993ÇED2013 148 Şekil 12 Yıllara göre atık ve kimya yatırımları Ek-1, Ek-2 Şekil 13 Atık ve kimya yatırımları Ek-1, Ek-2 oranı - 100 200 300 400 500 600 37 4 6 24 23 24 23 27 42 34 33 35 25 33 32 32 188 26 38 77 136 196 230 338 526 436 347 200 241 305 326 60 ÇED-OK ÇED-GD ÇED-OK 11% ÇED-GD 89% 1993ÇED2013 Şekil 12 Yıllara göre atık ve kimya yatırımları Ek-1, Ek-2 - 100 200 300 400 500 600 37 4 6 24 23 24 23 27 42 34 33 35 25 33 32 32 188 26 38 77 136 196 230 338 526 436 347 200 241 305 326 60 ÇED-OK ÇED-GD ÇED-OK 11%
ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 124
1993-2013 20. YILI 125 3.4. SANAYİ 3.4.1. Metal Ergitilmesi ile İlgili Tesisler a) Çevresel Etkiler: Cevherden hadde mamulü üreten tesisler: Demir Filizinin fırınlarda ergitilmesi ve kupol ocağında dökülmesi ile ham demir elde edilir. Ham demir sert ve kırılgan olduğu için en- düstriyel kullanıma uygun değildir. Ham demiri döküme elverişli hale getirmek için (karbonu- nu yakmak ve karbon oranını %1,7-3,5 arasına indirmek) kupol fırınlarında, bir kat kok, bir kat ham demir ve bir kat da kireçtaşı konulur. Kireç- taşı ve ham demirdeki yabancı maddeler birleşe- rek cüruf oluşur. Hurdaya dayalı çelik üreten tesisler: Demir-çelik hurdalarının elektrik ark ocağında ergitilmesi, pota ocağında analiz ve sıcaklığının ayarlanmasından sonra kontinu (sürekli) döküm makinesinde dökülmesi ile çelik kütükler elde edilir. Haddehaneler: Çelikhaneden elde edilen demir kütükler tav fırınında tavlanarak belirli bir sıcaklığa getirilir. Malzemenin sıcak olarak, belirli açıklıkta ve birbirinin tersi istikamette dönen merdanelerin arasından geçerken ezilmesi ile uzun hadde mamul ya da istenen özellikte nihai ürünler elde edilir. Döküm tesisleri: Pik, çelik ve ferro alyaj elementlerinin, indük- siyon ocağının içine doldurularak ergitilmesi ile metal sıvı hale geçer. Ergimiş metal potalara alı- narak kalıplara dökülür. Metal tesisleri değerlendirilmesinde: Metale şekil verme, torna, tesfiye, kesme, kaynak, polisaj, satinaj ve kumlama vb. işlemler, yüzey işlemleri sonrasında boyama işlemi ile so- nuçlanan faaliyetler Yönetmelik kapsamı dışında değerlendirilmektedir. Yönetmelik kapsamında Kaplama işleminde; kaplama ve yüzey temizleme havuz hacimleri esas alınır. Metal tesislerinin önemli çevresel etkileri; İşletme Dönemi Olası Çevresel Etkiler Atıksular Kaplama, durulama ve boyama işlemleri son- rası meydana gelen proses atık suları ve evsel nitelikli atık sular Emisyon Çelikhane toz tutma tesisi bacaları (toz, SO2 , CO, NOX HCL, HF, PM, dioksin-furan vb.) Haddehane bacaları (toz, SO2 , CO, NOX ) Gürültü Tesis içi ekipmanlar, malzeme taşıma. Atıklar Proses ve evsel kaynaklı, ambalaj, pil, atık yağ, kimyasal madde ve boya kapları, tufal ve cüruflar vb.
ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 126 b) Süreçte Alınan Önlemler: Atıksu: Metal Sanayi Atıksularının alıcı ortama deşarj standartları kapsamında arıtıl- masının sağlanması, Çelikhane ve Haddehane kapalı devre soğutma suları çökeltme ve filtrasyon işlemi yapıldıktan sonra soğutma kule- lerinde soğutulur ve tekrar kullanılır. Bu nedenle soğutma sularından kaynaklı atıksu oluşumu söz konusu değildir. Emisyon: Emisyon noktaları; Çelikhane Ark Ocağı ve şarj esna- sında ortam havasını toplama siste- mi filtre çıkışı, Pota fırınlarının ortak bacası, Haddehane tesisi tav fırını bacası Hurda malzemenin depolanmasın- dan kaynaklanacak toz emisyonla- rıdır. Önlemler; Toz tutma tesislerinin yapılması (doğrudan emiş, ard yakıcı, dav- lumbaz, torba filtre gibi birimleri içerir),Emiş gücünün artırılması, toz kaçaklarının önlenmesi, hurda ve curuf toplama alanlarının üzerinin kapatılması, filtrelerin düzenli çalıştı- rılması emisyon açısından alınması gereken önlemlerdendir. Mevzua- tın gerektirdiği ölçümlerin yapılarak izinlerin alınması gerekmektedir. Gürültü: Tesiste meydana gelecek gürültüyü ön- lemek için, gürültü önleme amaçlı pa- neller kullanılmalı, ekipmanların düzenli bakımları yapılmalıdır. Atıklar: Çelikhane tesisinde cüruf (metal oksit- ler) ve haddehane tesislerinden tufal atığı oluşmaktadır. Dökümhanelerden ise döküm kumu ve cüruf oluşmaktadır. Çelikhanelerden kaynaklanacak olan cürufun ayrıştırma tesisine gönderilerek içindeki demirin alınması, katı atık de- polama tesislerinde depolanabilmeleri, dolgu ve benzeri amaçlı değerlendiril- meleri ya da atık geri kazanım tesislerine gönderilebilmeleri için Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliğine göre analizi ya- pılarak değerlendirilmesi. Tufal ise teh- likeli atık kapsamından çıkarıldığından katı atık depolama tesislerinde depola- nabilmeleri, dolgu ve benzeri amaçlı de- ğerlendirilmeleri yapılabilmektedir. Sektörle ilgili yapılan başvurularda faa- liyetlerin bir kısmı kurulu tesisler olma- sı, yer seçimi ve teknoloji alternatifini ortadan kaldırmaktadır. Değerlendirme- ler ancak mevcut durum üzerinden ya- pılabilmektedir. Metal tesislerinin kurulma alanlarının Sanayi Bölgeleri, Ağır Sanayi Bölgeleri, O.S.B. ve İhtisas O.S.B. de kurulması kontrol açısından önem arz etmekte- dir. Bu sektör için ideal olanı ise ihtisas organize sanayi bölgelerinin kurulması çevre açısından önem arz etmektedir. 3.4.2. Orman Ürünleri ve Selüloz Tesisleri Kağıt üretim tesislerinde hammadde olarak kullanılan selüloz ve atık kağıt bantlar vasıtasıyla hamur hazırlama makinasına (pulper) gönderile- rek, öğütme ve temizleme işlemlerine tabi tutul- makta, pres ve kurutma işlemlerinden geçirilerek kağıt, tuvalet kağıdı, mendil, peçete ve havlu ka- ğıdı gibi ürünleri elde edilmektedir. a) Çevresel Etkiler: Üretimde evsel ve proses kaynaklı atık sular, bacalardan kaynaklı emisyonlar, üretim esnasın- da çalışan makine ve ekipmandan oluşacak iç mekan gürültüsü ve proses kaynaklı atıklar oluş- maktadır.
1993-2013 20. YILI 127 b) Süreçte Alınan Önlemler: Proseste su en fazla, hamur hazırlama ünite- sinde, eski ve kullanılmış kâğıtların hamur hali- ne getirilmesi işleminde kullanılmaktadır. Üretim hattında soğutma sistemi kapalı devre olduğun- dan soğutma suyu sürekli olarak sirküle edil- mektedir. Atıksu arıtma tesisinden çıkan suların bir kısmı tekrar proseste, hamur hazırlama ünite- sinde kullanılmak üzere sürekli devir-daim yaptı- rılmaktadır. Oluşan atık suyun kullanılmayan kıs- mı ise ilgili yönetmeliklere uygun olarak deşarj edilmektedir. Tesisteki emisyon kaynaklarının ekipmanlarla donatılması ve olası toz ve buğu emisyonları tutularak atmosfere temiz hava atıl- ması sağlanması için gereken tedbirin ilgili yö- netmelikler kapsamında alınması gerekmektedir. Gürültü etkisi kağıt fabrikalarında genellikle tüm işlemlerin kapalı ortam içerisinde gerçekleştiril- mesi nedeniyle çevreye herhangi bir etkisi olma- makla birlikte, üretim esnasında çalışan makine ve ekipmandan oluşacak iç mekan gürültüsü için makinelerin yüksek ses oluşturan bölümlerine izolasyon (köpük veya flexi muhafaza) yapılarak gürültü düzeyinin minimum seviyede tutulması sağlanmalıdır. Arıtma tesislerinde yer alan filtre- de selüloz elyafı, talk ve benzeri maddelerden oluşan ürünler ile hatalı ürünler hammadde ola- rak tesislerde kullanılarak değerlendirilmektedir. 3.4.3. Tekstil Tesisleri a) Çevresel Etkiler: Tekstil endüstrisinde başlıca çevresel etki, kimyasal yükleri yüksek miktarlarda olan suyun alıcı ortamlara deşarj edilmesiyle kendini göster- mektedir. Diğer önemli unsurlar, enerji tüketimi, hava kirliliği, katı atıklar ve kokudur (arıtma sis- temleri için önemli bir sorun olabilmektedir) . Hava Kirliliği; Tekstil fabrikalarına olduğu kadar, fabrikalar- dan dışarı yapılan nakliyat faaliyetleri hava emis- yonlarının oluşumuna neden olacaktır. Isıtma fa- aliyetleri için gaz ve kömürün birlikte kullanımı; CO, CO2 , NOx , O3 , toz ve PM (partikül madde) emisyonlarının yüksek miktarda oluşmasına ne- den olmaktadır. Diğer hava kirletici unsurlar, yağ ve asit buharı, koku ve boyler gazlarıdır. Bunlara ek olarak, apre ve terbiye işlemleri, kurutma pro- sesleri ve çözücülerin kullanım uçucu organik madde (UOM) emisyonlarının oluşmasına ne- den olmaktadır. Koku; Koku; tekstil ürünlerinin kasar, boyama ve baskı işlemlerinden oluşan ve atık su arıtma te- sisinden kaynaklı olarak ortaya çıkabilmektedir.
ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 128 Klor ve kükürt gibi kimyasalların kullanımı koku- nun artmasına neden olmaktadır. Gürültü; Gürültü etkisi tekstil fabrikalarında genellikle tüm işlemlerin kapalı binalar içerisinde gerçek- leştirilmesi nedeniyle çevreye herhangi bir etki- si olmamakla birlikte, üretim esnasında çalışan makine ve ekipmandan oluşacak iç mekan gü- rültüsü oluşmakta ancak bu durum çok sıkıntı yaratan bir husus olmamakla beraber, tesislerde modern teknolojiler kullanılmadığında istenme- yen etkilere neden olabilmektedir. Su Kullanımı; Tekstil fabrikalarında yüksek miktarlarda su kullanılmakta, yeraltı ve/veya yüzey su seviye- lerinin azalmasına neden olmakta, bu durumda çevreyi olumsuz etkilemektedir. Su Kirliliği; Daha önce de bahsedildiği gibi tekstil sanayi- indeki en önemli çevresel etkilerden biri atık su- dur. Kimyasal içeriği yüksek bu atık suyun alıcı ortama deşarj edilmeden önce uygun arıtımdan geçirilmesi şarttır. Atık su yüksek düzeylerde biyokimyasal oksijen ihtiyacı (BOİ), askıda katı madde (AKM) (örn. lif ve yağ), kimyasal oksijen ihtiyacı (KOİ), TÇK (toplam çözünmüş katılar) ve organik halojenler gibi kimyasal parametre- lere sahiptir. Yüksek BOİ ve KOİ alıcı ortamlarda suyun çözünmüş oksijen seviyesini düşürmekle birlikte, sucul yaşamı tehdit ettiği gibi estetik de- ğerin ve mansabın su kullanım kalitesinin azal- masına neden olmaktadır. Yüksek KOİ, sülfür ve sülfit nedeniyle rahatsız edici kokuya neden olmaktadır. Ayrıca, atık su genellikle sıcak, ba- zik, kötü kokulu ve boyama işleminde kullanılan kimyasal maddeler sebebiyle renklidir. Atık suda askıda katı maddeler, alıcı ortama girdikleri anda bulanıklığı arttırmakta, ışık geçir- genliğini azaltmakta, bu durum bitkisel üretimi etkilemektedir. Balık türlerinin yumurtlama yü- zeylerinin ve balıklara gıda niteliği taşıyan orga- nizmaların etkilenmesine neden olan askıda katı maddelerin çökmesi ile oluşan sedimantasyon tabakası sucul faunayı etkileyen başlıca unsur- dur. TÇK (inorganik tuzlar ve suda çözünen bi- leşikler) su sistemlerindeki kimyasal tepkimeleri hızlandırmakta ve eğer su; tarımsal sulama faa- liyetleri için kullanılacaksa tohum verimini düşü- rebilmektedir. Tekstil üretiminde kullanılan kimyasallar yerle- şim birimlerinde yaşamlarını sürdüren insanların yanı sıra yakın çevredeki duyarlı bölgelerde yer alan flora ve faunayı etkileyebilmektedir. Katı Atıklar; Tekstil fabrikalarından kaynaklı katı atıklar ev- sel ve tehlikeli atıklar olarak sınıflanabilir. Evsel atıklar içerisinde; proses aşamasında oluşan ha- talı ürünler ve tekstil atıklarından oluşan katı atık- lar, giysi üretimi sonucu paketleme atıkları sayı- labilir. Kimyasal madde ve boya kapları, pil, atık yağ, arıtma çamuru, akümülatör, plastikler gibi yan ürünler ise tehlikeli katı atıkları oluşturmak- tadır. Bu katı atıklar için genellikle tercih edilen yöntem özellikle kimyasal madde, boya kapları gibi atıkların üreticiye geri döndürülmesidir. İlgili Diğer Konular; Tekstil endüstrileri yüksek miktarlarda kimya- sal madde ve bileşikleri kullanmaktadır. Her biri için etkiler önemli nitelik taşıyabilmekte ve karış-
1993-2013 20. YILI 129 maları durumunda etkileri kümülatif olabilmek- tedir. Proseslerde kullanılan kimyasal maddeler ve bileşikler; enzimler, asitler, polivinil asetat, karboksimetil selüloz, reçine, sodyum silikat, sodyum karbonat, kostik soda, sentetik deter- janlar, hidrojen peroksit, hidrojen sülfat, amon- yum ve sodyum fosfatlardır. Kimyasalların bazı- larının yangın riski bulunmakta, diğer bileşikler ise aşındırıcı ve aşırı derecede zehirli nitelik taşı- yabilmektedir. Bununla birlikte çözücülere uzun süre maruz kalınması durumunda kronik sağlık riski oluşabilmektedir. b) Süreçte Alınan Önlemler: Hava Kirliliği; Proseslerden kaynaklanan toz, yağ ve asit buharı ve kazanlardan çıkan gazlar, kullanıla- cak filtreler yardımıyla azaltılabilmektedir. Pro- ses aşamasında ortaya çıkarak havaya karışan pamuk toz; havalandırma sistemleri (makineler için) yada filtrelerin kullanımı ile azaltılabilmek- tedir. Mümkün olduğu takdirde, toz oluşumu kaynağında toz toplayıcı sistemlerin kullanımı ile engellenebilmektedir. Koku; Proseslerden kaynaklanan klor ve kükürt gibi gazların oluşturduğu koku çıkan havanın ozon toplayıcılardan ya da filtrelerden geçirilmesi ile giderilebilir. Koku oluşumunun görüldüğü üretim prosesleri ile atık su arıtma tesisleri etrafı kapalı alanlarda işletilmeli, ayrıca koku azaltıcı sistem- ler kullanmalıdır. Su kullanımı; Su kullanımı otomatik kapanan muslukların ve yüksek basınçlı su sistemlerinin kullanım ile azal- tılabilmektedir. Fabrika, proses suyu için bir yö- netim planına sahip olmalıdır ve mümkün olduğu durumlarda arıtılan ya da içerik bakımından uy- gun olan atık su tekrar prosese döndürülmelidir. Teknolojik olarak su tüketimini azaltan tedbirler alınmalı bu yönde çevresel yatırımlar yapılmalıdır. Su Kirliliği; Tekstil endüstrisinde en önemli çevresel etki- ler oluşan atık su ile ilgilidir. Suyun çevreye ve- rilmeden önce arıtılması önemli bir husus olarak dikkat çekmektedir. Büyük miktarlarda kimyasal madde ve bileşikleri içeren proseslerden kay- naklanan atık sular, tesiste arıtılarak alıcı ortama verilmelidir. Tercih edilebilecek arıtma prosedürü örneğin kaba ızgaradan geçirme, ince elek ile fil- treleme, ardından kimyasal arıtma ile suyun alıcı ortam standartlarına uygun hale getirilmesi ola- bilir. Bununla birlikte atıksu oluşumunu azaltıcı tedbirler alınmalıdır. Atık; Atık miktarları, atık yönetim planlarının uygu- lanmasıyla azaltılabilmektedir. Malzemelerin ve- rimli kullanımı kaynakta azaltma gibi işlemlerle az miktarda atık oluşumuna sebep olacaktır. İlgili Diğer Konular; Tekstil tesislerinde münferit arıtma tesislerinin kurulması yerine ortak arıtma tesislerinin kurul- ması hem kuruluş hem işletme masraflarını en aza indirecektir. Kimyasal ve mineral yağların kullanımı yerine mümkün olduğu durumlarda çevre dostu olan ürünler kullanılmalıdır. Kullanılacak ürünler biyo- lojik olarak bozunabilen ve giderilebilen ürünler olmalıdır. Sübstratların teknik karakteristikleri, preparasyon maddeleri ve apreleyicilerin türü ve miktarı, metaller ve biyositler gibi tekstil ham- maddeleri hakkında bilgiler ürünlerin üzerinde yer almalı ve istenildiğinde üretici firma tarafın- dan ürün bilgileri temin edilebilmelidir. Bilgiler atık suyun daha verimli arıtılabilmesi amacıyla da kullanılabilmelidir. Mümkün olduğu takdirde, kimyasal yönetim planı uygulanmalı, kullanılan kimyasalların sürekli olarak, piyasaya girdiği andan itibaren çevre dostu olan eş değer kimyasallarla değişimi sağlanmalıdır.
ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 130 3.4.4. Çimento, Hazır Beton ve Klinker Te- sisleri a) Çevresel Etkiler: Çimento fabrikalarının çevreye olumsuz et- kileri: malzeme bulundurma ve depolama (par- çacıklar), öğütme (partikül maddelerin), fırın ve klinker soğutucu dumanı (parçacıklar veya “fırın tozu”, karbonmonoksit ve karbondioksit içeren yanma gazları, hidrokarbonlar, aldehitler, ke- tonlar, ve sülfür ve nitrojen oksitler) işlemlerinde oluşmaktadır. Su kirliliği ise yaş sistemlerde fırın çıkışındaki sızıntılardan (yüksek pH, çökelmiş katılar, çözünmüş katılar) veya makine-ekipman- ların soğutulmasından kaynaklanmaktadır. Özetle çimento tesislerinin en önemli çevre- sel etkileri baca çıkışı gaz ve toz emisyonları, malzeme depolanması, malzeme ocakları, fab- rika içi yollar ve nakliyeden kaynaklanan partikül madde ve toz emisyonları sonucu hava kalite- sinin düşmesi, yaş sistemlerden atık su üretimi ve özellikle malzeme çıkarma, kırma-eleme ve kırıcılardan kaynaklanan gürültü oluşumudur. Çimento tesislerinden kaynaklanan potansiyel olumsuz etkiler aşağıda sunulmaktadır: Tüm tesis işlemlerinden, kırıcı (konkasör ünitesi), ön homojenizasyon ve hammad- de stoklama ünitesi, hammadde değirmen (farin) ünitesi, farin stok ve homojenizas- yon ünitesi, kalsinatörlü ön ısıtıcılı – döner fırın ve klinker soğutma ünitesi, kömür öğütme ünitesi, çimento öğütme ve kurut- ma üniteleri, malzeme depolama ve yük- leme, taşıt trafiğinden kaynaklı atmosfere partikül madde yayılımı; Yakıt yakılmasından kaynaklanan fırın gazı (SOx ve NOx ) yayılımı; Elektrostatik filtrelerin çalışmaması sonucu oluşabilecek hava kirliliği (elektrik kesinti- si, dalgalanmaları karbonmonoksit yüksel- mesi gibi); Sıvı atıklardan veya atık yığınlarından olu- şan sızıntılardan kaynaklanan su kirliliği; Fırının ilk çalışmaya başlatılması sırasında hava kirliliği (elektrostatik toplayıcı yoksa); Tehlikeli atıkların yakılmasından veya atık yağların yakıt yerine kullanılmasından kay- naklanan toksik hava kirleticilerinin (eksik yanma ürünün ya da kurşun gibi metalle- rin) atmosfere yayılımı; Tehlikeli atıkların bulundurulması ve depo- lanmasının çevreye oluşturacağı risk; Transit yapıların bozulması, fabrikaya ham madde, yakıt ya da çimento taşıyan ağır kamyonların oluşturduğu tehlikeler; Hammadde çıkarılmasından ve nakliye- sinden kaynaklı yüzey sularında erozyon/ tortulaşma riski, Özellikle malzeme çıkarma (taş ocağı) faa- liyetlerinden kaynaklı gürültü oluşumu. b) Süreçte Alınan Önlemler: Çimento üretimi, hammaddenin ocaktan çı- kartılıp, işleme tabi tutularak yarı mamul klinkerin üretilmesi ve nihai ürün olan çimentonun paket- lenmesine kadar tüm işlemleri kapsamaktadır. Bu aşamalarda en önemli çevresel olumsuz etki partikül emisyonudur. Elektrostatik veya torba
1993-2013 20. YILI 131 filtreler, tesiste oluşan fırın tozunun ve diğer par- tikül maddenin kontrolü için en çok kullanılan yöntemlerdir. Malzemelerin taşınmasından kay- naklanan tozun kontrolü ise daha zordur. Ham- madde depolama yığınları, taşımada kullanılan konveyörler ve fabrika yolları hava kalitesinin düşmesinde daha fazla olumsuz etkiye sahiptir- ler. Mekanik toz toplayıcılar, kırıcılar, konveyörler ve yükleme tesisleri gibi yerlerde etkin kontrol sağlayabilmektedir. Ayrıca, toplanan tozun geri dönüşümünün sağlanması ile harcamalar azal- tılmakta ve katı atık üretimi en aza indirilmek- tedir. Fabrika yolları, vakumlu süpürücüler ve/ veya arozözler (trafik ve rüzgârdan uçuşan toz- ları engellemek için) kullanılarak temizlenmelidir. Depolama yığınlarının üstü mümkün olduğunca kapatılmalıdır. Fabrikaya malzeme getirip götü- ren kamyonlar branda ile örtülmelidir ve araçlara hız sınırlaması getirilmelidir. Azaltıcı önlemler ve potansiyel olumsuz etki- ler aşağıdaki gibi eşleştirilebilir (azaltıcı önlemler italik yazılmıştır): Tüm fabrika işlemlerinden, kırma-eleme, öğütme, fırınlar ve klinker soğutucula- rı, malzeme depolama ve paketlemeden kaynaklı atmosfere partikül yayılımı: parti- küllerin torbalı filtreler ve elektrostatik çök- türücüler ile kontrolü, kuru proses operas- yonları için nemlendirilerek, fırın partikülü yayılımının kontrolü; Elektrostatik ve torbalı filtrelerin çalışmama- sı durumunda oluşabilecek hava kirliliği: elektrostatik filtrenin bağlı olduğu ünitenin çalıştırılmaması, otomasyonun sağlanması, paralel bölmeli toplayıcı tasarlayarak, topla- yıcının bir parçası bozukken diğer parçası- nın kullanılabilmesinin sağlanması; Toz yayan ekipmanlardan kaynaklanan toz emisyonları: konveyörlerin, kırıcıların, mal- zemenin, transfer noktalarının, depolama alanlarının kaplanması veya kapatılması; gerekli yerlerde mekanik toz toplayıcıları- nın veya torba filtrelerin kurulması; yolların asfaltlanması; fabrika yollarının vakumla süpürülmesi; fabrika yolları ve depolama yığınlarında için spreyleme yapılması; Yakıt yakılmasından kaynaklı atmosfere SOx ve NOx fırın gazı yayılımı: kömür kullanımı ve ön ısıtıcı/ ön kasinatörlü kısa döner fırınların kullanılmasıyla bu emisyonların azaltılması yakma sisteminin modifikasyonu; Tehlikeli atıkların yakılmasından veya atık yağların yakıt yerine kullanılmasından kay- naklanan toksik hava kirleticilerinin (eksik yanma ürünün ya da kurşun gibi metalle- rin) atmosfere yayılımı: tehlikeli atık ve atık yağların yakılmadan önce analiz edilmesi, fırın işletim etkinliğinin sağlanması. (atığın fırının “sıcak” ucuna atılması); Tehlikeli atıkların bulundurulması ve depo- lanmasının çevreye oluşturacağı risk: Teh- likeli atık depolama prosedürlerine uyulma- sı ve olası durum planlarının geliştirilmesi; Yollardan, yığınlardan partikül/toz yayılımı: yol iyileştirme, yığınların üzerine su püskür- tülmesi, taşıtlara hız sınırlaması getirilmesi; Fırın tozundan, ham madde, klinker, kömür ve yığın halinde depolanan diğer madde- lerin üzerine düşen yağışla kontamine su oluşması ve bunların yeraltına sızarak ye- raltı ve yüzey sularını kirletmesi: yığınların örtülerek ve/veya çevreleyerek yeraltı ve yerüstü sularına sızması ve kaçağın önlen- mesi (ör: kuşaklama kanalları ortalama 24 saatlik bir yağmur suyunu içerebilecek ye- terli büyüklükte olmalıdır); Yığın malzemeler için sabitleştirici spreyler. Sıvı atıklardan ve proses soğutma suyu- nun salınmasından kaynaklanan su kirliliği veya atık yığınlarından sızıntılar: yığınlara sızabilecek yağmur miktarının ve kontrol- süz kaçakların en aza indirilmesi; Toz ve depolanan/taşınan malzemelerin iş- çiler üzerinde sağlık etkileri; tesiste bir Gü- venlik ve Sağlık Programı’nın yürütülmesi;
ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 132 Yetersiz depolama alanı nedeniyle oluşan bölgesel katı atık problemi; atık miktarına yetecek atık depolama alanlarının planlan- ması, fırın tozu ya da diğer yan ürünlerin uygun olan yerlerde dolgu maddesi olarak kullanılması (ör: fırın tozunun toprak kireç- lemede, asit nötralizasyonunda, ve tehlikeli atık dengelemede kullanılması); Malzeme ocaklarından hammadde çıkarıl- ması ve fabrikaya ham madde, yakıt ya da çimento taşıyan ağır kamyonların oluştur- duğu tehlikeler ve gürültü oluşumu; yer ve nakliye güzergahının uygun seçilmesi, rüz- gar kesici ağaçlandırma yapılması, üniteler için kapalı alan oluşturulması. 3.4.5. Ham Deri İşleme Tesisleri (konfeksi- yon ürünleri hariç) Ham deri bir dizi kimyasal ve mekanik işlem- lerden geçirildikten sonra, kullanmakta olduğu- muz derinin fiziksel özelliklerine ulaşır. Deri işle- me prosesi Islatma, Kıl giderme ve kireçlik, Kireç giderme ve sama, Yağ giderme, Piklaj, Tabakla- ma, Retenaj ve Boyama/ Finisaj aşamalarından oluşmaktadır. a) Çevresel Etkiler: Ham deri işlenirken uygulanan kimyasal ve mekanik işlemler sırasında önlem alınmadığın- da, hava, toprak, yer üstü ve yer altı sularının kir- lenmesine yol açabilir. Deri işlemesinde ortaya çıkan en önemli atık proses kaynaklı atık sulardır. Derinin inceltilmesi yapılırken oluşan kireçleme atıkları, sıyırma ve kireçleme ile deriden et sıyır- ma işleminden kaynaklanan atıklar, tabaklama atıkları, krom içeren sepi şerbeti, krom içerme- yen sepi şerbeti, saha içi atıksu arıtımından kay- naklanan krom içeren çamurlar, saha içi atıksu arıtımından kaynaklanan krom içermeyen ça- murlar, krom içeren tabaklanmış atık deri (çivitli parçalar, tıraşlamalar, kesmeler, parlatma tozu) b) Süreçte Alınan Önlemler: Ham deri budama atıkları (kulak, kuyruk gibi) ve ön etleme işleminde ortaya çıkan leşlerden doğal yağ kazanılabilir ve bu leşler ayrıca hay- van yemi üretiminde kullanılabilir. Bu amaçla kullanılacak leşler mutlak suretle temiz olmalı ve içerisinde minimum miktarda mineral ihtiva et- melidir. En önemlisi bu leşler yüksek kalitede iç yağ için değerli bir kaynaktır. Kireçlik işlemi sonunda yapılan etlemede or- taya çıkan leşlerin aksine, ön etleme leşleri enzi- matik proses için pH ayarlamasına çok az ihtiyaç duymaktadır. Bu tip leşlerden elde edilen verim daha yüksek ve yağ kalitesi daha fazladır. Çünkü bunlar etleme öncesinde kireçlik leşlerinin aksine uzun alkali muamelesine tabi tutulmamışlardır. Kıl giderme ve kireçlik işleminden sonra deri- lere etleme (kavaleto) denilen mekanik işlem ya- pılarak derinin et yüzündeki yağ ve et fazlalıkları alınır veya fabrikanın tercihine bağlı olarak de- rinin bir miktar inceltilmesi yapılır. Bu aşamada çıkan deri atıklarına kireçleme atıkları denir ve bu atıklar yan ürün olarak değerlendirilmelidir.
1993-2013 20. YILI 133 Ayrıca oluşan atıksuların arıtılmasında mali- yetlerin de daha düşük tutulabilmesi amacıyla deri sanayicilerinin toplu arıtma tesislerine sahip organize deri sanayi alanlarında üretimlerini ger- çekleştirmesi sağlanmalıdır. 3.4.6. Taşıt Üretimi Yapan Tesisler Genel hatlarıyla tedarikçilerden temin edilen malzemelerin pres, kaynak, boya ve montaj iş- lemlerinden geçirilmesi sonucu taşıt üretimi ger- çekleştirilmektedir. a) Çevresel Etkiler: Üretim prosesinde boyama öncesi aşamada gerçekleştirilen yüzey hazırlama havuzlarından kaynaklı atıksu, yıkama ve durulama sonucu oluşan atıksu, boyama ünitesinden kaynaklanan emisyon, kurutma fırınlarından kaynaklı emis- yon, sac işleme ve montaj bölümlerinde oluşan gürültü, yüzey hazırlama havuzlarından kaynaklı fosfatlama çamurları tesiste oluşan çevresel et- kilerdir. b) Süreçte Alınan Önlemler: Oluşan atıksuların alıcı ortama deşarj stan- dartları kapsamında arıtılmasının sağlanması bu amaçla atıksu arıtma tesislerinin kurulması, üretimde boyama işlemlerinin kapalı ortamlarda gerçekleştirilmesi, ortama herhangi bir gaz veya toz girişinin engellenmesi amacıyla havalandır- ma sistemleri kurulması ve bu aşamada toz tu- tucu filtrelerin kullanılması, tesiste proses amaçlı yakıt olarak doğal gaz kullanılması, kullanılacak fırınlarda solvent emisyonları yakma sistemle- ri kurulması, tesiste yer alan emisyon kaynağı bacaların ilgili mevzuat gereğince dizaynının yapılması, oluşan çamurlar için Atık Yönetimi Genel Esaslarına İlişkin Yönetmelik gereğince analiz yaptırılması ve bertaraf edilmek veya geri kazanılmak üzere lisanslı firmalara verilerek te- sisten uzaklaştırılması, oluşacak gürültü kirliliği için üretimin kapalı ortamda gerçekleştirilmesi, işçilerin ortamda oluşacak gürültüden etkilen- memesi amacıyla koruyucu ekipmanların kulla- nılması sağlanmalıdır. 3.4.7. Cam, Cam Elyafı veya Taş Yünü Üre- tim Tesisleri Hammadde olarak silis esaslı olan maddeler olan kum, kalker, dolomit, soda, sodyum sülfat, cam kırığı gibi malzemeler kullanılarak harman hazırlama, eritme, şekillendirme (kalay banyo- su), soğutma işlemleri yapılarak cam üretilir.
ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 134 a) Çevresel Etkiler: Cam üretiminde doğrudan su kullanımı olma- maktadır, cam yüzeyinde oluşacak tozun temiz- lenmesinde oluşacak atıksu, proses bacalarından emisyon, makinaların çalışması sırasında, kesme hattında kullanılan kırıcılarda, cam kırığı konveyör galerisi kısımlarında gürültü oluşmaktadır. b) Süreçte Alınan Önlemler: Üretilen cam yüzeyinde oluşabilecek tozun temizlenmesi gerektiğinde su ile yıkanması söz konusu olmaktadır. Bu amaçla kullanılacak su- yun, kullanım sonrasında toplanıp, filtrelenip, yeniden kullanılmasının sağlanması gerekmek- tedir. Soğuma amaçlı kullanılan soğutma suyu ise kapalı devre kullanılacak olması sebebiyle proses atık suyu oluşmamaktadır, Soğutma iş- lemleri esnasında ısınan su toplanacak ve soğu- tularak tekrar kullanılmaktadır. Buharlaşmadan dolayı eksilen su ilave edilmektedir. Hammadde hazırlama aşamasında, yükleme, besleme ve karıştırma işlemleri sırasında toz emis- yonu oluşması söz konusu olabilecektir. İşlemler kapalı bir alanlarda (harman dairesi) yapılması ve işlemler sırasında oluşacak tozun tutulması ama- cıyla torbalı filtrelerin kullanılması gerekmektedir. Cam fırınından çıkan baca gazı atmosfere ve- rilmeden önce atık ısı kazanlarından geçirilerek enerjisinin bir kısmı geri kazanılmasının sağlan- ması ile önemli oranda enerji tasarrufu sağlan- maktadır. Atık ısı kazanında herhangi bir yakıt kullanılmadığından ilave bir emisyon söz konu- su olmamaktadır. Tesislerde yakıt olarak doğal gaz kullanılacak olması, low NOx burner siste- minin kullanılarak NOx miktarlarının azaltılması, toz toplama sistemlerinin kullanılması sayesinde partikül madde emisyonlarının minimum düzey- de tutulması ve kurulacak tesisin topoğrafik ya- pısının ve seçilen baca yüksekliklerinin emisyon dağılımlarını iyi yapılmasını sağlayacak şekilde oldukça yüksek olması ve çevresinde dağılımı etkileyecek herhangi bir yükselti bulunmaması durumlarında, tesislerin hava kalitesine katkı de- ğerlerinin az olmasını sağlamaktadır. Cam üretimi sırasında oluşan hatalı ürünler ve üretim dışı kalan cam atıkları, cam kırığı olarak tekrar cam harmanına geri döndürülerek kulla- nılması, cam hammaddelerinin boşaltım, tartım, taşınma, vb. işlemleri sırasındaki açığa çıkan toz malzemenin tutulduğu filtrelerde toplanan toz da hammadde silolarına geri dökülerek üretim- de yeniden kullanılmasının sağlanması, Tesis içindeki gürültüyü önlemek amacı ile kesme hat- tında kullanılan kırıcılar ses yalıtımı sağlanan ka- palı kabinler içerisine alınmalı, kabinler sandviç panel ile yapılarak yeterli izalasyon sağlanması, cam kırığının nakledildiği konveyör sisteminin de kapalı tip konveyör yapılması gerekmektedir. 3.4.8. Lastik Üretim Tesisleri Lastik üretiminde ilk aşama kauçuk hamu- runun hazırlanmasıdır. Hammadde olarak kul- lanılan kauçuğa karbon siyahı, aromatik yağlar, kükürt ve özel formülasyonlara göre belirlen- mis miktarlarda kimyasal katkılar ilave edilerek banbury mikserlerde homejen kauçuk hamuru elde edilir. Daha sonra kauçuk hamuruna ka- lenderleme, ekstrüzyon, topuk çemberi hazırlama, konfeksi- yon, lastik pişirme, k o n t r o l ve son iş- lemlerin ar- dından lastik üretimi ta- mamlanır.
1993-2013 20. YILI 135 a) Çevresel Etkiler: Lastik fabrikalarında üretim proseslerinden karıştırma, kalenderleme, ekstrüzyon ve vulka- nizasyon proseslerinden uçucu organik bilesik (VOC), organik buhar ve gaz emisyonları; karış- tırma, ekstrüzyon proseslerinde partikül madde oluşumu söz konusudur. Kullanılan makine ve ekipmanlar tesisin gürültü kaynaklarını oluştur- maktadır. Prosese bağlı olarak atık karbon ka- rası, metalik kumaşlar, tekstil kumaşlar, atık po- lietilen ve hatalı ürünler oluşmaktadır. Soğutma işlemi sonucunda proses atıksuyu oluşmaktadır b) Süreçte Alınan Önlemler: Proseste toz oluşumuna neden olan mik- ser bölümü ve ekstrüzyon bölümü bacalarında torbalı jet filtre, Uçucu Organik Bilesiklerin olu- şumuna neden olan diğer üretim üniteleri ba- calarında ise karbon filtre sistemi kullanılarak, emisyon miktarının azaltılması sağlanmaktadır. Kauçuk karışımın elde edildiği banbury ünite- sinde kurulan filtre sistemleri ile dışarı atılacak karbon karası tozlarının toplanmasını sağlan- maktadır. Gürültü miktarını minimumda tutmak ve personelin etkilenmemesi için makinaların devamlı bakımı yapılarak personel için İş Kanu- nunda belirtilen tedbirlerin alınması, pişirme hat- tında kullanılan makinelerin çıkardığı gürültünün azaltılması amacıyla susturucu kullanılmaktadır. Kauçuk hamuru hazırlanması sırasında karı- şım ünitesinden çıkan hatalı karışımların üretime tekrar kazandırılması, metalik kumaşlar, tekstil kumaşlar, karton, hatalı yardımcı ürünler ve atık polietilen geri dönüşüm firmalarına verilmekte- dir. Prosesten kaynaklı atık suların atıksuyun ni- teliğine uygun atıksu arıtma tesisinde arıtılması sağlanmaktadır. 3.4.9. Seramik, Kiremit, Tuğla veya Porse- len Üretimi Yapan Tesisler Genel olarak üretim prosesinde çamur hazır- lama, şekillendirme, kurutma, sırlama ve pişirme üniteleri mevcuttur. a) Çevresel Etkiler: Seramik, kiremit, tuğla veya porselen üretimi yapan tesislerde hammaddenin depolanması ve malzemenin kırıcılarda işleme tabii tutulması sı- rasında toz oluşumu, tesiste sprey dryer, fırınlar ve kurutma ünitelerinin bacalarından emisyon çıkışı, çamur hazırlama ve sır hazırlama ünite- lerinde temizlik sonrası, sırlama bantlarında ka- yışların yıkanması sırasında, parlatma işlemleri sırasında atıksu oluşabilmektedir.
ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 136 b) Süreçte Alınan Önlemler: Hammadde Hazırlama, Değirmen Besleme, Spray Drayer, Çamur Hazırlama Ünitesi, Presler ve Pres Yükleme, Sırlama Bandlarında oluşan toz emisyonları için torba filtre ve sulu toz emme sis- temleri kurulmalı, proseste oluşacak atıksuların bir kısmı işletme içerisinde yapılacak çöktürme ha- vuzlarında çöktürülerek değirmen suyu besleme, sır hazırlama işlemlerinde tekrar kullanılabilmeli, diğer atıksular arıtma tesisinde arıtıldıktan sonra deşarj standartlarına uygun hale getirilmesi ge- rekmektedir. Prosesten kaynaklanan katı atıkların, kullanılabilir olanları üretimde tekrar kullanılmak- ta, kullanılamayacak olanlarda ilgili Belediyelerin katı atık bertaraf alanlarında depolanmaktadır. 3.4.10. Beyaz Eşya Üretiminin Yapıldığı Tesisler Beyaz eşyaların üretimi malzemelerin fizik- sel olarak şekil verme, boyama öncesi işlemler, boya ve montaj işlemlerinden geçirilmesi sonu- cu gerçekleştirilmektedir. a) Çevresel Etkiler: Üretim prosesinde malzemelere uygulanan yüzey temizleme, kaplama vb işlemlerden kay- naklanan atıksu, boyama ve kurutma fırınların- dan kaynaklı emisyon, sac işleme ve montaj bölümlerinde oluşan gürültü, kaplama işlemle- rinden kaynaklanan fosfatlama çamurları tesiste oluşan çevresel etkilerdir. b) Süreçte Alınan Önlemler: Atıksuların alıcı ortama deşarj standartları kapsamında arıtılmasının sağlanması bu amaç- la atıksu arıtma tesislerinin kurulması, üretimde boyama işlemlerinin kapalı ortamlarda gerçek- leştirilmesi, ortama herhangi bir gaz veya toz girişinin engellenmesi amacıyla havalandırma sistemleri kurulması ve bu aşamada toz tutucu filtrelerin kullanılması, tesiste proses amaçlı yakıt olarak doğal gaz kullanılması, kullanılacak fırın- larda solvent emisyonları yakma sistemleri kurul- ması, tesiste yer alan emisyon kaynağı bacaların ilgili mevzuat gereğince dizaynının yapılması, oluşan çamurlar için Atık Yönetimi Genel Esas- larına İlişkin Yönetmelik gereğince analiz yaptı- rılması ve bertaraf edilmek veya geri kazanılmak üzere lisanslı firmalara verilerek tesisten uzaklaş- tırılması, oluşacak gürültü kirliliği için üretimin ka- palı ortamda gerçekleştirilmesi, işçilerin ortamda oluşacak gürültüden etkilenmemesi amacıyla ko- ruyucu ekipmanların kullanılması sağlanmalıdır. 3.4.11. Genel Değerlendirme Çevresel Etki Değerlendirmesi Yönetmeli- ği’nin yayımlanması ve uygulamaya başlaması ile birlikte mevcut ve planlanan sanayi tesislerinde ve kamuoyunda çevre bilinci ve farkındalık yara- tılması hedeflenmiş ve bu hedef 20 yılda önemli ölçüde başarıya ulaşmıştır. Geçmişte, kullanılan teknolojiler, yer seçimi, atık bertaraf yöntemleri ve sürdürülebilirlik gibi konular önemsenmez iken günümüzde bu konular birincil önem taşır hale gelmiştir. ÇED Yönetmeliği öncesi ruhsat, izin, onay, teşvik alınması aşamasında çevresel değerlen- dirme eksik kalırken, Yönetmeliğin yayımlan- ması ile birlikte bu aşamalar öncesi ÇED Yönet- meliği kapsamında ÇED Olumlu/ÇED Gerekli Değildir Belgesi alınması zorunlu hale gelmiştir. Sanayi tesisleri açısından ele alınacak olursa örneğin çimento fabrikalarından kaynaklanan emisyonların azaltılması amacıyla faaliyete geç- meden önce ÇED aşamasında filtre sistemleri kullanılması, öngörülen çevresel etkilere karşı alınacak önlemlerin planlanması sağlanmıştır. Su kullanımı ve atıksu oluşumunun fazla oldu- ğu sektörlerde su kullanımın azaltılması (örneğin tekstil sektöründe boyama aşamasında flotte oranlarının düşürülmesini sağlayan tekniklerin ve makine-ekipmanın kullanılması), ileri arıtma teknolojileri ile atıksuyun geri dönüşümlü kulla- nılmasının sağlanması, mevcut en iyi tekniklerin kullanılması konusunda diğer birimlerimizle yü- rütülen ortak çalışmalar sonucu ilerlemeler kay- dedilmiştir. Doğal kaynak kullanımının minimize edilmesi, atık oluşumunun kaynağında azaltıl- ması, atık bertaraf yöntemlerinin geliştirilmesi ve
1993-2013 20. YILI 137 sürdürülebilir çevre hedeflenerek önleyici tedbir- lerin alınması hedeflenmiş ve büyük ölçüde ba- şarı sağlanmıştır. Ayrıca Bakanlığımızın çevre konusunda has- sasiyeti sayesinde çevre mevzuatının her aşa- mada etkin bir şekilde kullanılması sağlanmış, çevre yatırımları hız kazanmış, izleme ve denetim çalışmaları ile de kontrol edilebilir hale gelmiştir. Çizelge 8 1993-2013 yılları arasında ulaşım sanayi ya- tırımları projeleri ile ilgili Çevresel Etki Değerlendirme- si gereğince verilen kararlar. SANAYİ YATIRIMLARI ÇED ÇGD TOPLAM 1993-1998 69 312 381 1999 15 32 47 2000 13 42 55 2001 22 58 80 2002 24 66 90 2003 5 215 220 2004 3 248 251 2005 9 204 213 2006 13 210 223 2007 34 426 460 2008 22 454 476 2009 17 413 430 2010 39 655 694 2011 31 770 801 2012 40 569 609 2013 27 139 166 TOPLAM 383 4.813 5.196 Şekil 14 Yıllara göre sanayi yatırımları EK-1, EK-2 1993ÇED2013 Şekil 14 Yıllara göre sanayi yatırımları EK-1, EK-2 0 100 200 300 400 500 600 700 800 69 15 13 22 24 5 3 9 13 34 22 17 39 31 40 27 312 32 42 58 66 215 248 204 210 426 454 413 655 770 569 139 ÇED-OK ÇED-GD ÇED-OK 7% 1993ÇED2013 169 Şekil 14 Yıllara göre sanayi yatırımları EK-1, EK-2 Şekil 15 Sanayi yatırımları EK-1, EK-2 oranı 0 100 200 300 400 500 600 700 800 69 15 13 22 24 5 3 9 13 34 22 17 39 31 40 27 312 32 42 58 66 215 248 204 210 426 454 413 655 770 569 139 ÇED-OK ÇED-GD ÇED-OK 7% ÇED-GD 93% Şekil 15 Sanayi yatırımları EK-1, EK-2 oranı
ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 138
1993-2013 20. YILI 139 EĞİTİM VE PROJE ÇALIŞMALARI
ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 140
1993-2013 20. YILI 141 4. EĞİTİM VE PROJE ÇALIŞMALARI 4.1. ÇED EĞİTİM VE BİLGİ MERKEZİNİN KURULMASI PROJESİ Hollanda Hükümetinin MATRA Programı kap- samında yürütülen ÇED Eğitim ve Bilgi Merke- zinin kurulması Projesi çerçevesinde Bakanlık Makamından alınan 30 Aralık 2005 tarih ve 914 sayılı oluru ile Mülga Çevre ve Orman Bakanlığı (ÇOB), ÇED ve Planlama Genel Müdürlüğü bün- yesinde ÇED Eğitim ve Bilgi Merkezi kurulmuş- tur. ÇED Eğitim ve Bilgi Merkezi tarafından; 2006 yılında ÇED El Kitabı hazırlanmış ve 2009 yılında revize edilmiştir. 2006 yılında 12 adet ÇED Sektörel Rehberi hazırlanmış ve 2009 yılında revize edilmiş- tir. Hizmet İçi Eğitim Programları gerçekleşti- rilmiştir. ÇED Sektörel Rehberleri Konuları: Termik enerji santralleri Nükleer enerji santralleri: Barajlar ve Hidroelektrik Santrallar Atık bertaraf tesisleri Kıyı yapıları Otoyollar Açık ocak madenciliği ve cevher hazırla- ma-zenginleştirme tesisleri Çimento fabrikaları Tekstil fabrikaları Balık çiftlikleri Entegre et tesisleri Toplu konut ve turizm konaklama tesisleri 4.2. ULUSAL ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLEN- DİRMESİ (ÇED) ÇALIŞTAYI Çevresel Etki Değerlendirmesi uygulamala- rının güçlendirilmesi, geliştirilmesi, ilgili paydaş gruplarla bilgi alışverişinde bulunulması, ÇED raporlarının kalitesinin arttırılması ve ÇED uygu- lamaları konusundaki teknolojik yeniliklerin de- ğerlendirilmesi amacı ile 25–27 Şubat 2009 tarih- lerinde, 1. Ulusal Çevresel Etki Değerlendirmesi Çalıştayı yapılmıştır. Çalıştaya; Mülga Çevre ve Orman Bakanlığı Akademisyenler Türkiye Çevre Koruma Vakfı (TÜÇEV) Çevre Danışmanlık ve Mühendislik Birliği Derneği (ÇEV-BİR) Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği (TOBB) Türkiye Çimento Müstahsilleri Birliği (TÇMB) Demir Çelik Üreticileri Derneği (DÇÜD) İstanbul Büyükşehir Belediyesi (İSTAÇ Ge- nel Müdürlüğü) Kamu Kurum ve Kuruluşlarının Merkez ve Taşra Teşkilatı Temsilcileri Türkiye Mühendis ve Mimarlar Odaları Bir- liği (TMMOB) ÇED Yeterlik Belgesi Almış Danışmanlık Şirketleri Yarı Resmi Oda, Birlik ve Enstitüler Sivil Toplum Kuruluşlarından yaklaşık 550 kişi, katılım sağlamıştır. Çalıştayda 6 tematik grupta katılımcılar tara- fından çalışılmış olup; çalıştayın son gününde her tematik grup ile ilgili elde edilen sonuçlar tüm katılımcılara sunularak görüş ve önerileri alınmıştır. Çalıştay tematik grupları: TEMA 1. ÇED Raporunun Hazırlanması ve Değerlendirilmesi TEMA 2: İzleme – Eğitim ve Bilgi Paylaşımı TEMA 3: Halkın Katılımı ve Halkın Görüşleri- nin ÇED Sürecine Etkin Olarak Yansıtılması
ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 142 TEMA 4: Küresel Eğilimler TEMA 5: Mevzuat TEMA 6: Planlama – ÇED İlişkisi Çalıştay çıktılarını içeren bir kitapçık basılmış ve dağıtımı yapılmıştır. 4.3. STRATEJİK ÇEVRESEL DEĞERLEN- DİRME (SÇD) ÇALIŞMALARI Avrupa Birliği’nin sürdürülebilir kalkınmayı uy- gulamaya geçirme süreci ile birlikte “Bazı Plan- lar ve Programların Çevre Üzerindeki Etkilerinin Değerlendirilmesine İlişkin 27 Haziran 2001 tarih ve 2001/42/EC sayılı Avrupa Parlamentosu ve Konseyi Direktifi (SÇD Direktifi) ’ni yayımlanmış ve üye ülkelerin 21 Temmuz 2004 tarihine kadar bu direktif doğrultusunda kendi yönetmeliklerini çıkartmasını istemiştir. AB SÇD Direktifi’nde “kapsam” başlıklı 3. madde’de “....tarım, ormancılık, balıkçılık, enerji, endüstri, taşımacılık, atık yönetimi, su yönetimi, telekomünikasyon, turizm, kent ve kırsal plan- laması ya da arazi kullanımı için hazırlanan ve 85/337/EEC sayılı Direktifin Ek I ve II’sinde sayı- lan projelerin daha ileri gelişmesinin onaylanma- sı için çerçeve belirleyen plan ve programların SÇD sürecine tabi tutulacakları belirtilmektedir. 4.3.1. Stratejik Çevresel Değerlendirme (SÇD) Nedir? Sürdürülebilir kalkınmanın uygulamaya dö- nük bir aracı olan Stratejik Çevresel Değerlendir- me (SÇD), plan, program ve politikaların çevre üzerindeki olası olumsuz etkilerinin değerlendi- rilmesi ve bu etkilerin en aza indirgenmesi süreci şeklinde tanımlanmaktadır. Stratejik Çevresel Değerlendirme, çevresel değerlerin plan ve programlara entegre edildi- ği, karar vericilere yardımcı olan bir araçtır. SÇD, Çevresel Etki Değerlendirme ile (ÇED) benzer özellikler göstermektedir, ancak daha stratejik kararlara uygulanmaktadır (Şekil 1) . SÇD, daha az detaylı değerlendirmeler gerektirmektedir. Şekil 16 Karar verme hiyerarşisine göre uygu- lanan çevresel değerlendirme araçları 1993ÇED2013 172 4.3. STRATEJİK ÇEVRESEL DEĞERLENDİRME (SÇD) ÇALIŞMALARI Avrupa Birliği’nin sürdürülebilir kalkınmayı uygulamaya geçirme süreci ile birlikte “Bazı Planlar ve Programların Çevre Üzerindeki Etkilerinin Değerlendirilmesine İlişkin 27 Haziran 2001 tarih ve 2001/42/EC sayılı Avrupa Parlamentosu ve Konseyi Direktifi (SÇD Direktifi)’ni yayımlanmış ve üye ülkelerin 21 Temmuz 2004 tarihine kadar bu direktif doğrultusunda kendi yönetmeliklerini çıkartmasını istemiştir. AB SÇD Direktifi’nde “kapsam” başlıklı 3. madde’de “....tarım, ormancılık, balıkçılık, enerji, endüstri, taşımacılık, atık yönetimi, su yönetimi, telekomünikasyon, turizm, kent ve kırsal planlaması ya da arazi kullanımı için hazırlanan ve 85/337/EEC sayılı Direktifin Ek I ve II’sinde sayılan projelerin daha ileri gelişmesinin onaylanması için çerçeve belirleyen plan ve programların SÇD sürecine tabi tutulacakları belirtilmektedir. 4.3.1. Stratejik Çevresel Değerlendirme (SÇD) Nedir? Sürdürülebilir kalkınmanın uygulamaya dönük bir aracı olan Stratejik Çevresel Değerlendirme (SÇD), plan, program ve politikaların çevre üzerindeki olası olumsuz etkilerinin değerlendirilmesi ve bu etkilerin en aza indirgenmesi süreci şeklinde tanımlanmaktadır. Stratejik Çevresel Değerlendirme, çevresel değerlerin plan ve programlara entegre edildiği, karar vericilere yardımcı olan bir araçtır. SÇD, Çevresel Etki Değerlendirme ile (ÇED) benzer özellikler göstermektedir, ancak daha stratejik kararlara uygulanmaktadır (Şekil 1). SÇD, daha az detaylı değerlendirmeler gerektirmektedir. Şekil 16 Karar verme hiyerarşisine göre uygulanan çevresel değerlendirme araçları Politika Plan Program Stratejik Çevresel Değerlendirme Çevresel Etki DeğerlendirmesiProjeler
1993-2013 20. YILI 143 4.3.2. SÇD Süreci SÇD süreci aşağıdaki aşamalardan oluşmak- tadır: Eleme: Eleme işleminde temel alarak, bir plan veya programın SÇD işlemine tabii olup ol- madığı belirlenir. Bu karardan, Çevre ve Şehirci- lik Bakanlığı sorumludur. Kapsam belirleme: Şayet bir plan veya prog- ram SÇD’ye tabii ise, bu plan veya programı uygulayacak sorumlu kurum tarafından, planın tanımı, göz önünde bulundurulacak olan alterna- tifleri ve araştırılacak ilgili çevresel etkileri içeren bir kapsam belirleme dokümanı hazırlanacaktır. Kapsam belirleme dokümanı, asıl araştırma aşa- ması için bir “yapılacaklar” listesidir. Kapsam be- lirleme dokümanı bir halk oturumunda tartışılır. Araştırma ve Raporlama: Çevrenin mevcut durumu (ekolojik, sosyal, kültürel ve diğer ilgili konular) değerlendirilir. Plan veya programa ve alternatiflere ait beklenen çevresel etkiler de de- ğerlendirilir. Sonuçlar bir SÇD raporunda sunu- lur. Bu işi planı başlatan yetkili kurum uygular. Şekil 17 Stratejik Çevresel Değerlendirme Süreci KAPSAM BELİRLEME ELEME SÇD KALİTE KONTROL KARAR VERME İZLEME Yetkili Kurum Çevre ve Şehircilik Bakanlığı STÖ, Halk İlgili Kurumlar / Kuruluşlar Danışma (Kapsam Belirleme Toplantısı) Halkın Katılımı Toplantısında Gözlemci Karar (Ek I ve Ek II) Nihai Kapsam Belirleme Dokümanı SÇD Raporunun Hazırlanması • Hiçbirşey yapılmaması • Çevresel etkiler Plan veya Program Hakkında Nihai Karar Taslak Kapsam Belirleme Dokümanı (Ek-III) Danışma (Kapsam Belirleme Toplantısı) Danışma (Kapsam Belirleme İçin Halkın Katılımı Toplantısı) Danışma (Halkın Katılımı Toplantısı) Taslak SÇD Raporu Halkın Katılımı Toplantısında Gözlemci Nihai SÇD Raporunun Hazırlanması ve Bakanlığa Sunumu Kalite Kontrol Bilgilendirme BilgilendirmeBilgilendirme İzlemeİzleme BilgilendirmeBilgilendirme
ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 144 Gözden geçirme: Halka danışma esnasında, SÇD raporu gözden geçirilir. Danışma sonuç- larına bu raporda yer verilir. Daha sonra Çevre ve Şehircilik Bakanlığı raporun kalitesini gözden geçirir. Bu gözden geçirme işlemine dayanarak, plan uygulayıcısının raporu düzeltmesi gereke- bilir. Ancak bu, plan uygulayıcısının sorumlulu- ğundadır. Karar: SÇD Raporundaki ve plandaki bilgi te- melinde, plan uygulayıcısı sağlam bir karar verir. İzleme: SÇD raporu, beklenmedik olumsuz etkilerin işaret edilmesini sağlamak için, plan uy- gulamasının nasıl izlenmesi gerektiğine dair bir taslak içermelidir. 4.3.3. SÇD kapsamında yapılan çalışmalar Ülkemiz AB Helsinki Zirvesi ile AB aday ül- kesi ilan edilmiş ve bu bağlamda yürütülecek AB Müktesebatının Üstlenilmesine İlişkin Ulusal Uyum Programı 24 Mart 2001 tarih ve 24352 sa- yılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır. Programın “Çevre” başlığı altında Stratejik Çevresel Değer- lendirme ile ilgili mevzuata da uyum sağlanacağı taahhüt edilmiştir. Bu doğrultuda, MATRA Programı kapsamında 2003-2005 yılları arasında Bakanlığımızca “Türki- ye İçin Taslak bir SÇD Yönetmeliğinin Uyumlaş- tırılması ve Uygulanması Projesi” yürütülmüştür. Proje ile AB SÇD Direktifinde belirtilen tüm sek- törlerin temsilcileri ve etkilenen tüm tarafların ka- tılımı ile taslak bir SÇD yönetmeliği hazırlanmış ve bu yönetmeliğin işlerliği turizm sektöründeki bir pilot proje ile test edilmiştir (Şekil 18) . Taslak Yönetmeliğin hazırlanmasının yanı sıra proje ile SÇD konusunda Türkiye’deki kurumsal altyapıyı geliştirme ve ülkemizi ileride uygulamaya geçe- cek bu sürece hazırlama amaçlı çalışmalar ger- çekleştirilmiştir. Bu doğrultuda, projede birlikte çalışılan başlıca kurum ve kuruluşlar şunlardır: Kültür ve Turizm Bakanlığı (Yatırım ve İşlet- meler Genel Müdürlüğü, Kültürel ve Doğal Varlıkları Koruma Genel Müdürlüğü) Milli Savunma Bakanlığı Bayındırlık ve İskân Bakanlığı (TAU Genel Müdürlüğü) Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı (Maden İşleri Genel Müdürlüğü) Tarım ve Köyişleri Bakanlığı (Tarımsal Üre- tim ve Geliştirme Genel Müdürlüğü) Karayolları Genel Müdürlüğü Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü Kültür ve Turizm Orman Genel Müdürlüğü Özel Çevre Koruma Kurumu Başkanlığı Elektrik Araştırma ve İnceleme İdaresi Ge- nel Müdürlüğü BOTAŞ POAŞ EÜAŞ Genel Müdürlüğü Manavgat Kaymakamlığı Oymapınar Belediye Başkanlığı
1993-2013 20. YILI 145 Proje kapsamında tüm proje ortaklarına SÇD eğitimi verilmiş ve SÇD uygulamalarında başvu- rulabilecek bir rehber oluşturulmuştur. Stratejik Çevresel Değerlendirme konusun- daki çalışmalar, 1 Ocak 2008 yılında başlayan MATRA programı destekli “Türkiye’nin Stratejik Çevresel Değerlendirme Uygulama Kapasite- sinin Arttırılması Projesi” ile devam etmiştir. Bu projenin amacı, Genel Müdürlüğümüz içinde SÇD Direktifinin ve SÇD Yönetmeliğinin uygu- lanması için kapasitenin, farkındalığın arttırılması ve SÇD konusunda eğitim verme kapasitesine sahip olacak bir SÇD takımının kurulması, SÇD için kaynak ve eğitim materyallerinin hazırlanma- sı hedeflenmektedir. Kayseri İli 1/50.000 ölçekli Çevre Düzeni Planı, SÇD uygulanacak pilot proje olarak belirlenmiş- tir. Taslak SÇD Yönetmeliği’nde belirtilen süreç- ten farklı olarak, kapsamlaştırma toplantısından önce yörede iki ön toplantı gerçekleştirilerek yöredeki sorunların, güçlü yönlerin öğrenilmesi ve yörede stratejik çevresel değerlendirme ko- nusunda farkındalığın arttırılması hedeflenmiştir. Proje Nisan 2009’da tamamlanmıştır. Kayseri İli 1/50.000 ölçekli Çevre Düzeni Planı’na SÇD uygulanması Pilot Projesi Halkın Katılımı ”Kapsamlaştırma Toplantısı” 4.3.4. Taslak SÇD Yönetmeliği 2001/42/EC sayılı Avrupa Birliği Stratejik Çev- resel Değerlendirme (SÇD) Direktifi uyumlaştırı- larak ülkemiz için tüm kurum ve kuruluşların ka- tılımıyla Taslak SÇD Yönetmeliği hazırlanmıştır. Taslak SÇD Yönetmeliği, ülkemizde üst ölçekte uygulanacak ilk çevresel değerlendirme aracı ol- ması ve ÇED’den önceki aşamada yer seçiminin Şekil 18 Oymapınar Turizm Gelişim Projesi’nden örnek
ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 146 yapılabilmesi yönüyle önem arz etmektedir. SÇD Yönetmeliği ile şeffaf ve uzlaşıya dayalı bir plan- lama süreci ve daha kaliteli plan ve programların hazırlanması hedeflenmektedir. Taslak SÇD Yönetmeliği kapsamında tarım, ormancılık, balıkçılık, enerji, sanayi, taşımacılık, atık yönetimi, su yönetimi, telekomünikasyon, turizm, kent ve kırsal planlaması ya da arazi kullanımı sektörleri yer almaktadır. Taslak SÇD Yönetmeliği’ne ilişkin tüm kamu kurum ve ku- ruluş görüşleri alınmıştır. Kurum görüşlerinde; SÇD’nin uygulanması için gereken kurumsal ka- pasite, uzmanlık ve deneyimin hâlihazırda yeter- siz olduğu, SÇD uygulaması için gereken idari yapılanmanın oluşturulmasına ve bu konuda ka- pasite geliştirme çalışmalarının yapılmasına ihti- yaç duyulduğu hususları belirtilmiştir. Bu doğrultuda, “Stratejik Çevresel Değerlen- dirme Yönetmeliği’nin Uygulanmasının Destek- lenmesi Projesi” IPA 2010 Yılı Programlaması 1. Bileşeni kapsamında önerilmiştir. Gerek kurum- sal kapasitenin geliştirilmesi gerekse SÇD Yö- netmeliğinin etkin uygulanmasının sağlanması amacıyla sunulan 1 milyon Avroluk AB projesi kabul görmüştür. Projenin uygulanmasına 2014 yılında başlanması öngörülmektedir. Proje çer- çevesinde SÇD konusunda kurumsal kapasite- nin geliştirilmesine yönelik çalışmaların yanısıra 2014-2015 yılları arasında yürütülecek “Stratejik Çevresel Değerlendirme Yönetmeliği’nin Uygu- lanmasının Desteklenmesi Projesi” (IPA) ile diğer sektörlerde de uygulamaya yönelik pilot proje- lerin yapılması, sektörel rehberler hazırlanması ve Bakanlığımıza, yetkili kurumlara, üniversitele- re ve halka yönelik eğitim, seminer ve çalıştay programların düzenlenmesi hedeflenmektedir. 4.4. KÜMÜLATİF ÇEVRESEL ETKİ DEĞER- LENDİRMESİ PROJESİ Ocak-Haziran 2012 tarihleri arasında Bakanlı- ğımız koordinatörlüğünde Dünya Bankası destekli kısa dönemli “Kümülatif Çevresel Etki Değerlen- dirmesi” Projesi yürütülmüştür. Bu proje, ülkemiz- deki ÇED ve Stratejik Çevresel Değerlendirme (SÇD) süreçlerinde göz önünde bulundurulabi- lecek kümülatif ÇED araçlarının ve yöntemlerinin belirlenmesi için yol göstermeyi amaçlamaktadır. Proje kapsamında faaliyetlerin ÇED sürecin- de bütüncül değerlendirilmesini sağlamak üzere uluslararası iyi örneklerin incelenerek deneyim kazanılması, metodoloji geliştirilmesi, uygula- maya yönelik bir kılavuz hazırlanması ve ilgili kurumlarla çalıştayların düzenlenmesi faaliyetle- ri bulunmaktadır. Proje ile faaliyetlerin özellikle HES projelerinin ÇED sürecinde bütüncül de- ğerlendirilmesini sağlamak üzere Yukarı Cey- han havzasında kümülatif ÇED çalışması yürü- tülmüştür. Bu amaca yönelik olarak Kümülatif ÇED  çalışmaları için yol gösterici nitelikte olan “Taslak Kümülatif ÇED Rehberi” ve “Taslak Tav- siye Notu” hazırlanmıştır. Ocak-Mayıs 2013 tarihleri arasında ise söz ko- nusu projenin devamı niteliğinde olan “Kümülatif ÇED Projesi II”, Bakanlığımız koordinatörlüğünde ve Dünya Bankası desteğiyle yürütülmüştür. Proje çerçevesinde, Taslak Kümülatif ÇED Kılavuzu ve Taslak Tavsiye Raporlarının nihai hale getirilmesi- ne yönelik bir değerlendirme Çalıştayı düzenlen- miş, Pilot proje çerçevesinde uygulamalı çalışma ve saha ziyareti yapılmış, HES ve Kömürlü Termik Santrallerin sektörel ÇED Rehberleri güncellen- miş, eğitimler gerçekleştirilmiştir. 4.5. Çevrimiçi ÇED Süreci Yönetimi Sistemi (e-ÇED) 2012 yılı Yatırım Programında yer alan pro- je tamamlanmıştır. Sistemin test çalışmala- rı ve kullanıcı eğitimleri gerçekleştirilmiştir. 03.10.2013 tarihinde ÇED Yönetmeliğinin yayımlanmasının ardından 01.11.2013 tari- hinde sistem devreye alınmıştır. Oluşturulan sistemde; ÇED süreci Bakanlıkça yetkilendirilmiş ku- rum ve kuruluşlar (müşavir firmalar) üze- rinden yürütülecektir.
1993-2013 20. YILI 147 Müşavir firmalar bu modül üzerinden sis- teme tanımlanarak, onay aşamasından sonra kendilerine verilecek kullanıcı adı ve şifreleriyle e-imzalarını kullanarak ÇED başvurusu yapabileceklerdir. Sistemin devreye alınması ile; ÇED sürecindeki tüm iş ve işlemler elektro- nik ortamda gerçekleştirilmektedir. ÇED Süreci içerisinde evrak akışı elektro- nik ortamda gerçekleşeceği için evrak ha- valeleri ve postada yaşanan zaman kayıp- ları da ortadan kaldırılmıştır. 17.07.2008 tarihli ÇED Yönetmeliğinin uy- gulamasında 180 iş günü olan ÇED Süreci 60 iş gününe düşecektir. Sistem ile; ÇED Yönetmeliği kapsamında verilentümkararlarahızlıerişimsağlanacak ve kapsamlı bir veri tabanı oluşturulmuştur. Veri tabanı çıktıları ÇED Süreçlerinde karar verme aşamasında kullanılmaktadır. ÇED sürecinin her aşamasında Proje sa- hibi (yatırımcılar) kısa mesaj (SMS) ve e- posta yoluyla bilgilendirilmektedir. Proje ile halkın ÇED Sürecine katılımının etkin ve verimli bir hale getirilmesi ve şeffaf bir ortamda süreçlerin işletilerek halkın bil- gilendirilmesi sağlanmaktadır. Çevrimiçi ÇED Süreci Yönetimi Sistemi ile IOS ve Android uygulaması da yapılarak akıllı telefon ve tabletlerden harita üzerinde «ÇED Olumlu» ve «ÇED Gerekli Değildir» kararı alan faaliyetler izlenebilmektedir. ÇED başvurularının e-imza kullanarak gü- venli ve kolay bir şekilde yapılması sağ- lanarak, ülke genelinde faaliyetlerin ÇED Olumlu/ÇED Gerekli Değildir kararı alıp almadığı kolaylıkla izlenebilmektedir. Böylece Bakanlığımız, ÇED kapsamında bulunan ve muaf olan faaliyetlerin çalışma- larını yakından takip edebilecek, ihtiyaçları ve sektördeki açığı daha net görebilecek ve kirlilik yüklerini belirleyerek daha etkin bir yönetim sergilenmektedir. Çevrimiçi ÇED Süreci Yönetimi Sistemi devreye alındığında ÇED Raporu ve Pro- je Tanıtım Dosyalarının kağıda basılı do- küman olarak hazırlanmasına gerek ol- mayacaktır. Böylece, yıllık olarak yaklaşık 61.500.000 adet A4 kağıdından tasarruf edilecektir. Çevrimiçi ÇED Süreci Yönetimi Sistemi ile yıllık olarak yaklaşık 1.000 ton CO2 eşde- ğerinde emisyon salınımı engellenmiş ola- caktır. Bu değer, yaklaşık olarak 350 hektar ağaçlandırmadan elde edilen yutak alan kapasitesine eşdeğerdir. Elde edilecek 300 ton kâğıt tasarrufu ile yıllık olarak; 5.100 adet ağaç kesilmemiş olacak, 132.000 ton temiz su israf edilme- yecek, 2.280.000 kWh enerji tasarrufu sağ- lanacaktır. 4.5.1. e-ÇED Veri Hazırlama ve Aktarma 2013 yılı Yatırım Programında yer alan pro- je çalışmaları sürdürülmektedir. Veri hazırlama, aktarım, veri girişi, kontrol ve eşleştirme hizmeti kapsamında; 20 yılda toplam sayısı yaklaşık 44.000 olan ÇED proje dosyalarının (ÇED olumlu/ olumsuz – ÇED gerekli değildir/gereklidir – ÇED önemli/önemsiz kararı verilen) verileri temel olmak üzere; ÇED kararlarına ait dosyaların (Nihai ÇED Raporu, Proje Tanıtım Dosyası) sayısal or- tama aktarılarak, pdf formatında merkezi veri tabanına aktarılması sağlanacaktır.
ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 148 Arşivde kağıt ortamındaki (CD ve pdf dos- yası olmayan) dokümanların ise taranarak önce pdf formatına dönüştürülüp künye ve koordinat bilgileri ile aynı şekilde sisteme aktarılacaktır. Bakanlığımız Merkez ve Taşra Teşkilatında doküman ve/veya CD olarak pdf forma- tında bulunan verilerin, oluşturulacak veri giriş formu çerçevesinde künye bilgilerinin ve koordinat bilgilerinin doldurularak sis- teme aktarılması sağlanacaktır. Bunun için bir uygulama hazırlanacak ve merkezi veri tabanına aktarım sağlanacaktır. Veri giriş ekranları ve diğer ara yüzlerin, ta- sarımı yapılacaktır. Sistem benzer sistemlerle veri alışverişin- de bulunabilecektir. Aktarılan verilerin merkezi veri tabanında mükerrer kayıt oluşturmaması sağlanacak- tır. Varsa mükerrer veriler tespit edilerek doğru anahtar kayıtlar oluşturularak eşleş- tirilecektir ve tekil hale getirilecektir. 4.5.2. e-ÇED Karar Destek Sistemi ve Ek Yazılımları 2013 yılı Yatırım Programında yer alan pro- je çalışmaları sürdürülmektedir. Geliştirilmekte olan yazılımla; e-ÇED ve e-Yeterlik yazılımları için vekalet verme fonksiyonları geliştirilecektir. Bakanlık bünyesinde halen kullanılmakta olan doküman yönetim sisteminin, e-ÇED ile entegrasyonu yapılacaktır. e-ÇED içerisinde, ÇED Yönetmeliği kapsa- mında İçtihat Bilgilendirme Havuzu oluştu- rulacaktır. Çevre Düzeni Planları e-ÇED yazılımına entegre edilecektir. Karar Destek Sistemi oluşturulacaktır. (hava, su, emisyon, vibrasyon, gürültü vb. gerekli olan hesaplamaları yapacaktır.) e-ÇED içerisinde Anket Modülü oluşturu- lacaktır. e-ÇED içerisinde Yeterlik Modülüne eklen- tiler gerçekleştirilecektir. e-ÇED içerisinde Performans Yönetim Mo- dülü oluşturulacaktır. Sistem faaliyet bazında çevresel etkileşi- min izlenmesine imkân sağlayacaktır. e-ÇED ve ilgili sistemlerle servisler aracılığı ile veri alışverişinde bulunabilecektir.EK-1 1993-2013 ÇED KARARLARI YIL SEKTÖRLER SANAYİİ ENERJİ MADEN ATIK-KİMYA TARIM GIDA ULAŞIM KIYI TURİZM KONUT TOPLAM ÇED ÇGD ÇED ÇGD ÇED ÇGD ÇED ÇGD ÇED ÇGD ÇED ÇGD ÇED ÇGD ÇED1 ÇGD2 ÇG3 1993-1998 69 312 14 25 159 1.903 37 188 23 292 26 98 54 171 382 2.989 153 1999 15 32 13 4 7 336 4 26 4 87 7 13 7 26 57 524 11 2000 13 42 23 4 32 516 6 38 5 101 6 18 22 45 107 764 15 2001 22 58 23 9 22 513 24 77 6 112 4 21 18 69 119 859 12 2002 24 66 17 20 24 600 23 136 5 146 6 21 18 79 117 1.068 6 2003 5 215 14 28 18 877 24 196 6 223 12 37 1 139 80 1.715 3 2004 3 248 18 68 17 1.155 23 230 8 238 12 49 5 134 86 2.122 7 2005 9 204 17 117 14 1.305 27 338 8 237 15 57 12 200 102 2.458 10 2006 13 210 17 180 21 1.806 42 526 4 400 16 72 10 247 123 3.441 28 2007 34 426 41 233 38 2.068 34 436 14 573 29 75 19 403 209 4.214 82 2008 22 454 59 248 46 1.734 33 347 15 562 25 74 17 238 217 3.657 32 2009 17 413 58 648 48 1.717 35 200 24 345 17 29 2 197 201 3.549 51 2010 39 655 87 285 56 1.754 25 241 22 662 25 45 0 290 254 3.932 42 2011 31 770 80 300 74 2.136 33 305 60 737 24 87 6 257 308 4.592 21 2012 40 569 125 296 144 1.745 32 326 57 562 21 38 6 223 425 3.759 42 2013 27 139 85 60 69 314 32 60 53 141 11 11 2 79 279 804 0 TOPLAM 383 4.813 691 2.525 789 20.479 434 3.670 314 5.418 256 745 199 2.797 3.066 40.447 515
1993-2013 20. YILI 149 EK-2 GENEL SEKTÖR İSTATİSTİKLERİ 1993ÇED2013 EK-2 GENEL SEKTÖR İSTATİSTİKLERİ Şekil 19 Yıllara göre altyapı yatırımlarının dağılımı, EK-1, EK-2 Şekil 20 Altyapı yatırımlarının oranı, EK-1, EK-2 - 100 200 300 400 500 600 700 800 900 94 27 51 45 41 27 35 44 43 89 101 77 112 110 152 98 294 43 67 99 120 204 251 374 499 711 560 874 620 644 557 150 ÇED-OK ÇED-GD 16% 84% ÇED-OK ÇED-GD
ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 150 1993ÇED2013 Şekil 21 Yıllara göre endüstriyel yatırımlarının dağılımı, EK-1, EK-2 Şekil 22 Endüstriyel yatırımlarının oranı, EK-1, EK-2 - 500 1.000 1.500 2.000 2.500 3.000 3.500 4.000 288 30 56 74 76 53 51 58 80 120 116 124 142 198 273 181 2.695 481 697 760 948 1.511 1.871 2.084 2.942 3.503 3.097 2.675 3.312 3.948 3.202 654 ÇED-OK ÇED-GD 5% 95% ÇED-OK ÇGD-GD
1993-2013 20. YILI 151 1993ÇED2013 Şekil 23 Yıllara göre tüm yatırımların dağılımı, EK-1, EK-2 Şekil 24 Tüm yatırımların oranı, EK-1, EK-2 - 500 1.000 1.500 2.000 2.500 3.000 3.500 4.000 4.500 5.000 382 57 107 119 117 80 86 102 123 209 217 201 254 308 425 279 2.989 524 764 859 1.068 1.715 2.122 2.458 3.441 4.214 3.657 3.549 3.932 4.592 3.759 804 ÇED-OK ÇED-GD 7% 93% ÇED-OK ÇED-GD
ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 152 Amaç, Kapsam, Dayanak, Tanımlar ve Kısalt- malar Amaç MADDE 1 – (1) Bu Yönetmeliğin amacı, Çev- resel Etki Değerlendirmesi sürecinde uyulacak idari ve teknik usul ve esasları düzenlemektir. Kapsam MADDE 2 – (1) Bu Yönetmelik; a) Çevresel Etki Değerlendirmesi Başvuru Dosyası, Çevresel Etki Değerlendirmesi Raporu ile Proje Tanıtım Dosyasının hangi tür projeler için isteneceği ve içereceği konuları, b) Çevresel Etki Değerlendirmesi sürecinde uyulacak idari ve teknik usul ve esasları, c) Çevresel Etki Değerlendirmesi kapsamına giren projelerin izlenmesi ve denetlenmesini, ç) Çevresel Etki Değerlendirmesi sisteminin, çevre yönetiminde etkin ve yaygın biçimde uy- gulanabilmesi ve kurumsal yapısının güçlendiril- mesi için gerekli eğitim çalışmalarını, kapsar. Dayanak MADDE 3 – (1) Bu Yönetmelik, 9/8/1983 ta- rihli ve 2872 sayılı Çevre Kanununun 10 uncu maddesine dayanılarak hazırlanmıştır. Tanımlar ve kısaltmalar MADDE 4 – (1) Bu Yönetmelikte geçen; a) Bakanlık: Çevre ve Şehircilik Bakanlığını, b) Bakanlıkça yetkilendirilmiş kurum ve kuru- luşlar: Çevresel Etki Değerlendirmesi Başvuru Dosyası, Çevresel Etki Değerlendirmesi Raporu, Proje Tanıtım Dosyası hazırlamak ve sunmak, ÇED Olumlu Kararı alan projelerin inşaat döne- mine ilişkin izleme ve kontrolü raporlama çalış- malarını yapabilmek için gerekli şartları taşıyan kurum/kuruluşları, c) Çevresel etki değerlendirmesi (ÇED) : Ger- çekleştirilmesi planlanan projelerin çevreye ola- bilecek olumlu ve olumsuz etkilerinin belirlenme- sinde, olumsuz yöndeki etkilerin önlenmesi ya da çevreye zarar vermeyecek ölçüde en aza in- dirilmesi için alınacak önlemlerin, seçilen yer ile teknoloji alternatiflerinin belirlenerek değerlen- dirilmesinde ve projelerin uygulanmasının izlen- mesi ve kontrolünde sürdürülecek çalışmaları, ç) Çevresel etki değerlendirmesi başvuru dosyası: EK-3’te yer alan Genel Formatı esas alı- narak hazırlanan dosyayı, d) Çevresel etki değerlendirmesi genel forma- tı: Gerçekleştirilmesi planlanan, EK-1’de yer alan projelerin özelliklerini, yerini, olası etkilerini ve öngörülen önlemleri içeren, projeyi genel boyut- ları ile tanıtan ÇED başvuru dosyası hazırlanması sırasında esas alınacak EK-3’teki genel formatı, e) Çevresel etki değerlendirmesi raporu: EK- 1’de yer alan veya Bakanlıkça “Çevresel Etki De- ğerlendirmesi Gereklidir” kararı verilen bir proje için belirlenen özel formata göre hazırlanacak raporu, f) Çevresel etki değerlendirmesi raporu özel formatı: Çevresel Etki Değerlendirmesi Raporu- nun hazırlanmasında esas alınmak üzere; Ko- misyon tarafından projenin önemli çevresel bo- yutları ile Halkın Katılımı toplantısındaki görüş ve öneriler göz önüne alınmak suretiyle EK-3’teki Çevresel Etki Değerlendirmesi genel formatında belirtilen ana başlıklar altında ele alınması gere- ken konuları tanımlayan formatı, EK-3 ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ YÖNETMELİĞİ ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ YÖNETMELİĞİ BİRİNCİ BÖLÜM
1993-2013 20. YILI 153 g) Çevresel etki değerlendirmesi gerekli de- ğildir kararı: Seçme Eleme Kriterlerine tabi pro- jelerin çevresel etkilerinin incelenerek, önemli çevresel etkilerinin olmadığı ve Çevresel Etki Değerlendirmesi Raporu hazırlanmasına gerek bulunmadığını belirten Bakanlık kararını, ğ) Çevresel etki değerlendirmesi gereklidir kararı: Seçme Eleme Kriterlerine tabi projelerin çevresel etkilerinin incelenerek, çevresel etkileri- nin daha detaylı incelenmesi amacıyla Çevresel Etki Değerlendirmesi Raporu hazırlanmasının gerektiğini belirten Bakanlık kararını, h) Çevresel etki değerlendirmesi olumlu ka- rarı: Çevresel Etki Değerlendirmesi Raporu hak- kında Komisyon tarafından yapılan değerlendir- meler dikkate alınarak, projenin çevre üzerindeki muhtemel olumsuz etkilerinin, alınacak önlemler sonucu ilgili mevzuat ve bilimsel esaslara göre kabul edilebilir düzeylerde olduğunun saptan- ması üzerine projenin gerçekleşmesinde çevre açısından sakınca görülmediğini belirten Bakan- lık kararını, ı) Çevresel etki değerlendirmesi olumsuz kararı: Çevresel Etki Değerlendirmesi Raporu hakkında Komisyonca yapılan değerlendirmeler dikkate alınarak, projenin çevre üzerindeki muh- temel olumsuz etkileri nedeniyle gerçekleştiril- mesinde çevre açısından sakınca görüldüğünü belirten Bakanlık kararını, i) Çevresel etki değerlendirmesi süreci: Ger- çekleştirilmesi planlanan projenin çevresel etki değerlendirmesinin yapılması için başvuru ile başlayan ve Bakanlık tarafından kararın verilme- si ile sona eren süreci, j) Çevrimiçi ÇED süreci yönetim sistemi: ÇED sürecindeki iş ve işlemlerin elektronik ortamda gerçekleştirileceği sistemi, k) Duyarlı yöreler: Çevresel etkilere karşı biyo- lojik, fiziksel, ekonomik, sosyal ve kültürel nitelikli özellikleri ile duyarlı olan veya mevcut kirlilik yükü çevre ve halk sağlığını bozucu düzeylere ulaştı- ğı belirlenen yörelerle, ülkemiz mevzuatı ve taraf olunan uluslararası sözleşmeler uyarınca korun- ması gerekli görülen ve EK-5’te yer alan alanları, l) Etki: Gerçekleştirilmesi planlanan bir proje- nin hazırlık, inşaat ve işletme sırasında ya da iş- letme sonrasında, çevre unsurlarında doğrudan ya da dolaylı olarak, kısa veya uzun dönemde, geçici ya da kalıcı, olumlu ya da olumsuz yönde ortaya çıkması olası değişiklikleri, m) Etki alanı: Gerçekleştirilmesi planlanan bir projenin işletme öncesi, işletilmesi ve işletme sonrasında etkilediği alanı, n) Halk: Türkiye Cumhuriyeti vatandaşla- rı, Türkiye’de ikamet eden yabancılar ile ulusal mevzuat çerçevesinde bir veya daha fazla tüzel kişi veya bu tüzel kişilerin birlik, organizasyon veya grupları, o) Halkın katılımı toplantısı: Kapsam ve özel format belirlenmesinden önce halkı proje hak- kında bilgilendirmek, projeye ilişkin görüş ve önerilerini almak üzere yapılan toplantıyı, ö) İlgili halk: Gerçekleştirilmesi planlanan pro- jeden etkilenen veya etkilenmesi muhtemel olan halkı, p) İzleme ve kontrol: Gerçekleştirilmesi plan- lanan projeye dair “Çevresel Etki Değerlendir- mesi Gerekli Değildir” veya “Çevresel Etki De- ğerlendirmesi Olumlu” kararı alındıktan sonra, başlangıç ve inşaat dönemine ilişkin kararın ve- rilmesine esas teşkil eden şartlar doğrultusunda yürütülmesinin sağlanması için yapılan çalışma- ların bütününü, r) Kapsam ve özel format belirleme: ÇED sü- recine tabi projeler için Halkın Katılımı Toplan- tısından sonra format verme aşamasına kadar yapılacak iş ve işlemleri, s) Komisyon: Proje için verilecek özel forma- tın kapsamını belirlemek ve hazırlanan ÇED Ra-
ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 154 porunu inceleyip değerlendirmek üzere Bakanlık tarafından kurulan Komisyonu, ş) Proje: Gerçekleştirilmesi planlanan yatırımı, t) Proje tanıtım dosyası: Seçme Eleme Kriter- lerine tabi projelere ÇED uygulanmasının gerekli olup olmadığının belirlenmesi amacıyla hazırla- nan dosyayı, u) Proje sahibi: Projeyi gerçekleştirecek ger- çek veya tüzel kişiyi, ü) Seçme eleme kriterleri: Proje Tanıtım Dos- yasının hazırlanmasında esas alınacak EK-4’teki formatı, ifade eder. İKİNCİ BÖLÜM Genel Hükümler Yetki MADDE 5 – (1) Bu Yönetmeliğe tabi projeler hakkında “ÇED Olumlu”, “ÇED Olumsuz”, “ÇED Gereklidir” veya “ÇED Gerekli Değildir” kararları- nı verme yetkisi Bakanlığa aittir. Ancak Bakanlık gerekli gördüğü durumlarda “ÇED Gereklidir” veya “ÇED Gerekli Değildir” kararının verilmesi konusundaki yetkisini, sınırlarını belirleyerek yet- ki genişliği esasına göre Valiliklere devredebilir. Çevresel etki değerlendirmesi başvuru dos- yası, çevresel etki değerlendirmesi raporu veya proje tanıtım dosyası hazırlama yükümlülüğü MADDE 6 – (1) Bu Yönetmelik kapsamında- ki bir projeyi gerçekleştirmeyi planlayan gerçek veya tüzel kişiler; Çevresel Etki Değerlendirme- sine tabi projeleri için; ÇED Başvuru Dosyasını, ÇED Raporunu, Seçme Eleme Kriterleri uygula- nacak projeler için ise Proje Tanıtım Dosyasını Bakanlıkça yetkilendirilmiş kurum ve kuruluşlara hazırlatmak, ilgili makama sunulmasını sağla- mak ve proje kapsamında verdikleri taahhütlere uymakla yükümlüdürler. (2) Kamu kurum ve kuruluşları, bu Yönetme- lik hükümlerinin yerine getirilmesi sürecinde pro- je sahiplerinin veya Bakanlıkça yetkilendirilmiş kurum ve kuruluşların isteyeceği konuya ilişkin her türlü bilgi, doküman ve görüşü vermekle yü- kümlüdürler. (3) Bu Yönetmeliğe tabi projeler için “Çev- resel Etki Değerlendirmesi Olumlu” kararı veya “Çevresel Etki Değerlendirmesi Gerekli Değildir” kararı alınmadıkça bu projelere hiç bir teşvik, onay, izin, yapı ve kullanım ruhsatı verilemez, proje için yatırıma başlanamaz ve ihale edilemez. (4) Bu Yönetmelik hükümlerine göre karar tesis edilmeden önce, projenin gerçekleştirilme- sinin mevzuat bakımından uygun olmadığının tespiti halinde, aşamasına bakılmaksızın süreç sonlandırılarak dosya iade edilir. ÜÇÜNCÜ BÖLÜM Çevresel Etki Değerlendirmesi Yöntemi Çevresel etki değerlendirmesine tabi projeler MADDE 7 – (1) Bu Yönetmeliğin; a) EK-1’de yer alan projelere, b) “ÇED Gereklidir” kararı verilen projelere, c) EK-2’de yer alan projelere ilişkin kapasite artırımı ve/veya genişletilmesi halinde, mevcut projenin kapasitesi ile kapasite artışı toplamı EK- 1’de belirtilen eşik değer veya üzerinde olan pro- jelere, ç) ÇED Olumlu kararı verilmiş projelerde ya- pılacak kapasite artışı veya kapasite artışları top- lamı EK-1’de yer alan eşik değerler ve üzerinde olan projelere, d) Bu Yönetmelik kapsamında yer alan ve eşik değeri olan fakat eşik değer altında kaldığın- dan Yönetmelik kapsamı dışında kalan projelere ilişkin kapasite artırımı ve/veya genişletilmesinin planlanması halinde, mevcut proje kapasitesi ve kapasite artışı toplamı ile birlikte projenin yeni
1993-2013 20. YILI 155 kapasitesi EK-1’de belirtilen eşik değer veya üzerinde olan projelere, ÇED Raporu hazırlanması zorunludur. Çevresel etki değerlendirmesi sürecinin baş- latılması ve komisyonun kuruluşu MADDE 8 – (1) Bakanlıkça yetkilendirilmiş kurum ve kuruluşlar EK-3’te yer alan ÇED Genel Formatı esas alınarak hazırlanan ÇED Başvuru Dosyasını ve proje sahibi tarafından yetkilendi- rildiğine dair vekâletname ve imza sirkülerini Ba- kanlığa sunar. (2) “ÇED Gereklidir” kararı verilen projeler için, bu karar ve ÇED Başvuru Dosyası ve proje sahibi tarafından yetkilendirildiğine dair vekâletname ve imza sirküleri Bakanlıkça yetkilendirilmiş kurum ve kuruluşlar tarafından Bakanlığa sunulur. (3) Bakanlık, başvuru dosyasındaki bilgi ve belgeleri uygunluk bakımından inceler. Bu işlem- ler beş iş günü içinde tamamlanır. Uygun hazır- lanmadığı anlaşılan dosya tamamlanmak üzere iade edilir. Bakanlıkça yetkilendirilmiş kurum ve kuruluşlar eksikliklerini tamamlayıp dosyayı ye- niden Bakanlığa sunar. (4) İnceleme sonucunda dosyanın uygun hazırlandığına karar verilmesi halinde Bakanlık tarafından başvuru dosyasındaki bilgiler dikkate alınarak, ilgili kamu kurum ve kuruluş temsilcile- ri, Bakanlık yetkilileri, proje sahibi ve Bakanlıkça yetkilendirilmiş kurum ve kuruluşlardan oluşan bir komisyon kurulur. (5) Bakanlık, proje ile ilgili olarak başvurunun yapıldığını, ÇED sürecinin başladığını ve ÇED süreci tamamlanana kadar projeye ilişkin görüş, soru ve önerilerin değerlendirilmek üzere Valili- ğe veya Bakanlığa verilebileceğini anons, askıda ilan, internet gibi uygun araçlarla halka duyurur ve ÇED Başvuru Dosyasını yayınlar. (6) Bakanlık halkın katılımı toplantısı ve kap- sam belirleme için görüş verme tarihini belirten bir yazıyı ve EK-3’te yer alan genel format doğ- rultusunda hazırlanmış ÇED Başvuru Dosyasını komisyon üyelerine gönderir. (7) Bakanlık, gerekli gördüğü hallerde, pro- jenin konusu, türü ve proje için belirlenen yerin özelliklerini de dikkate alarak, üniversiteler, ens- titüler, araştırma ve uzman kuruluşları, meslek odaları, sendikalar, birlikler, sivil toplum örgüt- lerinden temsilcileri de komisyon toplantılarına üye olarak çağırabilir. (8) Komisyonda kurum ve kuruluş temsilcisi olarak görev yapan üyelerin, yeterli mesleki bil- gi ve deneyime sahip olmaları ve temsil ettikleri kurum ve kuruluşların görev alanlarıyla sınırlı ol- mak üzere görüş vermeye yetkili kılınmış olma- ları esastır. Halkın katılımı toplantısı MADDE 9 – (1) Halkı yatırım hakkında bilgi- lendirmek, projeye ilişkin görüş ve önerilerini almak üzere Komisyonun kapsamı belirlemesin- den önce, Bakanlıkça yetkilendirilmiş kurum ve kuruluşlar tarafından proje sahibinin katılımı ile Bakanlıkça belirlenen tarihte ve Valilikçe belirle- nen yer ve saatte halkın katılımı toplantısı düzen- lenir. a) Bakanlıkça yetkilendirilmiş kurum ve kuru- luşlar toplantı tarihini, saatini, yerini ve konusunu belirten bir ilanı; projenin gerçekleştirileceği yö- rede yerel süreli yayınlanan bir gazete ile birlik- te o yörede yaygın süreli yayınlanan ulusal bir gazetede toplantı tarihinden en az on gün önce yayınlatır. b) Toplantı, Çevre ve Şehircilik İl Müdürünün veya görevlendireceği bir yetkilinin başkanlı- ğında yapılır. Toplantıda; halkın, proje hakkında bilgilendirilmesi, görüş, soru ve önerilerinin alın- ması sağlanır. Başkan katılımcılardan görüşlerini yazılı olarak vermelerini isteyebilir. Toplantı tuta- nağı, bir sureti Valilikte kalmak üzere Bakanlığa gönderilir.
ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 156 (2) Valilik, halkın katılımı toplantısı ile halkın görüş ve önerilerini bildirebileceği süreç ile ilgili zamanlama takvimini ve iletişim bilgilerini halka duyurur. Halkın görüş ve önerileri zamanlama takvimi içerisinde komisyona sunulur. (3) Komisyon üyeleri, kapsam belirlemesi öncesinde proje uygulama yerini inceleyebi- lir; kendilerine iletilen tarihe göre halkın katılımı toplantısına katılabilirler. Halkın katılımı toplantısı çalışmaları ile ilgili sekretarya hizmeti, Valilik ta- rafından yürütülür. (4) Bakanlıkça yetkilendirilmiş kurum ve ku- ruluşlar tarafından halkı bilgilendirmek amacıyla broşür dağıtmak, anket, seminer gibi çalışma- lar halkın katılımı toplantısından önce yapılabilir veya internet sitesinden yayınlanabilir. Komisyonun, kapsam ve özel format belir- lemesi MADDE 10 – (1) Komisyon tarafından; ÇED Raporu Özel Formatı ve ÇED Raporunu hazırla- yacak çalışma grubu Bakanlığa önerilir. (2) Komisyon tarafından belirlenen Özel For- mat, Bakanlık tarafından belirlenen Özel Format bedelinin bu maddede belirlenen süre içerisin- de ödenmesi mukabilinde verilir. Halkın Katılımı Toplantısı/Toplantılarının tamamlanmasından iti- baren Format bedeli üç ay içerisinde yatırılmaz ise başvuru geçersiz sayılır. (3) Kapsam belirleme ve Özel Format verme işlemleri, Format Bedeli yatırılmasından sonra yedi iş günü içerisinde Bakanlıkça tamamlanır. (4) Bakanlıkça yetkilendirilmiş kurum ve ku- ruluşlar Özel Formatın veriliş tarihinden itibaren onsekiz ay içinde ÇED Raporunu Bakanlığa sun- makla yükümlüdür. Bu süre içinde ÇED Raporu sunulmaz ise başvuru geçersiz sayılır. Çevresel etki değerlendirmesi raporunun ba- kanlığa sunulması MADDE 11 – (1) Bakanlıkça yetkilendirilmiş kurum ve kuruluşlar tarafından hazırlanan ÇED Raporu Bakanlığa sunulur. ÇED Raporunun Özel Formata uygunluğu ve belirlenen çalışma grubunda yer alması gereken meslek uzman- larınca hazırlanıp hazırlanmadığı hakkındaki in- celeme Bakanlık tarafından beş iş günü içinde sonuçlandırılır. ÇED Raporunun Özel Formata uygun olmadığı ve/veya belirlenen çalışma gru- bunca hazırlanmadığının anlaşılması halinde, bu hususların yerine getirilmesi için ÇED Raporu Bakanlıkça yetkilendirilmiş kurum ve kuruluşla- ra iade edilir, söz konusu raporun altı ay içinde Bakanlığa sunulmaması durumunda başvuru geçersiz sayılır. (2) Özel Formata uygun olduğu tespit edilen ÇED Raporu, incelemek ve değerlendirmek üze- re yapılacak toplantının tarihi ve yerini belirten bir yazı ekinde Bakanlık tarafından Komisyon üyele- rine gönderilir. (3) Proje ile ilgili inceleme değerlendirme sürecinin başladığı ve ÇED Raporunun halkın görüşüne açıldığı Bakanlık ve Valilik tarafından anons, askıda ilan, internet gibi uygun araçlarla halka duyurulur. (4) ÇED Raporunu incelemek isteyenler, duyuru tarihinden itibaren rapor nihai edilene kadar raporu inceleyerek proje hakkında Ba- kanlığa veya Valiliğe görüş bildirebilirler. Valiliğe bildirilen görüşler Bakanlığa iletilir. Bu görüşler komisyon tarafından dikkate alınır ve Bakanlıkça yetkilendirilmiş kurum/kuruluşlar tarafından ÇED Raporuna yansıtılır. Komisyonun çalışma usulü ve çevresel etki değerlendirmesi raporunun incelenmesi MADDE 12 – (1) Komisyon ÇED Raporunu, ilk inceleme değerlendirme toplantısından itiba- ren on iş günü içinde inceler ve değerlendirir. (2) Komisyon üye sayısının salt çoğunluğu ile toplanır. Komisyon üyeleri, temsil ettikleri merke- zi ve yerel kurum ve kuruluşları ilgilendiren konu- lardaki yetki, görev ve sorumlulukları çerçevesin-
1993-2013 20. YILI 157 de görevlendirilirler; kurum ve kuruluşları adına görüş bildirirler. Komisyon başkanı, üyelerden görüşlerini yazılı olarak vermelerini isteyebilir. Yazılı görüş veren kurum temsilcilerinin sonraki toplantılara katılmamaya ilişkin istemleri komis- yon başkanınca değerlendirilir. (3) Komisyon, Bakanlıkça yetkilendirilmiş kurum ve kuruluşlardan proje ile ilgili geniş kap- samlı bilgi vermesini, araç gereç sağlamasını, konusu itibariyle Bakanlıkça ya da Bakanlıkça yetkilendirilmiş özel veya kamuya ait kurum ve kuruluşların laboratuvarlarınca analiz, deney ve ölçümler yapmasını veya yaptırmasını isteyebilir. (4) Su, toprak ve benzeri analizlerde, tartış- malı durum olması halinde şahit numuneye baş- vurulabilir. Bu işlemlerin sonuçlarını Bakanlıkça yetkilendirilmiş kurum ve kuruluşlar Bakanlığa sunmakla yükümlüdürler. (5) Komisyon gerekli görürse, görevlendire- ceği üyeleri aracılığı ile projenin gerçekleştirilme- si planlanan yerde ve benzer tesislerde incele- me yapabilir. (6) ÇED Raporunda önemli eksiklik ve yanlış- ların görülmesi durumunda komisyon, bunların giderilmesini Bakanlıkça yetkilendirilmiş kurum ve kuruluşlardan veya ilgili kurumlardan ister. Bu durumda, inceleme değerlendirme süreci dur- durulur. Eksiklikler tamamlanmadan veya gerekli düzeltmeler yapılmadan komisyon çalışmalarına devam edilmez. (7) Bakanlıkça yetkilendirilmiş kurum ve kuru- luşların ÇED Raporunda gerekli görülen düzelt- meleri yapıp yeniden Bakanlığa sunmasından sonra, komisyon Bakanlıkça toplantıya çağrılır. Toplantının yapılması ile birlikte inceleme değer- lendirme süreci kaldığı yerden işlemeye başlar. (8) Bakanlıkça yetkilendirilmiş kurum ve kuru- luşlardan ÇED Raporunda değişiklik yapması en çok iki kez istenebilir. Yapılan düzeltme komis- yonca yeterli görülmez ise durum bir tutanakla saptanır ve başvuru Bakanlıkça geçersiz sayılır. (9) Komisyon tarafından, inceleme değerlen- dirme toplantıları sırasında; a) ÇED Raporu ve eklerinin yeterli ve uygun olup olmadığı, b) Yapılan incelemelerin, hesaplamaların ve değerlendirmelerin yeterli düzeyde veri, bilgi ve belgeye dayandırılıp dayandırılmadığı, c) Projenin çevreye olabilecek etkilerinin kap- samlı bir şekilde incelenip incelenmediği, ç) Çevreye olabilecek olumsuz etkilerin gide- rilmesi için gerekli önlemlerin yer alıp almadığı, d) Halkın katılımı toplantısı ve süreç içerisinde gelen görüş ve önerilere çözüm getirilip getiril- mediğine ilişkin inceleme ve değerlendirmeler yapılır. (10) Komisyon çalışmalarını ve değerlendir- melerini tutanak altına alır ve sonuçlandırır. Komisyon tarafından incelenerek son şekli verilen çevresel etki değerlendirmesi raporu ve ilgili dokümanların bakanlığa sunulması MADDE 13 – (1) Komisyon tarafından incele- nerek son şekli verilen ÇED Raporu, Bakanlıkça yetkilendirilmiş kurum ve kuruluşlar tarafından inceleme değerlendirme toplantılarının sona er- dirilmesinden sonraki on iş günü içinde Bakan- lığa sunulur. Çevresel etki değerlendirmesi olumlu veya çevresel etki değerlendirmesi olumsuz kararı MADDE 14 – (1) Komisyon tarafından incele- nerek son şekli verilen ÇED Raporu halkın görüş ve önerilerini almak üzere uygun araçlarla on gün görüşe açılır. Bakanlıkça projeyle ilgili karar alma sürecinde bu görüşler de değerlendirilir. Bakan- lık halktan gelen görüşler doğrultusunda rapor içeriğinde gerekli eksikliklerin tamamlanmasını, ek çalışmalar yapılmasını ya da Komisyonunun yeniden toplanmasını isteyebilir. Gerekli çalış- maların yapılmasını müteakip Bakanlıkça nihai
ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 158 ÇED Raporunun Bakanlığa sunulması istenir. Nihai ÇED Raporu, Nihai ÇED Raporu ve ekle- rinin taahhüdü altında olduğunu belirten taahhüt yazısı ve noter onaylı imza sirküleri beş iş günü içerisinde Bakanlığa sunulur. Kamu kurum ve kuruluşlarından imza sirküleri istenmez. (2) Birinci fıkrada belirtilen belgeler öngörü- len süre içinde gerekçesi belirtilmeden sunul- maz ise nihai ÇED Raporu ve başvuru geçersiz sayılır. (3) Bakanlık tarafından; sunulan nihai ÇED Raporlarının komisyon üye sayısı kadar çoğaltıl- ması istenir. Çoğaltılan nihai ÇED Raporları on iş günü içerisinde Bakanlığa sunulur. Bakanlık, Ko- misyonun rapor hakkındaki çalışmaları ve halkın görüşlerini dikkate alarak proje için “ÇED Olum- lu” ya da “ÇED Olumsuz” kararını on iş günü içinde verir, bu kararı komisyon üyelerine bildirir. Bakanlık ve Valilik, alınan kararı uygun araçlarla halka duyurur. (4) “ÇED Olumlu” kararı verilen proje için yedi yıl içinde mücbir bir sebep bulunmaksızın yatırıma başlanmaması durumunda “ÇED Olum- lu” kararı geçersiz sayılır. (5) “ÇED Olumsuz” kararı verilen projeler için “ÇED Olumsuz” kararı verilmesine neden olan şartlarda değişiklik olması durumunda yeniden başvuruda bulunulabilir. DÖRDÜNCÜ BÖLÜM Seçme, Eleme Kriterleri Uygulama Yönte- mi Seçme, eleme kriterlerine tabi projeler MADDE 15 – (1) Bu Yönetmeliğin; a) EK-2’de yer alan projeler, b) Bu Yönetmelik kapsamında yer alan ve eşik değeri olan fakat eşik değer altında kaldığından yönetmelik kapsamı dışında kalan projelere iliş- kin kapasite artırımı ve/veya genişletilmesi plan- lanması halinde, mevcut projenin kapasitesi ve kapasite artışı toplamı ile birlikte projenin yeni kapasitesi EK-2’de belirtilen eşik değer veya üzerinde olan projeler, c) ÇED Olumlu Kararı verilmiş projelerde ya- pılacak kapasite artışı veya artışları toplamı EK- 2’de yer alan eşik değerler ve üzerinde olan pro- jeler, ç) ÇED Gerekli Değildir kararı verilmiş pro- jelerde, mevcut proje ile kapasite artışı toplamı EK-2’de yer alan eşik değerler ve üzerinde olan projeler, seçme, eleme kriterlerine tabidir. Başvuru ve inceleme MADDE 16 – (1) Çevresel Etki Değerlendir- mesinin gerekli olup olmadığının araştırılması amacıyla Bakanlıkça yetkilendirilmiş kurum ve kuruluşlar tarafından; Ek-4’e göre hazırlanan Proje Tanıtım Dosyası, proje sahibince Proje Ta- nıtım Dosyasında ve eklerinde yer alan bilgi ve belgelerin doğru olduğunu belirtir taahhüt yazısı ve imza sirküleri ile Bakanlık tarafından belirle- nen başvuru bedelinin ödendiğine dair belge Bakanlığa sunulur. (2) Bakanlık, proje için hazırlanan Proje Ta- nıtım Dosyasını Ek-4’te yer alan kriterler çer- çevesinde beş iş günü içinde inceler. Dosya kapsamındaki bilgi ve belgelerde eksikliklerin bulunması halinde bunların tamamlanması Ba- kanlıkça yetkilendirilmiş kurum ve kuruluşlardan istenir. (3) Eksiklikleri altı ay içerisinde Bakanlığa sunulmayan Proje Tanıtım Dosyaları iade edilir, başvuru geçersiz sayılır. (4) Bakanlık gerekli gördüğü hallerde proje alanını yerinde inceleyebilir veya inceletebilir. Çevresel etki değerlendirmesi gereklidir veya çevresel etki değerlendirmesi gerekli değildir ka- rarı
1993-2013 20. YILI 159 MADDE 17 – (1) Bakanlık Proje Tanıtım Dos- yalarını EK-4’te yer alan kriterler çerçevesinde inceler ve değerlendirir. Bakanlık, bu aşamada gerekli görülmesi halinde Bakanlıkça yetkilendi- rilmiş kurum ve kuruluşlardan proje ile ilgili geniş kapsamlı bilgi vermesini, araç gereç sağlaması- nı, yeterliği kabul edilebilir kuruluşlarca analiz, deney ve ölçümler yapmasını veya yaptırmasını isteyebilir. (2) Bakanlık onbeş iş günü içinde inceleme ve değerlendirmelerini tamamlar. Proje hakkında «ÇED Gereklidir» veya «ÇED Gerekli Değildir» kararını beş iş günü içinde verir, kararı Valiliğe, proje sahibine ve Bakanlıkça yetkilendirilmiş ku- rum ve kuruluşlara bildirir. Valilik bu kararı uygun araçlarla halka duyurur. (3) ÇED Gerekli Değildir kararı verilen proje için beş yıl içinde mücbir bir sebep bulunmak- sızın yatırıma başlanmaması durumunda ÇED Gerekli Değildir kararı geçersiz sayılır. (4) “ÇED Gereklidir” kararı verilen projeler için bir yıl içerisinde Bakanlığa başvuru yapılma- ması durumunda karar geçersiz sayılır. BEŞİNCİ BÖLÜM İzleme ve Kontrol Yatırımın izlenmesi ve kontrol edilmesi MADDE 18 – (1) Bakanlık, “ÇED Olumlu” ka- rarı veya “ÇED Gerekli Değildir” kararı verilen projelerle ilgili olarak, ÇED Raporu veya Ek-4’e göre hazırlanan Proje Tanıtım Dosyasında öngö- rülen ve proje sahibi tarafından taahhüt edilen hususların yerine getirilip getirilmediğini izler ve kontrol eder. (2) Bakanlık bu görevi yerine getirirken ge- rekli görmesi durumunda ilgili kurum ve kuruluş- larla işbirliği yapar. (3) Proje sahibi, “ÇED Olumlu” kararını aldık- tan sonra yatırımın başlangıç, inşaat dönemine ilişkin izleme raporlarını Bakanlıkça yetkilendi- rilmiş kurum ve kuruluşlara yaptırmakla, Bakan- lıkça yetkilendirilmiş kurum ve kuruluşlar da bu raporları Bakanlığa sunmakla yükümlüdür. (4) Proje sahibi “ÇED Olumlu” veya “ÇED Gerekli Değildir” kararını aldıktan sonra projede yapılacak bu Yönetmeliğe tabi değişiklikleri Ba- kanlığa veya Valiliğe iletmekle yükümlüdür. Yönetmeliğe aykırı uygulamaların durdu- rulması MADDE 19 – (1) Bu Yönetmelik kapsamında- ki projelerde; a) “ÇED Olumlu” kararı alınmaksızın başlanan faaliyetler Bakanlıkça, “ÇED Gerekli Değildir” kararı alınmaksızın başlanan faaliyetler ise ma- hallin en büyük mülki amiri tarafından süre veril- meksizin durdurulur. “ÇED Olumlu” ya da “ÇED Gerekli Değildir” kararı alınmadıkça yatırıma iliş- kin durdurma kararı kaldırılmaz. “ÇED Olumlu” ya da “ÇED Gerekli Değildir” kararı alınmaz ise, yatırımcı faaliyet alanını eski haline getirmekle yükümlüdür. 2872 sayılı Çevre Kanununun ilgili hükümlerine göre işlem tesis edilir. b) “ÇED Olumlu” kararı ya da “ÇED Gerekli Değildir” kararı verildikten sonra, proje sahibi tara- fından nihai ÇED Raporu veya Proje Tanıtım Dos- yasında taahhüt edilen hususlara uyulmadığının tespit edilmesi durumunda söz konusu taahhütle- re uyulması için projeyle ilgili Bakanlıkça/Valilikçe bir defaya mahsus olmak üzere en fazla doksan gün süre verilebilir. Bu süre sonunda taahhüt edi- len hususlara uyulmaz ise yatırım durdurulur. Yü- kümlülükler yerine getirilmedikçe durdurma kararı kaldırılmaz. 2872 sayılı Çevre Kanununun ilgili hü- kümlerine göre işlem tesis edilir. ALTINCI BÖLÜM Çeşitli ve Son Hükümler Sürelerin uzatılması ve durdurulması MADDE 20 – (1) Bu Yönetmelikte belirtilen süreler, Bakanlıkça yetkilendirilmiş kurum ve ku-
ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 160 ruluşların istemi ve Bakanlıkça uygun görülmesi halinde veya Bakanlığın doğrudan gerekli gördü- ğü hallerde, gerekçesi belirtilerek Bakanlık tara- fından uzatılabilir veya durdurulabilir. Bakanlıkça yetkilendirilmiş kurum ve kuruluşlara raporlarla il- gili eksiklikleri gidermesi ve ilave işlemler yapması için verilen süreler ÇED sürecine dâhil değildir. Proje sahibinin değişmesi MADDE 21 – (1) Proje sahibinin herhangi bir nedenle değişmesi durumunda; projenin yeni sahibi, devirle ilgili bilgi ve belgelerin tasdikli suretini, taahhütnamesini ve imza sirkülerini Ba- kanlığa/Valiliğe sunmakla yükümlü olup, proje- nin önceki sahibinin taahhüt ve yükümlülüklerini, devir tarihinden itibaren, başka bir işleme gerek kalmaksızın üstlenmiş sayılır. Çevresel etki değerlendirmesi uygulamaları- nın güçlendirilmesi MADDE 22 – (1) Bakanlık, ÇED uygulamaları- na ilişkin olarak, gerektiğinde yerli ve yabancı ku- rum ve kuruluşlar ile işbirliği halinde her türlü eği- tim, plan, program ve proje çalışmaları yapabilir; kitap, kitapçık, rehber ve her çeşit doküman hazır- layabilir; seminer ve toplantılar düzenleyebilir. Askeri projeler MADDE 23 – (1) Askeri projelerle ilgili ÇED uygulamaları ilgili kurumun görüşü alınarak Ba- kanlık tarafından belirlenir. Olağan üstü durumlar ve özel hükümler MADDE 24 – (1) Aşağıdaki projeler için uygu- lanacak yöntem Bakanlıkça belirlenir: a) Afet riski altındaki alanların dönüştürülmesi işlemleri, doğal afetler sonucu yıkılan, bozulan, tahrip olan veya hasar gören herhangi bir yatırı- mın bulunduğu yerde kısmen veya tümü ile yeni- den gerçekleştirilmesi planlanan projeler, b) ÇED Yönetmeliğine tabi olmayan veya Seçme Eleme Kriterlerine tabi olduğu halde proje sahibinin ÇED Raporu hazırlanması talebi üzerine Bakanlıkça uygun görülen projeler, c) Organize Sanayi Bölgeleri, İhtisas Organi- ze Sanayi Bölgeleri, Endüstri Bölgeleri, Serbest Bölgeler ile Teknoloji Geliştirme Bölgelerinde ku- rulması planlanan projeler, ç) Stratejik Çevresel Değerlendirme yapılan alanlarda kurulması planlanan projeler, d) Teknoloji değişikliği uygulamak suretiyle, verim artırımına, doğal kaynak kullanımını azalt- maya ve/veya çevre kirliliğini azaltmaya yönelik yapılmak istenilen değişiklikler veya prototip üre- tim yapan projeler, e) EK-1 veya EK-2’de bulunup da eşik değeri olmayan projelerde yapılacak her türlü değişikli- ği içeren projeler. Entegre projeler MADDE 25 – (1) Bu Yönetmeliğe tabi birden fazla projeyi kapsayan entegre bir projenin plan- lanması halinde, Bakanlıkça entegre proje için tek bir ÇED Başvuru Dosyası/Proje Tanıtım Dos- yası hazırlanması istenebilir. Arama projeleri MADDE 26 – (1) Maden, petrol, doğalgaz, kaya gazı veya jeotermal kaynak arama proje- leri için EK-4’te yer alan ‘proje tanıtım dosyası- nın hazırlanmasında esas alınacak seçme eleme kriterleri’ doğrultusunda hazırlanan Proje Tanıtım Dosyası ile Bakanlığa müracaatta bulunulur. (2) Proje sahibi, arama projeleri için, çevresel etkilerin araştırılması amacıyla, bir dilekçe ekin- de EK-4’e göre hazırlanan 3 adet Proje Tanıtım Dosyasını Bakanlığa sunar. Bakanlık sunulan Proje Dosyasını inceleyip değerlendirerek, proje hakkında ‘ÇED Gerekli Değildir veya ÇED Ge- reklidir Kararı’ verir. ÇED Gereklidir Kararı veril- diği takdirde, Ek-3’te yer alan formata göre ÇED Başvuru Dosyası hazırlanması istenir.
1993-2013 20. YILI 161 (3) Arama projelerine ilişkin Proje Tanıtım Dosyası hazırlayanlarla ilgili hususlar tebliğ ile belirlenir. Yeterlik belgesi MADDE 27 – (1) ÇED Başvuru Dosyası, ÇED Raporu veya Proje Tanıtım Dosyası hazırlayacak kurum ve kuruluşlar Bakanlıktan Yeterlik Belgesi almakla yükümlüdürler. Yeterlik Belgesinin veril- mesi, Yeterlik Belgesi verilen kurum ve kuruluş- ların denetimi ve belgenin iptal edilmesi ile ilgili usul ve esaslar Bakanlıkça yayımlanacak bir teb- liğ ile düzenlenir. Tebliğler MADDE 28 – (1) Bakanlık, gerekli gördüğü hallerde bu Yönetmeliğin uygulanmasına ilişkin olarak tebliğler çıkarabilir. Yürürlükten kaldırılan yönetmelik MADDE 29 – (1) 17/7/2008 tarihli ve 26939 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanan Çevresel Etki Değerlendirmesi Yönetmeliği yürürlükten kaldı- rılmıştır. Geçiş süreci GEÇİCİ MADDE 1 – (1) Bu Yönetmeliğin yü- rürlük tarihinden önce, ÇED Başvuru Dosyası/ Proje Tanıtım Dosyası Valiliğe ya da Bakanlığa sunulmuş projelere başvuru tarihinde yürürlükte olan Yönetmelik hükümleri uygulanır. Kanuni kapsam dışı projeler GEÇİCİ MADDE 2 – (1) 23/6/1997 tarihinden önce kamu yatırım programına alınmış olup; 29/5/2013 tarihi itibariyle planlama aşaması geç- miş ve ihale süreci başlamış olan veya üretim veya işletmeye başlamış olan projeler ile bun- ların gerçekleştirilmesi için zorunlu olan yapı ve tesisler Çevresel Etki Değerlendirmesi kapsamı dışındadır. Diğer kapsam dışı projeler GEÇİCİ MADDE 3 – (1) Çevresel Etki Değer- lendirmesi Yönetmeliğinin ilk yayım tarihi olan 7/2/1993 tarihinden önce üretime ve/veya işlet- meye başladığı belgelenen projeler Çevresel Etki Değerlendirmesi kapsamı dışındadır. Çevrimiçi ÇED süreci yönetim sistemi GEÇİCİ MADDE 4 – (1) Çevrimiçi ÇED Süre- ci Yönetim Sisteminin yürütülmesine ilişkin iş ve işlemler Bakanlık tarafından belirlenir ve Bakanlı- ğın internet sayfasında ilan edilir. Yürürlük MADDE 30 – (1) Bu Yönetmelik yayımı tari- hinde yürürlüğe girer. Yürütme MADDE 31 – (1) Bu Yönetmelik hükümlerini Çevre ve Şehircilik Bakanı yürütür. EK– 1 ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ UY- GULANACAK PROJELER LİSTESİ 1- Rafineriler: a) Ham petrol rafinerileri, b) 500 ton/gün üzeri taşkömürü ve bitümlü maddelerin gazlaştırılması ve sıvılaştırılması pro- jeleri, c) Doğalgaz sıvılaştırma ve gazlaştırma tesis- leri. 2- Termik güç santralleri: a) Toplam ısıl gücü 300 MWt (Megawatt ter- mal) ve daha fazla olan termik güç santralleri ile diğer yakma sistemleri, b) Nükleer güç santralleri veya diğer nükleer reaktörlerin kurulması veya sökümü (maksimum gücü sürekli termik yük bakımından 1 kilovatı aş- mayan, atom çekirdeği parçalanabilen ve çoğa- lan maddelerin dönüşümü, üretimi amaçlı araş- tırma projeleri hariç) 3- Nükleer yakıt tesisleri: a) Nükleer yakıtların yeniden işlenmesi, b) Nükleer yakıtların üretimi veya zenginleş- tirilmesi,
ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 162 c) Radyasyondan arınmış nükleer yakıtların veya sınır değerin üzerinde radyasyon içeren atıkların işlenmesi, ç) Radyasyonlu nükleer yakıtların nihai berta- rafı işlemi, d) Yalnız radyoaktif atıkların nihai bertarafı iş- lemi, e) Yalnızca radyasyonlu nükleer yakıtların (10 yıldan uzun süre için planlanmış) veya nükleer atıkların üretim alanından farklı bir alanda depo- lanması, f) Radyasyondan arınmış nükleer yakıtların nihai bertarafı. 4- Metal endüstri tesisleri: a) Cevherden demir ve çelik üreten tesisler (250.000 ton/yıl ve üzeri), b) Demir çelikten çelik üreten tesisler (hurda dahil) (250.000 ton/yıl ve üzeri), c) Demir çeliğin ergitildiği ve dökümünün ya- pıldığı tesisler (hurda dahil) (250.000 ton/yıl ve üzeri), ç) Demir dışı metallerin ergitildiği ve dökümü- nün yapıldığı tesisler (250.000 ton/yıl ve üzeri), d) Sıcak haddeleme tesisleri, 1) Demir veya çeliğin haddelendiği tesisler (250.000 ton/yıl ve üzeri), 2) Demir dışı metallerin haddelendiği tesisler (250.000 ton/yıl ve üzeri) . 5- Tank hacminin 100 m³ ve üzeri olduğu, elektrolitik veya kimyasal bir proses kullanılarak metal veya plastik maddelerin yüzeylerinin me- talle kaplandığı tesisler veya yüzey temizleme işleminin yapıldığı tesisler. 6- Asbest çıkartılması ve asbest içeren ürünle- ri işleme veya dönüştürme tesisleri: a) Asbest madeni işletmeleri ve zenginleştir- me tesisleri, b) Son ürün olarak friksiyon (sürtünme) mad- desi üreten 50 ton/yıl ve üzeri kapasiteli tesisler, c) 200 ton/yıl ve üzeri asbest kullanan diğer tesisler, ç) 10.000 ton/yıl ve üzeri kapasiteli, son ürünü asbestli beton olan tesisler. 7- Fonksiyonel olarak birbirine bağlı çeşitli bi- rimleri kullanarak endüstriyel ölçekte üretim ya- pan kimya tesisleri: a) Organik kimyasalların üretimi, b) İnorganik kimyasalların üretimi, c) Yıllık 20.000 ton ve üzeri fosfor, azot ve po- tasyum bazlı basit veya bileşik gübrelerin üreti- mi. 8- Patlayıcı ve parlayıcı maddelerin üretildiği tesisler. 9- Şehirlerarası yollar ve havaalanları: a) Şehirlerarası demiryolu hatları, b) Pist uzunluğu 2.100 m ve üzeri olan hava- alanları, c) Otoyollar ve devlet karayolları, ç) Şehirlerarası dört ve üzeri şeritli karayolları- nın yapımı, iki ya da daha az trafik şeridi bulunan şehirlerarası mevcut karayollarının dört ya da daha fazla şeritli olacak şekilde yenilenmesi ya da genişletilmesi, yeniden yapılan ya da genişle- tilen bölümün sürekli uzunluğunun 10 km ya da daha uzun olacak şekilde uzatılması. 10- Su yolları, limanlar ve tersaneler: a) 1.350 DWT ve üzeri ağırlıktaki deniz araçla- rının geçişine izin veren kıta içi suyollarının yapı- mı ve kıta içi su trafiği için yapılacak olan liman- lar, b) 1.350 DWT ve üzeri ağırlıktaki deniz araç- larının yanaşabileceği ticari amaçlı liman, iskele ve rıhtımlar,
1993-2013 20. YILI 163 c) Yük ve yolcu gemilerinin yapım, bakım veya onarımı amaçlı tersaneler ile 24 m ve üze- rinde yat imalatı yapan tesisler, ç) Gemi söküm yerleri, d) Yat limanları veya yat yanaşma yerleri. 11- 3.000.000 m3 ve üzeri malzeme çıkarılma- sı planlanan dip taraması projeleri. 12- Tehlikeli ve özel işleme tabi atıklar: a) Tehlikeli ve özel işleme tabi atıkların geri kazanılması yakılması (oksitlenme yoluyla yak- ma, piroliz, gazlaştırma veya plazma ve benzeri termal bertaraf işlemleri) ve/veya nihai bertarafını yapacak tesisler, b) Yakma kapasitesi 1 ton/gün ve üzerinde olan tıbbi atıklar için projelendirilen yakma tesis- leri, c) Yıllık işleme kapasitesi 2000 ton ve üzeri olan atık yağ geri kazanımı için projelendirilen tesisler. 13- Günlük kapasitesi 100 ton ve üzeri atık- ların yakılması (oksitlenme yoluyla yakma, piro- liz, gazlaştırma veya plazma ve benzeri termal bertaraf işlemleri), belediye atıkları hariç olmak üzere alanı 10 hektardan büyük ve/veya hedef yılı da dahil günlük 100 ton ve üzeri olan atıkların ara işleme tabi tutulması ve/veya düzenli depo- lanması için kurulacak tesisler. 14- 10 milyon m3 /yıl ve üzeri yeraltı suyu çı- karma veya suyu yeraltında depolama projeleri. 15- Boru ile içme suyu taşımaları dışında ka- lan ve akarsu havzaları arasında, 10 milyon m3 / yıl ve üzeri su aktarma projeleri. 16- Elektrik enerjisi üretimi amacıyla kurulan su depolama tesisleri (Göl hacmi 10 milyon m3 ve üzeri olan baraj veya göletler) . 17- Kurulu gücü 25 MWm ve üzeri olan hidro- elektrik santralleri. 18- Kapasitesi 150.000 eşdeğer kişi ve/veya 30.000 m3 /gün üzeri kapasiteli atık su arıtma te- sisleri. 19- Günlük kapasitesi 100 ton ve üzeri kümes ve ahır gübrelerinin geri kazanılmasına ve/veya bertaraf edilmesine yönelik tesisler. 20- Hayvan kesim tesisleri: a) Büyükbaş ve/veya küçükbaş hayvan kesi- minin yapıldığı tesisler [ (100 kesim ünitesi/gün ve üzeri), (Her bir kesim ünitesi eşdeğerleri: 1 baş sığır, 2 baş deve kuşu, 4 baş domuz, 8 baş koyun, 10 baş keçi, 130 baş tavşan) ], b) Kanatlı hayvanların kesiminin yapıldığı te- sisler [ (60.000 adet/gün ve üzeri tavuk ve eşde- ğeri diğer kanatlılar) (1 adet hindi = 7 adet tavuk esas alınmalıdır) ]. 21- Hayvan yetiştirme tesisleri: a) 5.000 baş ve üzeri büyükbaş yetiştirme te- sisleri, b) 25.000 baş ve üzeri küçükbaş yetiştirme tesisleri, c) Büyükbaş ve küçükbaş hayvanların birlikte yetiştirilmesi [ (5.000 büyükbaş ve üzeri,1 büyük- baş=5 küçükbaş eşdeğeri esas alınmalıdır) ], ç) 900 baş ve üzeri domuz besi tesisleri, d) Kanatlı yetiştirme tesisleri [ (Bir üretim pe- riyodunda 60.000 adet ve üzeri tavuk (civciv, da- mızlık, piliç, vb.) veya eşdeğer diğer kanatlılar) (1 adet hindi = 7 adet tavuk esas alınmalıdır) ]. 22- Kültür balıkçılığı projeleri (1.000 ton/yıl ve üzeri üretim) . 23- Bitkisel ürünlerden hamyağ üretimi veya rafinasyon işleminin yapıldığı tesisler [200 ton/ gün yağ ve üzeri. (kekik, papatya ve benzeri esansiyel yağlar hariç) ]. 24- Süt işleme tesisleri (çiğ süt işleme kapasi- tesi 100.000 litre /gün ve üzeri) .
ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 164 25- Maya fabrikaları (25.000 ton/yıl ve üzeri) . 26- Şeker fabrikaları. 27- Orman ürünleri ve selüloz tesisleri: a) Selüloz üretim tesisleri, b) Kereste veya benzeri lifli maddelerden kâ- ğıt hamuru üretim tesisleri, c) Her çeşit kâğıt üretim tesisleri (100.000 ton/ yıl ve üzeri kapasiteli) . 28- Yıllık kapasitesi 3.000 ton ve üzeri olan ka- sar (haşıl sökme, ağartma, merserizasyon, kos- tikleme ve benzeri.) veya yıllık kapasitesi 3.000 ton ve üzeri olan boyama birimlerini içeren iplik, kumaş veya halı fabrikaları. 29- Madencilik projeleri: a) 25 hektar ve üzeri çalışma alanında (kazı ve döküm alanı toplamı olarak) açık işletmeler, b) 150 hektarı aşan (kazı ve döküm alanı top- lamı olarak) çalışma alanında açık işletme yönte- mi ile kömür çıkarma, c) Biyolojik, kimyasal, elektrolitik ya da ısıl iş- lem yöntemleri uygulanan cevher zenginleştirme tesisleri ve/veya bu zenginleştirme tesislerine ilişkin atık tesisleri. ç) Kırma-eleme-yıkama tesisleri (1a ve 2a grup madenler 400.000 ton/yıl ve üzeri) 30- 500 ton/gün ham petrol, 500.000 m3 /gün doğal gaz veya kaya gazının çıkarılması. 31- Petrol, doğalgaz ve kimyasalların 40 km’den uzun 600 mm ve üzeri çaplı borularla ta- şınması. 32- Çimento fabrikaları. 33- 50.000 m3 ve üzeri kapasitede olan petrol, doğalgaz, petrokimya ve kimyasal madde do- lum ve tahliye yapılan depolama tesisleri. 34- Ham deri işleme tesisleri (konfeksiyon ürünleri hariç) (2.000 ton/yıl ve üzeri) . 35- İhtisas Organize Sanayi Bölgeleri (EK-1 ve EK-2’de yer alan projeler) . 36- Pil ve akü üretim tesisleri (montaj yapılan tesisler hariç) . 37- Tarım ilaçları ve/veya farmasötik ürünlerin etken maddelerinin üretildiği tesisler. 38- Motorlu taşıtların üretimi [Kara taşıtları (otomobil, otobüs ve benzeri); tarım makinala- rı (traktör, biçerdöver ve benzeri); iş makinaları (dozer, ekskavatör ve benzeri); savunma sanayi taşıtları (tank, zırhlı araç ve benzeri) ] (Çatı hazır- lama ve boyahane bölümlerini içermeyen, tüm parçaların sadece montajının yapıldığı tesisler hariç) (10.000 adet/yıl ve üzeri) ]. 39- Demiryolu taşıtlarının üretiminin yapıldığı tesisler (Tüm parçaların sadece montajının yapıl- dığı tesisler hariç) (1.000 adet/yıl ve üzeri) . 40- Motorlu hava taşıtlarının üretimi. 41- Cam, cam elyafı, taş yünü, ve benzeri üre- tim tesisleri (100.000 ton/yıl ve üzeri) . 42- Lastik üretim tesisleri. 43- Seramik veya porselen üretimi yapan te- sisler (hammadde kapasitesi 100.000 ton/yıl ve üzerinde olanlar) . 44- Turizm konaklama tesisleri (500 oda ve üzeri oteller, tatil köyleri ve/veya turizm komp- leksleri ve benzeri) . 45- Toplu konut projeleri (2.000 konut ve üze- ri) . 46- 500 yatak ve üzeri kapasiteli hastaneler. 47- Golf tesisleri (50 hektar ve üzeri) . 48- Alışveriş merkezleri (50.000 m2 ve üzeri kapalı inşaat alanı) . 49- Türbin sayısı 20 ve üzeri olan rüzgar enerji santralleri. 50- Jeotermal enerji santralleri:
1993-2013 20. YILI 165 a) Elektrik enerjisi üretilmesi amacıyla jeoter- mal kaynağın çıkartılması (Isıl kapasitesi 25 MWe ve üzeri) . b) Elektrik enerjisi üretilmesi amacı dışında je- otermal kaynağın çıkartılması veya kullanılması (Isıl kapasitesi 25 MWt ve üzeri) . 51- Güneş enerjisi santralleri (kapladığı alan 20 hektar ve üzeri) . 52- 154 kV (kilovolt) ve üzeri gerilimde 15 km’den uzun enerji iletim hatları. EK-2 SEÇME-ELEME KRİTERLERİ UYGULANA- CAK PROJELER LİSTESİ (Ek–1’de Yer Alan Alt Sınırlar Bu Listede Üst Sınır Olarak Alınır) 1- 50-500 ton/gün taş kömürü ve bitümlü maddelerin gazlaştırılması ve sıvılaştırılması pro- jeleri. 2- a) Kimyasalların üretimi, petrolden yağla- ma maddesi üretimi veya ara ürünlerin işlenmesi için projelendirilen tesisler (proses kaynaklı atığı ve yan ürünü olmayan sadece karışım yapan te- sisler bu kapsamın dışındadır.), b) Atık yağ geri kazanımı için projelendirilen tesisler (Yıllık işleme kapasitesi 2000 ton’dan az olanlar), c) Yakma kapasitesi 200-1000 kg/gün arasın- da olan tıbbi atık yakma tesisleri ve tıbbi atıkların fiziksel ve kimyasal olarak ara işleme tabi tutul- ması amacıyla kurulan tesisler, ç) Tehlikeli ve özel işleme tabi atıkların fiziksel yöntemlerle geri kazanılması (Ömrünü tamam- lamış lastiklerin, kabloların kırma ve parçalama işlemi hariç olmak üzere) . 3- Toplam depolama kapasitesi 500-50000 m3 arası olan doğalgaz, petrokimya, petrol ve kim- yasal madde dolum ve tahliye yapılan depolama tesisleri (Perakende satış istasyonları bu kapsa- mın dışındadır) . 4- Tarım ilaçları ve farmasotik ürünlerin (aşı ve serum üretimi hariç), boya ve cilaların (reçine ünitesini ihtiva eden tesisler), elastomer esaslı ürünlerin (vulkanizasyon ünitesi içeren) işleme tabi tutulduğu tesisler, peroksitlerin üretildiği te- sisler ve bitki gelişim düzenleyiciler. 5- Belediye atıkları dahil olmak üzere atıkların kompost ve diğer tekniklerle ara işleme tabi tu- tulması, düzenli depolanması ve bertaraf edilme- si için kurulan tesisleri. (Belediye atıklarının düzenli depolama tesis- leri ve inşaat/yıkıntı ve hafriyat atıklarının depo- lanmasına ilişkin kapasite artışları ve genişleme- lere bu Yönetmelik hükümleri uygulanmaz.) 6- Hammadde üretim ünitesini içeren sabun ve/veya deterjan üretimi yapan tesisler. 7- Toplam depolama kapasitesi 500 ton ve üzeri olan patlayıcı ve parlayıcı madde depoları. 8- Metal endüstrisi (1.000 ton/yıl ve üzeri) : a) Cevherden demir ve çelik üreten tesisler, b) Hurda demir çelikten çelik üreten tesisler, c) Demir çeliğin ergitildiği ve dökümünün ya- pıldığı tesisler (hurda dahil), ç) Demir dışı metallerin ergitildiği ve dökümü- nün yapıldığı tesisler, d) Sıcak haddeleme tesisleri, 1) Demir veya çeliğin haddelendiği tesisler 2) Demir dışı metallerin haddelendiği tesisler e) Soğuk haddeleme tesisleri (tel çekme te- sisleri hariç), 1) Demir veya çeliğin haddelendiği tesisler 2) Demir dışı metallerin haddelendiği tesisler 9- Tank hacminin 5 m³ ve üzeri olduğu, elek- trolitik veya kimyasal bir proses kullanılarak me-
ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 166 tal ve plastik maddelerin yüzeylerinin metalle kaplandığı tesisler veya yüzey temizleme işlemi- nin yapıldığı tesisler. 10- Tekstil tesisleri: a) Boyama (kimyasal veya kök boya kullanı- larak) veya kasar işlemi yapan iplik, kumaş veya halı fabrikaları, b) Yün veya tiftiğin ovalanması, yağının alın- ması veya ağartmasının yapıldığı endüstriyel tip tesisler, c) Denim (Kot) veya konfeksiyon ürünleri yı- kama tesisleri (yumuşaklık ve çekmezlik özelliği kazandırmak için sadece yumuşatıcılarla yapılan normal yıkama hariç), ç) Baskı işlemi yapan tesisler (Baskı sonrası kumaşın yıkama işlemine tabi tutulduğu tesisler) . 11- Cam, cam elyafı, taş yünü, ve benzeri üre- tim tesisleri. 12- Her çeşit kâğıt üretim tesisleri. 13- Lastik kaplama tesisleri (soğuk lastik kap- lama hariç) . 14- Ham deri işleme tesisleri (konfeksiyon ürünleri hariç) . 15- Motorlu taşıtların üretimi [Kara taşıtları (otomobil, otobüs ve benzeri); tarım makinala- rı (traktör, biçerdöver ve benzeri); iş makinaları (dozer, ekskavatör ve benzeri); savunma sanayi taşıtları (tank, zırhlı araç ve benzeri) ] (Çatı hazır- lama ve boyahane bölümlerini içermeyen, tüm parçaların sadece montajının yapıldığı tesisler hariç) ]. 16- İçten yanmalı motor üretimi. 17-Demiryolu taşıtlarının üretiminin yapıldığı tesisler (Tüm parçaların sadece montajının ya- pıldığı tesisler hariç) . 18- Beyaz eşyaların boyanarak üretiminin ya- pıldığı tesisler. 19- Hazır beton tesisleri, çimento veya diğer bağlayıcı maddeler kullanılarak şekillendirilmiş malzeme üreten tesisler, ön gerilimli beton ele- manı, gaz beton, betopan ve benzeri üretim ya- pan tesisler (Üretim kapasitesi 100 m3 /saat ve üzeri) . 20- Tuğla veya kiremit üretimi yapan tesisler (Hammadde kapasitesi 1.000 ton/yıl ve üzeri) . 21- Seramik veya porselen üretimi yapan te- sisler (Hammadde kapasitesi 1.000 ton/yıl ve üzeri) . 22- Klinker öğütme tesisleri. 23- Asfalt plent tesisleri. 24- Tehlikeli ve özel işleme tabi atıkların ara depolanması. 25- Anfo ve/veya havai fişek üretimi. 26- Tuz işleme tesisleri (eleme, paketleme ha- riç ) . 27- Yıllık 1000 ton ve üzeri fosfor, azot ve po- tasyum bazlı basit veya bileşik gübrelerin üreti- mi. 28- Bitkisel ürünlerin üretimi ile ilgili projeler: a) Bitkisel ham yağ veya rafine yağ üreten te- sisler, (kekik, papatya ve benzeri esansiyel yağ- ların üretimi hariç), b) Nişasta üretimi veya nişasta türevlerinin üretildiği tesisler, c) Fermantasyon ile alkolleştirme sürecinin gerçekleştiği üretim tesisleri, (5.000 litre/yıl ve üzeri), ç) Suma üretim tesisi (5.000 litre/yıl ve üzeri), d) Malt üretim tesisi (5.000 ton/yıl ve üzeri), e) Zeytin işleme tesisi (5 ton/gün ve üzeri), f) Sigara fabrikaları (1000 ton/yıl ve üzeri), g) Maya fabrikaları,
1993-2013 20. YILI 167 ğ) Meyve türevli içecekler, meşrubat veya al- kollü içecek üretilen tesisler ( 5.000 lt/yıl ve üzeri) 29- Hayvansal ürünlerin üretimi ile ilgili pro- jeler: a) Hayvansal yağların eritildiği tesisler, b) Su ürünleri işleme tesisleri, c) Süt işleme tesisleri ( çiğ süt işleme kapasi- tesi 10.000 litre /gün ve üzeri), ç) Kültür balıkçılığı projeleri (30 ton/yıl ve üzeri üretim), d) Balık kuluçkahaneleri (40 milyon adet/yıl ve üzeri yavru üretimi), e) Büyükbaş ve/veya küçükbaş hayvan kesi- minin yapıldığı tesisler [ ( 20 kesim ünitesi/gün ve üzeri), (Her bir kesim ünitesi eşdeğerleri: 1 baş sığır, 2 baş deve kuşu, 4 baş domuz, 8 baş koyun, 10 baş keçi, 130 baş tavşan) ], f) Kanatlı hayvanların kesiminin yapıldığı te- sisler [ (1.000 adet/gün ve üzeri tavuk ve eşde- ğeri diğer kanatlılar) (1 adet hindi = 7 adet tavuk esas alınmalıdır) ], g) Likit yumurta üretim tesisi (10 ton/gün ve üzeri ), ğ) Rendering tesisleri. 30- Kümes ve ahır gübrelerinin geri kazanıl- masına ve/veya bertaraf edilmesine yönelik te- sisler (1-100 ton/gün) . 31- Arazi kullanım vasfını değiştirmeyi amaç- layan projeler: a) Kullanım amacı değiştirilmeksizin tarım arazilerinin yeniden yapılandırılması ile ilgili pro- jeler (1.000 hektar ve üzeri), b) İşlenmemiş veya yarı işlenmiş alanların, tarım ve orman amacı ile kullanımını amaçlayan projeler (1.000 hektar ve üzeri), c) Orman alanlarının başka amaçla kullanıma dönüştürülmesi projeleri (1.000 hektar ve üzeri), ç) Tarımsal amaçlı su yönetimi projeleri (1.000 hektar ve üzeri) . 32- Hayvan yetiştirme tesisleri: a) 500 baş ve üzeri büyükbaş yetiştirme te- sisleri, b) 2500 baş ve üzeri küçükbaş yetiştirme te- sisleri, c) Büyükbaş ve küçükbaş hayvanların birlikte yetiştirilmesi (500 büyükbaş ve üzeri, 1 büyük- baş=5 küçükbaş eşdeğeri esas alınmalıdır), ç) Kanatlı yetiştirme tesisleri [ (Bir üretim pe- riyodunda 20.000 adet ve üzeri tavuk (civciv, pi- liç, ve benzeri) veya eşdeğer diğer kanatlılar) (1 adet hindi = 7 adet tavuk) ], d) Kürk hayvanı yetiştiriciliği yapan tesisler (5000 adet ve üzeri), e) 300 baş ve üzeri domuz besi tesisleri. 33- Altyapı tesisleri: a) Kıta içi suyollarının yapımı (EK-1’de yer al- mayanlar), b) Ticari amaçlı limanlar, iskeleler, rıhtımlar (EK-1’de yer almayanlar), c) Feribot iskeleleri, ç) Balıkçı barınakları, römorkör barınakları, d) Denizden 10.000 m2 ve üzerinde alan kaza- nılması projeleri, e) Erozyonla mücadele etmek için kıyılarda yapılan çalışmalar ve kıyının değişimine neden olabilecek deniz kenarında yapılan çalışmalar; dalgakıran, mahmuz, mendirek, set ve benzeri (bunların bakımı onarımı hariç), f) EK-1’de yer almayan demiryolu hatları (Bağlantı hatları hariç), g) Demiryolu güzergah değişikliği, güzergah- tan ayrılan kısımların toplam uzunluğu 30 km. ve üzerinde olması,
ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 168 ğ) Mevcut demiryolu hatlarının yanına yapıla- cak ikinci demiryolu hatları, h) Demiryolu taşımacılığında kullanılan ak- tarma amaçlı tesisler, demiryolu terminallerinin yapımı, ı) Tramvaylar, yükseltilmiş ve yeraltından ge- çen demiryolu hatları, yolcu taşıma için kullanı- lan benzer hatlar (metrolar, hafif raylı taşıma sis- temleri ve benzeri.), i) Havaalanları (Ek-1’de yer almayanlar), j) 20 km ve üzeri çevre yolları, k) İl yolları (köy yolları hariç), l) EK-1 ve EK-2’de yer alan karayolu projeleri- nin, 20 km ve üzerinde sürekli uzunlukta güzer- gahının değiştirilmesi, m) İki veya daha az trafik şeridi bulunan mev- cut il yollarının dört veya daha fazla şeritli olacak şekilde en az 20 km sürekli uzunlukta genişletil- mesi, n) Ulaştırma amacı ile kullanılan 10 km. ve üzeri tünel projeleri, o) 300.000 m3 ve üzeri malzeme çıkarılması planlanan dip taraması projeleri, ö) Çekek yerleri (Yat ve teknelere karaya çek- me, bakım, onarım, konaklama, denize indirme hizmetleri sunan tesisler), p) Tekne veya 24 m uzunluğa kadar yat ima- latı yapan tesisler, r) Derin deniz deşarjı projeleri. 34- Turizm konaklama tesisleri (100 oda ve üzeri oteller, tatil köyleri, turizm kompleksleri, ve benzeri.) . 35- Toplu konut projeleri (200 konut ve üzeri) . 36- Eğitim kampüsleri (kapladığı alan 50.000 m2 ve üzeri eğitim tesisleri.) . 37- 50-500 yatak kapasiteli hastaneler ve has- tane ve tıp merkezleri bünyesi dışında yer alan diyaliz merkezleri (15 cihaz ve üzeri) . 38- Kapladığı alan 50.000 m2 ve üzeri olan da- imi kamp ve karavan alanları. 39- Temalı parklar (kapladığı alan 50.000 m2 ve üzeri) halkın eğlenmek amacı ile para ödeye- rek girdiği parklar) . 40- Kayak merkezleri (1000 m ve üzeri meka- nik tesisleri olan) . 41- Arabalar ve motosikletler için kalıcı yarış ve test parkurları. 42- Spor kompleksleri (olimpik ölçülerde 3 farklı lisanslı spor dalı içeren kompleksler) veya hipodromlar. 43- Golf tesisleri (50 hektara kadar) . 44- Alışveriş merkezleri (10.000 – 50.000 m2 ve üzeri kapalı inşaat alanı) . 45- 154 kV ve üzeri gerilimde 5 km ve üzeri enerji iletim hatları. 46- Kurulu gücü 1-25 MWm arasında olan hid- roelektrik enerji santralleri. 47- Elektrik enerjisi üretimi amacıyla kurulan su depolama tesisleri (Göl hacmi 5 milyon m3 ve üzeri olan barajlar veya göletler) . 48- Türbin sayısı 5-20 arası olan rüzgâr enerji santralleri. 49- Jeotermal enerji: a) Elektrik enerjisi üretilmesi amacıyla jeoter- mal kaynağın çıkartılması (Isıl gücü 5 MWe ve üzeri), b) Elektrik enerjisi üretilmesi amacı dışında jeotermal kaynağın çıkartılması çıkartılması (Isıl gücü 5 MWt ve üzeri) . 50- Elektrik, gaz, buhar ve sıcak su elde edil- mesi için kurulan endüstriyel tesisler (geri kaza- nım, atık bertarafı ve biyogaz enerji üretim te- sisleri dahil, toplam ısıl gücü 20 MWt – 300 MWt arası olanlar) .
1993-2013 20. YILI 169 51- Güneş enerjisi santralleri (kapladığı alan 2 hektar ve üzeri) . 52- Enerji üretimi amacı dışında kurulan su depolama tesisleri (Göl hacmi 5 milyon m3 ve üzeri olan baraj ve göletler) . 53- 300.000m3 /yıl ve üzeri yeraltı suyu çıkar- ma veya yeraltında depolama projeleri. 54- Akarsu yatakları ile ilgili projeler: a) Akarsu havzaları arasında su aktarma pro- jeleri (EK-1’de yer almayanlar), b) 5 km uzunluğundan fazla sürekli akış gös- teren akarsu yataklarının düzenlenmesi. 55- Madencilik projeleri: a) Madenlerin çıkarılması (Ek-1’de yer alma- yanlar), b) 10 hektar ve 5.000 m3 /yıl ve üzeri kapasiteli blok ve parça mermer, dekoratif amaçlı taşların çıkartılması, işlenmesi ve/veya yıllık 250.000 m2 ve üzeri kapasiteli mermer kesme, işleme ve sa- yalama tesisleri, c) 1.000.000 m3 /yıl ve üzerinde metan gazının çıkartılması ve depolanması, ç) Karbondioksit, kaya gazı ve diğer gazların çıkartıldığı, depolandığı veya işlendiği tesisler, d) Kırma-eleme-yıkama tesisleri (Ek-1’de yer almayanlar), e) Cevher hazırlama tesisleri, f) Cevher zenginleştirme tesisleri ve/veya bu zenginleştirme tesislerine ilişkin atık tesisleri (Ek- 1’de yer almayanlar) . 56- Tuzun çıkarılması. 57- Kömür işleme tesisleri: a) Havagazı ve kok fabrikaları, b) Kömür briketleme tesisleri, c) Lavvar tesisleri. 58- Petrokok, kömür ve diğer katı yakıtların depolama, sınıflama ve ambalajlama tesisleri (perakende satış birimleri hariç) . 59- Kireç fabrikaları ve/veya alçı fabrikaları, 60- Manyezit işleme tesisleri, 61- Perlit ve benzeri maden genleştirme tesis- leri. 62- Bu Yönetmeliğin EK-1’inde yer alan sana- yi ve enerji tesislerinin sökümü. EK- 3 ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ GE- NEL FORMATI Başlık Sayfası: Proje Sahibinin Adı: Adresi: Telefon, GSM ve Faks Numarası: e-posta: Projenin Adı: Proje Bedeli: Proje İçin Seçilen Yerin Açık Adresi (İli, İlçesi, Mevkii) : Projenin ÇED Yönetmeliği Kapsamındaki Yeri (Sektör, Alt Sektör) : Projenin NACE Kodu: Raporu Hazırlayan Çalışma Grubunun / Kuru- luşun Adı: Adresi: Telefon ve Faks Numaraları: Başvuru Dosyasının Sunum Tarihi: İçindekiler Listesi: Projenin Teknik Olmayan Özeti: Bölüm I: Projenin Tanımı ve Özelikleri a) Proje konusu yatırımın tanımı, özellikleri, ömrü, hizmet maksatları, önem ve gerekliliği b) Projenin yer ve teknoloji alternatifleri, proje için seçilen yerin koordinatları
ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 170 Bölüm II: Proje Yeri ve Etki Alanının Mevcut Çevresel Özellikleri Proje alanının ve önerilen proje nedeniyle et- kilenmesi muhtemel olan çevrenin; nüfus, fauna, flora, jeolojik ve hidrojeolojik özellikler, doğal afet durumu, toprak, su, hava, atmosferik koşul- lar, iklimsel faktörler, mülkiyet durumu, mimari ve arkeolojik miras, peyzaj özellikleri, arazi kullanım durumu, hassasiyet derecesi (EK-5’deki Duyarlı Yöreler Listesi de dikkate alınarak) benzeri özel- likleri Bölüm III: Projenin İnşaat ve İşletme Aşama- sında Çevresel Etkileri ve Alınacak Önlemler Projenin; a) Çevreyi etkileyebilecek olası sorunların be- lirlenmesi, kirleticilerin miktarı, alıcı ortamla etki- leşimi, kümülatif etkilerin belirlenmesi b) Sera gazı emisyonların belirlenmesi ve ik- lim değişikliğine etkileri c) Projenin çevreye olabilecek olumsuz etki- lerinin azaltılması için alınacak önlemler ç) İzleme Planı (inşaat dönemi) Bölüm IV: Halkın Katılımı a) Projeden etkilenmesi muhtemel ilgili halkın belirlenmesi ve halkın görüşlerinin çevresel etki değerlendirmesi çalışmasına yansıtılması için önerilen yöntemler b) Görüşlerine başvurulması öngörülen diğer taraflar Notlar ve Kaynaklar EKLER: Çevresel Etki Değerlendirmesi Baş- vuru Dosyası hazırlanmasında kullanılan bilgi ve belgeler ile raporda kullanılan tekniklerden rapor metninde sunulamayan belgeler. 1- Proje için seçilen yerin koordinatları 2- Proje için belirlenen yer ve alternatifleri- nin varsa; çevre düzeni, nazım, uygulama imar planı, vaziyet planı veya plan değişikliği teklifleri 3- Proje ile ilgili olarak daha önceden ilgili kurumlardan alınmış belgeler EK- 4 PROJE TANITIM DOSYASININ HAZIRLAN- MASINDA ESAS ALINACAK SEÇME ELEME KRİTERLERİ Başlık Sayfası: Proje Sahibinin Adı: Adresi: Telefon, GSM ve Faks Numarası: e-posta: Projenin Adı: Proje Bedeli: Proje İçin Seçilen Yerin Açık Adresi (İli, İlçesi, Mevkii) : Projenin ÇED Yönetmeliği Kapsamındaki Yeri (Sektör, Alt Sektör) : Projenin NACE Kodu: Raporu Hazırlayan Çalışma Grubunun /Kuru- luşun Adı: Adresi: Telefon ve Faks Numaraları: Proje Tanıtım Dosyasının Sunum Tarihi: İçindekiler listesi: Projenin Teknik Olmayan Özeti: 1.Projenin Özellikleri: a) Projenin ve yerin alternatifleri (proje tekno- lojisinin ve proje alanının seçilme nedenleri), b) Projenin iş akım şeması, kapasitesi, kapla- dığı alan, teknolojisi, çalışacak personel sayısı, c) Doğal kaynakların kullanımı (arazi kullanı- mı, su kullanımı, kullanılan enerji türü vb.), ç) Atık miktarı (katı, sıvı, gaz ve benzeri) ve atıkların kimyasal, fiziksel ve biyolojik özellikleri, d) Kullanılan teknoloji ve malzemelerden kay- naklanabilecek kaza riski. 2.Proje Yeri ve Etki Alanın Mevcut Çevresel Özellikleri:
1993-2013 20. YILI 171 a) Mevcut arazi kullanımı ve kalitesi (tarım ala- nı, orman alanı, planlı alan, su yüzeyi ve benzeri), b) EK-5’deki Duyarlı Yöreler Listesi dikkate alı- narak korunması gereken alanlar. 3. Projenin İnşaat ve İşletme Aşamasında Çevresel Etkileri ve Alınacak Önlemler Notlar ve Kaynaklar: Ekler: 1- Proje için seçilen yerin koordinatları 2-Proje alanı ve yakın çevresinin mevcut arazi kullanımını değerlendirmek için; yerleşim alan- larının, ulaşım ağlarının, enerji nakil hatlarının, mevcut tesislerin ve Ek-5’de yer alan Duyarlı Yöreler Listesinde belirtilen diğer alanların (pro- je alanı ve yakın çevresinde bulunması halinde) yerlerine ilişkin verileri gösterir bilgiler 1/25000 ölçekli hâlihazır harita (çevre düzeni planı, na- zım, uygulama imar planı, vaziyet planı veya plan değişikliği teklifleri, topografik harita) üze- rine işlenerek kısaca açıklanması, jeoloji haritası ve depremsellik EK- 5 DUYARLI YÖRELER Bu Yönetmelik kapsamında bulunan projele- re ilişkin yapılacak çalışmalar sırasında başvu- rulması gereken mevzuatın dökümü aşağıda yer almaktadır. Mevzuatta olabilecek değişiklikler bu bölümün ayrılmaz bir parçasıdır. 1. Ülkemiz mevzuatı uyarınca korunması gerekli alanlar a) 9/8/1983 tarihli ve 2873 sayılı Milli Parklar Kanunu’nun 2 nci maddesinde tanımlanan ve bu Kanunun 3 üncü maddesi uyarınca belirlenen “Milli Parklar”, “Tabiat Parkları”, “Tabiat Anıtları” ve “Tabiat Koruma Alanları”, b) 1/7/2003 tarihli ve 4915 sayılı Kara Avcılığı Kanunu uyarınca belirlenen “Yaban Hayatı Koru- ma Sahaları ve Yaban Hayvanı Yerleştirme Alan- ları”, c) 21/7/1983 tarihli ve 2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu’nun 3 üncü maddesinin birinci fıkrasının “Tanımlar” başlıklı (a) bendinin 1, 2, 3 ve 5 inci alt bentlerinde “Kül- tür Varlıkları”, “Tabiat Varlıkları”, “Sit” ve “Koru- ma Alanı” olarak tanımlanan ve aynı Kanun ile 17/6/1987 tarihli ve 3386 sayılı Kanunun (2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanu- nu’nun Bazı Maddelerinin Değiştirilmesi ve Bu Kanuna Bazı Maddelerin Eklenmesi Hakkında Kanun) ilgili maddeleri uyarınca tespiti ve tescili yapılan alanlar, ç) 22/3/1971 tarihli ve 1380 sayılı Su Ürünleri Kanunu kapsamında olan Su Ürünleri İstihsal ve Üreme Sahaları, d) 31/12/2004 tarihli ve 25687 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanan Su Kirliliği Kontrol Yönet- meliği’nin 17, 18, 19 ve 20 nci maddelerinde ta- nımlanan alanlar, e) 2/11/1986 tarihli ve 19269 sayılı Resmî Ga- zete’de yayımlanan Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği’nin 49 uncu maddesinde tanımla- nan “Hassas Kirlenme Bölgeleri”, f) 9/8/1983 tarihli ve 2872 sayılı Çevre Kanu- nu’nun 9 uncu maddesi uyarınca Bakanlar Ku- rulu tarafından “Özel Çevre Koruma Bölgeleri” olarak tespit ve ilan edilen alanlar, g) 18/11/1983 tarihli ve 2960 sayılı Boğaziçi Kanunu’na göre koruma altına alınan alanlar, ğ) 31/8/1956 tarihli ve 6831 sayılı Orman Ka- nunu uyarınca orman alanı sayılan yerler, h) 4/4/1990 tarihli ve 3621 sayılı Kıyı Kanunu gereğince yapı yasağı getirilen alanlar, ı) 26/1/1939 tarihli ve 3573 sayılı Zeytinciliğin Islahı ve Yabanilerinin Aşılattırılması Hakkında Kanunda belirtilen alanlar, i) 25/2/1998 tarihli ve 4342 sayılı Mera Kanu- nunda belirtilen alanlar, j) 17/5/2005 tarihli ve 25818 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe giren Sulak
ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 172 Alanların Korunması Yönetmeliği’nde belirtilen alanlar. 2. Ülkemizin taraf olduğu uluslararası söz- leşmeler uyarınca korunması gerekli alanlar a) 20/2/1984 tarihli ve 18318 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe giren “Avru- pa’nın Yaban Hayatı ve Yaşama Ortamlarını Ko- ruma Sözleşmesi” (BERN Sözleşmesi) uyarınca koruma altına alınmış alanlardan “Önemli Deniz Kaplumbağası Üreme Alanları”nda belirtilen I. ve II. Koruma Bölgeleri, “Akdeniz Foku Yaşama ve Üreme Alanları”, b) 12/6/1981 tarihli ve 17368 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe giren “Akde- niz’in Kirlenmeye Karşı Korunması Sözleşmesi” (Barcelona Sözleşmesi) uyarınca korumaya alı- nan alanlar, 1) 23/10/1988 tarihli ve 19968 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanan “Akdeniz’de Özel Koruma Alanlarının Korunmasına Ait Protokol” gereği ül- kemizde “Özel Koruma Alanı” olarak belirlenmiş alanlar, 2) 13/9/1985 tarihli Cenova Bildirgesi gereği seçilmiş Birleşmiş Milletler Çevre Programı tara- fından yayımlanmış olan “Akdeniz’de Ortak Öne- me Sahip 100 Kıyısal Tarihi Sit” listesinde yer alan alanlar, 3) Cenova Deklerasyonu’nun 17inci madde- sinde yer alan “Akdeniz’e Has Nesli Tehlikede Olan Deniz Türlerinin” yaşama ve beslenme or- tamı olan kıyısal alanlar, c) 14/2/1983 tarihli ve 17959 sayılı Res- mî Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe giren “Dünya Kültür ve Tabiat Mirasının Korunması Sözleşmesi”nin 1inci ve 2inci maddeleri gere- ğince Kültür Bakanlığı tarafından koruma altına alınan “Kültürel Miras” ve “Doğal Miras” statüsü verilen kültürel, tarihi ve doğal alanlar, ç) 17/5/1994 tarihli ve 21937 sayılı Resmî Ga- zete’de yayımlanarak yürürlüğe giren “Özellikle Su Kuşları Yaşama Ortamı Olarak Uluslararası Öneme Sahip Sulak Alanların Korunması Söz- leşmesi” (RAMSAR Sözleşmesi) uyarınca koru- ma altına alınmış alanlar, d) 27/7/2003 tarihli ve 25181 sayılı Resmî Ga- zete’de yayımlanarak yürürlüğe giren Avrupa Peyzaj Sözleşmesi. 3. Korunması gereken alanlar a) Onaylı Çevre Düzeni Planlarında, mevcut özellikleri korunacak alan olarak tespit edilen ve yapılaşma yasağı getirilen alanlar (Tabii karakteri korunacak alan, biogenetik rezerv alanları, jeo- termal alanlar ve benzeri), b) Tarım Alanları: Tarımsal kalkınma alanları, sulanan, sulanması mümkün ve arazi kullanma kabiliyet sınıfları I, II, III ve IV olan alanlar, yağışa bağlı tarımda kullanılan I. ve II. sınıf ile, özel mah- sul plantasyon alanlarının tamamı, c) Sulak Alanlar: Doğal veya yapay, devamlı veya geçici, suların durgun veya akıntılı, tatlı, acı veya tuzlu, denizlerin gel-git hareketinin çekilme devresinde 6 metreyi geçmeyen derinlikleri kap- sayan, başta su kuşları olmak üzere canlıların yaşama ortamı olarak önem taşıyan bütün sular, bataklık sazlık ve turbiyeler ile bu alanların kıyı kenar çizgisinden itibaren kara tarafına doğru ekolojik açıdan sulak alan kalan yerler, ç) Göller, akarsular, yeraltı suyu işletme saha- ları, d) Bilimsel araştırmalar için önem arzeden ve/ veya nesli tehlikeye düşmüş veya düşebilir tür- ler ve ülkemiz için endemik olan türlerin yaşama ortamı olan alanlar, biyosfer rezervi, biyotoplar, biyogenetik rezerv alanları, benzersiz özellikler- deki jeolojik ve jeomorfolojik oluşumların bulun- duğu alanlar.
1993-2013 20. YILI 173 EK-4 ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ EK-1 SÜRECİ
ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 174 EK-5 ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ EK-2 SÜRECİ
1993-2013 20. YILI 175 YAYIN LİSTESİ Yayın No 1 : Ankara İli Çevre Durum Raporu, 1994 Yayın No 2 : İl Çevre Sorunları ve Öncelikleri Envanteri Değerlendirme Raporu, 1996 Yayın No 3 : Çevreyi Öncelikle Etkileyen Bazı Sanayiler ve Temel Sektör Faaliyetleri, 1996 Yayın No 4 : Türkiye Çevre Atlası 96, 1997 Yayın No 5 : Türkiye Çevre Durum Raporu, 2007 Yayın No 6 : Türkiye Çevre Sorunları ve Öncelikleri Envanteri Değerlendirme Raporu (2005- 2006), 2008 Yayın No 7 : Çevresel Göstergeler Kitapçığı 2008, 2009 Yayın No 7 : Environmental Indicators 2008, 2009 Yayın No 8 : Çevresel Göstergeler Kitapçığı 2009, 2010 Yayın No 8 : Environmental Indicators 2009, 2010 Yayın No 9 : Türkiye Çevre Sorunları ve Öncelikleri Envanteri Değerlendirme Raporu 2007-2008, 2010 Yayın No 10 : Çevresel Göstergeler Kitapçığı 2010, 2011 Yayın No 10 : Environmental Indicators 2010, 2011 Yayın No 11 : 2011 Türkiye Çevre Durum Raporu, 2012 Yayın No 12 : Çevresel Göstergeler Kitapçığı 2011, 2012 Yayın No 12 : Environmental Indicators 2011, 2012 Yayın No 13-1 : 2011 Çevre Denetimi Raporu, 2012 Yayın No 13-2 : Environmental Inspection Report of Turkiye in 2011, 2012 Yayın No 14 : Türkiye Çevre Sorunları ve Öncelikleri Envanteri Değerlendirme Raporu, 2012 Yayın No 15 : Çevre Durum Raporu – 2012 Yılı Özeti – İller Yayın No 16 : 2012 Çevre Denetim Raporu, 2013 Yayın No 17 : Çevresel Göstergeler Kitapçığı 2012, 2013 Yayın No 18 : Çevresel Etki Değerlendirmesi, Etkiler-Önlemler, 2013 Yayın No 19 : Çevre İzin ve Lisansları, 2013 Yayın No 20 : Çevre Denetiminin Temelleri ve Türkiye’de Çevre Denetimi, 2013 www.csb.gov.tr/gm/ced/ 1. ÇED Olumlu Kararı 2. ÇED Gerekli Değildir Kararı 3. ÇED Gereklidir Kararı 1 Deprem Sempozyumu 2005 “Kentsel Yerleşimlerde Yeni Gelişen Konut Alanlarının Yer Seçiminde Eşik Analizinin Uygulanması ve Sonuçları (Asım Mustafa AYTEN, Okan Murat DEDE, Kadir Hakan YAZAR)
ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 176

More Related Content

PPT
Био-реакторы и примеры их применения для разных биотехнологических процессов
BALTIC CLEANTECH ALLIANCE
 
PPTX
Swot ve pest anali̇zi̇ züleyha
zuleyhatryakii
 
DOCX
Matamati̇k poroje
Oktay Ölekli
 
PDF
6 sectoral guideline - waste disposal facilities (tr)
B35 Yapı
 
PDF
Ç E D & sunum
B35 Yapı
 
PPTX
çEvresel etki
aliiskender904
 
PPT
ÇED
B35 Yapı
 
PDF
ÇED Çalıştayı
B35 Yapı
 
Био-реакторы и примеры их применения для разных биотехнологических процессов
BALTIC CLEANTECH ALLIANCE
 
Swot ve pest anali̇zi̇ züleyha
zuleyhatryakii
 
Matamati̇k poroje
Oktay Ölekli
 
6 sectoral guideline - waste disposal facilities (tr)
B35 Yapı
 
Ç E D & sunum
B35 Yapı
 
çEvresel etki
aliiskender904
 
ÇED
B35 Yapı
 
ÇED Çalıştayı
B35 Yapı
 

Similar to ÇED ETKİLERİ ve ÖNLEMLER (20)

PPT
2015464.ppt
Erayelik7
 
PDF
4.GÜN_ENERJİ MİNİ MBA_ENERJİ VE ÇEVRE
Yasin Sert
 
PPT
CED yonetmeligi
B35 Yapı
 
PPTX
Ata çed katalog
B35 Yapı
 
PPTX
SİOÇevre ve mühendis
B35 Yapı
 
PDF
Sosyal Etki Değerlendirme (SED) Raporu
Kentsle Vizyon Platformu
 
PPTX
Iso 14001 Çevre Yönetim Sistemi
Ali Dilek
 
PPTX
iso 14001
aliiskender904
 
PPTX
Sed
YcelYALIN1
 
PPT
Çevre Hukuku ve Çevre Mevzuatları Eğitimi
Ferhat CAMGÖZ
 
PDF
Cevre eği̇ti̇m bülteni
B35 Yapı
 
PPTX
ÇEVRE- ile ilgili bir power point sunumu
ardagunduz2008
 
PPT
MUHAMMED HARMANCIASLKDHKADSJOJASDOJASŞDJAŞSDJSAD
muhammedharmanci42ko
 
PPT
cevre-bilinci-cevre-temizligi-bilinci.ppt
tubacoskun2
 
PPTX
15141116_Cevre_ve_Yklim_DeYiYikliYi_EYitimi.pptx
ibrahim46can
 
PDF
Deneti̇m
B35 Yapı
 
PPT
Bau çevre mühendisliği bölümü 2012
Hakan Karaman
 
PDF
CED Kapsam Disi Raporu Nedir.pdf
Backlink Paketleri
 
PDF
Çevre i̇zi̇n ve li̇sanslarinda yeni̇ dönem
B35 Yapı
 
PPTX
Module 5 5.4.1 presentation_version 1.tr
TamunaNL
 
2015464.ppt
Erayelik7
 
4.GÜN_ENERJİ MİNİ MBA_ENERJİ VE ÇEVRE
Yasin Sert
 
CED yonetmeligi
B35 Yapı
 
Ata çed katalog
B35 Yapı
 
SİOÇevre ve mühendis
B35 Yapı
 
Sosyal Etki Değerlendirme (SED) Raporu
Kentsle Vizyon Platformu
 
Iso 14001 Çevre Yönetim Sistemi
Ali Dilek
 
iso 14001
aliiskender904
 
Sed
YcelYALIN1
 
Çevre Hukuku ve Çevre Mevzuatları Eğitimi
Ferhat CAMGÖZ
 
Cevre eği̇ti̇m bülteni
B35 Yapı
 
ÇEVRE- ile ilgili bir power point sunumu
ardagunduz2008
 
MUHAMMED HARMANCIASLKDHKADSJOJASDOJASŞDJAŞSDJSAD
muhammedharmanci42ko
 
cevre-bilinci-cevre-temizligi-bilinci.ppt
tubacoskun2
 
15141116_Cevre_ve_Yklim_DeYiYikliYi_EYitimi.pptx
ibrahim46can
 
Deneti̇m
B35 Yapı
 
Bau çevre mühendisliği bölümü 2012
Hakan Karaman
 
CED Kapsam Disi Raporu Nedir.pdf
Backlink Paketleri
 
Çevre i̇zi̇n ve li̇sanslarinda yeni̇ dönem
B35 Yapı
 
Module 5 5.4.1 presentation_version 1.tr
TamunaNL
 
Ad

More from B35 Yapı (20)

PDF
şirince
B35 Yapı
 
PDF
Mahmut cevher
B35 Yapı
 
PDF
Mekanik tesisat
B35 Yapı
 
PDF
keşif özeti ve maliyet tahmini
B35 Yapı
 
PDF
keşif özeti ve maliyet tahmini
B35 Yapı
 
PDF
mmo yangın-tesisatı
B35 Yapı
 
PDF
Tmgd sertifika alma i̇şlemleri
B35 Yapı
 
PDF
Yetkilendirilmiş maden danışmanlığı
B35 Yapı
 
PDF
Çevre yeterlik i̇şlemleri
B35 Yapı
 
PDF
Yeterli̇k belgesi̇ tebli̇ği̇ dosya
B35 Yapı
 
PDF
Teknoloji ve yenilik destek programları başkanlığı
B35 Yapı
 
PDF
Gi̇zlenen doğu gerçeğİ
B35 Yapı
 
PDF
Kirikkale i̇hti̇sas osb çed sunum
B35 Yapı
 
PDF
Mühendislere ne iş yaparsınız dedik
B35 Yapı
 
PDF
Arakan katli̇ami
B35 Yapı
 
PDF
Kıbrısa giderken
B35 Yapı
 
PPS
İlkbahar gelince
B35 Yapı
 
PPT
4078 sayili yapi deneti̇mi̇ hakkinda
B35 Yapı
 
PPS
Anlayamadim
B35 Yapı
 
PDF
Atiksu aritma
B35 Yapı
 
şirince
B35 Yapı
 
Mahmut cevher
B35 Yapı
 
Mekanik tesisat
B35 Yapı
 
keşif özeti ve maliyet tahmini
B35 Yapı
 
keşif özeti ve maliyet tahmini
B35 Yapı
 
mmo yangın-tesisatı
B35 Yapı
 
Tmgd sertifika alma i̇şlemleri
B35 Yapı
 
Yetkilendirilmiş maden danışmanlığı
B35 Yapı
 
Çevre yeterlik i̇şlemleri
B35 Yapı
 
Yeterli̇k belgesi̇ tebli̇ği̇ dosya
B35 Yapı
 
Teknoloji ve yenilik destek programları başkanlığı
B35 Yapı
 
Gi̇zlenen doğu gerçeğİ
B35 Yapı
 
Kirikkale i̇hti̇sas osb çed sunum
B35 Yapı
 
Mühendislere ne iş yaparsınız dedik
B35 Yapı
 
Arakan katli̇ami
B35 Yapı
 
Kıbrısa giderken
B35 Yapı
 
İlkbahar gelince
B35 Yapı
 
4078 sayili yapi deneti̇mi̇ hakkinda
B35 Yapı
 
Anlayamadim
B35 Yapı
 
Atiksu aritma
B35 Yapı
 
Ad

ÇED ETKİLERİ ve ÖNLEMLER

  • 1. ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİNİN 20. YILI 1993ÇED2013 Çevresel Etki Değerlendirmesi, İzin ve Denetim Genel Müdürlüğü ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER Çevresel Etki Değerlendirmesi, İzin ve Denetim Genel Müdürlüğü
  • 2. Bu çalışma Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, Çevresel Etki Değerlendirmesi, İzin ve Denetim Genel Müdürlüğü, Çevre Envanteri ve Bilgi Yönetimi Dairesi Başkanlığı tarafından yayıma hazırlanmıştır. ANKARA - 2013 ISBN : 978-605-5294-20-5 Yayın No : 18 Adres : Çevre ve Şehircilik Bakanlığı – Çevresel Etki Değerlendirmesi, İzin ve Denetim Genel Müdürlüğü Vekâletler Caddesi No:1, Bakanlıklar - Ankara Tel : 0 312 410 17 50 Faks : 0 312 417 02 57 e-ileti : cebyd@csb.gov.tr web : www.csb.gov.tr/gm/ced
  • 3. ÖNSÖZ Anayasamıza göre “Herkes sağlıklı ve dengeli bir çev- rede yasama hakkına sahiptir. Çevreyi geliştirmek, çevre sağlığını korumak ve çevre kirlenmesini önlemek Devletin ve vatandaşların ödevidir”. Çevreyle ilişkili bütün faaliyet- lerde bu ilkeye uyulacaktır. Bakanlık olarak biz de, çevre sorunlarının çözülmesini, sürdürülebilirlik anlayışı doğrul- tusunda çevre ve kalkınma politikalarının oluşturulmasını hedeflemekteyiz. Yaşanabilir çevre, kentsel dönüşüm ve marka şehirler için reform hareketini başlattık; başlattığımız plan ve pro- jeler ile vatandaşlarımızın sağlıklı, güvenli ve hayat kalitesi yüksek çevrelerde yaşaması için, titiz ve heyecanlı bir ça- lışma yürütüyoruz. Hayat kalitesi yüksek şehirler ve sür- dürülebilir çevreyi temin etmek üzere; planlama, yapım, dönüşüm ve çevre yönetimine ilişkin iş ve işlemleri dü- zenleyici katılımcı ve çözüm odaklı bir anlayışla yapmayı amaçlıyoruz. Sürdürülebilir kalkınmanın en önemli araçlarından biri olan Çevresel Etki Değerlendirme (ÇED) ülkemizde 1993’den bu yana uygulanmaktadır. Çevresel Etki Değerlendirmesi; gerçekleştirilmesi planlanan projelerin çevreye olabilecek olumlu ve olumsuz etkilerinin belirlenmesinde, olumsuz yöndeki etkilerin önlenmesi ya da çevreye zarar vermeyecek ölçüde en aza indirilmesi için alınacak önlemlerin, seçilen yer ile teknoloji alternatiflerinin belirlenerek değerlendirilmesinde ve projelerin uygulanmasının izlenmesi ve kontrolünde sürdürülecek çalışmaları kapsamaktadır. Bu yıl içerisinde gerçekleştirilen ÇED Yönetmeliği revizyon çalışmaları tamamlanmış olup, ÇED Yönetmeliği 03 Ekim 2013 tarihinde Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. ÇED Yönet- meliği kapsamındaki tüm iş ve işlemleri elektronik ortamda gerçekleştirilecek olan Çevrimiçi ÇED Süreci Yönetimi Sistemi (e-ÇED) uygulaması ise, 2013 yılı Kasım ayında devreye alınacaktır. Tüm sektörel politikalar ile çevrenin iyileştirilmesi ve korunması politikalarının birbiri ile ilişki- lendirilmesi için tüm kamu kuruluşlarının, özel sektörün, sivil toplum kuruluşlarının ve akademik çevrelerin yakın işbirliği içinde olması gerekmektedir. Çevre kirliliğinin önlenmesi önleyici tedbirlerin alınması ile daha ekonomik şekilde sağlanabilir. Kirliliğin kaynağında önlenmesi kirlilik oluştuktan sonra giderilmesinden daha ekonomik ve etkin bir faaliyettir. Bu nedenle faaliyetlerin çevrede en az değişikliğe sebep olacak, insan sağlığına ve çevreye en az risk oluşturacak, havayı en az kirletecek ve kullanılan ürünleri yeniden kullanılabilecek şekilde olmasına dikkat edilecektir. Bu çerçevede çevreyi korumak adına mevzuat kapsamında gerçekleştirilen; çevresel etki değerlendirmesi, izin/lisanslandırma ve izleme faaliyetlerinin yanı sıra denetim ve yaptırım uygu- lamaları büyük önem taşımaktadır. ÇED Yönetmeliğinin yayınlandığı 1993 yılından 2013 yılına kadar geçen 20 yılda Çevresel Etki Değerlendirmesi İzin ve Denetim Genel Müdürlüğü tarafından gerçekleştirilen; Alt Yapı Yatırımları ve Endüstriyel Yatırımlar kapsamındaki yapımı planlanan projelerin inceleme ve değerlendirme süreçleri, verilenÇEDKararlarıayrıca,gerçekleştirilenEğitimveProjeÇalışmalarıbukitabıniçeriğindeyeralmaktadır. Erdoğan BAYRAKTAR Çevre ve Şehircilik Bakanı
  • 4. ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 4 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ.................................................................................................................................................3 İÇİNDEKİLER.......................................................................................................................................4 1. GENEL.............................................................................................................................................9 2. ALTYAPI YATIRIMLARI....................................................................................................................13 2.1 ENERJİ YATIRIMLARI..............................................................................................................13 2.1.1. Nükleer Santraller...........................................................................................................13 2.1.2. Termik Santraller.............................................................................................................17 2.1.3. Hidrolik Santraller...........................................................................................................23 2.1.4. Rüzgâr Enerji Santralleri.................................................................................................28 2.1.5. Jeotermal Kaynaklı Enerji Santralleri..............................................................................31 2.1.6. Güneş Enerjisine Dayalı Santraller.................................................................................33 2.1.7. Yeraltı Suyunun Çıkarılması veya Suyu Yeraltında Depolama Projeleri.........................34 2.1.8. Akarsu Yataklarının Düzenlenmesi ile Ilgili Projeler........................................................36 2.1.9. Boru ile İçme Suyu Taşımaları Dışında Kalan Büyük Su Aktarma Projeleri...................37 2.1.10. Su Depolama Tesisleri..................................................................................................38 2.1.11. Elektrik İletim Hatları.....................................................................................................47 2.1.12. Genel Değerlendirme...................................................................................................50 2.2. ULAŞIM VE KIYI PROJELERİ.................................................................................................53 2.2.1. Ulaşım Projeleri...............................................................................................................53 2.2.1.1. Demiryolları.............................................................................................................53 2.2.1.2. Havaalanları............................................................................................................54 2.2.1.3. Karayolları...............................................................................................................56 2.2.2. Kıyı Yapıları......................................................................................................................57 2.2.2.1. Limanlar, İskeleler, Rıhtımlar, Tersaneler, Balıkçı Barınakları:.................................57 2.2.2.2. Dolgu Projeleri........................................................................................................59 2.2.2.3. Dip Taraması Projeleri.............................................................................................60 2.2.2.4. Dalgakıran, Mendirek ve Mahmuz Projeleri............................................................62 2.2.3. Genel Değerlendirme.....................................................................................................63 2.3. TURİZM VE KONUT YATIRIMLARI.........................................................................................67 2.3.1.Turizm Konaklama Tesisleri.............................................................................................67
  • 5. 1993-2013 20. YILI 5 2.3.2. Toplu Konut Projeleri......................................................................................................69 2.3.3. Turizm ve Toplu Konut Projelerinde ÇED Raporları İncelenirken Göz Önünde Bulundurulan Kanun ve Yönetmelikler.....................................................................................72 2.3.4. Genel Değerlendirme.....................................................................................................73 3. ENDÜSTRİYEL YATIRIMLAR..........................................................................................................77 3.1. PETROL VE MADENCİLİK......................................................................................................77 3.1.1. Maden arama faaliyetleri................................................................................................77 3.1.2. Maden Çıkarma Faaliyetleri............................................................................................79 3.1.3.Cevher Hazırlama Tesisleri..............................................................................................81 3.2.4.Cevher Zenginleştirme Tesisleri......................................................................................82 3.1.5.Petrol ve Doğalgazın Borularla Taşınması.......................................................................86 3.1.6. Atık Barajları ve/veya Atık Havuzları...............................................................................88 3.1.7. Kireç Fabrikaları ve/veya Alçı Fabrikaları........................................................................90 3.1.8. Diğer Tesisler..................................................................................................................91 3.1.10. Genel Değerlendirme...................................................................................................92 3.2. TARIM VE GIDA......................................................................................................................97 3.2.1. Et Ürünleri Üretim Tesisleri (Kesim Tesisleri) .................................................................97 3.2.2. Bitkisel Ürün Üretim Tesisleri..........................................................................................97 3.2.2.1. Yağ Üretim Tesisleri.................................................................................................97 3.2.2.2. Şeker Fabrikaları.....................................................................................................99 3.2.3. Yetiştirme Tesisleri........................................................................................................102 3.2.4. Kültür Balıkçılığı Projeleri..............................................................................................103 3.2.5. Süt ve süt ürünleri üretim tesisleri................................................................................103 3.2.6. Fermantasyon ile Alkollü İçki Üreten Tesisler veya Malt Tesisleri................................104 3.2.7. Rendering Tesisleri.......................................................................................................105 3.2.8. Genel Değerlendirme...................................................................................................106 3.3. ATIK VE KİMYA.....................................................................................................................111 3.3.1. Rafineriler......................................................................................................................111 3.3.2. Radyasyonlu Nükleer Yakıtlar.......................................................................................111 3.3.3. Asbest Çıkartılması ve Asbest İçeren Ürünleri İşleme veya Dönüştürme Projeleri......113
  • 6. ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 6 3.3.4. Fonksiyonel Olarak Birbirine Bağlı Çeşitli Birimleri Kullanarak Üretim Yapan Kimya Tesisleri......114 3.3.5. Patlayıcı ve Parlayıcı Maddelerin Üretildiği ve/veya Depolandığı Tesisler...................115 3.3.6. Tehlikeli ve Özel İşleme Tabi Atıkların Geri Kazanımı, Depolanması ve Bertarafı........116 3.3.7. Atıksu Arıtma Tesisleri...................................................................................................117 3.3.8. Atıkların Ara İşleme Tabi Tutulması ve Düzenli Depolanması İçin Kurulacak Tesisler.118 3.3.9. Petrol, Doğalgaz, Petrokimya ve Kimyasal Madde Depolama Tesisleri...........................118 3.3.10. Pil ve Akü Üretim Tesisleri (montaj yapılan tesisler hariç) .........................................119 3.3.11. Tarım İlaçları ve/veya Farmasötik Ürünlerin Etken Maddelerinin Üretildiği Tesisler..120 3.3.12. Sabun ve deterjan üretimi yapan tesisler...................................................................120 3.3.13. Kümes, Ahır Gübrelerinin Geri Kazanılması, Bertaraf Edilmesine Yönelik Tesisler...121 3.3.14. Derin Deniz Deşarj Projeleri.......................................................................................122 3.3.15. Genel Değerlendirme.................................................................................................122 3.4. SANAYİ.................................................................................................................................125 3.4.1. Metal Ergitilmesi ile İlgili Tesisler..................................................................................125 3.4.2. Orman Ürünleri ve Selüloz Tesisleri.............................................................................126 3.4.3. Tekstil Tesisleri..............................................................................................................127 3.4.4. Çimento, Hazır Beton ve Klinker Tesisleri....................................................................130 3.4.5. Ham Deri İşleme Tesisleri (konfeksiyon ürünleri hariç) ...............................................132 3.4.6. Taşıt Üretimi Yapan Tesisler..........................................................................................133 3.4.7. Cam, Cam Elyafı veya Taş Yünü Üretim Tesisleri.........................................................133 3.4.8. Lastik Üretim Tesisleri...................................................................................................134 3.4.9. Seramik, Kiremit, Tuğla veya Porselen Üretimi Yapan Tesisler....................................135 3.4.10. Beyaz Eşya Üretiminin Yapıldığı Tesisler....................................................................136 3.4.11. Genel Değerlendirme.................................................................................................136 4. EĞİTİM VE PROJE ÇALIŞMALARI...............................................................................................141 4.1. ÇED EĞİTİM VE BİLGİ MERKEZİNİN KURULMASI PROJESİ.............................................141 4.2. ULUSAL ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ (ÇED) ÇALIŞTAYI...................................141 4.3. STRATEJİK ÇEVRESEL DEĞERLENDİRME (SÇD) ÇALIŞMALARI.....................................142 4.3.1. Stratejik Çevresel Değerlendirme (SÇD) Nedir?..........................................................142 4.3.2. SÇD Süreci...................................................................................................................143 4.3.3. SÇD kapsamında yapılan çalışmalar...........................................................................144
  • 7. 1993-2013 20. YILI 7 4.3.4. Taslak SÇD Yönetmeliği...............................................................................................145 4.4. KÜMÜLATİF ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ PROJESİ...........................................146 4.5. ÇEVRİMİÇİ ÇED SÜRECİ YÖNETİMİ SİSTEMİ (E-ÇED) .....................................................146 4.5.1. e-ÇED Veri Hazırlama ve Aktarma................................................................................147 4.5.2. e-ÇED Karar Destek Sistemi ve Ek Yazılımları.............................................................148 EK-1 1993-2013 ÇED KARARLARI...................................................................................................148 EK-2 GENEL SEKTÖR İSTATİSTİKLERİ...........................................................................................149 EK-3 ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ YÖNETMELİĞİ..........................................................152 EK-4 ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ EK-1 SÜRECİ............................................................173 EK-5 ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ EK-2 SÜRECİ............................................................174 YAYIN LİSTESİ..................................................................................................................................175
  • 8. ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 8
  • 9. 1993-2013 20. YILI 9 1. GENEL Sürdürülebilir kalkınmanın en önemli araçla- rından biri olan Çevresel Etki Değerlendirmesi (ÇED) ülkemizde 1993’den bu yana uygulan- makta olup, projelerin çevreye olabilecek etkile- rinin önlenmesinde seçilen yer ile teknolojik al- ternatiflerinin belirlenmesinde uygulanan önemli bir araçtır. Mevcut ve planlanan sanayi tesisle- rinde ve kamuoyunda çevre bilinci ve farkında- lık yaratılması hedeflenmiş ve bu hedef 20 yılda önemli ölçüde başarıya ulaşmıştır. Çevresel Etki Değerlendirmesi; gerçekleşti- rilmesi planlanan projelerin çevreye olabilecek olumlu ve olumsuz etkilerinin belirlenmesinde, olumsuz yöndeki etkilerin önlenmesi ya da çev- reye zarar vermeyecek ölçüde en aza indirilmesi için alınacak önlemlerin, seçilen yer ile teknoloji alternatiflerinin belirlenerek değerlendirilmesin- de ve projelerin uygulanmasının izlenmesi ve kontrolünde sürdürülecek çalışmaları kapsa- maktadır. Geçmişte, kullanılan teknolojiler, yer seçi- mi, atık bertaraf yöntemleri ve sürdürülebilirlik gibi konular önemsenmez iken günümüzde bu konular birincil önem taşır hale gelmiştir. Proje- ler faaliyete geçmeden önce ÇED Yönetmeliği kapsamında ÇED Olumlu/ÇED Gerekli Değildir Belgesi alınması zorunlu hale gelmiştir. Doğal kaynak kullanımının minimize edilmesi, atık olu- şumunun kaynağında azaltılması, atık bertaraf yöntemlerinin geliştirilmesi ve sürdürülebilir çev- re hedeflenerek önleyici tedbirlerin alınması he- deflenmiş ve büyük ölçüde başarı sağlanmıştır. Bu yıl içerisinde gerçekleştirilen ÇED Yönet- meliği revizyon çalışmaları tamamlanmış olup, ÇED Yönetmeliği 03 Ekim 2013 tarihinde Res- mi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. ÇED Yönetmeliği kapsamındaki tüm iş ve işlem- leri elektronik ortamda gerçekleştirilecek olan Çevrimiçi ÇED Süreci Yönetimi Sistemi (e-ÇED) uygulaması ise, 2013 yılı Kasım ayında devreye alınacaktır. ÇED Yönetmeliği çerçevesinde verilen ÇED kararlarına ilişkin veri ve değerlendirmeler, sek- törel dağılımlar da bu kitapta yer almaktadır. Ki- tapta kullanılan ÇED verileri 2013 Temmuz ayı sonu itibariyledir.
  • 12. ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 12
  • 13. 1993-2013 20. YILI 13 2. ALTYAPI YATIRIMLARI 2.1 ENERJİ YATIRIMLARI Ülkemizdeki enerji talebi artışı ile birlikte dün- ya enerji talebi de her ülkede farklı oranlarda ol- makla birlikte küresel ölçekte sürekli artmaktadır. Bu talebi karşılamak için küresel enerji yatırımları her yıl artış göstermektedir. 2023 ekonomi hedefini destekleyecek enerji kaynaklarına bakıldığında %72 oranında enerji ithalat bağımlılığı ile karşı karşıya kalınmaktadır. Ülkemizde, doğalgazın %98’i, petrolün %92’si ve kömürün %30’u ithal edilmektedir. Yerli ve yeni- lenebilir kaynakların üretimini de dikkate aldığı- mızda enerji ithal bağımlılığımızın %72 olduğu görülmektedir. Yenilenebilir enerji kaynakların- dan elektrik üretimi oranı dünyada %3,7 iken, ülkemizde %3,1 seviyesindedir. Petrol, doğalgaz ve kömürdeki yüksek ithalat oranına karşılık, ye- nilenebilir enerji kaynaklarımızda kurulu güç po- tansiyelimiz yaklaşık 136.600 MW, kullanmakta olduğumuz 22.075 MW’dır. Bakanlığımız bünyesinde enerji yatırımları aşağıdaki konuları kapsamaktadır: a) Santraller Nükleer santraller Termik santraller Hidrolik santraller Rüzgâr santralleri Jeotermal kaynaklı enerji santralleri Güneş enerjisine dayalı santraller b) Su Projeleri Yeraltı suyunun çıkarılması veya suyu ye- raltında depolama projeleri Akarsu yataklarının düzenlenmesi ile ilgili projeler Boru ile içme suyu taşımaları dışında kalan büyük su aktarma projeleri Su depolama tesisleri (baraj ve göletler) c) Elektrik İletim Hatları 2.1.1. Nükleer Santraller Atom çekirdeklerinin parçalanması sonucun- da büyük bir enerji açığa çıkmaktadır. Ağır atom çekirdeklerinin nötronlarla bombardımanı so- nucunda bu çekirdeklerin parçalanması sağla- nabilir; bu tepkimeye “fisyon” adı verilmektedir. Her bir parçalanma tepkimesi sonucunda açığa; fisyon ürünleri, enerji ve 2-3 adet de nötron çık- maktadır. Uygun şekilde tasarlanan bir sistemde tepki- me sonucu açığa çıkan nötronlar da kullanılarak parçalanma tepkimesinin sürekliliği sağlanabi- lir (zincirleme tepkime) . Bunun haricinde hafif atom çekirdeklerinin birleşme tepkimeleri de büyük bir enerjinin açığa çıkmasına sebep ol- maktadır. Bu birleşme tepkimesine “füzyon” adı verilmektedir. Bu tepkimenin sağlanabilmesi için
  • 14. ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 14 atom çekirdeğinde bulunan artı yüklerin birbirini itmesinden kaynaklanan kuvvetin yenilmesi ge- reklidir. Bu nedenle çok yüksek sıcaklığa çıkılan sistemler kullanılmaktadır. Çok yüksek sıcaklıkta yüksek enerjiye ulaşan atom çekirdeklerinin çar- pışması ile füzyon tepkimesi sağlanabilmektedir. Fisyon ve füzyon tepkimeleri ile elde edilen ener- jiye “çekirdek enerjisi” veya “nükleer enerji” adı verilmektedir. Nükleer reaktörler nükleer enerjiyi elektrik enerjisine dönüştüren sistemlerdir. Temel olarak fisyon sonucu açığa çıkan nükleer enerji nükleer yakıt ve diğer malzemeler içerisinde ısı enerjisine dönüşür. Bu ısı enerjisi bir soğutucu vasıtasıyla çekilerek bazı sistemlerde doğrudan bazı sistem- lerde ise ısı enerjisini başka bir taşıyıcı ortama ak- tararak türbin sisteminde kinetik enerjiye ve daha sonra da jeneratör sisteminde elektrik enerjisine dönüştürülür. Malzemelerin çok çeşitli fiziksel, kimyasal ve nükleer özellikleri sebebiyle pek çok değişik nükleer reaktör tasarımı mevcuttur. Dünya elektrik ihtiyacının yaklaşık % 13’ünü nükleer enerjiden karşılamaktadır, 31 ülkede 437 adet nükleer reaktör işletmededir. 2035 yılında nükleer kaynaklı elektrik üretiminde kurulu güç olarak %58 oranında artış olacağı öngörülmek- tedir. Nükleer reaktör sayısı bakımından Ameri- ka birinci (104 adet reaktör), elektrik üretiminde nükleerin payı bakımından ise Fransa birinci (% 78) sırada yer almaktadır. a) Çevresel Etkiler: Nükleer güç santralleri, yeniden işleme, atık işleme tesisleri veya kullanılmış yakıt depolama tesisleri gibi nükleer tesisler, çevreye salınması durumunda radyoaktif kirlilik oluşturabilecek ve insan sağlığına ve diğer canlılara zarar verebile- cek miktarlarda yüksek radyoaktivite içerirler. Nükleer güç santralleri, fisyon işlemi sonucun- da büyük miktarlarda radyoaktivite ortaya çıktığı için, meydana gelebilecek herhangi bir kaza du- rumunda diğer nükleer tesislerde oluşabilecek kazalardan daha büyük hasar oluşturacak potan- siyele sahiptir. Ayrıca reaktörler, büyük miktarda enerji ve radyoaktiviteyi geniş alanlara yayabile- cek sıvı ve gaz taşıyıcıları içermektedirler. Nükleer santrallerin çevre üzerindeki etkile- ri uranyum ve toryum çıkarma, yakıt hazırlama, zenginleştirme, üretim, kullanılan yakıtın yeniden işlenmesi, depolanması ve işletme ömrü bitip kapatılan reaktörlerin sökülmesi sırasında orta- ya çıkmaktadır. Nükleer Santrallerde kullanılan uranyum ve toryum cevherlerinin çıkarılması ve işlenmesi esnasında düşük ışımalı atıklar yayıl- maktadır. Bu atıkların bir bölümünün geçmişte yapı malzemesi olarak kullanılması, bu tür mal- zemeden yapılmış evlerde barınan insanların, uranyum madencilerinden daha yüksek dozda ışımaya maruz kalmalarına yol açmıştır. Nükleer santrallerden çevreye olabilecek en büyük etki bir kaza sonucu büyük miktarlarda radyoaktif maddenin çevreye yayılmasıdır. Nükleer San- trallerden yayılan gaz ve sıvı radyoaktif atıklar önemli çevre sorunları yaratmaktadır. Ancak, olası kaza durumunda radyasyonun çevreye olan etkileri kazanın şiddetine, reaktörün tipine ve reaktör dış emniyet sistemine göre değişmek- tedir. Şayet kaza sonucunda çevreye çeşitli rad- yoizotoplar yayılmışsa su, toprak ve hava alıcı ortamına radyasyonun yayılması, çevre ve insan sağlığını etkilemektedir. Radyasyon gerek ışınla- ma ile gerekse bitki ve deniz ürünlerinin yenmesi sonucu insanlara geçmektedir. Radyoaktif maddelerin (sezyum ve strons- yum) yarı ömürleri uzun olup (28 yıldan fazla) vücuttaki tabi elementlerle kimyasal benzerlikleri bulunduğundan insan vücudunda birikmesi söz konusudur. Örneğin kalsiyumun kemik oluşu- munda, potasyumun da çeşitli hücre fonksiyon- ları ile ilişkisi bulunmaktadır. Kimyasal olarak da stronsiyum kalsiyum ile sezyum ise potasyum ile olan benzerliklerinden dolayı bu maddeler
  • 15. 1993-2013 20. YILI 15 alınan besinlerle vücutta birikerek çeşitli kemik hastalıkları ve kemik kanserine sebep olmakta- dırlar. Radyoaktif serpintiler sonucu toprağın bu atıkları absorblaması ve toprakta yetişen bitkile- rin doğrudan yenilmesi veya bunları yiyen hay- vanların et ve sütünün besin olarak alınması ile insan vücudunda radyoaktif maddeler birikmiş olacaktır. Yine atmosfere yayılan radyoaktif gaz- lar bulutlardan ışınlama ile veya gıda zinciri ile insanlara bulaşmakta ve insan sağlığını olumsuz yönde etkilemektedir. 4800 MWe Kurulu Gücünde Akkuyu Nükleer Güç Santrali Projesi Arazi Değerlendirme Toplantısından Görünüm (29.03.2012) b) Süreçte Alınan Önlemler: Tesisin yeterince güvenli olmasını temin et- mek için teknik ve kurumsal önlemler, nükleer tesisin her aşamasında (yer seçimi, tasarım, ima- lat, inşaat, işletmeye alma, işletme ve hizmetten çıkarma) uygulanmalıdır. Radyasyonun sağlık etkileri radyasyondan korunma ve nükleer güvenlik (NGS) koşulları tanıtılmalı, kavram ve ilkeleri ile ilgili genel bilgi verilmelidir. Radyolojik izleme alanı ve acil durum planla- ma bölgesi uygun ölçekli haritalar ile tanıtılmalıdır. Radyoaktif Etki Alanı, Doğal radyasyon kaynakları (Kozmik rad- yasyondan dolayı uçuş personelinin yıl- lık maruz kaldığı doz ve uzun uçuşlarda yolcuların alacağı ortalama dozlar, insan vücudundaki doğal radyasyon nedeniyle maruz kalınan dozlar, evlerdeki ortalama radon nedeniyle alınacak ortalama dozlar), Yapay radyasyon kaynakları (tıbbi ışınlan- malar nedeniyle maruz kalınan dozlar vb.) NGS için tanımlanan radyolojik izleme ala- nı içindeki Art alan radyasyon seviyesi; Örnek noktaları, örnek alma sıklığı, örnek tipleri ve örneklere uygulanan analizler, Radyasyonun insanlara ulaşabileceği ta- şınım yolları da dikkate alınarak toprak, sediment, su ve havada bulunan doğal ve yapay radyasyon seviyeleri, Evlerdeki ortalama radon aktivite konsan- trasyonu, Varsa nükleer tesis kaynaklı olmayan, at- mosfere ve suya bırakılan yapay ve doğal radyoaktif maddelerin cinsi, miktarı, rad- yasyon seviyesi ve bırakılan yerler, Art alan radyasyon nedeniyle yıllık ortala- ma halk dozu ve bunun radyasyon kay- naklarına göre (radon, toprak, su vb.) da- ğılımı, Meteorolojik ve İklimsel Özellikler (Meteo- rolojik verilerin alan özelliklerini karakterize edecek biçimde IAEA (Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı) güvenlik rehberlerinde yer alan tüm meteorolojik kriterlerin ve çalış- malar raporda sunulmalıdır.) Meteorolojik ve iklimsel özelliklerin saptan- ması için; Bölgenin genel ve yerel iklim koşulları, projenin bulunduğu mevkiinin topografik yapısı, Hava sıcaklıklarının günlük, aylık ve mev- simsel ortalamalarına ait bilgiler, hava sı- caklığı ve sıcaklığın yükseklik ile değişimi, Hava akımları (rüzgâr yönleri, hızları ve esme süreleri, rüzgâr-topoğrafya ilişkisine ait bilgiler, şiddetli ve sakin rüzgârlara ait
  • 16. ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 16 bilgiler, rüzgâr yönlerinin düzensiz deği- şimleri, mevsimlik rüzgâr gülü, fırtınalı gün- ler sayısı, vb.), Karışım yüksekliğinin kalınlığı, günlük ve mevsimlik olarak değişimi, Yağış (yağışların saatlik, günlük, aylık, mevsimsel ve yıllık ortalamalarına ve yağış cinsine ait bilgiler, dolu, kar ve sis, kar ya- ğışlı günler ve karın yerde kalma süresi), Nemlilik ve buharlaşma durumu ve bunla- rın grafikleri, Sis, sisin devam etme süresi, Buzlanma, Türbülans, Güneş radyasyonu ve gece olan net rad- yasyon, Atmosferik kararlılık sınıfının analizi, enver- ziyona ait bilgiler, oluşum sıklığı, süresi ve seviyesi, Bulutluluk, Yıldırım ve oraj analizleri yapılmalıdır. Genel anlamda nükleer tesisin güvenliği; te- sis sistemlerinin ve tesis personelinin kazaların oluşmasını önleme, kazanın olması durumunda ise kaza sonuçlarını en aza indirgeme yeteneği olarak anlaşılmalıdır. Sonuçta, işletilen nükleer tesislerin çevre ve halk üzerindeki radyolojik et- kisi hem normal işletme hem de potansiyel kaza sırasında mümkün olduğunca en düşük seviye- de tutulmalıdır. Nükleer güç santralinin saha seçimi, ulusal mevzuata göre yapılır ve güvenlikle ilgili düzen- leyici kuruluşun onayını gerektirir. Güvenlik fak- törlerinde potansiyel sahanın hidrolojik, jeolojik, meteorolojik, sismik ve demografik karakteristik- leri (özellikleri) göz önünde bulundurulur. Amaç, herhangi bir radyoaktivite salımı durumunda in- san ve çevrenin radyasyon ile ışınlanmasını en düşük seviyeye indirmek ve öngörülebilen en güçlü doğal (deprem gibi) veya insan kaynaklı olaylara dayanabilecek güvenlikle ilgili yapı ve sistemleri sağlamaktır. Bu tip nedenlerden dola- yı, nükleer güç santralleri yüksek nüfuslu büyük yerleşim merkezlerinden mümkün olduğunca uzakta kurulur. Doğal ve insan kaynaklı tehlikele- ri değerlendirme metotları geliştiğinde veya yeni bilgiler elde edildiğinde sahanın yeniden değer- lendirilmesi ihtiyacı doğabilir. Akkuyu Nükleer Santrali Proje Alanından Görünüm (2012)
  • 17. 1993-2013 20. YILI 17 Önemli olan yakıtın kullanım ömrünün tamam- lanmasından sonra ortaya çıkan ve çok yüksek düzeyde ışıma yayan artıkların iyi saklanmaları ve depolanmalarıdır. Mersin İli Akkuyu Bölgesinde nükleer güç santralı kurulmasına yönelik 12 Mayıs 2010 tari- hinde, Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti ile Rusya Federasyonu Hükümeti Arasında yapılan an- laşma çerçevesinde projenin yürütülmesi için 13 Aralık 2010 tarihinde Akkuyu Nükleer Güç Santrali Elektrik Üretim A.Ş. adı ile proje şirketi kurulmuştur. Projeye ilişkin arazi tahsis işlemleri tamamlanmıştır. Proje Şirketi, EPDK’ya Elektrik Üretim Lisansı başvurusu ve Çevre ve Şehircilik Bakanlığı’na ÇED Başvurusunu 2012 yılı içerisin- de yapmıştır. Sadece Akkuyu Nükleer Santrali bugün devreye alınmış olsa, elektrik tüketimimi- zin %17’sini karşılayacak düzeydedir. 2.1.2. Termik Santraller Fosil yakıtların iç enerjilerinden faydalanılarak elde edilen ısı yardımıyla elektrik enerjisi elde edilen santrallerdir: Kojenerasyon, katı yakıt ve doğalgaz çevrim vb. Katı Yakıtlı Santrallar: Kömür yakıtlı pulveri- ze santrallar Ülkemizde çıkartılan kömürler, ge- nellikle kül, nem ve kükürt içeriği yüksek, kalori değeri ise düşük kömürlerdir. Pulverize sistem kullanılan santrallar ise özellikle kaliteli kömürü başarı ile yakabilen santrallardır. Bu sistemde kömür, termik santrallarda yakılmadan önce de- ğirmenler yardımıyla öğütülmektedir. Dolayısıy- la, bu sistemlerde yüksek miktarda enerji elde edilebilmek için sistemin beslenmesi gereken kömür miktarı oldukça yüksek olabilmektedir. Akışkan Yataklı Santrallar: Akışkan yatak teri- mi, bir hazne içerisinde öbeklenmiş katı parça- cıkların bir dağıtıcı plaka aracılığıyla homojen bir şekilde alttan verilen gazla hazne içinde hareket- lendirilmiş halini tanımlamaktadır. Bu durumdaki katı parçacıklar bir akışkanın gösterdiği fiziksel davranışı gösterirler. Akışkan yatakta yanma ise kömürün eylemsiz parçacıklardan oluşan sıcak akışkan yatakta yanmasıdır. Sıvı ve Gaz Yakıtlı Santrallar: Fuel-oil veya motorin yakılan santrallerdir. Fuel-oil gibi yakıtlar genellikle buhar santrallarında veya su-buhar te- sislerindeki brülörlerde direkt olarak yakılmaktadır.
  • 18. ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 18 Fuel-oil gibi yakıtların enerji üretiminde kulla- nılmasına yönelik bir başka alternatif ise gazifi- kasyon ünitelerine entegre edilen kombine çev- rim prosesleridir. Bu proseste yüksek kükürtlü fuel-oil, petrol koku ve ağır atık yağlar gibi her tip rafineri son ürünü kullanılabilmektedir. Bu sis- temde fuel-oil bir gazifikasyon ünitesine verilir. Burada daha yüksek enerjili bir gaz oluşturmak için buhar ve hava ayrıştırma ünitesinden alınan oksijen ile yüksek sıcaklık ve basınç altında reak- siyona girer. Daha sonra ısısı ve kükürtü alınan gaz, kombine çevrim sistemi içinde bulunan gaz türbinine verilir. Ancak, doğal gazın dışındaki ya- kıtların yakılması durumunda santral verimi doğal gaz baz alındığında, motorin için yaklaşık %3, fu- el-oil için ise yaklaşık %10 civarında daha düşük olmaktadır. Doğal gaz çevrim santralları Doğal gaz, fosil yakıtlı enerji sistemleri içinde en çok tercih edilen yakıt durumunda olup, son yıllarda hızlı teknolo- jik gelişmeler göstermiş olan gaz türbinlerinde doğrudan yakılmaktadır. Ancak, gaz türbinlerin- de basit çevrimde elde edilen verimin en fazla %38 civarında olması nedeniyle, daha yüksek termik verimlerin elde edildiği Kombine Çevrim Sistemleri günümüzde doğal gazdan enerji üret- mek için en çok uygulanan enerji teknolojilerin- den biri olmuştur. Modern gaz türbin teknolojileri özetle kompresör, yakma ünitesi, güç türbini ve jeneratörü kapsayan sistemlerdir. Buhar çevrimi santrallarının önemi, ısının sü- reklilik içinde işe dönüştürülmesini sağlayan proseslerden kaynaklanır. Bu çevrim, elektrik jeneratörünü çeviren buhar türbinine kazandan sağlanan buharın beslenmesi üzerine kuruludur. Türbinden çıkan buhar, kondansöre (yoğuştu- rucuya) girer ve burada yoğunlaşan buhar su olarak tekrar kazana beslenir. Pompa tarafından besi suyuna basınç artışı olarak aktarılan enerji sayesinde suyun kazana akışı sağlanmakta, ka- zanda suya aktarılan ısı enerjisi sayesinde buhar oluşmakta, türbini döndüren buhar sayesinde je- neratörde elektrik üretilmekte, türbini terk eden düşük basınçlı buhar yoğuşturucuya ısı vererek suya dönüşmekte ve bu suyun tekrar pompaya girişiyle çevrim tamamlanmaktadır. Kombine çevrim santralları prensip olarak gaz türbin santralları ile buhar santrallarının birleştirilmiş şeklidir. Bu sistemde gaz türbininin son kademe- sinden çıkan yüksek sıcaklıktaki gazlar atmosfere bırakılmak yerine bir atık ısı kazanından geçiril- mektedir. Bu işlem sırasında gazlar ısılarını kazan borularının içinden akmakta olan suya vererek onu buharlaştırmaktadır. Oluşan buhar, buhar türbinini çalıştırmakta ve elektrik enerjisi üretilmektedir. a) Çevresel Etkiler: Termik Santral projelerinde değerlendirilmesi gereken başlıca konular aşağıda verilmektedir: Fiziksel çevre üzerine etkiler Toprak kalitesi, erozyon ve arazi kullanımı Zemin emniyeti Depremsellik ve sismik risk İklim ve sera gazı oluşumu Hava kalitesi Gürültü
  • 19. 1993-2013 20. YILI 19 Hidroloji ve su kullanımı Su kalitesi ve sediman Atıklar Patlatma Biyolojik çevre üzerine etkiler Flora ve vejetasyon Karasal fauna Sucul fauna Sosyoekonomik çevre üzerine etkiler Kamulaştırma ve yeniden yerleşim Ekonomi ve demografi Altyapı ve ulaşım Sağlık koşulları Peysaj Tarihi ve kültürel varlıklar Çevre üzerine etkileri biraz daha detaylandı- rılırsa; a) Atmosfere; baca gazları ve diğer gaz emis- yonları, partikül maddeler ve tozlar, ısıl etki (Baca gazı sıcaklığı) b) Yerüstü ve yer altı sularına; termal deşarj, atık su deşarjı, yer altına sızan sular, c) Toprak, orman ve tarım ürünlerine; toprak asitlenmesi, tarım ürünlerinde verim kaybı, bitki gelişiminin yavaşlaması-zamanla yok olması (baca gazları ve toz), d) İnsan ve diğer canlılara; sağlık üzerine etkiler, besinlerin kirlenmesi, İçme ve kul- lanma suyu kaynaklarının kirlenmesi, iklim değişikliğine olan etkileri bulunmaktadır. Türkiye’nin sahip olduğu en bol fosil kaynaklı yakıt, düşük-kaliteli ve yüksek derecede kirlen- meye yol açan linyittir ve en bol bulunduğundan ülke enerji üretiminin belkemiğidir. Ancak bu tür kömürün kullanımı çok yüksek miktarlarda kü- kürt dioksit (SO2 ), azot oksitler (NOx ),karbonmo- noksit (CO), Ozon (O3 ), hidrokarbonlar, partikü- ler madde (PM) ve kül oluşturmaktadır. Bu atıklar, çevre sağlığına çok çeşitli biçimlerde etki eder. Termik santrallerde soğutucu, buhar elde etme ve temizleme gibi amaçlarla kullanılan su- lar sıcaklık dereceleri yükselmiş olarak torağa, yeraltı sularına, akarsulara ve denizlere boşal- tılmaktadır Suyun sıcaklığı yüksek olduğu için sularda yaşayan canlıları etkilemektedir Ayrıca akarsular ağır metallerle kirlenmektedir. Linyit kullanılan termik santrallerde kömürün yanmasıyla bol miktarda kül oluşur Bu küllerin içinde bulunan gazların bir kısmı havada kala- rak asit yağmurlarına sebep olurlar Yere ulaşan küller ise toprak yüzeyini ve bitkilerin üzerlerini kaplarlar Toprak yüzeyine yığılan küller yağışlar- la yeraltına sızarak toprağın kalitesini belirleyici özelliklerinde bozulmalar meydana getirirler SO2 ve NOx gazları asit yağmurlarının oluşu- mundan birinci derecede sorumludurlar. Baca- lardan atılan kükürt ve azot oksitler, hakim rüz- gârlarla ortalama 2 - 7 gün içerisinde atmosfere taşınırlar. Bu zaman süresi içinde bu kirleticiler, atmosferdeki su partikülleri ve diğer bileşenlerle tepkimeye girerek sülfürik asit ve nitrik asiti oluş- tururlar. Bunlar da yeryüzüne yağmur ve kar ile ulaşır. Böylece baca gazları ikinci kez ve daha geniş bir bölgeye etki etmiş olurlar. Bölgenin arazi yapısı ve hava koşullarına bağlı olarak, etki yüzlerce kilometreye kadar yayılabilmektedir. Asit yağmuru denilen bu olgu yalnızca canlılar için değil, taş yapıtlar ve eski sanat eserleri için de önemli bir tehlike oluşturmaktadırlar. Asit yağmurları, yaprakların stomalarına gi- rerek yaprağın su dengesini sağlayan stop- lazmanın asitleşmesine neden olurlar. Bunun sonucunda sıvı kaybeden yaprak, kısa sürede ölür. Bu şekilde ağacın hastalıklara dayanıklılığı azaldığından zararlı böceklerin istilasına uğrar ve ölümü hızlanır. Ayrıca giderek zayıflayan ve yaprak kaybeden ağacın tepe çatıları seyrekle- şerek rüzgâr perdesi görevini yapamaz ve ağaç rüzgârdan devrilebilir. Asit yağmurunun toprağa düşmesi sonucu toprağın asiditesi artar ve bu
  • 20. ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 20 kuvvetli asidik çözeltiler topraktaki Ca++ , Mg+ , K+ gibi minerallerin kaybına neden olur. Bu mi- neraller ağaçların büyümesi ve kendilerini yeni- lemeleri için yaşamsal öneme sahiptirler. Toprak- ta pH %5’ in altına düşerse toprak sıvısı içinde alüminyum ve ağır metallerin konsantrasyonu artar. Kurak mevsimlerde topraktaki nemin azal- ması sonucu bu maddeler iyice yoğunlaşır ve bitki kökleri için öldürücü etki gösterirler. Ayrıca kloroplastlarda biriken SO2 yaprağın fotosentez yapmasını engeller ve bu yolla da ağaca zarar verir. Tüm bunların sonucunda ağaçların yeşil sürgünleri gelişmeyip kurumakta, yaprakları dö- külmekte, çiçek ve meyve vermemektedir. Termik santrallar soğutma, buhar elde etme ve temizleme gibi çeşitli amaçlarla su kullan- makta ve tüm bu işlemler sonucunda tonlarca atık su oluşturmaktadırlar (Su arıtma tesisi atık suları, su - buhar çevriminden kaynaklanan atık sular, curuf teknesi taşıntı suları, luvo yıkama ve temizleme suları, yağlı sular, evsel atık sular ve yağmur suları, kömür stok sahası drenajları) . Bu miktar ve özellikteki atıkların ne kadar işlemden geçirilirse geçirilsin, çevre kirliliğine yol açması kaçınılmazdır. Çünkü sonuç olarak bu sular ya toprağa ve yeraltı sularına ya da bir şekilde deni- ze ulaşacaktır. Termik santrallerde buhar üretme, soğutma ve temizleme işlemleri için önemli miktarda su kullanılmaktadır. Termik santrallerde tüketilen soğutma sularının santralin makinelerine zarar vermelerini engellemek amacıyla, kullanılmadan önce çeşitli kimyasal işlemlerden geçirilmekte- dir. Ancak bu işlem atık suların Fe2 SO4 bakımın- dan zenginleşmesine neden olmaktadır. Termik santrallerde yakma işlemi sonucunda önemli miktarda yüksek basınca ve sıcaklığa sa- hip buhar üretilmekte ve elektrik üretiminde bu buhar kullanılmaktadır. Buharın tribünleri çevir- mesinden sonraki sıcaklığı da oldukça yüksektir. Termik santrallerde atık olarak çıkan ısının yak- laşık %15’i baca gazı içinde, %85’i ise su ile dış ortama bırakılmaktadır. Atık suların tekrar kayna- ğa döndürülmesi bu kaynakta kirliliğin artmasına neden olmaktadır. Termik santrallerin doğal çevre üzerindeki olumsuz etkilerinden bir diğeri de yakma sonu- cunda veya baca gazı desülfürizasyon tesislerin- den çıkan küllerin su kaynakları üzerinde yarattığı kirlenmedir. Özellikle baca gazı desülfürizasyon tesisi olmayan veya arızalanarak devre dışı kal- mış olan tesislerden, büyük oranlarda kükürt di- oksit çıkışı olmaktadır. Söz konusu gazın canlılar üzerinde birçok olumsuz etkisi vardır. Bunlardan birisi bitkiler üzerindeki etkisidir. Linyitle çalışan termik santrallerin aktif hale geçmesiyle ormanlarda kirleticilerin birikimli et- kisi söz konusu olmaktadır. Bu etki çam gibi iğne yapraklı ağaçların iğne yapraklarında kükürt bi- rikimi ve ağaçların yıllık büyüme halkalarında
  • 21. 1993-2013 20. YILI 21 da daralma olarak ortaya çıkmaktadır. Sonuçta zararlı gaz etkisi hem bitki örtüsünün gelişimini yavaşlatarak kesintiye uğratmakta hem de odun üretiminde verim ve hasılat kaybına neden ol- maktadır. b) Süreçte Alınan Önlemler: Emisyonlar (baca, filtre, SO2 , NOX ) ağır metal, radyoaktif madde NOX ve CO emis- yonları, Kül depolama sahası kapasitesi, uygunlu- ğu, rehabilitasyonu, Soğutma suyunun nereden sağlandığı ve miktarı, nereye deşarj edildiği, termal mo- dellemesi, MWt (ısıl güç) etki alanı, baca yüksekliği, arazinin topografik durumu, rüzgâr hız ve yönü vb. etkenler, Hava modelleme çalışmasında kullanıla- cak model (Air Mod kullanılması teşvik edi- lebilir) Teknolojiye göre Baca Gazı Desülfürizas- yon Sistemi BGD kurulumu, elektro statik filtre (toz tutucular) Hangi kireçtaşı kullanılacak (kömürün ve- rimliliğine göre) ve miktarı? Atık ısı nasıl değerlendirilecek? Soğutma suyunun derin deniz deşarjı aşa- masında termal modellemesi, Soğutma suyunun (eğer su soğutmalı ise) deşarjı ve kriterlere uyumunun sağlanması, Soğutma suyu isale hattının da çevresel etkileri irdelenmelidir. Doğalgaz Çevrim Santralleri için yakıt te- mini, ilgili kurum, ya da BOTAŞ Genel Mü- dürlüğünün görüşü alınmalıdır. Meteorolojik ve iklimsel verilere göre yapı- lacak modelleme çalışması ve etki alanı, Su kaynağı olarak kullanılan besleme alan- ları, halkın kullanımında olan baraj gölleri, Nesli tükenme tehlikesi altında olan türle- rin yaşam alanları, Yerleşim merkezlerine yakınlık, Alanın (veya geçiş yollarının) sağlık ku- ruluşları, okullar ve konutlar gibi alanlara uzaklığı, Deprem ve göçük riski olan alanlar, Jeolojik açıdan sakıncalı alanlar, Çeşitli nedenlerle koruma altındaki alanlar ve askeri bölgeler, Yakıt seçimi (enerji değeri, kirletici vasfı -nitrojen ve ağır metal içeriği- gibi özellikler esas alınarak), Yakıt kaynağının (yakıtın temin edileceği kaynak) seçimi (yakıtların taşınma şekli, yolları ve ilgili tesisler), Yakıt depolama metodu (açık havada sak- lanması, baskın rüzgâr yönüne bağlı ola- rak depo yeri, perdeleme, üzerinin örtül- mesi, silolarda saklanması), Kırma/eleme (kömürle çalışan termik san- trallarda toz kömürün adapte edilen yan- ma sıcaklığına bağlı olarak tane boyutu- nun azaltılması için), Yakma sistemi, Gaz türbininin enerji verimliliğini arttırmak ve mümkünse NOx emisyonunu azaltmak için yapılabilecek ön ayarlamalar ve işlet- me yöntemleri, Baca gazlarının desülfürizasyon sistemi, Baca gazlarından uçucu küllerin filtrelen- mesi için kullanılabilecek yöntemler (elek- trostatik veya torba filtrelerin kullanılması), Atık su bertarafı, Katı ve tehlikeli atıkların saklanması/berta- rafı/yönetimi önemlidir.
  • 22. ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 22 Adana İsken Termik Enerji Santralinden Görünüm Proje alanın özellikleri (orman, tarım, mera vb.) belirlenmeli, flora-fauna çalışması yapılmalı, su kullanımı ile ilgili açıklamalar ve diğer ortak hususlara dikkat edilmelidir. Termik santralların hizmet verebilecekleri sanayi bölgelerinde ku- rulması planlandığında, muhtemel bazı çevresel etkilerin o bölgede yer alan diğer sanayi tesisle- ri de göz önünde bulundurularak kümülatif bir şekilde değerlendirilmesi gerekebileceği göz önünde tutulmalıdır. Örneğin, seçilmesi plan- lanan proje yeri civarında hava emisyonlarının yoğun olması, projeden kaynaklanacak hava emisyonlarının daha önemli etkiler yaratmasına sebep olabilir. Desülfürizasyon ünitesi (Flue Gas Desulfuri- zation-FSD) SO2 gazının % 95’ini tutabilmektedir. Ancak FSD üniteleri sadece kükürdü tutmakta- dır. Çevreye zarar veren diğer etkenler bu sis- temden etkilenmezler. Bu ünite baca gazındaki SO2 ’i bazik karakterli maddeler çözeltisi içinden geçirerek katı maddelere dönüştürür. Oluşan bu kükürtlü bileşiklerin bir kısmı kimya ya da güb- re sanayisinde kullanılabilse de, yine de ortaya önemli bir katı atık sorunu çıkmaktadır. Düşü- nülen başka bir yöntem, SO2 ’i çeşitli kimyasal işlemlerle alçı taşına dönüştürmek ve bu taşlar- dan briket yapımında yararlanmaktır. Ancak alçı taşı kanserojen bir madde olup özel yöntemlerle saklanması gerekir. Adana İsken Termik Santralinden Görünüm
  • 23. 1993-2013 20. YILI 23 Bacadan yayılan diğer maddeler, uçucu kül- lerdir (partiküler madde - PM) . Bu küller ve filtre- lerde biriken tozların oluşturduğu yığınlar, termik santralların yarattığı en önemli sorunlardan biri- dir. Toz ve kül tutmaya yarayan elektrostatik fil- treler %95 - 99 oranında işe yarasa da, bir termik santralin en sık arızalanan üniteleri elektrostatik filtreler olduğundan ve arıza süresince üretimin durdurulup durdurulmayacağı belirsiz olduğun- dan bu ünitelerin işlevselliği kuşkuludur. Birincil enerji kaynağının depolanması dışın- da termik santrallerinde çıkan büyük miktardaki küllerin imhası da her zaman sorun olmaktadır. Günlük olarak çıkan kül miktarının fazla olması geniş alanların kül depolama alanı olarak kulla- nılmasını gerektirmektedir. Küllerin ağır metal ve radyoaktif elementlerce kirlenmiş olma olasılığı da vardır. Bu durum, kül depolama alanlarının özenle seçilmesini, toprak ve su kaynaklarının kirlenmesini engelleyecek tedbirlerin alınmasını zorunlu kılmaktadır. 2.1.3. Hidrolik Santraller Suyun yerçekimine bağlı potansiyel enerjisin- den yararlanılarak elektrik enerjisinin üretildiği tesistir. a) Çevresel Etkiler: Barajların çevresel etkilerinin temelde üç aşa- mada değerlendirilmeleri gerekmektedir. İnşaat aşamasındaki olası etkiler Su tutulması ve işletme aşamalarındaki olası etkiler Kapanış sonrası olası etkiler Baraj ve hidroelektrik santral projelerin yukarı- da belirtilen üç aşamasında da değerlendirilmesi gereken başlıca konular aşağıda verilmektedir: Fiziksel çevre üzerine etkiler Toprak kalitesi, erozyon ve arazi kulla- nımı Zemin emniyeti Depremsellik ve sismik risk İklim ve sera gazı oluşumu Hava kalitesi Gürültü Hidroloji ve su kullanımı Su kalitesi ve sediman Atıklar Patlatma Malzeme ocakları ve ulaşım yolları Biyolojik çevre üzerine etkiler Flora ve vejetasyon Karasal fauna Sucul fauna Sosyoekonomik çevre üzerine etkiler Kamulaştırma ve yeniden yerleşim Ekonomi ve demografi Altyapı ve ulaşım Sağlık koşulları Peysaj Tarihi ve kültürel varlıklar Uşak, Konak ve Kocabey Barajı Halkın Katılımı Toplantısından Görünüm (2013) Hidroelektrik santraller (HES) iklimsel, hid- rolojik, ekolojik, sosyo-ekonomik ve kültürel etkilere sahiptir. Üretime geçen bir hidroelek- trik santralın su toplama kısmı (baraj), çevresel etki yaratmaktadır. Baraj gölünün yüzey alanı
  • 24. ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 24 itibariyle nehre göre daha geniş olması ve bu- harlaşmanın artmasından dolayı iklimsel etkiler oluşmaktadır. Bu şekilde havadaki nem oranı art- makta ve hava hareketleri değişmekte sıcaklık, yağış, rüzgâr olayları farklılaşmaktadır. Bu du- rumda yöredeki doğa bitki örtüsü tarım bitkileri sucul karasal hayvan varlığı ani bir değişim içine girmekte uyum sağlayabilen türler yaşamlarını devam ettirmektedirler. Hidrolojik etkiler akarsu- yun akış rejimi ve fiziko-kimyasal parametrelerin değişmesi ile ortaya çıkmaktadır. Nehirlerin en- gellenerek, baraj gölü haline getirilmeleri baraj gölündeki suyun bir miktarının buharlaşması ile su içindeki tuz miktarı ve diğer minerallerin artmasına neden olmaktadır. Akarsudan göle geçişte su hızı difüzyon ve oksijen alma kapasi- tesinin düşmesine bağlı olarak doğal temizleme kapasitesi düşmekte göl, ötrofikasyon sürecine girmektedir. Göl su kalitesinde meydana gelen değişimler sucul canlı yaşamını değiştirmektedir. Projelerde çevresel boyutun yeterince dikkati alınmaması, öngörülenden fazla ağaç kesilmesi, doğaya bırakılacak su miktarına gereken öne- min verilmemesi (miktar,denetim,havza özellikleri vb.), havzalar arası suyun aktarımı, inşaat atık- larının yarattığı sorunlar gibi sorunların ortaya çıktığı görülmüştür. Bu sorunlar daha kapsamlı olarak aşağıda sıralanmıştır. HES projelerinin çevresel etki değerlendir- melerinin bütüncül havza bazında değer- lendirilmediği, bu kapsamda; örneğin, bir proje bazında kesilecek ağaç miktarı hav- za genelinde önemsiz sayılabilecek olsa da, havzada yer alan diğer projeler kapsa- mında kesilecek olan toplam ağaç mikta- rının göz özünde bulundurularak çevresel etki değerlendirilmesinin yapılmaması, Doğaya bırakılması gereken ve dere yata- ğındaki sucul yaşamın idamesini sağlaya- cak su miktarının hesaplanmasında, o yöre- de yaşayan ve özellik arz eden canlı ve bitki türlerinin göz önünde bulundurulmaması, Proje tanıtım dosyalarında ve fizibilite ra- porlarında regülatörlerin balık geçişlerinin hangi kriterlere göre planlandığı ve nasıl yapılacağı konusuyla ilgili olarak yeterli bil- gi ve açıklama bulunmaması, Hafriyatın çevreye zarar vermeyecek şe- kilde bertaraf edilmemesi konusunda so- runlar yaşanmaktadır. Genellikle inşaat malzemesi olarak kullanılmayacak hafriyat için, “hafriyat depolama alanı” tahsislerine uyulmamakta ve özellikle hafriyatın şevler- den aşağıya dökülerek, ağaç ve orman altı florasının tahrip edilmesi, Toz emisyon faktörleri için genel değerlen- dirme yapılmaktadır. Hangi şartlarda hangi emisyon faktörlerinin hangi kaynaklardan alınmış olduğunun belirtilmemesi,
  • 25. 1993-2013 20. YILI 25 Proje bazında kesilecek ağaç miktarıyla yö- rede heyelan oluşumuna yol açıp açmaya- cağının değerlendirilmesi gerekmektedir. Barajın fiziksel yapısının su ve kara ortamın- da göç yollarının kesilmesi, yaşama alanlarının su altında kalması ve bazı önemli türlerin yok olması sonucunda ekolojik etkiler ortaya çık- maktadır. Yüksekten düşen sular nedeniyle hava azotunun aşırı doygunluk düzeyinde çözülmesi, balıklar için öldürücü olmaktadır. Diğer taraftan, sosyo-ekonomik ve kültürel etkiler barajın inşaat aşamasından itibaren olumlu olumsuz şekilde hissedilmektedir. Yapım aşamasında sualtın- da kalan arazinin niteliği ve büyüklüğüne bağlı olarak yapılan kamulaştırma neticesinde iç-dış göç olayları yaşanmakta ve arazinin kıymeti de- ğişmektedir. Ancak yapım aşamasında iş gücü akımı sebebiyle yöresel ekonomi canlanmakta alt yapı hizmetleri ile sosyal hizmetler (okul, sağ- lık tesisi vb.) özellikle entegre projelerde olumlu etki yapmaktadır. Baraj gölü ayrıca, rekreasyon ve su ürünleri üretimi için bir kaynaktır. Ancak, yöredeki tabiat ve tarih varlıklarının korunmama- sı neticesinde kültürel değerlerin kaybı söz ko- nusu olmaktadır. Uşak, Konak ve Kocabey Barajı Halkın Katılımı Top- lantısından Görünümler (2013) Nehir tipi hidroelektrik santralleri; temiz ve yenilenebilir olmaları, işletme ve bakım giderleri- nin düşük olmaları, fiziki ömürlerinin uzun oluşu gibi nedenlerle kömür, doğal gaz ve petrol gibi fosil yakıtlardan üretilen enerjiye göre çevresel etkilerinin daha az olduğu bilinmektedir. İnşaat aşamasında; özellikle hafriyatların gelişigüzel dere yataklarına bırakılması, su kotu altında- ki çalışmaların uzun süreli bulanıklık yaratması ve atık suların dinlendirilmeden dere yatağına verilmesi inşaat aşamasındaki en büyük tehli- kelerdir. İşletme aşamasında ise dere yatağına bırakılması gereken can suyu miktarının yeterli miktarda bırakılmaması ve balık geçitlerinin geli- şigüzel inşa edilerek işlevlerini tam olarak yerine getirememesi sürdürülebilir bir sucul ekosistem açısından önemli bir tehdittir.
  • 26. ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 26 b) Süreçte Alınan Önlemler: Ekosistem Değerlendirme çalışmalarında; Alandaki faaliyetlerin flora ve faunaya olabilecek etkileri değerlendirilerek tedbirler ortaya konulur. Fizibilitesi DSİ tarafından onaylı proje ile başvuru alınmalı, Kurulu güç mekanik ve elektrik güç olarak verilmeli, Proje kapsamındaki ana ve yardımcı tüm ünitelerin (varsa malzeme ocağı, hazır be- ton ve kırma-eleme tesisleri) tüm karakte- ristikleri ile birlikte tanımı yapılmalı, etkiler kümülatif olarak değerlendirilmeli, Proje debisini, alandaki ekosistem çeşitli- liği ve özellikleri; habitat tipleri, hassaslık, nadirlik ve koruma önceliği durumları tespit edilir ve meteorolojik veriler kullanılarak ya- pılacak faaliyetten ekosistemin ve habitatın etkilenme durumları tespit edilmelidir. Faali- yet öncesi ve sonrasında bağlı olarak çeşitli akademisyenler, uzmanlar tarafından yo- rum yapılarak arazi çalışmaları ile elde edi- len bilgiler neticesinde flora ve fauna liste- leri hazırlanan ve sistematik kurallara göre sunulan Ekosistem Değerlendirme Raporu sonuçlarına göre bırakılması gereken can suyu miktarını ve Su Hakları Raporu sonuç- larına göre bırakılması gereken kadim su debi değerlerini ve yatakta olması gereken toplam su miktarını aylara göre gösteren bir tablo hazırlanacak raporda yer almalıdır. Sinop Boyabat Barajı Proje Alanından Görünüm Bazı projelerde iletim yapısının, tünel yeri- ne kanal olması nedeniyle patlatma yapıl- mayacağı belirtilmektedir ancak arazi yapı- sına bakıldığında gevşetme patlatmasının gerekli olduğu görüldüğünden bu hususa dikkat edilerek ÇED sürecinde değerlendi- rilmeli, Havza aktarımının olmamasına dikkat edil- meli, Proje ünitelerinin özellikle iletim kanalları- nın mevsimsel akışlı derelerle kesişmesi durumunda, su geçişinin engellenmemesi için menfezlerin yapılmasına dikkat edil- meli, Proje ünitelerinin topografyayı bölmesi du- rumunda özellikle iletim kanalları boyunca insan ve hayvan geçiş sistemlerinin talebi karşılayabilmesi için yöre halkından böl- geyi tanıyan insanlardan yardım alınarak tespit edilmeli, İletim hattının açık kanal olması durumun- da, kanalın yerleşime yakın yerlerinde her- hangi bir tehlikeye mahal vermemek için üstünün betonla kapatılması sağlanmalı, Bu tür projelerde, proje alanının maden ruhsat alanları ile çakışması ihtimali olması nedeniyle ilgili idaresinden görüş alınmalı, Proje kapsamında malzeme ocakları varsa özellikle kaya ocaklarının birden fazla ol- ması durumunda, hesaplamalarının yapı- larak ihtiyaca göre fazla olması durumun- da öncelikle yerleşim yerlerine yakın olan ocakların projeden çıkarılması sağlanmalı, Heyelan bölgelerinde ilgili kurumdan gö- rüş alınmalı, Hafriyat alanlarının muhtemel atık alanları- na göre belirlenmesi ve hafriyat yerleri için uygunluk yazısı koordinatları ile birlikte ra- pora eklenmeli, Proje kapsamında hazır beton tesisi ve kır- ma eleme tesisi olması durumunda müm- künse yerleşim yerlerinden uzak alanların seçilmesine dikkat edilmelidir.
  • 27. 1993-2013 20. YILI 27 Kapasite artışı söz konusu olduğunda, yönetmelik kapsamında değerlendirme yapılırken; proje debisinde, mevcut kotta, düşüşünde, kurulu güçte, iletim hattı uzun- luğunda veya tipinde (tünel/kanal), ünitele- rin herhangi birinin yerinde değişiklik olup olmadığı hususları dikkate alınmalıdır. Sinop, Boyabat Barajı Proje Alanından Görünüm Proje alanında, peyzaj öğeleri yaratmak veya diğer amaçlarla yapılacak saha düzenlemelerinin (ağaçlandırmalar ve/veya yeşil alan düzenleme- leri vb.) ne kadar alanda, nasıl yapılacağı, bunun için seçilecek bitki ve ağaç türlerinin belirtilmesi ve Peyzaj Planının hazırlanması gerekmektedir. Balık Geçitleri ve Çamlıkaya Regülatöründen Görünüm Depolamalı ve depolamasız HES tesislerinde, ÇED ve ÇED ön araştırma raporunda ÇED ön raporu gerektirmeyen projelerde ise DSİ tara- fından uygun görülen çevresel akış ile kadim su hakları ve tahsisli su miktarlarını ve kesintiye uğ- ratmadan mansaptaki dere yatağına bırakılması gerekmektedir. Sinop, Boyabat Barajı Proje Alanından Görünüm Baraj ve/veya nehir tipi hidroelektrik santralle- rin sucul ekosistem üzerindeki etkilerinin en aza indirgenmesi sucul habitat ile bu habitatta yaşa- yan canlıların devamlılığı açısından önemli olup, balık geçitleri yapılırken nelere dikkat edileceği gözönünde bulundurularak uygun balık geçidi- nin yapılması, balık geçidi yapılamadığı durum- larda ise alternatif yöntemlerin geliştirilmesi ge- rekmektedir.
  • 28. ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 28 2.1.4. Rüzgâr Enerji Santralleri Rüzgârın döndürme kuvvetinden yararlanıla- rak, kinetik enerjinin elektrik enerjisi üretiminde kullanıldığı tesislerdir. Rüzgâr enerjisi güneşin doğmasıyla başlar. Gece oluşan soğuk hava ta- bakasının yere yakın bölümleri, güneşin ışınlarıy- la hemen ısınmaya başlar. Isınan hava genleşir ve yükselir. Bu anda atmosferdeki soğuk hava tabakası yere doğru iner. Sıcak ve soğuk hava- nın yer değiştirmesiyle de rüzgâr oluşur. Ülkemiz rüzgâr enerjisi yönünden azımsan- mayacak bir potansiyele sahiptir. Dünya atlas- larında Marmara, Ege ve Akdeniz kıyı bölgeleri- miz, rüzgâr potansiyeli yüksek alanlar olarak yer almaktadır. Ülkemizin rüzgâr enerjisi bakımından en elverişli bölgeleri; Çanakkale, Akhisar, Ban- dırma, Gördes, Bozcaada, Antalya, Sinop, Çor- lu, Uzunköprü, Bergama, Çiğli, Datça, Bodrum, Çeşme, Siverek, Cihanbeyli ve Merzifon Bölge- leridir. a) Çevresel Etkiler: Kuş göç yolları Gürültü Deniz ekosistemine etkiler Rüzgâr enerjisi “temiz” ve “yenilenebilir” özel- liklerdedir olmasıdır. Atmosfere zararlı karbondi- kosit ve nitrojen gazları salınımı yoktur ve rüzgâ- rın bitmesi gibi bir durum söz konusu değildir. Alternatif elektrik üretim yöntemleriyle karşılaş- tırıldığında rüzgâr enerjisinin en önemli çevresel yararı hava kirlilikleri ve sera gazları emisyonları olmamasıdır. Kısaca temiz enerji kaynağı olup çevre üzerinde olumlu etkileri gözlenmektedir. Yani 500 kW’lık bir rüzgâr türbini 57.000 ağacın yapacağı CO2 temizleme işine eşdeğer iş yapar. Avrupa birliği çalışmalarına göre elektrik ener- jisinin %10’luk kısmı rüzgâr enerjisinden sağlana- bildiği takdirde Avrupa kıtası 170 Milyon ton CO2 ve 2 milyon ton da kükürt ve azot oksitlerinin (SOx , NOx ) atmosfere atılmasından kurtulabilecektir. Rüzgâr santrallerinin bu yararlarının yanında olumsuz yönleri de vardır. Diğer enerji santral- leri gibi her zaman yüksek verimle çalışamazlar. Çünkü rüzgâr hızı değişkenlik göstermektedir. Rüzgâr türbinleri şehirlere yakın bölgelerde oluş- turdukları ses kirliliği sebebiyle insanlara, hay- vanlara ve doğal yaşama rahatsızlık vermektedir. Rüzgâr güvenilir enerji kaynağı değildir. Rüzgâr
  • 29. 1993-2013 20. YILI 29 hızı düştüğünde ya da kesildiğinde geri dönü- şümü olmayan enerji kaynaklarına ihtiyaç duyul- maktadır. Yapılacak olan şantiye binaları, kurulacak olan kalıcı yapı ve tesisler, türbinlere çarpacak olan yaban hayvanları (kuşlar, yarasalar vs.), türbinlerin çıkardığı gürültü, yollar, çıkacak olan hafriyat, inşaatlar ve trafikten kaynaklanan toz ve gürültü, katı atıklar, araç ve makinelere ait yağ ve yakıtlar, atık sular, enerji nakli hatları, radyo ve televizyon sinyallerine zarar vermesi gibi birçok unsurun yörede yaşayan insanlar başta olmak üzere, evcil hayvanlara, tarım alanlarına, doğal bitki örtüsüne ve yaban hayvanlarına doğrudan veya dolaylı olarak zarar vermektedir. Deniz seviyesine yakın yerlerde daha az rüz- gâr aldığından cihazın verimi düşük olmaktadır. Ancak tüm gerekli donanımlar yer seviyesinde olması bir avantaj olsa da, tarım arazileri için olumsuz etkisi bulunmaktadır. b) Süreçte Alınan Önlemler: Yer seçimi Arazi kullanımı Türbin sayısı ve diğer tesislerle etkileşim, herhangi bir çakışma olup olmadığı Yerleşim yerlerine uzaklık Korunan alanlara mesafesi Kuş göç yolları Radyo ve TV alıcılarına uzaklıkları RES’lerde de dikkat edilmesi gereken en önemli konu, bir bölgede nerelere ve toplam kaç adet RES yapılabileceğine karar verilmesidir. Türbinler arası mesafeler ve arazideki dağılımları iyi hesaplanmalıdır. Rüzgâr türbinlerinde iki çeşit gürültü oluş- maktadır. Bunlar mekanik gürültü (dişli kutusu, jeneratör ve yedek motorların yarattığı gürültü) ve aerodinamik gürültülerdir. Mekanik gürültü; akustik kılıfların ve özel dişlilerin kullanılması ve dönen parçaların ses emici malzemeyle kaplan- ması ile giderilebilmektedir. Aerodinamik gürültü pervaneler daha ince yapılarak azaltılabilir. Gü- rültü, radyo ve televizyon sinyalleri ile parazit et- kisi yoğun pervane kanadı malzemesi seçilerek ve türbinlerin dikkatli yerleşimi ile engellenebilir. Rüzgâr türbinlerinde teknolojik gelişmeye bağlı olarak gürültü sorunu artık ortadan kaldırılabil- mektedir. Rüzgâr enerji santrallerinin de korunması gereken hassas ekosistemler, kuş göç yolları ve özellikli türler dikkate alınarak planlanması gereklidir. Burada kuşlar ve yarasalar açısından riski azaltan en önemli unsurların başında rüzgâr çiftliklerinin yeri yani konumu ile türbinlerin ara- zideki konumu yani tek tek yerleri gelmektedir. Özellikle önemli kuş göç yolu olmamasına rağ- men, kuş göçlerinde gözle görünür bir yoğunluk yaşaması durumunda, ilgili kurumların görüşle- ri de dikkate alınarak, türbinlerin geçici bir süre durdurulması dahil gerekli önlemler alınmalıdır. ABD’de, rüzgâr çiftliklerinde kuşlarla ilgili bü- tün çalışmalara göre kuş ölümlerindeki türbin- lerin yıllık payı ortalama %2-5 veya daha azdır. Buna Tennessee’de milyonlarca kuşun göç yolu üzerinde, türbin başına %8’lik kuş ölüm oranı dahil değildir. Bazı alanlarda ise hiçbir kuş ölü- mü kayıt edilmemiştir. (AWEA, 2009) . Yapılan bir çalışmaya göre rüzgâr türbinlerinin yol açtığı kuş ve yarasa ölümleriyle ilgili olarak önlem alabil- mek için türlerin alan kullanımı ve davranışlarıyla ilgili bilgilerin varlığının hayati önem taşıdığı vur- gulanmaktadır (Smales, 2006) . Bir diğer çalışma ise yol ve enerji nakil hatlarının rüzgâr türbinle- rinden daha zararlı olduğuna dikkat çekmektedir (Kuvlesky, 2007) . Bu konuda ABD’de yapılan bir diğer çalışmaya göre, özellikle göçmen ve ağaç- ta yuva yapan yarasa türleri, rüzgâr türbinlerine daha çok çarpmakta ve ölmektedir. Bunlara ek olarak yerdeki hayvanların bir yerden bir yere ra- hat hareket edebilmesi için gerekli olan yerlerde
  • 30. ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 30 ilgili türlere uygun büyüklükte türbinsiz koridor- lar bırakılmalıdır. Türbinler konusunda, en yeni teknolojik kapasiteye sahip, yüksek enerji üre- ten ve daha sessiz çalışan sistemler tercih edil- melidir. Rüzgâr türbinlerinde sisli havalarda veya geceleri kuşları kendine çekmeyen, kaçıran ışık- lar kullanılmalıdır. Genelde bu alanlardaki bütün ışıklar azaltılmalıdır. Ayrıca bu alanlarda kuşları kaçırmak için özellikle havalimanlarında kullanı- lan değişik yöntemler denenebilir (ses veya ışık dalgaları vb.) Ayrıca türbinlerde kuşların çarpma- sını önleyecek biçimde dikkat çekici, uyarıcılar bulunmalıdır. Hatay, Belen Enerjiye Ait Rüzgâr Santralinden Görünüm Rüzgâr türbinlerinde ilgili kurumlarca öngörü- len, türbinler ve şalt tesisinin etrafında oluşacak olan manyetik etki alanı ve çevresel gürültüsü dikkate alınarak her yönden 300 metre sağlık koruma bandı mesafesi bırakılması uygun gö- rülmektedir. Bunun yanı sıra, bütün canlıları yük- sek akım ve diğer bütün tehlikelerden korumak için türbinlerin çevresindeki 10x10 m’lik kısımlar ile elektrik tehlikesi içeren bütün yapı ve tesis- lerin etrafı en az 1,8 m yüksekliğinde kafes tel ile çevrilmelidir. RES’lerde de HES’lerde olduğu gibi bitkilendirme, biyorestorasyon, yaban haya- tı iyileştirme ve onarma çalışmaları yapılmalı, toz, gürültü ve her türlü atıklarla ilgili gerekli önlemler alınmalı, proje sahalarında gerekli bilgilendirme çalışmaları yapılmalı, projede çalışacak olan bü- tün personel, proje sahasında ve civarında yaşa- yan önemli türlerin hassasiyetleri ile ilgili olarak bilgilendirilmesi sağlanmalıdır. Rüzgâr enerji santrallerinde; Rüzgâr haritaları, uzun yıllara ait rüzgâr ve- rileri, Gürültü ölçümleri ve haritaları (gürültü etki- si) istenmeli, Meteoroloji Genel Müdürlüğü’nün görüşü- ne başvurulmalı, Deniz üstü (offshore) rüzgâr enerji santral- lerinde deniz ekosistemine etkiler de araş- tırılmalı, Peyzaj onarım raporu (görsel etkiler) istenmeli Peyzaj değerlendirme raporu (harita üzerin- de, ne kadar alanda nasıl bir peyzaj uygula- ması yapacağının gösterilmesi) gerekmek- tedir. Bir Rüzgâr Enerji Santralinden Görünüm
  • 31. 1993-2013 20. YILI 31 2.1.5. Jeotermal Kaynaklı Enerji Santralleri Jeotermal enerji kullanılarak: Elektrik enerjisi üretimi, Merkezi ısıtma, merkezi soğutma, sera ısıt- ması vb. ısıtma/soğutma uygulamaları, Proses ısısı temini, kurutma işlemleri gibi endüstriyel amaçlı kullanımlar, Karbondioksit, gübre, lityum, ağır su, hid- rojen gibi kimyasal maddelerin ve mineral- lerin üretimi, Termal turizmde kaplıca amaçlı kullanım, Düşük sıcaklıklarda (30 °C’ye kadar) kültür balıkçılığı, Mineraller içeren içme suyu üretimi, sağlanabilmektedir. DPT ve MTA’nın jeotermal alanıyla ilgili ola- rak yapılan değerlendirmelerde elektrik üretimi, şehir ısıtması ve soğutması, sera ısıtması, kurut- macılık, tekstil endüstrisi, soğuk hava depoları, termal turizm, termal tesis ısıtılması alanlarında faydalanılabileceği belirtilmiştir. Dünya, enerji ihtiyacının büyük bir kısmını fosil yakıtlardan ve hidrolik kaynaklardan sağlamak- tadır. Ancak fosil yakıtların giderek tükenmesi tüm dünyayı alternatif enerji kaynakları arayışına itmiştir. Jeotermal enerji, fosil yakıtlara alternatif önemli bir yenilenebilir enerji kaynağıdır. Türkiye sahip olduğu jeotermal potansiyeli açısından di- ğer ülkeler arasında ilk sıralarda yer almaktadır. Jeotermal kaynak kısaca yer ısısı olup yer ka- buğunun çeşitli derinliklerinde birikmiş ısının oluş- turduğu, kimyasallar içeren sıcak su, buhar ve gazlardır. Jeotermal enerji ise jeotermal kaynak- lardan doğrudan veya dolaylı her türlü faydalan- mayı kapsamaktadır. Jeotermal enerji yenilene- bilir, sürdürülebilir, tükenmeyen, ucuz, güvenilir, çevre dostu, yerli ve yeşil bir enerji türüdür. Yağmur, kar, deniz ve magmatik suların ye- raltındaki gözenekli ve çatlaklı kayaç kütlelerini besleyerek oluşturdukları jeotermal rezervuarlar, yeraltı ve re-enjeksiyon koşulları devam ettiği müddetçe yenilenebilir ve sürdürülebilir özellik- lerini korurlar. Kısa süreli atmosferik koşullardan etkilenmezler. a) Çevresel Etkiler: Jeotermal kaynaklı enerji santrallerinin başlı- ca çevresel etkileri; Sondaj süresinde ekosistemin bozulması, Kuyu sondajları boyunca jeotermal sıvı ile suyun ve toprağın kirlenme riski, Tesisin işletilmesi süresince CO2 ve H2 S emisyonları, Jeotermal sıvının ekstraksiyonu nedeniy- le arazinin çökme riski (Üretim boyunca rezervuardaki basınç ve sıcaklık değişimi kimyasal dengeyi etkiler. Bu da ek çözün- me ve çökelmelere neden olabilir) . Gaz boşalımlarının bileşimi ve etkileri; Karbondioksit (CO2 , genellikle en önemli bileşen)
  • 32. ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 32 Hidrojen sülfit (H2 S) Amonyak (NH3 ) Cıva (Hg) Borik Asit (H3 BO3 ) olarak bilinmektedir. Her geçen gün biraz daha tükenen fosil ener- ji kaynaklarına alternatif olan yenilenebilir enerji kaynaklarının önemi giderek artmaktadır. Enerji politikalarının, artan nüfusun ve gelişen ekono- minin enerji gereksinimlerini sürekli ve kesintisiz bir şekilde ve olabilen en az maliyetle karşılanma- sı üzerine belirlendiği dünyamızda yenilenebilir enerji kaynaklarından enerji elde etme çalışmaları hız kazanmış, yenilenebilir kaynaklardan enerji üretimi artmıştır. Jeotermal enerji özellikle kWh başına düşük maliyetiyle tüm dünyada benimse- nen bir alternatif enerji kaynağı haline gelmiştir. Dünyada jeotermal enerjinin kullanımı aşağı- da belirtilen sebeplerden dolayı daha fazla ön plana çıkmaktadır. Jeotermal enerji maliyetlerinin diğer ener- jilerin maliyetlerine oranla daha az olması, Genellikle daha az ve kabul edilebilir sınır- larda çevre sorunlarına neden olması, Yerli teknolojinin yeterliliği ve kısa bir süre- de jeotermal santralin kurulabilmesi, Jeotermal enerjinin dünya genelinde tek- nik ve ekonomik açıdan geçerli bir enerji kaynağı olduğunun benimsenmesi, Jeotermal projelerin finansmanını sağla- yan örgütlenmelerin artmasıdır. b) Süreçte Alınan Önlemler: Yüzey sularının atık su ya da yoğuşmuş su ile direkt kirlenmesinin önlenmesi genellikle bu sıvıların araziye reenjeksiyonu yoluyla olur. Bu yüzden proje kapsamında yapılacak re-enjeksi- yon dikkatli araştırılmalıdır. Bölge Türkiye’deki jeotermal enerji projeleri- nin ilk örneklerini barındırmakta ve bu konuda Türkiye’de öncülük etmektedir. Türkiye’nin je- otermal enerji potansiyelinin büyük bir kısmına sahip olan bölgenin mevut durumunun iyileştiril- mesi ve verimliliğin artırılması amacıyla; Mevcut sahaların özellikleri ve güncel ka- pasiteleri tam olarak belirlenmelidir. Jeotermal enerji alanındaki yenilikler takip edilmeli ve bu yenilikler jeotermal sahalar- dan en yüksek faydayı sağlamak amacıyla kullanılmalıdır. Elektrik üretimine yönelik yatırımlar teşvik edilmelidir. Doğrudan kullanımda ise bele- diyeler özendirilmeli ve desteklenmelidir. Jeotermal enerjinin sürdürülebilirliğini sağ- lamak için akışkanın kullanım sonrası tekrar rezervuara basılması (re-enjeksiyon), uzun dönemli gözlemlerle oluşturulan saha mo- dellemeleri, kullanımları ve sığ derinlikli ve düşük entalpili sahalarda ısı pompalarının kullanılması ile Jeotermal Enerji Politikası oluşturulmalıdır. MTA verilerine göre Türkiye’nin teorik jeoter- mal enerji potansiyeli 31.500 MWt olarak kabul Gürmat Jeotermal Elektrik Santralinden Görünüm (2013)
  • 33. 1993-2013 20. YILI 33 edilmektedir. Yapılan yeni çalışmalar ışığında gö- rünür jeotermal potansiyelde artışlar gözlenirken, olası jeotermal potansiyel için yeni bir sonuç ge- tirilmemiştir. Ülkemiz bu potansiyeli ile Dünyada yedinci Avrupa’da ise birinci konumdadır. Türkiye jeotermal enerjinin doğrudan kullanımı bakımın- dan 10.247 GWh/yıl ile Dünya’da dördüncü; je- otermal kaynaklardan elektrik enerjisi üretiminde 490 GWh/yıl ile Dünya’da on ikinci sıradadır. 2.1.6. Güneş Enerjisine Dayalı Santraller Güneş enerjisinin elektrik enerjisine dönüştü- rüldüğü tesislerdir. Yoğunlaştırılmış termal güneş enerjisi santralleri (GES) yenilenebilir ısı enerjisi ya da elektrik enerjisi kaynağı olarak kullanılır- lar. GES sistemleri aynalar ve bu aynalara bağ- lı güneşi izleme sistemleri vasıtasıyla geniş bir alana düşen güneş ışınlarını tek bir küçük alana odaklar. Yoğunlaştırılmış gün ışığı daha sonra klasik enerji santrallerine gereken ısıyı üretmek- te kullanılmış olur. Bunun yanı sıra, üretilen ısı enerjisi başka amaçlar için de kullanılabilir. Konsantre güneş ener- jisi teknolojileri geniş bir alanda, Dish Stirling motoru, solar enerji kulesi, CLFR, solar baca gibi örnek- lerle hayat bul- muştur. Her bir odaklama yön- temi yüksek sıcaklıkların elde edilmesini ve buna paralel olarak yüksek termodinamik ve- rimliliği sağlamaktadır. Ancak, bu yöntem- lerin güneşi takip mekanizmaları ve güneş enerjisinden faydalanma biçimleri birbirin- den farklıdır. Teknolojide yaşanan ilerleme- ler sayesinde, bu yoğunlaştırılmış güneş enerjisi yöntemleri günden güne uygun maliyetli hale gelmektedir. Parabolik oluklar, parabolik (çukur şeklinde- ki) yansıtıcıların, yansıtıcıların odak noktasına yerleştirilmiş bir alıcıda güneş ışığını toplamaları ile çalışır. Buradaki alıcı, yansıtıcıların odak nok- taları doğrultusunda uzanan ve içinde çevrim akışkanının bulunduğu bir tüpten oluşur. Yansı- tıcı, gün boyunca güneşi takip mekanizmaları ile takip eder. Çevrim akışkanı, alıcı içinde ilerletilir- ken (erimiş tuz vd.) 150-350 °C civarında ısınır. Ardından, ısı enerjisi kaynağı olarak enerji üretim tesisinde kullanılır. Parabolik oluk sistemler, GES teknolojileri arasında en gelişmiş olanıdır. a) Çevresel Etkiler: Yer seçimi Arazi kullanımı Güneş panellerinin sayısı ve koordinatları Diğer tesislerle etkileşim, Yerleşim yerlerine uzaklık Korunan alanlara mesafesi Kuş göç yolları Radyo ve TV alıcılarına uzaklıkları Güneş enerjisi santralinin hem teknik hem ekonomik olarak fizibıl olabilmesi için global radyasyonu 1650 kWh/m2 -yıldan daha büyük alanlara kurulması gerekmektedir. Güneş enerji
  • 34. ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 34 teknolojileri konvansiyonel enerji kaynakları ile kıyaslandıklarında çevresel avantajlara sahiptir. Bu avantajlar; hava emisyonlarının yokluğu, iş- letme sırasında atık ürün yokluğu, düşük sera gazları emisyonları (CO2 , NOx ), zehirli gaz emis- yonlarının olmaması, bozulmuş toprak iyileştiril- mesi, elektrik şebekesi iletim hatlarının azalması, su kaynaklarının kalitesinin arttırılmasıdır. Sosyo-ekonomik görüş açısıyla bakıldığında güneş enerji teknolojilerinin kullanımının yarar- ları; bölgesel enerji bağımsızlığı artışı, önemli iş olanakları sağlanması, enerji tedariki, temini, çeşitliliği ve güvenilirliği, enerji piyasası düzen- lenmesine destek sağlanması, gelişen ülkelerde kırsal elektriklendirme ivmesi olarak sıralanabilir. Güneş enerjisinin kullanım biçimine göre çev- re etki ve sorunları değişiklik göstermektedir. Görüntü kirliliği oluşturabilmekte, çevrim verim- lerinin düşüklüğü nedeniyle büyük alan gerek- tirmektedirler. Güneş santrallerinin şebekeye uzaklığı önemlidir. Yüksek sıcaklıklı sistemler için, işletme ısısını sağlayacak toplayıcıların ih- tiyaç duyduğu alan kullanımı oldukça büyük bir sorundur. Büyük ölçekli sistemlerde alan kulla- nımında dolayı habitat kaybı ve ekosistemin de- ğişmesi söz konusu olabilir. Bu durumda önemli ekolojik alanlardan kaçınmak gerekir. Güneş santralleri barajlı hidroelektrik santrallerinden daha az yer kapsamaktadır. b) Süreçte Alınan Önlemler: Arazi kullanımında oldukça geniş alanlar kul- lanılmaktadır. İzole ve boş alanların kullanıldığı- na dikkat edilmelidir. Ekilebilir alanlar azalmak- ta tarım alanları kullanılamaz hale gelmektedir. Ekolojik ve arkeolojik olarak hassas alanlardan kaçınılmalı, geniş ticari alanlara entegrasyon sağlanmalıdır. Ağır metal içeriklerinden ötürü ba- taryaların bertarafı kontrol altında tutulmalıdır. Ayrıca Türkiye’de kurulacak güneş enerjisi termik santralinin; Arazi eğimi III. dereceden büyük olan alan- larda, Yerleşim bölgeleri ile 500 metre emniyet şeridi içindeki alanlarda, Kara ve demir yolları ile 100 metre emniyet şeridi içindeki alanlarda, Havaalanları ile 3 km emniyet şeridi içinde- ki alanlarda, Çevre Koruma, Milli Parklar ve Tabiat Alan- ları ile 500 metre emniyet şeridi içindeki alanlarda, Göl, nehir, baraj gölü ile sulak alanlarda, Koru Ormanları, Ağaçlandırma Alanları, Özel Ormanlar, Fidanlıklar, Sazlık ve Ba- taklıklar, Muhafaza Ormanları gibi alanlar- da kurulması uygun değildir. 2.1.7. Yeraltı Suyunun Çıkarılması veya Suyu Yeraltında Depolama Projeleri Yeryüzündeki tatlı suların büyük bir bölümü yer altında kaya çatlakları ve gözeneklerde yer alır. Yer altındaki suların toplam tatlı su rezervi içindeki miktarı %98 civarındadır. Yer altındaki sular özellikle çatlaklar, gözenekler, kılcal da- marlar ve mağaralarda çeşitli rezervler oluşturur- lar. Bir yerde yer altı suyunun birikmesi için altta geçirimsiz bir tabakanın bulunması gereklidir. Volkanik ve metamorfik kayaçların pek çoğu ge- çirimsiz özelliktedir. Geçirimsiz tabakaların üzerindeki biriken su kütlesine su tablası adı verilir. Geçirimli tabaka- ların geçirimsiz tabakayla temas ettiği alanlarda biriken su kütlesine taban suyu denilir. Taban suları bazen uygun koşullarda kendiliğinden yü- zeye ulaşır. Genellikle kuyular ve sondajlar yar- dımıyla yüzeye çıkarılarak içmede ve sulamada kullanılmaktadırlar. Ülkemiz su potansiyeli açısından değerlendi- rildiğinde, su kaynaklarının, dünyanın genel gö- rünüşünde olduğu gibi, eşit olarak dağılmadığı ortaya çıkar. Bu bakımdan iç bölgeler, kıyı bölge-
  • 35. 1993-2013 20. YILI 35 lerimize oranla yetersizdir. Su kaynaklarının eşit olmayan dağılımında iklim koşulları, jeomorfo- lojik özellikler ve kayaçların cinsinin büyük öne- mi vardır. Ülkemizde yer alan yer altı sularından ısıtma, sulama ve endüstriyel alanlarda, turizm faaliyetlerinde ve dış ticarette yararlanılabilir. Söz konusu suların kullanım alanları sıcaklığına bağlı olarak değişiklik gösterir. a) Çevresel Etkiler: Türkiye’nin tatlı su potansiyelinin yaklaşık %10’luk bölümünü yeraltı suları oluşturur. Yeral- tı suları aynı zamanda sulak alanları besleyen önemli kaynakların başında gelmektedir. Pek çok işlevi olmasıyla birlikte, özellikle denizin etki- sini azaltarak kıyıdaki ve lagünlerdeki tuzlanmayı önler. Kıyılardaki aşırı yeraltı suyu çekimi bu işle- vi sona erdirir ve tuzlanma başlar. Tüm dünyada ve ülkemizde yeraltı suları son derece bilinçsizce ve hoyratça kullanılmaktadır. Çoğu kaçak kullanımlar sonucunda, yeraltı suyu rezervlerimiz gittikçe azalmakta ve kirlenmektedir. b) Süreçte Alınan Önlemler: Ülkemiz yeraltı suları bakımından oldukça zengindir. Ancak bu suların sahalarının, akım de- ğerlerinin ve kalitelerinin saptanması gereklidir. Dünyanın kuraklık ve su sorunu ile karşı karşıya olduğu bu dönemde ülkemizde yer alan sular çok dikkatli bir biçimde kullanılmalıdır. Yeni bulunacak suların daha ekonomik koşullar içinde kullanılması, denize akıtılan sulardan yarar- lanma olanaklarının bulunması ve israfın önlenme- si, tarımda bilimsel ve ileri teknolojilerin uygulandı- ğı yöntemlerin benimsenmesi gerekmektedir. Kentlerin büyüme oranı ile o sahadaki sana- yi tesislerinin suya gereksinimleri hesaplanma- lı, tesislerin atık suları tekrar kullanabilecekleri sistemler kurulmalıdır. Araziden yararlanma açı- sından planlamalar yapılmalı ve gelecekteki su ihtiyacı saptanmalıdır. Ülkemizin bazı bölgeleri büyük ölçüde susuzluk çekerken, başka saha- larda su kaynaklarının ziyan olmasına engel olunmalıdır.
  • 36. ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 36 2.1.8. Akarsu Yataklarının Düzenlenmesi ile Ilgili Projeler Bir akarsuyun muhtelif sebeplerle yatağından taşarak çevresindeki arazilere, yerleşim yerleri- ne, altyapı tesislerine ve canlılara zarar vermek suretiyle o bölgedeki ekonomik ve sosyal faa- liyetleri kesintiye uğratacak ölçüde bir akış bü- yüklüğüne ulaşması şeklinde tarif edilen taşkın (sel, feyezan, seylap) yaşandığı bölgenin iklim şartlarına, bitki örtüsüne, jeolojik ve topoğrafik niteliklerine bağlı olarak gelişen tabii oluşumdur. Dere ıslahı ve taşkın önleme çalışmaları tasa- rımında hangi malzemenin ne zaman ve hangi koşullar altında kullanılacağının analizi doğru bir tasarım çalışması için en önemli faktörlerden bi- ridir. Doğal dere yatağının durumu hem plan ve yüksekliği ile hem de doğal çeşitliliğin korunma- sı ile karakterize edilmelidir. a) Çevresel Etkiler: Taşkın afetlerinin yalnızca meteorolojik olu- şumlara bağlı olarak ifade edilmesi mümkün değildir. Sanayileşme ve sektör çeşitliliğinin beraberinde getirdiği şehirleşme süreci akarsu havzalarının muhtelif kesimlerindeki insan faali- yetlerinin çeşitliliğini ve yoğunluğunu da büyük ölçüde arttırmaktadır. Bu durum ise havza bütü- nündeki dengeyi bozmakta ve neticede büyük miktarda can ve mal kaybına yol açan taşkın afetleri yaşanmakta, elverişsiz tarım yöntemleri ile topraklar yoğun bir şekilde kullanılmakta ve taşkın afetleri giderek daha büyük ve sık olarak görülmektedir. Yerleşim birimlerinde taşkın zararları; Yapıların yıkılması, Yapıların hasar görmesi, Can ve mal kayıpları, sağlık problemleri, bulaşıcı hastalıklar, Tarım alanlarındaki taşkın zararları; Verim düşüklüğü, Ekimin yenilenmesi, Büyüme döneminin kısalması, Tarım alanlarının elden çıkması, Tarımsal üretim araçlarının zarar görmesi, Araç gerecin ortadan kaybolması veya onarım zararı, Araç gerecin hizmete gecikmesi, Ulaşım tesislerinde oluşan zararlar, Enerji üretim ve dağıtım tesislerindeki taş- kın zararları oluşmaktadır. b) Süreçte Alınan Önlemler: Kısa süreli şiddetli yağmur ve dolu ile havza- daki kar erimeleri sonucu doğal veya düzenlen- miş akarsu yataklarının kapasitelerinin üzerinde meydana gelen akış büyüklükleri dikkate alın- malıdır.
  • 37. 1993-2013 20. YILI 37 Akarsu yataklarına ilişkin başlıca önlemler; Dere yatağına tekniğine aykırı ve izinsiz köprü, menfez vb. enine yapıların yapılma- ması, Yerleşim yerleri içinden geçen dere ve çay yataklarında yapılaşma ile kesitin daraltıl- maması, Dere yatağından kanalizasyon şebekesi- nin geçirilmemesi, Dere yatağına tekniğine aykırı kabartma tesisi, bent ve dolgu yapılması, Dere yataklarında tabii olarak büyüyen ağaç ve çalıların dere yatak kapasitesini daraltmaması, Dere yatağının üzerinin kapatılarak konut, otopark, pazar yeri yapmak amacıyla kul- lanılmaması, Yukarı havzadan çeşitli sebeplerle gelen rüsubatın dere yatağını daraltmaması hu- suslarında gerekli önlemler alınarak taşkın- ların can ve mal kaybına sebep olmaması, ulaşımı, ekonomik ve sosyal faaliyetleri kesintiye uğratmaması için taşkın kontrol tesislerinin iyi bir planlama ve proje ile inşa edilmesi, Taşkın Kontrol tesislerinin ama- cına uygun olarak işletilmesi, akarsu ya- takları ile Taşkın Kontrol Tesislerinin korun- ması ve müdahale edilmemesi taşkınların afet haline gelmemesi açısından önem arz etmektedir. Bu çalışmalar çerçevesinde taşkınları ön- lemek maksadıyla DSİ Genel Müdürlüğü tara- fından barajlar, sel kapanları, tersip bentleri ve taşkından koruma tesisleri inşa edilmekte, dere yataklarında makineli tanzim ve ıslah çalışmaları yapılmaktadır. 2.1.9. Boru ile İçme Suyu Taşımaları Dışın- da Kalan Büyük Su Aktarma Projeleri Havzalar arası su transferi; bir boru hattı veya kanalla herhangi bir havzadan bir başka havzaya suyun yapay yollarla taşınması/iletilmesi olarak tanımlanabilir. Bu tanım çerçevesinde gemi ile bir adaya taşınan veya başka yerlerde satılmak amacıyla şişelenen su da bir transfer problemi olarak ele alınabilir. Gereksinim duyulan yerde ve/veya havza içinde mevcut su kaynaklarının endüstriyel, tarımsal ve kentsel su ihtiyacını kar- şılayamaması, su kaynaklarının restorasyonu, kuraklık, mevcut su temin sisteminin performan- sını ve esnekliğini artırmak, enerji üretimi vb. gerekçelerle Türkiye ve daha birçok ülkede su transfer projeleri hayata geçirilmiştir. a) Çevresel Etkiler: Transfer uygulamaları ile ortaya çıkan en önemli problemlerden biri sucul canlıların ya- sam alanlarının tahrip olmasıdır. Su transferi uygulamaları nedeniyle suyun alındığı havza- da sosyoekonomik sistem de etkilenmektedir. Transfer uygulamaları ile su genellikle kırsal alanlardan kentsel alanlara taşınmaktadır. Eko- nomisi sulu tarıma, balıkçılık ve rekreatif alanla- rın varlığı nedeniyle turizm gelirlerine dayanan kırsal alanlarda ürün veriminde azama, balıkçılık faaliyetlerinin sona ermesi, turizm gelirlerinde azalma vb. nedenlerle ciddi ekonomik problem- ler yaşanabilmektedir. Su transferi uygulamalarının günümüzde ya- rattığı en önemli sorunlardan birisi de su hakları dolayısıyla su kaynaklarının paylaşımı sorunudur. Özellikle transfer uygulamaları ile birlikte suyun transfer edildiği havzada çeşitli nedenlerle mey- dana gelen/gelebilecek ekonomik kayıplar bu konuda tartışmayı/çatışmayı kaçınılmaz kılmak- tadır. Uluslararası sular söz konusu olduğunda konu daha da karmaşık bir hal almakta ve her- kesin üzerinde uzlaşabileceği çözümlerin gelişti- rilmesi daha da zorlaşmaktadır. Su kaynaklarının yönetimi ile ilgili açık ve anlaşılır politika ve stra- tejilerin su transferini de içerecek şekilde gelişti- rilmemiş olması beraberinde önemli sorunları da getirmektedir. Bu nedenle su transferine alterna- tif olabilecek kentsel atık suların geri kazanılarak
  • 38. ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 38 yeniden kullanılması, desalinizasyon, yağmur suyu hasadı ve talep yönetimi gibi çözümler de- taylı bir şekilde incelenmemektedir. Ayrıca plan- lama hataları nedeniyle ciddi ekonomik kayıplar da meydana gelmektedir. Havzalar arası su transferi nedeniyle meyda- na gelebilecek en önemli problemlerden birisi de suyun alındığı akarsuda ekosistemin tama- men veya kısmen tahrip olmasıdır. Bu nedenle su transferi nedeniyle ortaya çıkabilecek bu tah- ribatın önlenebilmesi amacıyla çevresel kriterle- rin geliştirilmesine ihtiyaç vardır. b) Süreçte Alınan Önlemler: Alternatif su kaynaklarının değerlendirilme- sine ve talebin azaltılması için alınan önlemlere rağmen bir bölge hala su sıkıntısı çekiyorsa veya çekecekse su transfer edilmelidir. Su transferi nedeni ile suyu veren havzada çevre/ekosistem kalitesinde önemli bir bozulma- nın/değişimin olmaması sağlanacaktır. Koruma altında bulunan veya ekonomik değeri olan can- lıların yasama alanları tahrip edilmemelidir. Suyun alındığı havzanın ekonomik gelişimi için su gelecekte önemli bir sıkıntı teşkil etme- yecekse transfer gerçekleştirilecektir. Bununla birlikte suyun alındığı havzada gelecekte söz ko- nusu olacak ekonomik kayıplar karşılanırsa su transferi gerçekleştirilmelidir. 2.1.10. Su Depolama Tesisleri Baraj, eski zamanlardan beri insanlığın su ihtiyacını karşılamak ve tarımsal alanların sulan- ması amacıyla inşa edilen su yapılarıdır. Günü- müzün modern barajları stratejik öneme sahip- lerdir. Çünkü; Enerji üretiminde gelişmekte olan ülkeler- de büyük pay sahibidirler. Ülkenin tarımsal hayatı için büyük önem taşırlar. Taşkın önleme amacıyla inşa edildiklerin- den, yıkılmaları halinde büyük alanlarda su baskınları yaşanmaktadır. Bir ülkenin enerji üretiminin en doğal ve en ucuz yoludur. Hidroelektrik enerji üreten baraj- lar, diğer enerji üretim türlerine göre daha çevre- cidirler. Yalnız son zamanlarda büyük barajların inşaları durdurulmuştur. Alansal olarak çok bü- yük barajlar, bulunduğu bölgenin iklimini değiş- tirmekte ve ekolojik dengeyi değiştirmektedirler.
  • 39. 1993-2013 20. YILI 39 Özellikle bol yağış alan yerlerde taşkın ön- leme amacıyla bağlamalar, barajlar ve göletler inşa edilmektedir. Tarımsal arazilerin sulanması için büyük önem taşırlar. Barajlardan arazilere açılan kanallarla su taşınır. a) Çevresel Etkiler: İnşaat aşamasında tesisle ilgili olarak servis ve bağlantı yolları, baraj temel kazısı ve dolgu gibi işlemler için büyük miktarlarda bitkisel ve hafriyat toprağı kazısının yapılması söz konusudur. İnşaat Aşamasındaki Olası Etkiler Temel kazılması, çevre yollarının inşaatı, ag- regaların işlenmesi ve beton işleri gibi inşaat fa- aliyetleri akarsuyun akış aşağısında bulanıklığa, sediman artışına ve suyun alkaliliğinin değişme- sine neden olacaktır. Şantiyelerden kaynaklana- cak evsel atık sular uygun şekilde arıtılmadıkları ve akarsuya deşarj edildikleri takdirde su kalite- sinin bozulmasına sebep olurlar. Toprak kalitesine etkiler, erozyon ve zemin emniyeti; İnşaat faaliyetleri, özellikle kazı ve dolgu ça- lışmaları, üst toprağın sıyrılması ve kayaç kazısı arazinin erozyon ve heyelan etkilerine hassasi- yetini arttırır. Benzer şekilde çıplak ya da bozul- muş arazilerdeki inşaat trafiği erozyonu ve sedi- man taşınımını hızlandırmaktadır. Bunun yanında, inşaat makinelerinden kay- naklanan sızıntılar, döküntüler, yağ ve varsa kimyasal maddeler toprak kirliliğine ve dolayı- sıyla toprak kalitesinin düşmesine neden olabilir. İnşaat işleri ve özellikle kazı dolgu alanlarında, yüksek şev eğimleriyle çalışılan alanlarda ve pat- latma kullanılan durumlarda zemin eğimi ve inşa edilen ünitelerde yapılardaki duraylılık mevcut jeolojik özellikler risk sınıfları ve proje tasarım ve inşaat kriterlerinin uygunluğu açısından incelen- melidir. Hava kalitesine etkiler; İnşaat aşamasında meydana gelen gaz ve toz emisyonları (kırma-eleme ve beton santralı dahil olmak üzere) ÇED kapsamında değerlen- dirilmelidir. İnşaat faaliyetlerinden kaynaklanan toz ve gaz emisyonlarının tahmin edilmesi için hava kalitesi modelleme programları kullanılabi- lir. Oluşan toz, yakın yerleşimlerde yaşayanlar, civardaki flora ve fauna türleri ve tarımsal faali- yetler üzerinde olumsuz etki yaratabilir. Gürültü; İnşaat trafiği ve faaliyetleri gürültüye sebep olacak faaliyetler (patlatma ve iş makineleri gü- rültüsü vb.) çevredeki yerleşimleri rahatsız ede- bilir. Gürültü seviyelerinin değerlendirilmesi için inşaat faaliyetlerinin kümülatif gürültü seviyeleri, gürültü eşik değerleri ile birlikte değerlendirilme- lidir. Bu bağlamda, inşaat trafiği, inşaat alanında mobil inşaat makinelerinin (yükleyiciler, kazıcılar,
  • 40. ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 40 deliciler, kamyonlar, pompalar, vantilatörler vs.) kullanımı ve (eğer varsa) boş alanlarda yapılan kırma, yükleme, eleme, taşıma ve boşaltma gibi faaliyetler de dahil olmak üzere açık alanda yü- rütülen inşaat faaliyetlerinden kaynaklanan gü- rültü seviyeleri hesaplanmalıdır. Patlatma; Baraj inşaatı nedeniyle proje ünitelerinin in- şasında veya malzeme ocaklarının işletilmesin- de kullanılacak patlayıcı türünün belirlenmesi gerekir. Buna göre bu patlayıcı maddenin ne- reden temin edileceği, nasıl taşınacağı, nerede depolanacağı konularında bir plan ve program yapılmalıdır. Patlayıcı kullanımı kesinlikle uzman kişiler tarafından yapılmalıdır. Patlatma esnasına kullanılacak patlayıcı madde miktarının belirlen- mesi, uygun patlatma paterni ile yapılır. Patlat- ma paterni içerisinde, delik boyu, delik çapı, bir delikte kullanılacak patlayıcı miktarı vb. belirlenir. Titreşim ve kaya fırlamaları etkileri dikkate alın- malıdır. Patlatma öncesi can ve mal güvenliği açısından gerekli önlemler alınmalıdır. Katı atıklar; Arazinin hazırlanması sırasında gerçekleştiri- lecek hafriyat sonucunda meydana gelecek katı atıklar, inşaat artığı malzemeler ve daha sonraki aşamalarda baraj ve birimlerinin faaliyete açıl- masına kadar sürdürülecek işler nedeniyle mey- dana gelecek evsel katı atıklar olumsuz çevresel etkilere sebep vermemeleri için uygun şekilde (düzenli depolama, mevcut bir düzenli depola- ma tesisine taşınma vb.) bertaraf edilmelidir. Malzeme Ocakları; Proje kapsamında açılacak olan malzeme ocaklarının sayısı, ruhsat hukuku, ocakların alan büyüklükleri, işletme alan büyüklükleri ve koor- dinatları, yıllara bağlı planlanan üretim miktar- ları, uygulanacak üretim yöntemleri, basamak yüksekliği, genişliği, şev açısı, basamak sayısı, ocakların başlangıç ve nihai durumlarının imalat haritaları ve vaziyet planı üzerinde gösterilmeli, nakliye güzergahları, altyapının inşası ile ilgili iş- lemler, kullanılacak makine ekipmanlarına da yer verilmelidir. Biyolojik Çevre Üzerine Etkiler; İnşaat alanlarında üst toprak tabakasının sıy- rılmasından, kazı ve dolgu faaliyetlerinden ve inşaat trafiğinden dolayı bitki örtüsü ve habitat kaybolmaktadır. Buna ek olarak, artan insan faa- liyeti ve özellikle inşaat çalışmalarından kaynak- lanan gürültü yakın çevredeki vahşi yaşamı ra- hatsız edecektir. Ayrıca, emisyonlar ve su kirliliği gibi nedenlerle çevredeki vahşi yaşam ortamları olumsuz etkilenebilecektir. Baraj projelerinde biyolojik kaynaklar üzerin- deki en önemli etki, genelde arazinin su altında kalmasından kaynaklı olarak alan kullanımındaki değişiklik sonucu açığa çıkan ve bir kısmı geri- döndürülemez nitelikteki etkilerdir. Bu etkilerle ilgili daha ayrıntılı bilgiler barajda su tutulması safhasının etkileriyle birleştirilerek işletme aşa- masının etkileri başlığı altında incelenmiştir. Sosyoekonomik Çevre Üzerine Etkiler; Proje bölgesindeki yerleşim alanlarının de- mografik yapısı, projenin gerçekleştirilmesi ile ortaya çıkabilecek göç hareketlerinden etkile- nebilir. Proje çalışanları için inşaat şantiyelerinin kurulması inşaat aşamasından başlayarak böl- genin demografisinin değişmesine neden olabi- lir. Projenin boyutuna bağlı olarak bu değişikliğin önemi artacaktır. Ayrıca, proje ile yöredeki eko- nomik aktivitenin canlanması söz konusu olacak ve yöre halkı için proje inşaatı süresince iş im- kanları ortaya çıkacaktır. Baraj ve hidroelektrik santral projelerinden kaynaklanacak diğer sos- yoekonomik etkiler projenin su tutma ve işletme aşamalarında ortaya çıkabilecek etkiler kısmında ele alınmıştır.
  • 41. 1993-2013 20. YILI 41 Su Tutulması ve İşletme Aşamalarındaki Olası Etkiler Fiziksel Çevre Üzerine Etkiler Depremsellik; Proje alanının depremselliği, deprem riski de dahil olmak üzere baraj güvenlik riskleri ve baraj inşaatından dolayı deprem riskindeki artış değerlendirilmelidir. Bölgede meydana gelen deprem sayısı ve büyüklükleri gerektiğinde belir- tilmeli ve bunların istatistiksel analizi yapılmalıdır. Ünitelerin inşası sırasında bu bilgiler göz önünde bulundurulmalıdır. Hidroloji ve su kullanımı üzerine etkiler; Baraj projeleri, akarsu sistemlerinin hidrolik rejiminde önemli değişikliklere neden olabilir. Özellikle su tutma ve işletme aşamalarında, akış aşağısına bırakılan debi, rezervuar işletme tipi- ne bağlı olarak önemli oranda değişebilir. Akış aşağısı alana olabilecek etkiler nehir yatağının derinleşmesi, akış aşağı tatlı su habitatlarının ku- ruması ya da alterasyonu ve akış aşağıda gelişe- bilecek taşkın gibi parametreler göz önünde bu- lundurularak değerlendirilmelidir. Olası çevresel etkiler, işletme koşulları ve olağanüstü durumlar- da uygulanacak özel koşullar ve yağışlı, kuru ve normal yıllar için belirlenmelidir. Projenin akış aşağısındaki su kullanımları (ev- sel amaçlı, sulama ve endüstriyel amaçlı) üzeri- ne etkileri değerlendirilmelidir. Özellikle akarsuya dayalı olarak kurulan mevcut tesisler (dinlenme tesisleri, turistik tesisler, spor tesisleri vs.) üzerin- deki etkiler ile bunların yerel ekonomideki yerleri göz önüne alınmalıdır. Projenin, akış aşağısında yer alan tatlı sulardaki suyun kalitesinin ve hid- rolojisinin değişmesinden dolayı halihazırda uy- gulanan ya da gelecekte uygulanacak su ürünü yetiştiriciliği üzerinde oluşabilecek etkileri de ele alınmalıdır. Yüzey ve yeraltı sularına etkiler; Rezervuardaki su kalitesi değerlendirilirken su altında kalan alanlarda, özellikle yüksek orga- nik içeriğe sahip arazilerde (sulak alanlar, tarım alanları, ormanlar, vb.) meydana gelecek biyo- kütle bozunmasının organik yükün artmasına neden olacağı göz önünde bulundurulmalıdır. Ötrofikasyon, artan organik yük (eğer varsa) ve rezervuara kirlilik kaynaklarının girişi (noktasal
  • 42. ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 42 / dağınık, evsel / endüstriyel kirletici kaynakları vs.) göz önünde bulundurularak değerlendiril- melidir. Projenin tatlı su habitatları üzerindeki etkile- rinin belirlenmesi için akış aşağısındaki su sı- caklığındaki değişimler ve rezervuardaki termal stratifikasyon değerlendirilmelidir. Tuz birikmesi de akarsu sisteminin özelliklerine bağlı olarak göz önünde bulundurulabilir. Barajlarda sedi- man tutulması nedeniyle, barajların akış aşa- ğısındaki askıdaki katı madde miktarı genellik- le düşmektedir. Rezervuar ve akış aşağısı su kalitesinin tahmini için matematiksel modeller kullanılabilir. Matematiksel modeller rezervuar içerisindeki hidrodinamik, biyolojik ve ekolojik koşulları simüle ederek, rezervuar ve akış aşağı- sı su kalitesindeki ve biyolojik parametrelerdeki değişiklikleri tespit eder. Bu bağlamda, fiziksel parametreler (sıcaklık, çözünmüş oksijen, AKM), biyolojik parametreler (plankton ve bentik orga- nizmalar), kirlenme parametreleri (BOİ, KOİ, ağır metaller gibi) ve çözmüş mineraller (TÇK, Ca, Fe gibi) etki değerlendirmesinde dikkate alınmalıdır. Rezervuarın işletilmesi genellikle yüzey akış özelliklerini etkiler ve yüzey ve yeraltı suları ara- sında besleme-deşarj ilişkisinde değişiklikle- re neden olur. Bu da su tablası seviyesinde ve (özellikle) insanlar tarafından kullanım için mev- cut su miktarında değişikliklere neden olur. Toprak üzerine etkiler, rezervuarda sedi- man birikimi; Su altında kalacak alanlarda üst toprak örtüsü kaybının üst toprak verimliliği ve kullanımına et- kisi açısından (özellikle tarım faaliyeti için yeterli arazisi olmayan bölgeler için önemli tarım arazi- lerinde) değerlendirilmelidir. Üst toprak tabaka- sının korunmasına yönelik kullanılabilecek olası yöntemler araştırılmalıdır. Erozyon riski, bitki örtüsü oluşumu zor oldu- ğundan barajın (özellikle değişen su seviyesinde ile çalışan barajlar) yan şevlerinde daha yüksek olabilir. Barajdan bırakılan suyun yatağı derinleş- tirmesi ve akış aşağıdaki su seviyesinin değiş- ken olabilmesi nedeniyle mansap erozyonu de- ğerlendirilmelidir. Barajlar, sediman tutma etkilerinden dolayı akarsu mansabındaki morfodinamik proseslerin (örn; akarsu vadisinin derinleşmesi, akarsu ağ- zının morfolojisinin değişmesi, akarsu ağzının erozyonu) değişmesine neden olmaktadır. Man- sap yönünde ve/veya akarsu ağzında hassas bir alanın (örn; tabiatı koruma alanı, sulak alan) bu- lunması halinde bu etki özellikle dikkate alınmalı- dır. Ayrıca sediman tutulması sonucunda barajın depolama kapasitesinin düşmesi söz konusudur ve tesisin proje ömrünün belirlenmesinde göz önüne alınması gereken bir faktördür. Hava kalitesi ve iklime etkiler; Büyük kapasiteli barajların çalıştırılması mik- ro iklim şartlarında değişikliklere (buharlaşma sonucunda nem oranlarındaki değişim, yerel sis oluşumu, rüzgâr hızının artması gibi) neden ola- bilir. Buna ek olarak, su altında kalacak ve yük- sek organik bozunmanın beklendiği alanlar için sera gazı emisyonu da göz önünde bulundurul- malıdır. Biyolojik Çevre Üzerine Etkiler; Karasal habitatların su altında kalmaları sonu- cu habitat kayıpları ve mevcut sucul habitatların özelliklerindeki değişiklikler baraj projeleri için kaçınılmazdır. Projenin biyoçeşitlilik ve hassas habitatlar (özellikle nesli tehlike altında olan hay- van ve bitki türleri tarafından kullanılan habitat- lar) üzerindeki etkileri değerlendirilmeli biyoçe- şitlilik ve biyolojik elemanların özelliklerine bağlı olarak ekosistem ve doğal kaynaklara etkiler in- celenmelidir. Biyolojik çeşitlilik ve biyolojik kaynaklar üzeri- ne etkiler incelenirken aşağıdaki çalışmalar ger- çekleştirilmelidir:
  • 43. 1993-2013 20. YILI 43 Proje alanı ve çevresindeki mevcut ekosis- temlerin sürekliliğinin incelenmesi, tür iliş- kileri ve etkilerin türlerin ilişkileri açısından incelenmesi (yırtıcı/avcı–besin ilişkisi, ortak yaşama ilişkisi, habitat ve doğal kaynakları ortak kullanım durumu, vb.) . Ekosistem ve biyolojik elemanların kullan- dığı habitatlar ve doğal kaynakların belirle- nerek bunlar üzerine etkilerin incelenmesi. Benzer habitat ve ekosistemlerle karşılaş- tırılması. Mevcut habitat ve doğal kaynaklar üzerine etkiler sonucunda ortaya çıkacak kullanım (yaşama alanı, üreme alanı, besin miktarı) dengelerindeki değişimlerin incelenmesi. Biyoçeşitlilik üzerine olan etkilerin doğal kaynaklar ve sosyo-ekonomik çevrede yaratacağı değişiklikler ve bu kapsamda; çevrenin kirlilik kaldırma kapasitesi, taşkın kontrolü, erozyon kontrolü, besin döngü- sü, iklimsel faktörler gibi etkenlerde olası değişikliklerin incelenmesi. Endemik ve nesli tehlike altındaki türlerin bulunduğu hassas ekosistemlerin mevcut olduğu alanlarda incelemelerin daha de- taylı şekilde yapılarak etkilerin ele alınması. Hassas olarak tanımlanan, biyoçeşitlilik açısından önem taşıyan alanlar, habitatlar (endemik, tehlike altında olarak tanımla- nan türleri içeren, tür çeşitliliğinin yoğun olduğu, göçmen türler açısından önemli), erozyon etkisi altındaki alanlar, sulak alan- lar, yeraltı suyunu besleyen alanlar, yerel halkın geçim kaynaklarının bağlı olduğu ya da bölge ve ülke ekonomisi açısından önemli doğal kaynakların bulunduğu alan- lar üzerine etkilerin incelenmesidir. Nesli tehlike altında olan ve/veya endemik tür taksonlarının hassasiyeti için önemli olan bit- ki türlerinin projeden dolayı yok olmasının söz konusu olduğu durumlarda saha dışı çözümler aranmalıdır. Benzer şekilde, karasal vahşi yaşam türleri üzerindeki etkiler değerlendirilmeli ve bu türlerin (özellikle nesli tehlike altındaki türler) hassasiyet dönemleri (örn; üreme, yavrulama dönemleri) dikkate alınmalıdır. Rezervuar alanının üzerine kurulduğu akarsu habitatının, göl habitatına dönüşmesinin ekolo- jik karakteristiklerde değişikliklere neden olma- sı söz konusudur. Özellikle nesli tehlike altında olan ve endemik sucul fauna üzerine etkilerin değerlendirilmesi için tür kompozisyonundaki olası değişiklikler belirlenmelidir. Birincil verim- lilik sonucunda rezervuarın akış aşağısında or- taya çıkan besin yükü, projenin besin zinciri ve balık türleri kompozisyonu üzerindeki etkilerinin belirlenmesi amacıyla ele alınmalıdır. Suyun ka- litesindeki (sıcaklık, çözünmüş oksijen, çözünen mineraller, bulanıklık, tuzluluk vs.) olası değişik- liklerin, sucul yaşam, özellikle hassas türler (örn; alabalık), üzerine etkileri değerlendirilmelidir. Akış aşağı hidrolojisindeki değişikliklerin bu bö- lümdeki sucul habitatlara etkileri değerlendiril- melidir. Baraj gövdesi, akarsu üzerinde bir bariyer oluşturması nedeniyle, membaya göç eden ba- lık türleri (örn. yumurtlama amacıyla) göçünü en- geller. Bu da akarsu sistemindeki balık türlerinde ve miktarında değişikliklere neden olur. Bu du- rumda olabilecek balık türlerinin yerel, bölgesel ve ülke genelinde yayılımı ve koruma statüleri incelenmelidir. Sosyoekonomik Çevre Üzerine Etkiler Ekonomi ve demografi üzerine etkiler; Genellikle bölgedeki hizmetlerin (örn; yeni endüstriler, yeni yollar, bölgeye elektrik sağlan- ması) artmasını sağlayan baraj ve hidroelektrik santral projelerinin gerçekleştirilmesi ile birlikte bölgedeki nüfus yapısının değişmesi ekonomiyi canlandıracaktır. Diğer taraftan; evlerin, gelir ge- tiren varlıkların (örn; tarım arazileri, meyve bah- çeleri, dükkanlar) ve kamu varlıklarının (orman arazileri, kültürel değerler, kamu alt yapısı) su
  • 44. ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 44 altında kalması nedeniyle fiziksel kayıplara uğ- rayan yerel halk üzerindeki etkiler değerlendiril- melidir. Projenin ekonomi üzerindeki etkilerine ek olarak, kamu hizmetlerine ulaşım durumundaki değişiklikler de yerel ve bölgesel ölçekte de- ğerlendirilmelidir. Çevresel etkilere bağlı olarak yaşam kalitesinde meydana gelebilecek deği- şiklikler değerlendirme kapsamında ele alın- malıdır. Sosyal bozulmalar ve bölgeye yeniden yerleşen insanların yaşam standartlarındaki de- ğişiklikler göz önünde bulundurulmalıdır. Ayrıca mevcut nüfus üzerindeki sosyo-ekonomik etkiler de değerlendirme sürecinde dikkate alınmalıdır. Yeniden yerleşimin etkileri, ekonomik faaliyetler, yaşam kalitesi ve sosyal bütünleşme açısından değerlendirilmelidir. Sağlık koşulları ile ilgili riskler; Yeniden yerleşen topluluklar ve proje tesisleri için sağlanması gereken içme suyu ve kanali- zasyon altyapısı için tesis ihtiyacı belirlenmelidir. Projenin gerçekleştirilmesinden dolayı oluşabi- lecek sağlık risklerinin ya da çevresel risklerin değerlendirilmesi amacıyla mevcut tesisler de dikkate alınmalıdır. Sudan kaynaklanabilecek hastalık riskleri ve rezervuar kaynaklı olarak has- talık taşıyıcı vektörlerin artışına neden olabilecek koşulların oluşumu da değerlendirilmelidir. Tarihi ve kültürel varlıklar üzerine etkiler; Proje yerine bağlı olarak rezervuarda su tutul- ması bazı kültürel ve tarihi varlıkların sular altın- da kalmasına neden olabilir. Ayrıca, bu alanlar, proje inşaat ve işletme aşaması faaliyetlerinden dolayı hasar görebilir, toprak altında kalabilir ya da bozulabilir. Buna ek olarak, projenin gerçek- leştirilmesi ile bu alanlara ulaşım olumsuz yönde etkilenebilir. Bu nedenle, projenin bu alanlara ve yapılara etkisi değerlendirilmelidir. Gerekirse proje alanında kalacak tarihi ve kültürel varlık- ların taşınabilirliği alternatifi değerlendirilmelidir. Projenin dinlenme alanlarına ve estetik değerle- re etkisinin ve görsel değerlerdeki değişikliklerin de değerlendirme aşamasında göz önünde bu- lundurulması gerekmektedir. Bir baraj projesinin kapanış planı barajın kal- dırılması, barajın devre dışı bırakılması, baraj değişiklikleri ve su kullanımının planlanması- nı içerebilir. Barajın kaldırılması akım önündeki tüm fiziksel bentlerin tamamen kaldırılmasından oluşmaktadır. Barajın kaldırılması baraj yapısının değişmesine, akışın tekrar eski haline dönmesi- ne ve barajın orijinal fonksiyonunun kalıcı bir şe- kilde değişmesine neden olur. Barajın tamamen ortadan kaldırılması her zaman akarsu için en iyi seçenek olmadığından barajın bir kısmı sökül- meden bırakılabilir. Barajın devreden çıkartılması için baraj yapısından yararlanılabilir (örn; taşkın koruması), aynı zamanda balık geçişinin arttırıl- ması ve akarsuyun daha fazla akış alması gibi ekolojik hedefler gerçekleştirilebilir. Ancak, ka- panış faaliyetleri sırasında çevre üzerinde oluşan olumsuz etkiler geçicidir ve inşaat aşamasında karşılaşılan etkilere benzerdir. Barajın kapatılma- sı, gelecekte yürütülecek su havzası yönetimi kapsamında göz önünde bulundurulması gere- ken bir konudur. Hidroloji ve Su Kullanımı Üzerine Etkiler; Projenin mansabında kalan dere yatağının kurumasını ve balık habitatlarının olumsuz ola- rak etkilenmesini önlemek ve akış aşağıdaki kul- lanıcılara yeterli su sağlamak için rezervuardan her şartta (örn. hidroelektrik santralda enerji üre- tilmediği dönemler) bırakılacak minimum debi belirlenmelidir. Minimum debi, sucul yaşamın devam ettirilebilmesi (örn; yumurtlama, balık yavrularının gelişimi) ve mevcut kirlilik asimilas- yon kapasitesinin sürdürülebilmesi için yeterli seviyede olmalıdır. Ayrıca, sucul yaşamın göç edebilmesini sağlayacak uygun yapılar projeye eklenmelidir. Bu amaçla kullanılabilecek istatis- tiksel ve hidrolik modeller mevcuttur. Ayrıca, ola-
  • 45. 1993-2013 20. YILI 45 ğan dışı şartlar nedeniyle projenin mansabında oluşabilecek taşkınların engellenmesi için uygun kontrol yapıları sağlanmalıdır. Projenin, akış aşağısındaki insanların kullan- dığı suyun kalitesinde ve miktarında önemli etki- lere sahip olması halinde alternatif su kaynakla- rının bulunması gerekecektir. Projeden kaynaklı olarak su ürünleri yetiştiriciliğinin ve balıkçılığın verimliliğinin azalması durumunda, rezervuar balıkçılığının ve su ürünü yetiştiriciliğinin gelişti- rilmesi değerlendirilmelidir. b) Süreçte Alınan Önlemler: Yüzey Sularının Kalitesi Üzerine Etkiler; İnşaat aşamasında yüzey suyu kaynaklarının korunması için uygun bir atık yönetiminin (katı atık yönetimi, atık su yönetimi, vb.) uygulanması gerek- mektedir. Bu bağlamda ihtiyaç duyulacak atık su arıtma ve atık bertarafı sistemleri belirtilmelidir. Su altında kalan alanlardan kaynaklanan bi- yokütle bozunması sonucu baraj gölünde ve projenin mansabında organik yükün artışını en aza indirmek için su altında kalması planlanan tarım alanlarındaki ürünlerin toplanması, orman arazilerindeki ağaçların kesilmesi ve bitki örtü- sünün temizlenmesi sular altında kalacak alan- lardaki organik madde miktarını düşürmek için uygulanabilecek yöntemlerden bazılarıdır. Rezervuara deşarjı söz konusu olan katı ve sıvı atıkların toplanarak deşarj öncesi arıtıma tabi tutulması gerekmektedir. Bu işlem özellikle rezervuarda yüksek besin yükünün, dolayısıyla ötrofikasyonun oluşabileceği uygulamalar için önemlidir. Buna ek olarak, ötrofikasyonun ön- lenmesi amacıyla rezervuar su tutma süresinin sınırlandırılması için rezervuar işletim koşulları ayarlanabilir. Hidroelektrik enerji üretimi projele- rinde santrala su alma yapısının farklı derinlikler- de su alımına imkan veren şekilde tasarlanması rezervuar çıkış suyun kalitesinin düşük olmasını (özellikle düşük oksijen seviyesini) engellemek amacıyla kullanılabilir. Rezervuar tahliye kapak- larından bakım amaçlı veya sediman kontrolü amaçlı su bırakılmasının gerektiği durumlarda akış aşağısına etkiler, uygun havalandırma yön- temlerinin ya da tahliye kapaklarının seviyesinin ayarlanması ile önlenebilir. Projenin, akış aşağı kullanıcıların kullandığı suyun kalitesi ve miktarı üzerinde önemli olum- suz etkilere sahip olması halinde alternatif su kaynaklarının bulunması ya da yer altı suyu kul- lanımı için ünitelerin geliştirilmesi gerekli olabilir. Projenin herhangi bir aşamasında ortaya çıka- bilecek atık sular deşarj edilmeden önce uygun şekilde arıtılmalıdır (örn. inşaat aşamasında be- ton işlemlerinden kaynaklanan atık sular deşarj edilmeden önce nötrleştirme ve çökeltme işlem- lerine tabi tutulmalıdır) . Yeraltı Suları Üzerine Etkiler; Oluşacak baraj gölü nedeniyle yeraltı suyu seviyesindeki dalgalanmalar matematiksel mo- dellerin kullanılması ile tahmin edilebilir. Yeraltı su seviyesindeki değişimler ya da dalgalanma- lar nedeniyle önemli ölçüde etkilenmesi bekle- nen ve yöre halkı tarafından kullanılan kuyular iyileştirilmelidir (kuyuların derinleştirilmesi, pom- pa kullanımı, su çekimi için gerekli ekipmanların sağlanması vb.) . Taşkın ve kuraklık riskleri kars- tik alanlarda daha fazla önem taşırlar. Bu neden- le, karstik alanlarda yüzey suyu ve yer altı suyu ilişkileri ayrıntılı bir şekilde incelenmelidir. Hava Kalitesi ve İklim Üzerine Etkiler; İnşaat sahalarından ve inşaat trafiğinden kay- naklanan gaz ve toz emisyonlarının azaltılması ya da önlenmesi için gerekli önlemler (su püs- kürtme ekipmanlarının, toz bastırıcılarının, toz toplayıcılarının vb. kullanımı) alınmalıdır. Sular al- tında kalacak alanlardaki bitki örtüsünün temiz- lenmesi, rezervuardan kaynaklanacak sera gazı emisyonunu azaltacaktır.
  • 46. ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 46 Toprak Üzerine Etkiler, Erozyon ve Rezer- vuarda Sediman Birikimi; Erozyon ya da toprak kayması riski taşıyan ve düşük duyarlılığa sahip alanlarda erozyon ve sediman taşınımı kontrolü ve yan şevlerin duyar- lılığının arttırılması için uygun yapılar inşa edile- bilir. Ayrıca, toprak kaybının ve sediman taşınımı- nın önlenmesi için sürdürülebilir bitki örtüsünün sağlanması ve çıplak alanların ve dik şevlerin yeniden ağaçlandırılması yöntemleri de faydalı olacaktır. İnşaat aşamasında yüzeyden alınan bitkisel toprak peyzaj çalışmalarında kullanılmak üzere, uygun alanlarda geçici süreli depolana- rak muhafaza edilmeli ve üzerine çabuk yetişen bitkiler ekilerek erozyona karşı korunmalıdır. Morfodinamik proseslerdeki değişikliklerin akış aşağısındaki hassas alanlar (sulak alanlar, tabiatı koruma alanları vb.) üzerinde önemli etkilere sa- hip olması halinde hayvan türlerinin barınması ya da bitki türlerinin yetişmesi için alternatif alanların bulunması gibi saha dışı çözümler bulunabilir. Projenin akış aşağısında tarım arazilerinin bu- lunması durumunda bu arazilerin verimliliğinin besince zengin sediman taşınımının önemli öl- çüde azalmasından dolayı düşmesi, uygun tarım yöntemleri ve toprak zenginleştirme yöntemleri- nin kullanılması ile önlenebilir. Ekoloji ve Habitatlar Üzerine Etkiler; Bu tip projelerin habitat üzerine en önemli etkisi su altında kalacak alanlardan kaynaklan- maktadır. Bu nedenle, su altında kalacak alanın küçültülmesi ile ilgili alternatifler habitatlara etkiyi minimize etmek için değerlendirilmelidir. Nesli tü- kenmekte olan ve/veya tehlike altında olan bitki türlerinin önemli bir populasyonunun kaybediliyor olması durumunda, bu türlerin rehabilitasyonu bitkilerin uygun bir alana taşınması, tohum top- lanması gibi metotlar uygulanarak gerçekleştirile- bilir. Sular altında kalacak bölgede önemli yaban hayatı alanlarının bulunması halinde, sular altın- da kalacak bölgedeki türlerin yaşamlarını devam ettirebileceği ve yaban hayatının korunması için uygun bir alternatif bölge bulunması/hazırlanması faydalı olacaktır. Ekolojik bileşenlerin korunması için hazırlanacak bu yeni bölge, proje alanı ile benzer biyolojik ve fiziksel özelliklere sahip alan- lar arasından ya da korunacak türler için uygun habitatların ve yaşam koşullarının sağlanması için geliştirilebilecek alanlar arasından seçilebilir. Rezervuar işletim şartlarının akış aşağıdaki sucul fauna yaşamını destekleyecek şekilde (uy- gun debide, sıcaklıkta, çözünmüş oksijen değe- rinde) oluşturulmasına çalışılmalıdır. Değerlen- dirme çalışmaları neticesinde uygun görülmesi halinde, oksijen miktarı düşük su bırakılmasının önlenmesi ve çıkış suyu sıcaklığının kontrol edil- mesi (özellikle de termal şok olarak adlandırılan aşırı ve ani sıcaklık değişikliklerinin önlenmesi) için farklı düzeylerden su çekilmesine olanak sağlayan bir rezervuar su çıkış yapısı kullanıla- bilir. Proje alanında önemli koruma statüsüne sahip olan balık türleri bulunması halinde bunlar için baraj gövdesinde balık geçit ve merdiven- leri gibi gerekli yapılar oluşturulabilir. Buna ek olarak, balık popülasyonunun ve biyoçeşitliliğin azalmasını engellemek için balıkların yumurtla- ma habitatları korunmalıdır. Ekonomi ve Demografi Üzerine Etkiler; Yöre halkının projenin gerçekleştirilmesi do- layısıyla uğradığı fiziksel kayıplar (ev, tarla vb. varlıkların sular altında kalması gibi) tazmin edil- melidir. Sırasıyla yöre, bölge, il halkı ve istihdam için istekli olan diğer gruplara coğrafi öncelik sırasına göre tercihe bağlı istihdam politikaları uygulanmalıdır. Bölgede yeni ekonomik faaliyet- lerin geliştirilmesi teşvik edilmelidir. Hizmetlere Erişim ve Yaşam Kalitesi; Yeniden yerleşimin söz konusu olması duru- munda hizmetlere eşit erişimi sağlayacak alt yapı ve kamu hizmetleri için yeni tesislerin kurulması gerekmektedir. Bunların yanı sıra mevcut tesisle- rin kapasitelerinin arttırılması da gerek gösterebilir.
  • 47. 1993-2013 20. YILI 47 Kamulaştırma ve Yeniden Yerleşim; Su tutulması sonucunda, su altında kalacak alanlarda yaşayan nüfusun kamulaştırma su tutul- madan önce çözümlenmelidir. Arazileri su altında kalacak halkla önceden görüşme yapılarak, taşın- maz bedellerinin ödenmesi ya da yeniden yerle- şim taleplerinin belirlenmesi gerekmektedir. Ka- mulaştırma yapılırken sadece su altında kalacak taşınmazlar değil arazi bütünlüğü gözetilmelidir. Yerleşim alanlarının sular altında kalmasından dolayı yer değiştirmesi gereken insanlara adil ve yeterli imkanlar sağlanmalıdır. Bu insanlarının sosyal ilişkilerini, ekonomik faaliyetlerini ve ya- şam standartlarını devam ettirebilmesi için yeni yerleşim alanlarının uygun şekilde seçilmesi ge- rekmektedir. Ayrıca, bu alanlar, mevcut yaşam standardını düşürmeksizin, yerleşimcilerin yeni işler kurmasını ve sosyal ilişkilerini güçlendirme- sini sağlamalıdır. Yeniden yerleşmek zorunda kalan kişiler ve yeniden yerleşim için seçilen yerleşim yeri sakin- leri için bilgilendirici toplantılar ve mesleki eğitim programları düzenlenebilir. Yeni yerleşim alanı- nın alt yapısı geliştirilmeli ya da mevcut değilse inşa edilmelidir. Sağlık Koşulları ile İlgili Riskler; Gerekli olması halinde içme suyu ve kanali- zasyon altyapısı için yeni tesisler kurulmalı ya da mevcut tesisler geliştirilmeli ve ortaya çıkabile- cek sağlık problemleri izlenmelidir. Tarihi ve Kültürel Varlıklar; Sular altında kalacak bölgede kültürel ve ta- rihi varlıklar bulunması durumunda bu varlıkla- rın koruma statüleri ve önemleri belirlenmelidir. Bu varlıkların taşıyacağı öneme bağlı olarak etki alanının dışında uygun bir alana taşınması söz konusu olabilir. 2.1.11. Elektrik İletim Hatları (EİH) Üretilen elektriği iletmek üzere tesis edilen di- rek, tel, trafo merkezi (TM) vb. yapılardır. İletim Sistemi, üretim tesislerinden itibaren gerilim se- viyesi 36 kV üzerindeki hatlar üzerinden elektrik enerjisinin iletiminin gerçekleştirildiği tesislerdir. İletim tesislerinin bileşenleri; İletim hatları ve kabloları, İletim Trafo ve Anahtarlama Merkezleri (in- dirici trafo merkezleri ve transformatör bu- lunmayan şalt sistemleri) olarak tanımlanır. Enerji sektöründe temel amaç, artan nüfusun ve gelişen ekonominin enerji ihtiyaçlarının sü- rekli ve kesintisiz bir şekilde ve mümkün olan en düşük maliyetlerle karşılanabilmesidir. TM ve EİH için 2’şer alternatif teknoloji bulun- maktadır. TM’ler Açık ve Gaz İzolasyonlu Sistem (GIS) şeklinde olabilmektedir. EİH’lerin alterna- tifleri ise; yeraltı kabloları ve havai hatlardır. GIS TM’ler, açık TM’lere nazaran daha az yer kapla-
  • 48. ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 48 dığından genellikle yerleşim yerlerinin içerisinde tesis edilmesinin zorunlu olduğu durumlarda tercih edilmektedir. Özellikle böyle yerlerde imar planları ve kamulaştırma çalışmalarında zorluk- lar yaşanmaktadır. Daha az yer kaplamasının ne- deni de açık şalt merkezlere kullanılan havanın yerine yalıtkan malzeme olarak SF6 gazı kullanı- lıp, kullanılacak alan daraltılmaktadır. Bu da GIS TM’lerin Açık TM’lere göre çok daha fazla mali- yeti olmasına sebep olmaktadır. Dolayısıyla GIS TM’ler yerleşim yerleri içerisinde yapılmasının zorunlu olduğu durumlarda tercih edilmektedir. a) Çevresel Etkiler: İletim tesislerinde öncelikli çevresel etki olu- şan elektromanyetik alanın canlılar üzerinde oluşturduğu etkidir. Elektrik alanına konulan her- hangi bir nesne alanı tahrik edecektir. Yeterince artırılırsa deşarj (hava moleküllerinin iyonlaşma- sı) oluşabilir. Enerji İletim Hatlarından yayılan elektromanyetik dalgaların etkilerini, “manyetik” ve “elektrik” olmak üzere iki ayrı şekilde gör- mek mümkündür. Manyetik alan kablodan ge- çen akımla, elektrik alan ise gerilim ile orantılı- dır. Elektrik alanları, gerilim tarafından üretilirler ve gerilim arttıkça şiddetlenirler. Elektrik alanın gücü, Volt/metre olarak ölçülmektedir. EİH kapsamında yapılan tüm çalışmalar sıra- sında inşaat çalışmaları, özellikle direklerin kuru- lacağı alanlarda yoğunlaşacaktır ve direklerin ku- rulacağı alanlarda arazi kullanım şekli tamamen değişmektedir. Ayrıca güzergâh boyunca, bu ça- lışmaların son aşaması olan tel çekme işlemleri sırasında kısa süreli etkiler söz konusu olmaktadır. Projeden etkilenen insanlar, enerji iletim hattı tesisleri güzergâhına isabet eden taşınmazların sahipleridir. Bu kişiler yatırıma alınan projenin uygulama ve kamulaştırma planlarının hazırlan- ması sonucunda belirlenmektedir. Çoğunlukla dar bir şeritten geçen hatlarda kaybedilen arazi direk yerleri ile sınırlı kalmakta, yapım süresince ve sonrasında tel altında tarım sürdürülmekte- dir. TEİAŞ’ça yapılan/yapılacak olan kamulaş- tırmalarda hiç kimsenin yer değiştirmesi gerek- memektedir. Çünkü kamulaştırılan direk yerleri çok küçük bir sahayı (-ki yaklaşık 150–250 m²) kaplamakla birlikte tel altı irtifaklarının isabet et- tiği sahalarda ise kamulaştırma yoluyla mülkiyet değişimi olmamakta, sadece geçiş hakkı tesis
  • 49. 1993-2013 20. YILI 49 edilmekte olup, bu hak ile yükümlü olunarak ge- rek yerleşim gerekse tarımsal faaliyetlere devam edilebilmektedir. EİH’lerin ise yer altı kabloları da aynı şekilde yerleşimin yoğun olduğu yerlerde tercih edil- mekte olup, havai hatlara nazaran çok daha maliyetli olmaktadır. Çevre koruma konusunda bazı hususlarda havai hatlara nazaran daha uy- gun olan yer altı hatları, arazi kullanımı, hafriyat işlemleri ve elektromanyetik alanın dağılımı gibi konularda daha problemli olmaktadır. b) Süreçte Alınan Önlemler: Yapılan araştırmalar özellikle sivri uçlu yap- raklı ağaçların elektrik alanı tahrik ettiğini göster- mektedir. Yaprak ucu hasarlarının iletim hattına yakın yerlerde yüksek elektrik alan düzeyinde oluştuğu görülmektedir. Enerji hattına yakın yer- de büyüyen ağaçların etki alanı yönetimi için elektrik idaresinin gereksinimlerine göre budan- ması ve düzeltilmesi gerekmektedir. Etki alanı dı- şında büyük ağaçların bulunduğu yerlerde elek- trik alanları yaprak uçlarına zarar vermeyecek derecede düşük seviyede olmaktadır. Yine yapılan araştırmalarda elde edilen bul- gular dikkate alındığında, elektrik kurumlarınca belirlenen etki alanı yönetimi gereksinimleriyle uyumlu tipik bir enerji hattı çevresindeki elektrik ve manyetik alanların bitkilerin büyümesi, çim- lenmesi ve tahıl üretimi üzerinde etkisi olmadığı sonucuna varmak mümkündür. Enerji iletim hatlarının güzergâhlarının se- çilmesinde; Türkiye Elektrik İletim Anonim Şir- keti’nce (TEİAŞ) olabildiğince yerleşim alanları ve meskun mahalden kaçınılmakta ev ve diğer yapıların üzerinden geçilmemeye çalışılmakla birlikte, bunun mümkün olmaması halinde ka- mulaştırma, teknik gereklilikler ölçüsünde mini- mum düzeyde tutulmakta, çevre, orman, sit, vb. doğal yapının korunmasında ulusal politikalar ve iyi uygulanan örneklerin devamına gerekli özen gösterilmektedir. Tarım alanlarına dikilen direklerden sonra tel altlarında Elektrik Kuvvetli Akıl Tesisleri (EKAT) hükümlerine uyulmak kaydıyla tarım aktivitesinin sürdürülmesinde bir sakınca olmayacaktır. İşlet- me döneminde ise arazi kullanımında bir deği- şiklik olmayacaktır. Saruhanlı-Gölmarmara Enerji İletim Hattı, Gölmarmara Trafo Merkezinden Görünüm ile Halkın Katılımı Toplantısı
  • 50. ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 50 2.1.12. Genel Değerlendirme Enerji ile ilgili ilk yasa, 1926 yılında çıkarılan 790 sayılı Petrol Yasasıdır. Daha sonraki yıllarda bu yasa değiştirilmiştir. 1954 ve 1960’lı yıllarda enerji sektörü ve bu sektörde yer alan kamu ku- ruluşlarının kuruluş yasaları birbirini izlemiştir. 1954 yılında çıkarılan Maden Yasası sektör açı- sından önemli yasalardan birisidir. Enerji sektörü için en önemli yasalardan biri 1983 yılında çıka- rılan Çevre Kanunu’dur. Sektörden kaynaklanan çevre sorunlarına çözüm getirmek amacıyla, Çevre Kanunu gereğince çeşitli yönetmelikler çıkarılmıştır. Gelecek 20 yıl içerisinde yaklaşık yüzde 40 oranında artması beklenen dünya enerji tüketi- minin büyük bir bölümünün içinde bulunduğu- muz bölgeden karşılanması öngörülmektedir. Dünya petrol rezervlerinin yüzde 65’i ve doğal gaz rezervlerinin yüzde 71’i Türkiye’yi çevreleyen Hazar Havzası ve Ortadoğu ile Rusya Federas- yonu’nda bulunmaktadır. Orta Asya’daki rezerv- ler dünya enerji talebini karşılamada önemli bir alternatif kaynak olarak ortaya çıkmaktadır. Tür- kiye, gerek coğrafi, gerekse jeopolitik konumu ile Ortadoğu ve Orta Asya’nın üretiminin dünya pazarlarına ulaşmasında hem bir köprü hem de bir terminal olma özelliği taşımaktadır. Enerjinin, yaşam kalitesinin arttırılmasında ve ulusların gelişmesinde hayati öneme sahip olma- sı nedeniyle ve bugün geldiğimiz nokta itibariyle EnerjiGüvenliği,DünyadaveTürkiye’debirinciön- celikli gündem maddesi haline gelmiştir. Bu bağ- lamda, yeterli, güvenilir ve çevreye karşı sorumlu olarak enerjinin sağlanması ve fiyat istikrarının sağlanabileceği bir piyasa ortamın oluşturulması gerekmektedir. Dünyada nüfus artışı, sanayileş- me ve kentleşme ile birlikte, küreselleşme sonu- cu artan ticaret ve üretim imkanlarına bağlı olarak, doğal kaynaklara ve enerjiye olan talep giderek artmaktadır. Dünyada 2030 yılına kadar nüfusun 2 milyar kişi artması beklenmektedir. Dünyada 2030 yılına kadar enerji talebinin, bugüne göre %50 daha fazla olacağı öngörülmektedir. Üretim ve refah seviyesini etkilemeden enerji tüketimi- nin azaltılması yani enerji tasarrufu, daha güçlü ve rekabet şansı artmış bir ekonomi ve daha az kirletilmiş bir çevre için gereklidir. Ülkemizde rüzgâr, güneş ve hidro gibi yeni- lenebilir enerji santrallerinin kurulabileceği alan, mevcut arazi kullanım durumlarından dolayı (ko- nut, tarım, orman, kültürel ve doğal sit alanları, yollar vb.) sınırlıdır. Çizelge 1 1993-2013 yılları arasında enerji yatırımları projeleri ile ilgili Çevresel Etki Değerlendirmesi Yönet- meliği gereğince verilen kararlar. ENERJİ ÇED-OK ÇED-GD TOPLAM 1993-1998 14 25 39 1999 13 4 17 2000 23 4 27 2001 23 9 32 2002 17 20 37 2003 14 28 42 2004 18 68 86 2005 17 117 134 2006 17 180 197 2007 41 233 274 2008 59 248 307 2009 58 648 706 2010 87 285 372 2011 80 300 380 2012 125 296 421 2013 85 60 145 TOPLAM 691 2.525 3.216
  • 51. 1993-2013 20. YILI 51 Şekil 1 Yıllara göre enerji yatırımları EK-1, EK-2 Şekil 2 Enerji yatırımları EK-1, EK-2 oranı 53 2009 58 648 706 2010 87 285 372 2011 80 300 380 2012 125 296 421 2013 85 60 145 TOPLAM 691 2.525 3.216 Şekil 1 Yıllara göre enerji yatırımları EK-1, EK-2 - 100 200 300 400 500 600 700 14 13 23 23 17 14 18 17 17 41 59 58 87 80 125 85 25 4 4 9 20 28 68 117 180 233 248 648 285 300 296 60 ÇED-OK ÇED-GD 1993ÇED201 Şekil 2 Enerji yatırımları EK-1, EK-2 oranı ÇED-OK 21% ÇED-GD 79%
  • 52. ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 52
  • 53. 1993-2013 20. YILI 53 2.2. ULAŞIM VE KIYI PROJELERİ 2.2.1. Ulaşım Projeleri 2.2.1.1. Demiryolları Sanayi Devrimi sonrası hemen her alanda dünyanın şekillenmesinde etkin olmuştur. Gerek milli ölçekte ve gerekse küresel ölçekte demir- yolu taşımacılığı İkinci Dünya Savaşı sonlarına kadar dünyada etkinliğinden ve öneminden bir şey kaybetmemiştir. Demiryolu sektöründeki sıç- rama noktası, 1964 yılında Japonya’da 210 km/s hız yapılabilen Tokyo-Osaka hattının işletmeye açılması olmuştur. Bu önemli gelişme ile Japon- ya’nın yanı sıra Fransa, Almanya, İtalya, İspanya, Güney Kore, Türkiye ve Çin gibi ülkelerde yük- sek hızlı tren hizmetleri yaygınlaşmaya başlamış ve bu durum demiryollarına önemli bir pazar imkânı oluşturmuştur. Aynı zamanda, karayolu ulaştırmasında yaşanan tıkanıklıklar ve çevreyle ilgili duyarlılıkların artması, demiryolu ulaşımına daha fazla önem verilmesine sebep olmuş ve bu alanda yeni teknolojilerin gelişmesine zemin ha- zırlamıştır. Ülkemizin ekonomik kalkınmasına, sosyal ve kültürel gelişimine katkı sağlayarak, halkımızın yaşam kalitesini arttıracak, çevre dostu demir- yolu projelerinin hayata geçirilmesi, ülkemizin sosyal ve ekonomik gelişmesinde önemli araç- lardan biri olacaktır. a) Çevresel Etkiler: İnşaat çalışmalarında büyük miktarda haf- riyat oluşması. Arazi kullanımının değişmesi (tarım, mera ve orman arazilerinde azalma) Doğal drenaj yapılarının değişmesi. Doğal peyzajın bozulması ve/veya kültürel varlıkların zarar görmesi. Vahşi hayvanların yaşam ortamlarının bo- zulması ve yoğun faaliyetlerden dolayı ra- hatsız olmaları. Yerel halkın inşaat faaliyetleri nedeniyle olumsuz etkilenmesi. Gürültünün artması, yol kenarlarına çöp atılması ve yoldan karşıya geçmek isteyen hayvanların ve insanların yaralanması ve ölmesi.
  • 54. ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 54 Tehlikeli maddelerin taşınması sırasında oluşabilecek kazalardan dolayı sağlık ris- kinin ve çevresel tahribatın meydana gel- mesi. Vahşi yaşam alanlarına ve diğer doğal alanlara daha çok insanın ulaşabilmesi. b) Süreçte Alınan Önlemler: Oluşan hafriyatın peyzaj çalışmalarında kullanımımın sağlanması. İnşaat ve işletmede oluşan her türlü atığın geri dönüşebilir olanlarının geri dönüşü- münün, olmayanların ilgili mevzuatlar çer- çevesinde bertarafının sağlanması. Hızlı Tren projelerinde güzergah boyunca can güvenliğinin sağlanması için gerekli tedbirleri alınması. Mimari tasarımlar ve peyzaj uygulamaları. İnşaat çalışmalarında zaman kısıtlamaları uygulanması (gece inşaat çalışması yapıl- maması gibi) . Kazaların önlenmesi açısından hız sınırla- ması uygulamalarının geliştirilmesi. Makine kullanımının ve çalışma saatlerinin kontrol edilmesi. Hattın düzenli bakımının sağlanması. Proje güzergahı üzerinde koruma altında bulunan flora veya fauna elemanlarının bulunması durumunda alternatif güzergah belirlenmesi. Doğal peyzaja uygun mimari ve peyzaj ça- lışmalarının yapılmasının sağlanması. 2.2.1.2. Havaalanları Yolcuların havayolu taşımacılığına olan talebi artıkça küresel hava taşımacılığı sektörü de ge- lişimini sürdürmektedir. Bugün, havayolu taşı- macılığı küresel ekonomiye, bölgelerin sosyal ve kültürel açıdan gelişimine katkıda bulunmasına rağmen havaalanları bu gelişimi gölgeleyebile- cek bazı baskılar ile karşı karşıya kalmaktadır. Gi- derek artan çevresel kısıtlar havaalanlarının geli- şiminde olumsuz etkilere neden olabilmektedir. Çeşitli çevresel etkenler olmasına karşın, uçak gürültüsü havacılığın ve havaalanı yapısının geli- şiminde en büyük sorun olarak gösterilmektedir. Bu nedenle, artan hava taşımacılığı ihtiyacının karşılanması ile gelişen sağlık ve refah talebi ara- sında bir denge kurulması gerekmektedir.
  • 55. 1993-2013 20. YILI 55 Günümüzde, havacılığın toplum desteği ol- madan sürdürülemeyeceği, geleceğin sürekli kalkınma ve çevresel hedeflerin yer aldığı çevre kalkınma sistemlerinin gelişimi ile desteklenece- ği görüşü hâkim olmaktadır. Havaalanlarında, içinde bulundukları çevreye karşı sosyal sorumluluk anlayışı içinde çevreyi koruma ve faaliyetleri sonucu bozulan çevresel dengenin yeniden sağlanabilmesi için gerekli çalışmaların sürdürülmesinde Çevresel Etki De- ğerlendirmesi çalışmaları önemli rol almaktadır. a) Çevresel Etkiler: İnşaat ve İşletme aşamasında ortaya çıkan gürültü, İnşaat aşamasında meydana gelen hafri- yat, İnşaat ve işletme, özellikle uçakların iniş kalkışları ile yer hizmetlerinde kullanılan araçlardan kaynaklanan emisyona bağlı hava kirliliği, İnşaat ve işletme faaliyetlerinden kaynak- lanan yeraltı ve yüzeysel su kaynaklarının kirlenmesi, İnşaat ve işletme faaliyetlerinden kaynak- lanan atıklar, Arazi kullanımından kaynaklı tarım, orman ve mera arazilerinde meydana gelen kayıplar, Faaliyet alanının yerine göre kuş göç yolla- rı üzerine olumsuz etkiler, Kamulaştırma faaliyetlerinden kaynakla- nan sosyal sorunlar, Doğal faunanın havaalanı faaliyetlerinden dolayı doğal yaşam alanlarını kaybetmesi, b) Süreçte Alınan Önlemler: Oluşan hafriyatın peyzaj çalışmalarında kullanımımın sağlanması. İnşaat ve işletmede oluşan her türlü atığın geri dönüşebilir olanlarının geri dönüşü- münün, olmayanların ilgili mevzuatlar çer- çevesinde bertarafının sağlanması. Yerleşim alanlarının uzağında gürültüden az etkilenecek alanların seçiminin sağlanması, Mimari tasarımlar ve peyzaj uygulamaları. Atık su ve yağmur sularının toplanması ve uygun şekilde arıtılmasının sağlanması. Araç emisyonlarının kontrolünün düzenli yapılmasının sağlanması. Kuş göç yollarının izlenmesi ve kuşların göç zamanlarında Havaalanının kullanıl- mamasının sağlanması, Türkiye Kuş Göç Yolları Haritası
  • 56. ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 56 Makine kullanımının ve çalışma saatlerinin kontrol edilmesi. Proje sahasında koruma altında bulunan flora veya fauna elemanlarının bulunması durumunda alternatif güzergah belirlen- mesi. Doğal peyzaja uygun mimari ve peyzaj ça- lışmalarının yapılmasının sağlanması. 2.2.1.3. Karayolları Ülkemizin önemli altyapı faaliyetlerinden bir- çoğu ulaştırma sektörü kapsamında olup, bu sektör de gelişimini karayolu ağırlıklı olarak sür- dürmektedir. Karayolunun yük ve yolcu taşımacı- lığında tercih edilmesinden dolayı ihmali de söz konusu olmamıştır. İnsan – çevre ilişkilerinde de en önemli mühendislik yapılarından olan kara- yolunun gelişmesiyle birlikte araç trafiğinde ya- şanan yoğunluklar ve bunların doğuracağı çevre etkileri de ihmal edilmemelidir. Bir karayolu projesinin uygulanması ve trafik işletiminin başarısı büyük ölçüde, çevresel etkile- rin ortaya koyulup, bunlar ile ilgili gerekli önlem- lerin planlanması ve alınması ile olanaklıdır. Bu bağlamda, karayolu yapımı ve karayolu trafiğinin canlılar ve sosyal çevre üzerindeki olumsuz etki- lerini belirterek, bunlar ile ilgili önlemlerin ortaya koyulması yapılan Çevresel Etki Değerlendirme- si çalışmalarının temelini oluşturmaktadır. a) Çevresel Etkiler: İnşaat çalışmalarında büyük miktarda haf- riyat oluşması. Arazi kullanımının değişmesi ( Tarım, Mera ve Orman arazilerinde azalma) Doğal drenaj yapılarının değişmesi. Toprak kayması ve erozyon nedeniyle yü- zey sularına ulaşan sediman miktarının art- ması. Doğal peyzajın bozulması ve/veya kültürel varlıkların zarar görmesi. Vahşi hayvanların yaşam ortamlarının bo- zulması ve yoğun faaliyetlerden dolayı ra- hatsız olmaları. Yerel halkın inşaat faaliyetleri nedeniyle olumsuz etkilenmesi. Hava kirliliğinin ve gürültünün artması, yol kenarlarına çöp atılması ve yoldan karşıya geçmek isteyen hayvanların ve insanların yaralanması ve ölmesi. Tehlikeli maddelerin taşınması sırasında oluşabilecek kazalardan dolayı sağlık ris-
  • 57. 1993-2013 20. YILI 57 kinin ve çevresel tahribatın meydana gel- mesi. Yol yüzeyindeki sızıntılardan ya da biriken kirleticilerinden kaynaklanan su kirliliği. Yeni tali yolların inşası. Vahşi yaşam alanlarına ve diğer doğal alanlara daha çok insanın ulaşabilmesi. b) Süreçte Alınan Önlemler: Karayolu inşaat ve işletilmesinden dolayı kay- naklanan gürültü, hava emisyonları vb. hususlar- da ilgili mevzuatta belirtilen standart değerlerin aşılması durumunda, aşağıda belirtilen, ancak bu listeyle sınırlı olmayan, çeşitli önlemler kulla- nılabilir. Çeşitli çevresel etkileri azaltıcı önlemler birbirleriyle ilgilidir ve mümkün olduğunca birlik- te değerlendirilmelidir. Bahse konu önlemlerden bazıları şunlardır: Oluşan hafriyatın peyzaj çalışmalarında kullanımımın sağlanması. Gürültü perdeleri ve ağaçlandırma yapılması. Mimari tasarımlar ve peyzaj uygulamaları. İnşaat çalışmalarında zaman kısıtlamaları uygulanması (gece inşaat çalışması yapıl- maması gibi) . Atık su ve yağmur sularının toplanması ve uygun şekilde arıtılmasının sağlanması. Araç emisyonlarının kontrolünün düzenli yapılmasının sağlanması. Kazaların önlenmesi açısından hız sınırla- ması uygulamalarının geliştirilmesi. İnşaat malzemesi olarak alternatif yol ya- pım malzemelerinin kullanılması. Makine kullanımının ve çalışma saatlerinin kontrol edilmesi. Yolların düzenli bakımının sağlanması. Proje güzergahı üzerinde koruma altında bulunan flora veya fauna elemanlarının bulunması durumunda alternatif güzergah belirlenmesi. Doğal peyzaja uygun mimari ve peyzaj ça- lışmalarının yapılmasının sağlanması. 2.2.2. Kıyı Yapıları 2.2.2.1. Limanlar, İskeleler, Rıhtımlar, Ter- saneler, Balıkçı Barınakları: Dış ticaretin en önemli alt yapısını oluşturan limanlar sağladığı sosyal ve ekonomik katkılar ile ülkelerin vazgeçilmez yatırımları içerisinde yer al- maktadır. Gemilerin yükleme, boşaltma yapıp hiz- met aldıkları limanlar aynı zamanda kara, demir ve deniz yolu ulaşım ağlarının düğüm noktalarını oluşturmaktadır. Limanlar birçok sektörün ham- madde ihtiyacını karşılamak, ürettiği malı dünya pazarına ulaştırmak görevini üstlenmektedir.
  • 58. ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 58 Konteyner Taşımacılığı: Limanlarımızda işlem gören toplam konteyner miktarında (TEU ba- zında), 2003 yılına göre 2011 yılında %162 artış gerçekleşmiş olup, 2012 yılı sonu itibariyle %189 artış beklenmektedir. Denizyolu Dış Ticaret Taşımaları: Denizyolu dış ticaret taşımalarında 2003 yılına göre 2011 yılında ithalatta %68, ihracatta %78 artış gerçek- leşmiş olup, 2012 yılı sonu itibariyle toplam dış ticaret taşımalarında %90 artış beklenmektedir. Limanlarımızda Elleçlenen Yük: Limanlarımız- da elleçlenen yük miktarında 2003 yılına göre 2011 yılında %91 artış gerçekleşmiş olup, 2012 yılı sonu itibariyle %105 artış beklenmektedir Limanlarımıza Gelen Kruvaziyer Gemi ve Yol- cu Sayısı: Liman, fener ve tahlisiye ücretlerin- de yapılan indirimler neticesinde limanlarımıza büyük tonajlı gemilerin gelmesine bağlı olarak limanlarımızı ziyaret eden kruvaziyer yolcu sa- yısında 2003 yılına göre 2011 yılında %277, li- manlarımıza uğrayan kruvaziyer gemi sayısında ise %83 artış gerçekleşmiş olup 2012 yılı sonun- da kruvaziyer yolcu sayısında %271, kruvaziyer gemi sayısında %85 artış beklenmektedir. Liman, iskele ve rıhtım projeleri inşa kapasi- telerine göre ÇED Yönetmeliği kapsamında de- ğerlendirilmektedir. 1.350 DWT ve üzeri deniz araçlarının yanaşabileceği ticari amaçlı liman, is- kele ve rıhtım projeleri ÇED Yönetmeliği’nin ÇED Uygulanacak Projeler Listesi (EK-1) kapsamında, daha düşük kapasite ile inşa edilmesi planlanan iskele, rıhtım ve liman projeleri ise ÇED Yönetme- liği’nin Seçme, Eleme Kriterleri Uygulanacak Pro- jeler Listesi (EK-2) kapsamında yer almaktadır. Tersaneler gemi inşa, bakım ve onarımının yapılması için gerekli teknik ve lojistik imkanla- ra sahip tesisler olup bünyesinde kızak, kuru ve yüzer havuz, vinç vb. altyapı imkanları ile birlikte bakım-onarım için gelen gemilerin yanaşmasına imkan sağlayacak iskele ve rıhtım gibi kıyı yapı- ları da barındırabilmektedir. Yük ve yolcu gemile- rinin yapım, bakım veya onarımı amaçlı tersane- ler ile 24 m ve üzerinde yat imalatı yapan tesisler ÇED Yönetmeliği’nin EK-1 Listesi kapsamında yer almaktadır. Balıkçı barınakları her türlü balıkçı gemisine hizmet vermek maksadı ile mendireklerle ko- runmuş, yeterli havuz ve geri saha ile barınacak gemilerin manevra yapabilecekleri su alanı ve derinliğe sahip, yükleme, boşaltma, bağlama rıhtımları, çekek yeri bulunan, büyüklüğüne ve sağladığı imkanlara göre balıkçı limanı, barınma yeri veya çekek yeri olarak adlandırılan kıyı ya- pılarıdır. Balıkçı barınakları ÇED Yönetmeliği’nin Seçme, Eleme Kriterleri Uygulanacak Proje- ler Listesi (EK-2) kapsamında yer almakta olup içerdiği kıyı yapılarına, büyüklüğüne ve kullanım fonksiyonlarına göre ÇED Yönetmeliği’nin ÇED Uygulanacak Projeler Listesi (EK-1) kapsamında da değerlendirilebilmektedir. a) Çevresel Etkiler: İnşaat ve işletme aşamasında oluşabilecek katı atıklar İnşaat ve işletme aşamasında oluşabilecek sıvı atıklar İnşaat ve özellikle işletme aşamasında taşı- nacak yük tiplerine veya tersanelerde ger- çekleştirilecek raspalama vb. faaliyetlere bağlı olarak oluşacak emisyon kaynakları, meteorolojik şartlara bağlı olarak emisyon kaynaklarının dağılımı Oluşacak emisyonlar ve dağılımı nedeniy- le liman veya tersane geri sahasında bulu- nan tarım alanları üzerindeki riskler Kullanılacak dolgu malzemesinin özellikle- ri ve deniz ortamı ile etkileşimi Dolgu malzemesinin proje alanına taşın- ması yöntemi, karayolu kullanılacak ise trafik yükündeki artış, taşıma güzergahı üzerinde bulunan hassas noktalar İnşaat ve işletme aşamasında yürütülecek faaliyetlerden kaynaklanacak gürültü
  • 59. 1993-2013 20. YILI 59 İnşaat ve işletme aşamasında alandaki flo- ra ve fauna üzerine olabilecek etkiler, Ak- deniz Foku gibi uluslararası anlaşmalarla koruma altına türlerin yaşama ve barınama alanlarına etkiler Su ürünleri istihsal sahalarında veya yakın- da gerçekleştirilecek liman veya tersane faaliyetlerinin su ürünleri istihsal sahaları- na ve balıkçılık faaliyetlerini olumsuz yön- de etkilemesi Proje alanı etrafında başka iskele, rıhtım, liman tesisi veya tersane bulunması du- rumunda seyir emniyeti ve gemi manev- ra güvenliği açısından ortaya çıkabilecek riskler, kaza riski Kıyı alanlarının liman veya tersane faali- yetlerine tahsis edilmesi nedeniyle plaj vb. kullanımların ortadan kaldırılması, insanla- rın kıyı alanları ile etkileşiminin kesilmesi Yapılacak iskele, rıhtım, liman veya tersane dolgusunun yörenin doğal kıyı yapısını de- ğiştirmesi, su sirkülasyonunu engellemesi Deniz ortamında meydana gelebilecek kir- lenme b) Süreçte Alınan Önlemler: İnşaat ve işletme aşamasındaki katı atıkların uygun yöntemlerle bertarafının sağlanması İnşaat ve işletme aşamasındaki sıvı atıkla- rın uygun yöntemlerle bertarafının sağlan- ması Liman veya tersaneye gelen gemilerden kaynaklanacak atıkların bertaraf yöntemi- nin belirlenmesi, atık kabul tesisi kurulması veya başka bir limanın atık kabul tesisinin müştereken kullanılması, Arka plan gürültü ölçümlerinin yapılması, inşaat ve işletme aşamasında oluşacak gürültünün hesaplanması, hesaplanan de- ğerlerin yönetmelik sınır değerleri ile kar- şılaştırılması, sınır değerleri aşıyor olması durumunda çalışma saatlerinin değiştiril- mesi, gürültü perdesi vb. tedbirlerin alın- ması İnşaat ve işletme aşamasında oluşacak emisyon kaynakları için uygun etki azaltıcı tedbirlerin alınması, iskeleye gelecek yük tiplerine bağlı olarak uygun yükleme – bo- şaltma yöntemlerinin belirlenmesi, gerekir- se kapalı taşıma sistemlerin kurulmasının sağlanması, Tersanelerde raspalama işleminden kay- naklanacak atıkların dağılımının önlenmesi için perdeleme sistemi ve benzeri tedbir- lerin alınması, gerekli görülmesi halinde raspalama işleminin tamamen kapalı me- kanlarda yapılması, Proje alanındaki mevcut kirlilik yükünün tespiti ile ileride yapılacak izleme çalışma- larına referans oluşturması amacıyla deniz suyu analiz çalışmalarının yapılması Seyir güvenliğinin tespiti için simülasyon çalışmaları yapılması, yakında bulunan diğer kıyı yapılarına etkilerin değerlendi- rilmesi, gerekli görülmesi halinde kıyı ya- pılarına yaklaşım için römorkör hizmetine başvurulması Denizde yaşanabilecek kaza, çarpışma, sızıntı gibi durumlar için Acil Müdahale Planı’nın hazırlanması, söz konusu durum- larda kirletici maddelerin denizde yayılma- sını önleyici bariyer, köpük vb. sistemlerin hazır bulundurulması 2.2.2.2. Dolgu Projeleri Denizden 10.000 m2 ve üzerinde alan kazanıl- ması projeleri ÇED Yönetmeliği’nin Seçme, Ele- me Kriterleri Uygulanacak Projeler Listesi (EK-2) kapsamında yer almaktadır. Rekreasyon vb. ge- nel amaçlarla yapılan 10.000 m2 ve üzerindeki dolgu projeleri ÇED Yönetmeliği’nin EK-2 Listesi kapsamında yer almakla birlikte liman, iskele ve rıhtım gibi kıyı yapıları için geri saha veya hizmet sahası elde etmek amacıyla yapılması planlanan deniz dolguları kıyı yapıları ile birlikte ÇED süre- ci içerisinde ele alınmaktadır. Dolgu projelerinin ÇED Yönetmeliği kapsamındaki yeri kullanım/ hizmet amacına göre belirlenmektedir.
  • 60. ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 60 a) Çevresel Etkiler: Dolgu projelerinin çevresel etkileri rekreasyo- nel alan elde edilmesi, iskele veya rıhtım oluştu- rulması, liman geri sahası teşkil edilmesine bağlı olarak değişiklik göstermektedir. Dolgu için kullanılacak malzemesinin özel- likleri, kirlilik yükünün tespiti deniz ortamı ile etkileşimi Dolguda kullanılacak malzemenin temin yöntemi, proje alanına taşınması sırasında kullanılacak karayolları, güzergah üzerinde bulunan yerleşim yerleri ve hassas noktalar Dolguda kullanılacak malzemenin taşın- ması nedeniyle oluşacak trafik yükü İnşaat ve işletme aşamasında oluşabilecek katı atıklar İnşaat ve işletme aşamasında oluşabilecek sıvı atıklar İnşaat ve işletme aşamasında oluşabilecek emisyon kaynakları İnşaat ve işletme aşamasında oluşabilecek gürültü kaynakları Flora-fauna üzerine etkiler b) Süreçte Alınan Önlemler: Proje alanındaki mevcut kirlilik yükünün tespiti ile ileride yapılacak izleme çalışma- larına referans oluşturması amacıyla deniz suyu analiz çalışmalarının yapılması Proje sahasının batimetrik ve oşinografik özelliklerinin ortaya konulması, yapılacak dolgu çalışmasının uzun vadede kıyıda kumlanma vb. bozulmalara denen olup ol- mayacağının tespit edilmesi, gerekli görül- mesi halinde projenin oşinografik ve hid- rografik özellikleri dikkate alınarak projenin değiştirilmesi Katı atıkların yönetmeliklere uygun olarak bertarafının sağlanması Sıvı atıkların yönetmeliklere uygun olarak bertarafının sağlanması Oluşacak emisyonların tespit edilerek yö- netmelik sınır değerler ile karşılaştırılması, sınır değerleri aşıyor olması durumunda uygun tedbirlerin alınması Arka plan gürültü ölçümlerinin yapılması, inşaat ve işletme aşamasında oluşacak gürültünün hesaplanması, hesaplanan de- ğerlerin yönetmelik sınır değerleri ile kar- şılaştırılması, sınır değerleri aşıyor olması durumunda çalışma saatlerinin değiştiril- mesi, gürültü perdesi vb. tedbirlerin alın- ması Alandaki flora-fauna türlerinin belirlenme- si, hassas veya koruma altında olan türler olmadığının tespit edilmesi, gerekli ise tes- pit edilen türlere göre uygun tedbirlerin be- lirlenmesi veya projenin değiştirilmesi 2.2.2.3. Dip Taraması Projeleri 300.000 m3 ve üzeri malzeme çıkarılması planlanan dip taraması projeleri ÇED Yönetme- liği’nin Seçme, Eleme Kriterleri Uygulanacak Projeler Listesi (EK-2) kapsamında, 3.000.000 m3 ve üzeri malzeme çıkarılması planlanan dip taraması projeleri ise yönetmeliğin ÇED Uygu- lanacak Projeler Listesi (EK-1) kapsamında yer almaktadır. a) Çevresel Etkiler: Dip taraması projelerinin çevresel etkileri; tara- ma prosesinin yarattığı etkiler ile taranan malze- menin uzaklaştırılması ve bertarafı sırasında olu- şan etkilerdir. Bu çevresel etkileri belirlemek için; Tarama malzemesinin özellikleri ve miktarı Dip taramasında kullanılacak yöntem Dip taraması sonucu çıkarılacak malzeme- nin analizi Tarama malzemesinin belli bir sürede bo- şaltılacak miktarı, periyodu, koruma ve saklama yöntemleri Dip taramasından çıkacak malzemenin boşaltılacağı alternatif alanların (kara ve deniz ortamında) belirlenmesi
  • 61. 1993-2013 20. YILI 61 Tarama alanı ile tarama malzemesinin ak- tarım/kullanım alanları arasındaki mesafe Tarama malzemesi geri kazanım alanının koruma amaçlı özel alanlara mesafesi ve olası etkileşimi Dip taramasından çıkacak malzemenin yeniden kullanım seçenekleri (inşaat mal- zemesi olarak tuğla, seramik üretiminde, örtü malzemesi olarak kullanımı, tarama sonucu çıkacak malzeme kum ise kıyı beslemesinde, arazi ıslahında, habitat iyi- leştirilmesinde, tarama malzemesi alüvyon veya kilden oluşuyor ise zirai amaçlarla kullanımı, rekreasyon amaçlı vb.) Tarama malzemesinin denize boşaltılması durumunda: Boşaltma alanının yeri ve yakın sahada başka boşaltım alanlarının mevcudiyeti Boşaltma alanının rekreasyon alanları, yumurtlama, balık yetiştirme ve avlan- ma sahası vb. yararlanılabilir kaynakla- ra uzaklığı ve ilişkisi Boşaltım sahasında gemi trafiğinin du- rumu ve batık, arkeolojik kalıntılar, sual- tı kablo ve boru hatlarının mevcudiyeti Boşaltma alanındaki dağılma özellikleri Boşaltma alanındaki deniz suyunun özellikleri Boşaltma alanının dip özellikleri Boşaltım alanının bentik tür çeşitliliğinin tespiti ve boşaltımın biyolojik yapıya et- kisi Boşaltım alanı ve boşaltılacak malze- menin deniz boşaltımına uygunluğuna yönelik durum değerlendirme raporu Denizel flora ve fauna türlerinin belirlenmesi Proje sahasının hidrografik ve oşinografik özellikleri Proje sahasının batimetrik yapısı Proje sahası ve civarının akıntı, hız ve yön ölçüm sonuçlan ile grafiksel değerlendirmeler Deniz tabanının yatay ve düşey yön- deki devamlılığının tespitine yönelik jeolojik ve jeofiziksel çalışma sonuç ve değerlendirmeler Deniz tabanının yüzey sediment cinsi ve dağılımına ilişkin değerlendirmeler ile sahanın sediment dağılım haritası
  • 62. ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 62 Bölgenin deniz suyunun oşinografik parametrelerine (tuzluluk-sıcaklık-yo- ğunluk vd.) ilişkin ölçüm sonuçları ve değerlendirmeleri içeren bilgiler Bölgede dalga ve akıntı koşulları neti- cesinde oluşabilecek olası kumlanma hareketinin incelenmesine ilişkin bilgiler Gürültü ve titreşimin değerlendirilmesi b) Süreçte Alınan Önlemler: Dip taraması çalışmaların deniz ortamına ve denizdeki ekosisteme olabilecek etkileri Tarama malzemesinin deniz ortamına bo- şaltılması durumunda; boşaltımın rekreas- yon alanları, insan sağlığı, deniz canlıları, balık ve kabuklu deniz hayvanları üretimi, balık göç yolları, balık çiftlikleri ve diğer kullanımlar üzerindeki olası etkileri Tarama malzemesi geri kazanım alanı/ alanlarında yapılacak her türlü müdahale öncesinde yapılacak hidrolojik ve hidro- jeolojik etüt çalışmalarının sistem bütünü üzerindeki etkileri Dip taraması yapılacak alanın etrafından bulunan ve faaliyetine devam etmekte olan diğer yatırımlara ve diğer kıyı kullanımları- na olabilecek etkileri Su sirkülasyonunda ve kıyı formasyonun- da beklenen değişimler Dip taraması faaliyetinin su ürünleri ve ba- lıkçılık faaliyetlerine olabilecek etkileri Dip taraması faaliyetinin mevcut deniz tra- fiğine olabilecek etkileri Dip taraması ve boşaltım faaliyetlerinin de- niz çevresine ve su kalitesine etkileri ve alınacak tedbirler belirlenir. 2.2.2.4. Dalgakıran, Mendirek ve Mahmuz Projeleri Kıyı alanlarında; dalga hareketleri, med cezir- ler veya insan faaliyetlerinden kaynaklanan se- beplerden dolayı kıyı erozyonu yaşanabilmekte ve kıyının doğal yapısından değişimler meydana gelebilmektedir. Erozyonla mücadele etmek için kıyılarda yapılan dalgakıran, mahmuz, mendirek, set vb. yapılar ÇED Yönetmeliği’nin Seçme, Ele- me Kriterleri Uygulanacak Projeler Listesi (EK-2) kapsamında yer almaktadır. a) Çevresel Etkiler: Dalgakıran yapımında kullanılacak malze- menin özellikleri, kirlilik yükünün tespiti de- niz ortamı ile etkileşimi Malzemenin temin yöntemi, proje alanına taşınması sırasında kullanılacak karayol- ları, güzergah üzerinde bulunan yerleşim yerleri ve hassas noktalar Malzemenin taşınması nedeniyle oluşacak trafik yükü İnşaat aşamasında oluşabilecek katı atıklar İnşaat aşamasında oluşabilecek katı atıklar İnşaat oluşabilecek emisyon kaynakları İnşaat aşamasında oluşabilecek gürültü kaynakları Flora-fauna üzerine etkiler Deniz ortamına olabilecek etkiler b) Süreçte Alınan Önlemler: Projenin tamamlanması sonucunda su sir- külasyonu doğal akışının nasıl etkileneceği ve akıntı sirkülasyonu – su kirliliği ilişkisinin irdelenmesi
  • 63. 1993-2013 20. YILI 63 Katı atıkların yönetmeliklere uygun olarak bertarafının sağlanması Sıvı atıkların yönetmeliklere uygun olarak bertarafının sağlanması Oluşacak emisyonların tespit edilerek yö- netmelik sınır değerler ile karşılaştırılması, sınır değerleri aşıyor olması durumunda uygun tedbirlerin alınması Arka plan gürültü ölçümlerinin yapılması, inşaat ve işletme aşamasında oluşacak gürültünün hesaplanması, hesaplanan de- ğerlerin yönetmelik sınır değerleri ile karşı- laştırılması, sınır değerleri aşıyor olması du- rumunda çalışma saatlerinin değiştirilmesi, gürültü perdesi vb. tedbirlerin alınması Alandaki flora-fauna türlerinin belirlenme- si, hassas veya koruma altında olan türler olmadığının tespit edilmesi, gerekli ise tes- pit edilen türlere göre uygun tedbirlerin be- lirlenmesi veya projenin değiştirilmesi 2.2.3. Genel Değerlendirme Sürdürülebilir kalkınma politikaları doğrultu- sunda doğal çevrenin korunumu ve geliştirilme- si için 1983 yılında Çevre Kanunu çıkarılmıştır. 2872 sayılı Çevre Kanunu’nda çevre, canlıların yaşamları boyunca ilişkilerini sürdürdükleri ve karşılıklı olarak etkileşim içinde bulundukları bi- yolojik, fiziksel, sosyal, ekonomik ve kültürel or- tamı olarak tanımlanmaktadır. Çevresel Etki Değerlendirmesi, çevreye et- kileri olabilecek projelerin tüm yaşam döngüsü boyunca oluşturacakları etkilerin ve buna karşılık alınabilecek önlemlerin değerlendirilmesi ve iz- lenmesi sürecidir. ÇED sürecinin temel nedenle- rinden birisi, çevreyi korumanın, kirlenmesini ön- lemenin bir maliyet gerekmesi, bununla birlikte zamanında alınmayan önlemlerin ileride yarata- cağı sorunların giderilmesinin bu çevre koruma maliyetlerine göre çok daha pahalıya mal olaca- ğıdır. Bu nedenle kurulması planlanmakta olan faaliyetlere yönelik olarak ÇED sürecinin uygu- lanması oldukça yararlı olmaktadır. Ulaşım ve kıyı yatırım projeleri bazında 1993 yılından günümüze kadar Çevresel Etki De- ğerlendirmesi uygulamalarında, karşılaşılan sorunların çözümüne yönelik olarak, ÇED yö- netmeliğinde çeşitli güncellemeler yapılmış ve uygulamalar esnasında karşılaşılan sorunlar çö- zümlenmeye çalışılmıştır. Bu kapsamda 7 Şubat 1993 tarihinde, 21489 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe giren bu ilk ÇED Yö- netmeliğinde, 1997, 2002, 2003, 2008 ve 2013 yıllarında revizyonlar yapılmıştır. İlk ÇED Yönet- meliğinden itibaren, Çevresel Etki Değerlendir- mesi ve Seçme-Eleme kriteri uygulanan ulaşım ve kıyı projelerinin kapsamı genişletilerek, proje- lerin daha detaylı olarak incelenmesi ve süreçten daha etkin verim alınması amaçlanmıştır. Bu kapsamda, 1993 yılında tüm havaalanları Ek-1 Liste- sinde yer alırken, 2013 yılında pist uzun- luğu 2.100 m üzeri olan havaalanları Ek-1 Listesine, diğer havaalanları Ek-2 Listesine dahil edilmiştir. 1.350 tonun üze- rindeki gemilerin girişi- ne izin veren Limanlar 1993 yılında Ek-1 Liste- sinde iken, 2013 yılında,
  • 64. ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 64 1.350 DWT ve üzeri ağırlıktaki deniz araç- larının yanaşabileceği ticari amaçlı liman, iskele ve rıhtımlar Ek-1 Listesinde yer al- mıştır. 1993 yılında Dolgu ve dip taraması proje- leri Ek-1 Listesinde yer almakta iken, 2013 Yönetmeliğinde 10.000 m2 ve üzeri dolgu projeleri ile 3.000.000 m3 ve üzeri dip tara- ması projeleri Ek-1 Listesinde, 300.000 m³ ve üzeri dip taraması projeleri Ek-2 Liste- sinde yer almıştır. 1993 yılında yat limanları ve Gemi İnşa, Bakım ve onarım tersaneleri Ek-2 listesin- de iken, 2013 yılında Ek-1 listesine dahil edilmiş. Ayrıca, 1993 yönetmeliğinde yer almayan 24 m ve üzerinde yat imalatı yapan tesis- ler ile 1.350 DWT ve üzeri ağırlıktaki deniz araçlarının geçişine izin veren kıta içi su- yollarının yapımı projeleri 2013 yönetmeliği ile Ek-1 Listesi kapsamına alınmıştır. 1993-2013 yılları arasında ulaşım kıyı yatırım- ları projelerinde 256 adet ÇED Olumlu Kararı ve 745 adet ÇED Gerekli Değildir kararı verilmiştir. Bu kararlara ilişkin veriler aşağıdaki çizelgede verilmektedir. Çizelge 2 1993-2013 yılları arasında ulaşım kıyı yatırımları projeleri ile ilgili Çevresel Etki Değerlen- dirmesi gereğince verilen kararlar. ULAŞIM-KIYI ÇED ÇGD TOPLAM 1993-1998 26 98 124 1999 7 13 20 2000 6 18 24 2001 4 21 25 2002 6 21 27 2003 12 37 49 2004 12 49 61 2005 15 57 72 2006 16 72 88 2007 29 75 104 2008 25 74 99 2009 17 29 46 2010 25 45 70 2011 24 87 111 2012 21 38 59 2013 11 11 22 TOPLAM 256 745 1.001
  • 65. 1993-2013 20. YILI 65 Şekil 3 Yıllara göre ulaşım ve kıyı yatırımları, EK-1, EK-2 Şekil 4 Ulaşım ve kıyı yatırımları, EK-1, EK-2 oranı 1993ÇED2013 Şekil 3 Yıllara göre ulaşım ve kıyı yatırımları, EK-1, EK-2 Şekil 4 Ulaşım ve kıyı yatırımları, EK-1, EK-2 oranı 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 26 7 6 4 6 12 12 15 16 29 25 17 25 24 21 11 98 13 18 21 21 37 49 57 72 75 74 29 45 87 38 11 ÇED-OK ÇED-GD ÇEK-OK 26% ÇED-GD 74% 1993ÇED2013 Şekil 3 Yıllara göre ulaşım ve kıyı yatırımları, EK-1, EK-2 Şekil 4 Ulaşım ve kıyı yatırımları, EK-1, EK-2 oranı 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 26 7 6 4 6 12 12 15 16 29 25 17 25 24 21 11 98 13 18 21 21 37 49 57 72 75 74 29 45 87 38 11 ÇED-OK ÇED-GD ÇEK-OK 26% ÇED-GD 74%
  • 66. ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 66
  • 67. 1993-2013 20. YILI 67 2.3. TURİZM VE KONUT YATIRIMLARI 2.3.1.Turizm Konaklama Tesisleri Turizm yatırımı kapsamında bulunan veya turizm işletmesi faaliyetinin yapıldığı tesisler bü- tününe Turizm Konaklama Tesisleri denilmekte- dir. Oteller, moteller, tatil köyleri, termal tesisler, pansiyonlar, apartlar vb. bu tanım kapsamında değerlendirilmektedir. a) Çevresel Etkiler: Turizm Tesislerindeki çevresel etkiler; inşaat aşaması ve işletme aşamasındaki çevresel etki- ler olarak değerlendirilmektedir. İnşaat Aşamasında: Hafriyat Atıkları: Projenin inşaat aşamasın- da arazi düzenlemesi ve kazı çalışmaları yapılmakta ve hafriyat oluşmaktadır. Haf- riyat malzemesi bazen arazi içinde peyzaj çalışmalarında değerlendirilmekte bazen de ilgili belediyenin hafriyat depolama ye- rine gönderilmektedir. Katı Atıklar: İnşaat aşamasında çalışacak personelden kaynaklı evsel nitelikli katı atık oluşmakta ayrıca inşaatta kullanılan malzemelerden kaynaklı ambalaj atıkları oluşmaktadır. Evsel Nitelikli Atıksu Oluşumu: İnşaat aşa- masında yine çalışacak personelden kay- naklı evsel nitelikli atıksu oluşmakta oluşan atıksu sızdırmaz fosseptikte depolanarak ilgili belediyenin vidanjörleri ile çekilerek taşınmaktadır. Gürültü: İnşaat aşamasında oluşan gürültü iş makinelerinden kaynaklanmaktadır. Hava Kirliliği: İnşaat aşamasında iş maki- nelerinden kaynaklı emisyon ve toz oluşu- mu olmaktadır. Atık yağlar: İnşaat aşamasında iş maki- nelerinin ve nakliye araçlarının bakım, onarım, yağ değişimleri esnasında atıklar oluşacaktır. Bu işlemler sahada tabanı sız- dırmaz betonarme ve üzeri kapalı alanlar- da yapılmalıdır. Tehlikeli Atıklar: Projenin inşaat aşama- sında boya, yalıtım vb. işlemler sonucu, ortaya çıkacak malzeme kapları (boya, çözücü, vernik, solvent vb. kutular) bu tür atıkları oluşturmaktadır. İşletme Aşamasında: Evsel Nitelikli Atıksu Oluşumu: İşletme aşamasında konaklayacak personelden kaynaklı atıksu oluşumu olmaktadır. Ayrıca tesiste yer alan havuzlarında temizlenme- sinden atıksu oluşumu olmaktadır.
  • 68. ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 68 Katı Atıklar: İşletme aşamasında tesis içe- risinde odalardan, restoran vb. kullanım- larda katı atık oluşmakta, ambalaj atıkları özellikle turizm tesislerinde çok fazla oluş- maktadır. Bitkisel Atık Yağlar: Mutfak, restoran ünite- lerinden bitkisel atık yağ oluşmaktadır. Tıbbi Atıklar: Turistik tesislerde yer alan re- vir ünitesinden tıbbı atık oluşmaktadır. Hava Kirliliği: Turistik tesislerin işletme aşamasında ısınmadan kaynaklı emisyon, otoparklarda yer alan araçlardan kaynaklı emisyon hava kirliliğine neden olmaktadır. Tehlikeli Atıklar: İşletme aşamasında oluş- ması muhtemel tehlikeli atıklar kullanılan pil ve akü atıklarıdır. Bu çevresel etkiler dışında incelenen proje öze- linde bazı hassas durumlar olabilmektedir. Proje- nin yeraltı ve yüzeysel su kaynaklarına olabilecek etkileri, proje sahası ve etki alanında çığ, deprem- sellik, kaya düşmesi, sel ihtimali, proje alanı yakın çevresinde bulunabilecek orman, tarım alanı, has- sas ve korunan alanlara etkileri ve sosyo-ekono- mik etkiler ayrıntılı olarak incelenmelidir. Turizm tesisleri içinde termal kullanım ve golf sahası içeren projelerin yukarıdaki hususlara ek
  • 69. 1993-2013 20. YILI 69 olarak incelenmesi gereken diğer bazı etkileri vardır. Termal turizm tesislerinde termal kayna- ğın kullanım miktarı ve bu suyun bertaraf yönte- mi ayrıntılı incelenmelidir. Yine golf turizmi proje- lerinde çim alanların sulanabilmesi için çok fazla su kullanımı olacağından, bu suyun sağlanacağı kaynak iyi değerlendirilmelidir. Ayrıca çim alan- ların aynı standartta kalması için yabancı otlara karşı herbisit kullanılmaktadır. Dönem dönem gübreleme yapılmakta ve bu durum su kaynak- larını kirletmekte, bu etkilerin en aza indirilmesi gerekmektedir. b) Süreçte Alınan Önlemler: Turizm tesislerinde çevresel etkileri azaltma- da ilk basamak uygun yer seçimidir. Üst ölçekli ve alt ölçekli planlarda turizm tesis alanı olarak belirlenen, duyarlı yörelere ve okul hastane vb. hassas alanlara yeterli mesafede yer seçimi ya- pılan tesislerin daha az çevresel etkiye sebep olacağı olasıdır. Bununla birlikte önceki bölümle belirtilen çev- resel etkilerin en aza indirgenmesi için alınma- sı gereken önlemlere ilgili olarak; tesisin inşaat aşamasında oluşacak atıksular için sızdırmasız fosseptik yapılması ve burada toplanan atıksu- ların vidanjörlerle çekilerek ilgili belediyeye ve- rilmesi, işletme aşamasında ise kanalizasyona bağlantı yapma imkânı varsa kanalizasyona bağlanması yoksa atıksu arıtma tesisi projelen- dirilmesi uygun olacaktır. Katı atıklar içerisinde evsel nitelikli olanlar ilgi- li belediyenin atık alanına gönderilerek, ayrıştırıl- maya uygun ambalaj atıkları ise ayrı toplanarak, tehlikeli atıklar lisanslı bir tehlikeli atık taşıma fir- ması ile tehlikeli atık bertaraf tesisine gönderile- rek bertaraf edilmelidir. Turizm tesislerinin peyzaj alanlarında özellikle bünyesinde golf sahası bulunanlarda, kullanılan gübrelerin su kaynaklarını kirletmemesi için or- ganik içerikli gübreler tercih edilmeli, özellikle su kaynaklarına yakın tesislerde pestisit kullanılma- ması, yabancı otlarla insan gücü ile mücadele edilmesi etkileri en aza indirgeyecektir. 2.3.2. Toplu Konut Projeleri1 Toplu konut belli bir arazi parçası üzerinde çevresiyle, fiziksel ve toplumsal altyapısı ile bir- likte planlanarak gerçekleştirilen konutlardan oluşan yerleşim bütünleridir. Teknolojinin gelişmesi ile birlikte insanoğlu- nun tüketim hızı artmıştır. Bunun yanında büyük kentlere göçlerin artması, değişen yaşam stan- dartları, modern ve planlı kentleşmeye geçiş gibi faktörlerle birlikte konut sektöründe de hızlı gelişmeler yaşanmış ve toplu konut projelerinde artışlar olmuştur. Çevre kirliliğinin önlenmesi, doğal varlıklar, biyo-çeşitlilik, su, toprak, hava, ormanlar, tarım alanları vb. korunması için toplu konut projelerin- de de “Çevresel Etki Değerlendirilmesi” önemli bir araç olmaktadır. Toplu konut projelerinden kaynaklanan çev- resel etkiler, inşaat ve inşaat sonrası aşamaları olarak sınıflandırılabilir. Etkilerin büyüklüğü ve derecesi, projelenin yapılacağı yerdeki çevrenin
  • 70. ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 70 hassaslığına, projenin boyutuna ve tipine bağlı- dır. Toplu konut projelerinde yer seçimi ve plan- lama faktörleri büyük önem taşımaktadır. Toplu konut projelerinde yer seçiminde üze- rinde durulması gereken bazı ana unsular şun- lardır: Depremsellik durumu Topografya (eğim durumu) Jeolojik yapı ve zemin durumu, İklim durumu ve yönlenme, Mevcut ekolojik yapı (orman varlığı veya vahşi hayat gibi) Mevcut arazi kullanımı (özellikle gelişme alanlarındaki tarım topraklarının durumu önem kazanmaktadır) Mevcut altyapı sistemleri Deprem durumu: Yüksek deprem riski olan alanlarda yerleşim- ler için özel tedbirler alınması gerekmektedir. Bina yapım teknolojisinin ve malzemesinin doğ- ru seçilmesi, rezonans olayına göre kat sayısının belirlenmesi, özellikle yerleşimler içinde geniş açık alanların bırakılması bu yönde alınacak ted- birler arasındadır. Topografik Yapı: Yerleşmeler açısından eğim arttıkça tasarım zorlukları oluşmakta ve maliyetler artmaktadır. Belli bir eğim oranından sonra (%15 gibi) altyapı ve yol yapılması, fazladan maliyetleri de berabe- rinde getirmektedir. Topografik yapı; yapı düzen- lerinin ve bina tiplerinin seçiminde de önemli bir rol oynamaktadır. Diğer taraftan tamamen düz alanlarda ( %2 den az) yerleşmek drenaj prob- lemleri oluşturmakta ve bu durum da ek bir mali- yeti beraberinde getirmektedir. Jeolojik Yapı ve Zemin Durumu: Yeni yerleşimler için zeminin sert kayalık ol- ması özel maliyetleri beraberinde getirmekle be- raber sağlamlık açısından istenen bir durumdur. Zeminin gevşek veya bataklık olması durumun- da ise yerleşme için özel maliyetler gerekebilir (örnek olarak kazık çekme teknolojisi gibi) . İklim Durumu ve Yönlenme: Gelişme bölgelerinde bazı alanlar; şiddetli ik- lim etkilerine maruz kalabileceğinden, yapı dü- zenlerinin ve bina tasarımlarının buna göre seçil- mesi gerekmektedir. Çok yağışlı iklimlerde, dere
  • 71. 1993-2013 20. YILI 71 yataklarına yakın kullanımlarda alınması gereken tedbirler buna bir örnektir. Mevcut Ekolojik Yapı: Kentlerin fiziksel olarak gelişmesi yakın çevre- lerindeki doğal, ekolojik alanların yapılı çevreye dönüşerek yok olması anlamına gelmektedir. Bu tür alanların korunamaması, daha sonra geri dö- nülemeyecek düzeyde sosyal bir maliyet ortaya çıkartmaktadır. Bu tür maliyetler, doğrudan pa- rasal değer olarak ekonomik analize katılamasa bile toplumun geleceği açısından büyük önem taşımaktadır. a) Çevresel Etkiler İnşaat Aşamasındaki Olası Çevresel Etkiler: Diğer tüm faaliyetlerde olduğu gibi toplu ko- nut projelerinde de inşaat aşaması faaliyetin tamamlanması için yapılması gereken iş ve iş- lemlerden oluşmaktadır. Bu sebeple de gerekli önlemler alınmazsa çevre üzerine önemli etkiler oluşturabilirler. Hafriyat Hafriyat ve tesviye çalışmaları, toprağın yağmura, rüzgâra ve diğer etkilere ma- ruz kalmasına neden olur. Bunun için hafriyatın çevreye zarar vermeyecek şe- kilde öncelikle kaynakta azaltılması, top- lanması, geçici biriktirilmesi, taşınması, geri kazanılması, değerlendirilmesi ve bertaraf edilmesi gerekmektedir. Atıklar: Katı Atıklar Sıvı Atıklar Projelerin inşaat aşamasında çalışan per- sonel için içme ve kullanma amaçlı su kul- lanımına ihtiyaç olmaktadır. Bu suların geri dönüşü evsel nitelikli atık su olarak değer- lendirilmektedir. İnşaat Atıkları Ambalaj Atıkları Tehlikeli Atıklar Atık Pil ve Akümülatörler Tıbbi Atıklar Ömrünü Tamamlamış Lastikler Atık Yağlar Bitkisel Atık Yağlar Evsel Nitelikli Atıklar Gürültü ve Toz: Proje inşaatı aşamasında, kullanılacak olan inşaat araçları, makine ve ekip- manlardan kaynaklı gürültü oluşumu söz konusu olmaktadır. Toprak ve Bitki Örtüsü: İnşaat ekipmanları nedeniyle bitki ör- tüsü, toprağın sıkışarak geçirgenliğinin azalmasına ve toprak yapısının zarar görmesine neden olur. Doğal Alanlar ve Flora ve Fauna: İnşaat aşamasında olumsuz görsel et- kilerin oluşması, özellikle proje alanının yerleşimlere yakın olması durumunda, kaçınılmazdır. Bu etkiler hem insanları hem de yöredeki doğal yaşamı olum- suz etkileyebilir. Tarım ve Orman Alanları Trafik Yükü: İnşaat faaliyetleri nedeniyle mevcut yol- larda ve erişim noktalarında trafik yü- künde artış meydana gelebilmektedir.
  • 72. ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 72 İşletme Aşamasındaki Olası Çevresel Etkiler: Trafik Yükü Katı Atıklar Sıvı Atıklar Ambalaj Atıkları Bitkisel Atık Yağlar Hava Kalitesi 2.3.3. Turizm ve Toplu Konut Projelerinde ÇED Raporları İncelenirken Göz Önünde Bu- lundurulan Kanun ve Yönetmelikler Kanunlar Çevre Kanunu İş Kanunu Yeraltı Suları Hakkında Kanun Milli Parklar Kanunu Kültürel ve Doğal Varlıkların Korunması Kanunu Sit Alanları Kanunu Karayolları Trafik Kanunu İmar Kanunu Orman Kanunu Toprak Koruma ve Arazi Kullanım Kanunu Kıyı Kanunu Su Ürünleri Kanunu Mera Kanunu Zeytinciliğin Islahı ve Yabanilerinin Aşı- lattırılması Hakkında Kanun Belediye Kanunu Büyükşehir Belediyesi Kanunu Yönetmelikler Çevresel Etki Değerlendirilmesi Yönet- meliği Çevre Kanununca Alınması Gereken İzin ve Lisanslar Hakkında Yönetmelik Çevre Düzeni Planlarına Dair Yönetmelik Atık Pil ve Akümülatörlerin Kontrolü Yö- netmeliği Ambalaj Atıklarının Kontrolü Yönetmeliği Atık Yağların Kontrolü Yönetmeliği Binaların Yangından Korunması Hak- kında Yönetmelik Bitkisel Atık Yağların Kontrolü Yönetme- liği Sanayi Kaynaklı Hava Kirliliğinin Kon- trolü Yönetmeliği Isınmadan Kaynaklı Hava Kirliliğinin Kontrolü Yönetmeliği Çevresel Gürültünün Değerlendirilmesi ve Yönetimi Yönetmeliği Gürültü Yönetmeliği Titreşim Yönetmeliği Çevre Denetimi Yönetmeliği Hafriyat Toprağı, İnşaat ve Yıkıntı Atıkla- rının Kontrolü Yönetmeliği Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği Sulak Alanların Korunması Yönetmeliği Katı Atıkların Kontrolü Yönetmeliği Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliği Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeliği Bazı Tehlikeli Maddelerin, Müstahzarla- rın Ve Eşyaların Üretimine, Piyasaya Ar- zına Ve Kullanımına İlişkin Kısıtlamalar Hakkında Yönetmelik Kimyasalların Envanteri ve Kontrolü Hakkında Yönetmelik Ömrünü Tamamlamış Lastiklerin Kon- trolü Yönetmeliği Egzoz Gazı Emisyonu Kontrolü Yönet- meliği Afet Bölgelerinde Yapılacak Yapılar Hakkında Yönetmelik Deprem Bölgelerinde Yapılacak Binalar Hakkında Yönetmelik ve Deprem Böl- gelerinde Yapılacak Binalar Hakkında Yönetmelikte Değişiklik Yapılmasına İlişkin Yönetmelik Toprak Kirliliğinin Kontrolü Yönetmeliği
  • 73. 1993-2013 20. YILI 73 2.3.4. Genel Değerlendirme Turizm ve Konut yatırımları hususunda geli- şen dünya ve ülke şartları dikkate alınarak Yö- netmelik revizyonu ihtiyacının ortaya çıkması sonucunda eksik kalan hususlarla ilgili düzen- lemeler yapılmıştır. Buna göre; mevcut yönet- melikte alan sınırlaması olmayan eğitim kam- püsleri, temalı parklar, kayak merkezleri, spor kompleksleri, golf tesisleri ve alışveriş merkezleri için belirleyici olması açısından m2 bazında alan sınırlaması getirilmiştir. Örnek: En az 50.000 m2 ve üzeri alanda yapılacak eğitim tesisleri, en az 50.000 m2 ve üzeri alanda halkın eğlenmek ama- cı ile para ödeyerek girdiği temalı parklar, olim- pik ölçülerde 3 farklı lisanslı spor dalı içeren spor kompleksleri, 50 hektara kadar olan golf tesisleri, 10.000 - 50.000 m2 ve üzeri kapalı inşaat alanına sahip alışveriş merkezleri gibi. Bu düzenlemeler 03.10.2013 tarih ve 28784 sayılı Resmi Gazete- de yayımlanan “Çevresel Etki Değerlendirmesi Yönetmeliği”nde bu şekli ile yer almıştır. Tıbbi atıkların kontrolünün oldukça önem arz etmesi nedeniyle Yönetmelik Ek-I listesine 500 yatak ve üzeri kapasiteli hastaneler ile Ek-II listesi- ne “50-500 yatak kapasiteli hastaneler ile hastane ve tıp merkezleri bünyesi dışında yer alan diyaliz merkezleri (15 cihaz ve üzeri) ” eklenmiştir. Şehirleşme ile çok sayıda alışveriş merkezi projesinin gündemde olması nedeniyle yine Yö- netmelik Ek-I listesine 50 000 m2 ve üzeri kapalı inşaat alanına sahip alışveriş merkezleri ile Ek-II listesine “10 000 – 50 000 m2 kapalı alana sahip alışveriş merkezleri’’ eklenmiştir. Bu tesis veya işletmelerin henüz proje aşa- masında çevresel etkilerinin değerlendirilmesi ile alınacak tedbirlerin önceden belirlenmesi ve işletme aşamasında karşılaşılması muhtemel alt yapı eksikliklerinin giderilmesi hedeflenmektedir. Çizelge 3 1993-2013 yılları arasında turizm ve ko- nut yatırımları projeleri ile ilgili Çevresel Etki Değer- lendirmesi gereğince verilen kararlar. TURİZM KONUT ÇED ÇGD TOPLAM 1993-1998 54 171 225 1999 7 26 33 2000 22 45 67 2001 18 69 87 2002 18 79 97 2003 1 139 140 2004 5 134 139 2005 12 200 212 2006 10 247 257 2007 19 403 422 2008 17 238 255 2009 2 197 199 2010 0 290 290 2011 6 257 263 2012 6 223 229 2013 2 79 81 199 2.797 2.996 1993ÇED2013 Çizelge 3 1993-2013 yılları arasında turizm ve konut yatırımları projeleri ile ilgili ÇEDY gereğince verilen kararlar. TURİZM KONUT ÇED ÇGD TOPLAM 1993-1998 54 171 225 1999 7 26 33 2000 22 45 67 2001 18 69 87 2002 18 79 97 2003 1 139 140 2004 5 134 139 2005 12 200 212 2006 10 247 257 2007 19 403 422 2008 17 238 255 2009 2 197 199 2010 0 290 290 2011 6 257 263 2012 6 223 229 2013 2 79 81 199 2.797 2.996 Şekil 6 Yıllara göre turizm ve konut yatırımları dağılımı EK-1, EK-2 0 50 100 150 200 250 300 350 400 450 54 7 22 18 18 1 5 12 10 19 17 2 0 6 6 2 171 26 45 69 79 139 134 200 247 403 238 197 290 257 223 79 ÇED-OK ÇED-GD 1993ÇED2013 Şekil 7 Turizm ve konut yatırımları EK-1, EK-2 oranı 1 Deprem Sempozyumu 2005 “Kentsel Yerleşimlerde Yeni Gelişen Konut Alanlarının Yer Seçiminde Eşik Analizinin Uygulanması ve Sonuçları (Asım Mustafa AYTEN, Okan Murat DEDE, Kadir Hakan YAZAR) ÇED-OK 7% ÇED-GD 93% Şekil 6 Yıllara göre turizm ve konut yatırımları dağılımı EK-1, EK-2 Şekil 7 Turizm konut yatırımları EK-1, EK-2 oranı
  • 76. ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 76
  • 77. 1993-2013 20. YILI 77 3. ENDÜSTRİYEL YATIRIMLAR 3.1. PETROL VE MADENCİLİK 3.1.1. Maden arama faaliyetleri Maden arama faaliyetleri; 30/06/2011 tarih ve 27980 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe giren Çevresel Etki Değerlendirmesi Yönetmeliğinde Değişiklik Yapılmasına Dair Yö- netmelik gereğince maden, jeotermal kaynak, petrol ve doğalgaz arama faaliyetleri ÇED Yönet- meliği kapsamında değerlendirilmektedir. Faaliyet sahibi, arama projeleri için, çevresel etkilerin araştırılması amacıyla, bir dilekçe ekin- de bu Yönetmeliğin Ek-VI’sında yer alan formu Bakanlığa sunar. Bakanlık sunulan formu ince- leyip değerlendirerek faaliyetin gerçekleştirilip gerçekleştirilemeyeceği hususunda karar verir. Gerek görüldüğü takdirde, “Proje Tanıtım Dos- yasının Hazırlanmasında Esas Alınacak Seçme Eleme Kriterleri” başlıklı Ek-IV’te yer alan formata göre Proje Tanıtım Dosyası hazırlanması istenir. ÇED Yönetmeliği kapsamında Maden arama faaliyetleri çerçevesinde numune alma, jeofizik araştırma, sondaj, yarma, galeri gibi üretime yö- nelik olmayan faaliyetler değerlendirilmektedir. Maden aramalarında uygulanan jeofizik yön- temler, diğer jeofizik uygulama alanlarına göre daha çok çeşitlilik gösterir. Maden aramalarında en çok kullanılan yöntemler önem ve kullanım yoğunluğu bakımından sırasıyla elektrik-elek- tromanyetik yöntemler, manyetik yöntem, gra- vimetrik yöntem, radyometrik yöntem ve kuyu ölçmeleridir. Sismik yöntemler genellikle çökel katmanlar arasında olup katmalara paralel ya- taklanmış madenlerin; örneğin kömür, aranma- sında uygulanmaktadır. Jeofizik Yöntemiyle Arama Örnekleri Galeri Yöntemiyle Arama ÖrneğiYarma Yöntemiyle Arama Örnekleri
  • 78. ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 78 Arama faaliyetlerinde yarma yöntemi, sondaj yapmaya uygun olmayan, yeryüzüne çok yakın veya toprak, kum ve döküntü çakıl sahalarının al- tındaki sağlam zemine, maden aramak amacıyla ulaşmak için, kazma kürek veya dozer vb. kazıcı makinelerle açılan prospeksiyon (çukurları) hen- dekleri içermektedir. Yarmaların eni insanın rahat çalışacağı kadar olmakla beraber, boyları birkaç metre, hatta birkaç yüz metre olabilir. Uzun açı- lan yarmalara kanal da denir. Yeryüzünde kazı yapmak suretiyle maden arama (prospeksiyon) şeklidir. Jeolojik ve jeofizik çalışmalar sonucunda elde edilmiş bilgilerin ışığında veya mevcut bir işlet- mede; maden yatağı varlığını tespiti amacıyla sürülen galeriler de arama faaliyetleri kapsamın- da değerlendirilmektedir. Arama faaliyetlerinde sondaj yöntemi, bir de- lici uç yardımı ile yeryüzünden itibaren içeriye doğru belirli çap ve derinlikte dönen borular ile veya darbeli tel, halat ve delici uç ile kuyular açıl- masıdır. Sondajın amacı ise, karot ve sediman numune alınarak jeolojik tabakaları saptamak, kayaçlar ile ilgili bilgi almak, madenlerin veya malzeme ocaklarının varlığının doğrultusunu, ya- tımını, derinlik ve miktarını saptamak, petrol ara- mak ve üretmek, doğal gaz aramak ve üretmek, jeotermal kaynak aramak ve üretmektir. Sondaj- lar yapılış amaçlarına, derinliklerine, yapıldıkları yere, aranan maddelere, uygulanan yöntemlere göre türlere ayrılmaktadır. a) Çevresel Etkiler: Maden arama faaliyetleri kısa sürede gerçek- leştirilmektedir. Bu nedenle çevresel etkilerinin kısa zamanlı ve geçici etkileri olduğu unutulma- malıdır. Ancak planlama aşamasında dikkat edil- meyen çevresel faktörler ve alınmayan önlemler sorunlara yol açmaktadır. Dikkat edilmesi gere- ken hususlar; arama faaliyetinin türü ve etkileri, arama faaliyetinin gerçekleştirileceği alan, yüzey toprağının korunması, güvenlik tedbirleri, toz, gürültü, atıklar olarak sıralayabiliriz. b) Süreçte Alınan Önlemler: Maden arama faaliyetleri için hazırlanan ÇED Yönetmeliği’nin Ek VI Arama Faaliyeti Eleme – Kontrol Form’larında gerçekleştirilmesi planla- nan arama faaliyeti türüne göre, arama yapılması planlanan alanın Yönetmeliğin Ek V Duyarlı Yö- reler Listesi içerisinde kalıp kalmadığı, çalışma alanı koordinatları, en yakın yerleşim yeri, ara- ma alanların mevcut arazi kullanım durumu, fa- aliyet kapsamında gerçekleştirilmesi planlanan çalışmalar neticesinde olabilecek etkiler, mik- tarları, yönetmeliklerle karşılaştırılması ve proje kapsamında alınacak önlemler, bitkisel toprağın korunması nerede ve nasıl depolanacağı, içme Sondaj Yöntemiyle Arama Örnekleri.
  • 79. 1993-2013 20. YILI 79 ve kullanma suyu miktarı nereden ve ne şekil- de sağlanacağı, kaza riski ve alınacak önlemler, özellikle sondaj faaliyetlerinde kullanılacak katkı maddeleri ve miktarları oluşacak sondaj çamuru ve Bakanlığımız 2012/15 nolu Genelgesi kapsa- mında yapılacak iş ve işlemler, faaliyet kapsamın- da atık üretimi ve ilgili mevzuatlar çerçevesinde bertaraf yöntemleri, doğaya geri kazanım çalış- maları değerlendirme sürecinde sorgulanmakta ve gerekli önlemlerin alınması sağlanmaktadır. 3.1.2. Maden Çıkarma Faaliyetleri Madenler, ülkelerin doğal kaynaklarından bi- ridir. Ülkelerin, tüketim miktarlarının artmasıyla birlikte madenlerin işletilmesi de kaçınılmaz ol- muştur. Bununla beraber, madenler işletilirken, yoğun olarak arazi bozulmalarına ve doğal çev- renin tahrip olmasına neden olmaktadırlar. Faa- liyetlerin yapıldığı alanlarda ve özellikle açık iş- letme yöntemi ile çalışılan sahalarda, çalışmalar bittikten sonra topografya, jeolojik yapı, röliyef, su rejimi, iklim ve peyzaj tamamen değişmekte ve bitki örtüsünün de tahrip olmasına neden ol- maktadır. Çevre kirliliği, eski zamanlardan günümüze kadar gelmiş ve her dönemde en önemli sorun olarak kabul edilmiştir. Çevre sorunları evrensel sorunlar olup, tek başlarına ele alınmamaları ge- rekmektedir. Bu sorunlara yol açan başlıca se- bep olumsuz insan davranışlarıdır. Kaynakların yanlış kullanılması, çarpık kentleşme gibi sorun- lar, çevrede büyük bir tahribata yol açmaktadır. Madencilik faaliyetleri sonucu iki tür çevre bo- zulması söz konusudur. Bunlar doğrudan bozul- ma ve dolaylı bozulmadır. Doğrudan bozulma, maden ocakları çalışma sahalarındaki örtü ve atık yığınları ile madencilik binalarının inşa edil- diği diğer alanlardaki toprak ve bitki örtüsünün yok edilmesi sonucu meydana gelirken dolaylı bozulma, eski maden hafriyat yerleri, örtü ve atık yığınları, maden binaları ile mineral zenginleştir- me tesislerinin bulunduğu yerlerde toprak yapı- sı, su ilişkileri, kimyasal özellikler, toprak ve bitki örtüsü, yerel iklim, insan ve hayvan sağlığının değişime uğraması gibi olaylar olarak görülebilir. Bir ülkenin gelişmesi ve kalkınması, yeraltı ve yerüstü kaynaklarının doğru bir şekilde değer-
  • 80. ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 80 lendirilmesine, bilimsel ve ekonomik yöntemler- le işletilmesine ve üretilmesine bağlıdır. Çünkü hayatı aktif ve fonksiyonel hale getiren araç ve gereçlerin çoğu doğal kaynaklardan, özelikle de madenlerden sağlanmaktadır. Maden çıkarma faaliyetlerinde temel 2 yön- tem kullanılmaktadır. Bunlar yüzey (açık ocak) madenciliği ve yeraltı madenciliğidir. Her iki yön- tem arasındaki seçilme nedenlerini etkileyen fak- törler aşağıda listelenmiştir: Cevherin jeolojisi, Cevherin yapısı, Cevherin yüzeyden derinliği ve tenörü, Cevherin üzerinde ve çevresinde yer alan EOK (Ekonomik Değeri Olmayan Kaya) ’ın jeoteknik özellikleri, Projenin genel yerleşimi ve Maden işletmeciliğinin ekonomisi. Genellikle, yüzeye yakın ve fazla derin olma- yan rezervler açık ocak teknikleri ile çıkarılmak- tadır. Yeraltı madenciliği, genellikle yüzeyden oldukça derinde yer alan yüksek tenörlü rezerv- lerde ekonomik olabilmektedir. Yeraltı madenciliği yüzey madenciliği ile kı- yaslandığında çevresel açıdan önemli avantajlar sunmaktadır. En büyük ve gözle görünür etkisi, yüzeysel anlamda çevreye verilen etkinin azaltıl- masıdır. Buna benzer şekilde, çıkarılan EOK mik- tarındaki azalma yine, yüzeyde yaratılacak de- polama alanlarında yüzey alanının azaltılmasına katkı sağlamaktadır. Bu oranda rehabilitasyon faaliyetleri daha kısıtlı bir alanda gerçekleşmekte ve bu bakımdan hem maliyet hem de uzun va- dede rehabilitasyon çalışmalarının başarısı açı- sından faydalar sağlamaktadır. Buna ek olarak, gürültü ve toz gibi faktörlerin de yayılımının civar yerleşimleri rahatsız etmemesi, yer altı maden- ciliğinin iş sağlığı ve işçi sağlığı ve güvenliği açı- sından taşıdığı riskler, yüzey madenciliğine göre çok daha fazladır. Ayrıca yeraltı madenciliğinde tasman ve ha- valandırma direkt işçi sağlığını etkileyen riskli konu başlıkları olarak görülmektedir. Yeraltı madenciliğinde öne çıkan bir diğer hu- sus da işletme zorluğudur. Bu kapsamda, ge- nellikle kompleks bir ulaşım ve kazı sisteminin geliştirilmesi gerekmektedir. Cevher kütlesi sü- rekli ya da süreksiz bir oluşum gösterebilmekte, bu anlamda yer yer hiç cevherin bulunmadığı kı- sımlara rastlanılabilmektedir. Madencilik faaliyet- lerinde temel hedef ve genel teamül, mümkün Çizelge 4 Madencilik Yöntemlerinin Niteliksel Karşılaştırması
  • 81. 1993-2013 20. YILI 81 olduğunca fazla ekonomik cevherin ocaktan çı- karılması olduğu için, bahse konu oluşum daha fazla yeraltı kazısı yapılabilmesi ile sonuçlanabil- mekte bu da daha etkin bir işletme yöntemi ge- rektirebilmektedir. ÇED Yönetmeliği EK-I Listesi Madde 28, a) 25 hektar ve üzeri çalışma alanında (kazı ve döküm alanı toplamı olarak) açık işletmeler, d) Kırma-eleme-yıkama tesisleri (3213 sayılı Maden Kanunu 1. (a) ve 2. (a) grup madenler ile haf- riyat malzemeleri– 400.000 ton/yıl) kapsamında değerlendirilmektedir. a) Çevresel Etkiler: Maden ocağı çevresel projelerinin yürütülme- si için öncelikle genel anlamda maden işletme- lerin doğuracağı çevresel etkileri bastan ortaya koymak ve ona göre üretim ve sonraki safhalar- da karşılaşılabilecek koşulları inceleyerek bunla- ra karşı önceden hazırlıklı olmak gerekmektedir. Kapsamlı düşünüldüğünde, bir maden ocağı işletmesinin çevreye vereceği zararlar ana hatla- rıyla söyle sıralanabilir (Keskin,1996) : Arazinin orijinal morfolojisinin bozulması Estetik görüntünün bozulması Yeraltı ve yerüstü su dengesinin bozulması Olası tarım ve orman bölgelerinin bozul- ması Rekreasyon alanlarının zarar görmesi Gürültü kirliliği ve toz sorunu Kamyon nakliyatından ötürü trafik artışı Toprağın sedimantasyonu ve erozyonu Patlatma ve hava şoklarından doğan sar- sıntılar Katı atıkların oluşması ve bertaraf edilme- mesi Hava ve su kirliliği Faunanın bertaraf edilmesi b) Süreçte Alınan Önlemler: Madencilik sektöründe en önemli sorunların başında toz gelmektedir. Bakanlığımız söz konu- su tesislerin 31.12.2012 tarihine kadar tüm toz kaynağına neden olan ünitelerinin kapalı ortam içerisine alınması ve toz indirgeme sistemleri- nin kurulması konusunda genelge hazırlanarak 08.07.2009 tarihinde Valiliklere gönderilmiştir. Çevresel Gürültünün Değerlendirilmesi ve Yö- netimi (ÇGDYY) Yönetmeliğinde “Maden ve Taş Ocakları ile Benzeri Alanlarda Patlatma Nede- niyle Oluşacak Titreşimlerin En Yakın Çok Has- sas Kullanım Alanının Dışında Yaratacağı Zemin Titreşimlerinin İzin Verilen En Yüksek Değerleri” 50 mm/sn’dir. Bu değere uyulması için uygun patlayıcı miktarları kullanılarak en yakın yerleşim birimlerinin zarar görmesi engellenmiş olur. ÇED Kapsamında Tozumaya Karşı Tamamı Kapalı Olan Kırma Eleme Tesisi 3.1.3.Cevher Hazırlama Tesisleri Söz konusu tesisler kırma, eleme ve yıkama tesisleridir. Bu tesisler, çıkarılan madeni istenilen boyutlara kadar küçülterek, aynı zamanda isten- meyen malzemelerden ayrılmasını sağlarlar.
  • 82. ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 82 a) Çevresel Etkiler: Başlıca çevresel etkileri parçalama sırasında oluşan gürültü, vibrasyon ve tozdur. b) Süreçte Alınan Önlemler: Kırma eleme tesisinde, kırma eleme işlemi- nin yıkamalı olarak yapıldığı kontrollü sistemler uygulanmalıdır. Püskürtme başlığında havanın sıkıştırılması ve aynı zamanda sıkıştırılan bu ha- vaya belli periyotlarda ve damlacıklar halinde su verilmesi suretiyle, suyun pulvarize edilmesi sağlanmalıdır. Böylece 5 mikrona kadar küçüle- bilen su zerrecikleri, toz zerreciklerinden daha küçük hale geldiğinden, daha çok toz zerreciğini çevreleyebilmekte ve toza bir hacim kazandıra- rak ağırlaşıp, malzemeyi ıslatmadan indirgeye- bilmektedir. Bu sistemde kullanılacak olan su miktarı genellikle 1 ton malzeme için 0,5 litre su olarak düşünülebilir. Bu yöntem ile kırma - eleme ve stoklama işlemlerinden kaynaklanan tozuma engellenebilmektedir. Oluşan gürültü ile ilgili olarak; Çevresel Gürül- tünün Değerlendirilmesi ve Yönetimi Yönetmeli- ği hükümleri doğrultusunda belirtilen sınır değeri aşmayacak şekilde önlemler alınmalıdır. 3.2.4.Cevher Zenginleştirme Tesisleri 17.07.2008 tarih ve 26939 sayılı Resmi Gaze- te’de yayımlanarak yürürlüğe giren ÇED Yönet- meliği’nin 28.Maddesi (Değişik: RG-30/6/2011- 27980) madencilik projeleri (c) bendi kapsamına girmektedir. Zenginleştirme işlemleri çeşitli gruplara ayır- mak mümkündür: 1. Boyuta göre sınıflandırma, ayıklama ile zenginleştirme: Boyuta göre sınıflandırma: Cevherler boyut küçültme aşamasında farklı minerallerden oluş- ması nedeniyle farklı büyüklük ve şekillerde kı- rılabilmektedir. Farklı minerallerin kırılmaya kar- şı gösterdikleri farklı direnç, birbirlerinden farklı şekilde kırılmalarına neden olur ve bu özellik iri veya ince tanelerin birbirinden ayrılarak önemli ölçüde zenginleştirmesine neden olur. Ayıklama ile zenginleştirme: Diğer adıyla triyaj madenciliğin ilk uygulamalarından olup halen gü- nümüzde de devam etmektedir. El ile ayırmanın yanı sıra otomatik ayıklayıcılar da günümüzde uy- gulanmaktadır. Minerallerin fiziksel özelliklerinden (şekil, renk, parlaklık, radyo aktivite ve fosfore- sans özellikleri ve x ışınları) yararlanılarak faydalı mineral faydasız olandan ayrılabilmektedir.
  • 83. 1993-2013 20. YILI 83 2. Gravite (özgül ağırlık farkı) ile zenginleştirme: Minerallerin özgül ağırlıklarının fark- lı olmasından yararlanılarak yapılan bir zen- ginleştirme yöntemidir. Bu yöntem diğer yöntemlere göre daha ekonomik olması ne- deniyle daha çok tercih edilmektedir. Uygu- lama alanları oldukça geniştir. Krom, kömür, sahil kumları, manganez, barit gibi mineraller özgül ağırlık farkı ile zenginleştirilebilmektedir. Ağır ortam ayırması, jig ile zenginleştirme, tabaka halinde akan akışkan ortamda zenginleştirme; eşikli oluk, reichert konisi, spiral oluk (humprey), sarsıntılı masa, havalı masa ile mineralleri özgül ağırlık farkına göre zenginleştirmek mümkündür. 3. Manyetik ayırma ile zenginleştirme: Manyetik ayırma, minerallerin manyetik duyar- lılığına bağlı olarak yapılan bir zenginleştirme yön- temidir. Mineralleri manyetik ayırıcılarla zenginleş- tirebilen (paramanyetik) ve zenginleştirilemeyen (diamanyetik) mineraller olarak ayırabiliriz. Çok kuvvetli manyetik özellik gösteren paramanyetik mineraller ferromanyetik olarak adlandırılırlar. 4. Elektrostatik ayırma ile zenginleştirme: Minerallerin iletkenlik farkına bağlı olarak uygu- lanan bir yöntemdir. Bu yöntem minerallerin farklı şiddette ve çoğunlukla da farklı elektrik yükü ile yüklendikten sonra, farklı özelliklerdeki elektros- tatik ayırıcılardan geçirilerek ayrım gerçekleştirilir. 5. Flotasyon yöntemi ile zenginleştirme: Flotasyon minerallerin yüzey veya arayüzey özelliklerinden yararlanılarak faydalı mineralleri, faydasız minerallerden ayırmak amacıyla yaygın olarak kullanılan bir zenginleştirme yöntemidir. Mineraller polarlaşma derecelerine göre Wil- ls’e göre 5 grupta sınıflandırılabilir ve buna bağlı olarak farklı türdeki kimyasal maddelerle yüzdü- rülebilirler. Saf metaller ve metal sülfürler (en düşük polarlaşma derecesine sahip mineraller); altın, gümüş, platin gibi saf mineraller, bor- nit, galen, kalkopirit, sfalerit, zinober gibi tiyonokarbamat gibi sülfihidril tipi anyonik toplayıcılar kullanılır. Sülfat mineralleri; bu grupta anglesit, an- hidrit, barit gibi mineraller yer alır. Bu mi- neraller, yağ asitleri, alkil sülfat/sülfonatlar gibi oksihidril tipi anyonik toplayıcılarla ka- zanılabilir. Karbonat mineralleri; azurit, malahit, serü- zit, dolomit, florit, kalsit, mağnezit, siderit, şelit gibi minerallerdir. Bunlar, HS-, S-2 iyon-
  • 84. ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 84 ları kullanılarak bu minerallerin yüzeyleri bir sülfür mineraline benzer hale dönüştü- rülür ve ksantat gibi sülfihidril tip toplayıcı- larla yüzdürülür. Oksit/Hidroksit mineralleri; hematit, kasite- rit, kromit, rutil, wolframit gibi minerallerdir. Bu mineraller, yağ asitleri, alkil sülfat/sülfo- natlar gibi anyonik toplayıcılar ve aminlerle yüzdürülürler. Silikat/alümina silikat mineralleri; felspat, kuvars gibi minerallerdir. Bu mineraller de, yağ asitleri, alkil sülfat/sülfonatlar gibi an- yonik toplayıcılar ve aminlerle yüzdürülür- ler. 6. Kimyasal zenginleştirme: Cevherin kimyasal işleme maruz bırakılarak zenginleştirilmesi işlemidir. Bu alanda ilk kimya- sal zenginleştirme işlemleri altın ve gümüş içeren cevherlere uygulanmış ve 20. Yüzyılın başlangı- cından itibaren altın ve gümüş kazanılmasında siyanür ile çözündürme (siyanürasyon) en çok başvurulan yöntemlerden biri olmuştur. Özütle- me (leach); yerinde özütleme, yığın özütleme- si, süzülme özütlemesi (percolation), karıştırma özütlemesi gibi farklı çeşitleri vardır. a) Çevresel Etkiler: Zenginleştirme tesislerinde genel olarak bir üretimin yapıldığı işletmelerde görülen toz, vib- rasyon, gürültü etkilerinin yanında kimyasal atık- lar ortaya çıkmaktadır. Yeraltından çeşitli metotlarla çıkarılan ma- denler, mineral atıklarıyla beraber çıkarıldığı için mineral dokusuna ulaşıncaya kadar kırma, öğüt- me ve eleme işlemine tabi tutulurlar. Eleklerden geçirildikten sonra silolarda depolanır. Buraya kadar tüm madenlerde aynı işlemler uygulanır. Bundan sonra zenginleştirme işlemine geçilir. Cevherin yapısına göre önce sulu sistem zenginleştirme ile mineral atıkları temizlenir. Her değişik tür cevheri zenginleştirmek için farklı me- totlar uygulanır. Örneğin, demir cevherinin zen- ginleştirilmesi yüksek ısıda olur. Sonuç olarak zenginleştirme; yeraltından çıkarılan maden cev- herinin fiziksel, kimyasal ve mineralojik işlemle- re tabi tutularak cevherin pasadan ayrılmasıdır. Sulu sistem zenginleştirme sonucu ortaya çıkan sıvı atıklar ise sedimentasyon havuzlarına ihtiyaç gösterirler ve bu nedenle pasa barajlarında top- lanırlar. Sıvı atıkların depolanması çoğu zaman su ilişkileri ve tuzlanmada etkili olurlar ve tarımsal zehirli metallerin veya maden cevherini işlemede kullanılan kimyasal atıkları bulundurabilirler. Aşı- rı dolu sedimentasyon havuzları oldukça zararlı ve tehlikelidir. Bunların etkileri ile hidrostatik ba- sınç artar ve atık baraj duvarlarının çökmesi veya sızıntı olması durumunda çevrede doğrudan büyük tehlike oluşturabilirler. Genellikle yüksek düzeyde tuzun ve bitki örtüsü için zararlı diğer metallerin bulunması, atık barajındaki drenajla ilgili güçlükler nedeniyle, sulu pasa çamurunun iyileştirilmesi işleri oldukça sorunlu bir durum meydana getirebilir. Bazı zenginleştirme tesislerinden çıkan atık çamurlarının, atık barajı kullanılmadan ve analiz yaptırılmadan düzensiz olarak gelişigüzel depolanması, Siklonlardan oluşan çamurların ve mermer peledyenlerinin düzenli depolama alanla- rında depolanmaması, Yığın özütlemesi alanındaki HCN ölçümle- rinde, cihaz arızalarına tedbir olarak yedek cihazların bulundurulmaması, Yığın özütlemesi alanı kuşaklama kanalla- rının uygun yapılmaması, Siyanür depolama alanlarının standartlara uygun yapılmaması, Endüstriyel atık suyun çökeltme siklonla- rından geçirilmeden tesis içerisinde devir daim yaptırılması, Zenginleştirme tesislerinde kullanılan su- yun çöktürme havuzlarından geçirilmeden devir daim yaptırılması,
  • 85. 1993-2013 20. YILI 85 Çevrenin önemini iyi anlayan yatırımcıların çevreye duyarlı çalışmalar yapmaya çalış- tığı, çevrenin önemini iyi anlayamayan ya- tırımcıların ise çevreye duyarlı çalışmalar yapamaması, görülmektedir. b) Süreçte Alınan Önlemler: İşyerlerinde, çalışma ortamı ve şartlarında veya çevrede mevcut olan tehlikeleri sistematik yöntemlerle belirleyerek, riskleri ortaya çıkarmak ve kontrol edebilmek için yapılan çalışmaların bütünü risk değerlendirmesi olarak tanımlanır. Proje kapsamında yapılacak faaliyetlerden kay- naklı olası olumsuz etkiler risk analizi kapsamın- da irdelenmektedir. Yapılacak olan Risk Analizi en yaygın olarak kullanılan metot matris yönte- midir. Bu yöntemde bir tehlikenin doğuracağı risk, ortaya çıkma olasılığının ne kadar sıklıkla görülebileceği üzerinden ve şiddetinin doğura- cağı olumsuz sonucun ne kadar ciddi olabile- ceği üzerinden analiz edilmektedir. Bulunan risk düzeyine göre yapılması gereken çalışmanın bo- yutu belirlenebilir. Personelden kaynaklanacak evsel nitelikli katı atıkların görüntü ve koku yönünden çevreye rahatsız etmeyecek şekilde ağzı kapalı ve sız- dırmaz özellikteki kaplarda biriktirilmesi ve ilgili Belediye’nin çöp depolama alanına taşınarak bertaraf edilmesi bu atıkların değerlendirilebilir nitelikte olanlarının ayrı toplanması ve Çevre ve Şehircilik Bakanlığı’ndan konuyla ilgili lisans al- mış olan firmalara verilmesi, Evsel nitelikli atık suların fosseptikte toplan- ması ve fosseptik çukur dolduğunda faali- yet sahasına en yakın Belediye vidanjörü ya da ruhsatlı vidanjörlerle ücret mukabilinde çekilmesinin sağlanması, vidanjörle çekilen atık suyun Belediyenin atıksu sistemine dâ- hil edilerek bertarafının sağlanması, Proses sonucu oluşacak paşanın, pasa depolama alanında düzenli bir şekilde bi- riktirilmesinin sağlanması, Proje alanı ve çevresinde bulunan akar ve kuru dere yataklarına müdahale edilme- mesi ve dere yataklarına katı ve sıvı atık bırakılmaması, Faaliyet kapsamındaki toz oluşumuna kar- şı önlemlerin alınması, emisyon ölçümleri- nin yaptırılması ve çevre izninin alınması, Krom konsantre tesislerinde zenginleştir- me işlemi sonrası oluşacak maden zen- ginleştirme Atığının tenör oranının %3’den az olması du- rumunda, pasa 2012/15 sayılı Genelgede belir- tildiği üzere atıkların depolanmasında analize gerek görülmeden Atıkların Düzenli Depolanma- sına Dair Yönetmelik’te depolama kriterleri veri- len III. Sınıf Düzenli Depolama Tesisi inşa edilir ve burada bertarafı sağlanır. Yönetmeliğin 16. Maddesi 5. Fırkasında “III. sınıf düzenli depo- lama tesislerinde, sahada sel, taşkın gibi yağış sularından ve yüzeysel sulardan kaynaklı olum- suzlukları engelleyecek önlemlerin alınması kay- dıyla bu maddenin dördüncü fıkrası uygulanmaz. Ancak Bakanlıkça gerekli görülmesi halinde bu tesislerde, yeraltı suyunun kontrolü ve izlenmesi için gerekli tedbirler alınır ve bu maddenin dör- düncü fıkrasına uygun şekilde sistem kurulur” denilmektedir. Faaliyet kapsamında yağış sularından ve yüzeysel sulardan kaynaklanabilecek olumsuz- lukları önlemek amacıyla maden zenginleştirme atıkları düzenli depolama alanında yağmur suyu drenaj kanalları inşa edilir ve bu kanallar dere yataklarına bağlanır. Böylelikle yağmur sularının atık havuzlarına ulaşması önlenmiş olacaktır. Ancak Bakanlıkça gerekli görülmesi halinde; Atıkların Düzenli Depolanmasına Dair Yönetme- liğin, 16. Maddenin 4. Fırkasına uygun şekilde, doğal geçirimsizlik tabakasına (geçirimsiz mine- ral malzeme-kil) ilave olarak sızıntı suyu toplama ve drenaj sistemi inşa edilir. Düzenli atık depo- lama alanının yeraltı suyunu kirletme olasılığını
  • 86. ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 86 kontrol edebilmek için saha içerisinde gözlem kuyusu açılır ve belirlenen periyotlarda numune alınarak yer altı suyu kontrol edilmesi sağlanır. Alınan numune raporları, Çevre ve Şehircilik İl Müdürlükleri tarafından izlenir. Bu atıklar atık bertarafı yönetmeliklerine uy- gun olarak bozundurulmakta ve/veya tesisin geri kullanımı için yeniden ayrıştırma işlemlerinden sonra deşarj edilmektedir. Son yıllarda bu konu- da yapılan çalışmalar ve başarılı uygulamalar ile minimum etki politikası sürdürülmektedir. 3.1.5.Petrol ve Doğalgazın Borularla Taşın- ması 17.07.2008 tarih ve 26939 sayılı Resmi Gaze- te’de yayımlanarak yürürlüğe giren ÇED Yönet- meliği’nin 30.Maddesi “Petrol, Doğalgaz ve kim- yasalların 40 km’den uzun 600 mm ve üzeri çaplı borularla taşınması” kapsamına girmektedir. a) Çevresel Etkiler: Toprak üzerine olan etkiler: Proje aktivitelerinde topraklar ile ilgili önemli olan nokta değerlendirmenin daimi tesisler (örneğin, kompresör ve vana istasyonları) ile örtülmeyecek top- rak alanları ile ilgilidir. Başka bir deyiş- le tahrip edilecek ve daha sonra eski haline getirilecek topraklar üzerinde yoğunlaşmaktadır. Daimi yapılar nede- niyle kaybedilecek toprak kaynakları üzerindeki etkiler, özellikle ekoloji ve arazi kullanımı açısından öneme sahip- tir. Estetik etkiler: Manzara ve görsel etkilerin değerlen- dirmesi, proje kapsamında kurulacak istasyonlar ile beraber boru hattı güzer- gâhına ilişkin manzara ve görsel öğeleri içermektedir. Söz konusu etkiler, proje çalışmaları ile beraber yeni ünitelerin çevreye eklenmesi veya mevcut olan öğelerin değiştirilmesi ile beraber alan- da oluşan değişimlerden kaynaklı etki- lerdir. Yüzey suyu ve yeraltı suyu kaynaklarına etkiler Hava emisyonları ve hava kalitesi Gürültü ve titreşim Trafik ve taşımacılık Kültürel miras
  • 87. 1993-2013 20. YILI 87 b) Süreçte Alınan Önlemler: Toprak Kalitesinin korunması amacıyla; “Toprak Kirliliğinin Kontrolü ve Noktasal Kaynaklı Kirlenmiş Sahalara Dair Yönetmelik” (08.06.2010, RG No.27605) ve “Evsel ve Kentsel Arıtma Çamurlarının Toprakta Kullanılmasına Dair Yönetmelik” (03.08.2010, RG No.27661) ’ler kap- samında önlemler alınmakta olup projelerin gü- zergâhı ve çevresinde gerekli durumlarda toprak kalitesini kirlilik ve verimlilik açısından belirlemek üzere numuneler alınarak analizler yapılır. Manzaraların hassaslığı veya bir başka ifa- deyle peyzaj değerleri yüksek alanların hassasi- yeti; alanın doğal niteliğine, yapısına ve değişik- liğe uyum gösterme kabiliyetine bağlıdır. Projeler kapsamında gerçekleştirilecek inşaat faaliyetleri çalışma alanı içerisinde manzarada büyük deği- şiklikler oluşturabilecektir, fakat bu çalışmaların hepsinin birkaç hafta ya da birkaç ay sürecek geçici faaliyet olması sebebiyle herhangi bir böl- gede ortaya çıkacak olası manzara ve görsel et- kiler, önemsiz etki olarak kabul edilmektedir. Ayrıca proje sahiplerinin çevreyi eski haline getirme yükümlülüğü bulunmaktadır. Eski haline getirme faaliyeti iki farklı durum için gerçekleştiri- lir. Bunlardan birincisi borunun döşenmesinin ar- dından gelen borunun üstünün kapatılmasındaki eski haline getirilmesi, diğeri ise, kamp sahaların- daki faaliyetler tamamlandıktan sonra kamp saha- sının kurulduğu arazinin eski haline getirilmesidir. Yüklenici tarafından yapılacak olan eski haline ge- tirme çalışmalarında her iki durum için de mevcut toprak sınıfı veya daha iyi bir toprak sınıfı ile eski haline getirme zorunluluğu bulunmaktadır. Yüzey suyu kaynaklarının kalitesi üzerindeki olası etkilerin öneminin derecelendirilmesinde, kaynağın mevcut ya da planlanan kullanımına, ekolojik açıdan önemine ve proje tarafından kay- nak üzerinde yapılacak değişikliğin özelliğine bağlıdır. Yüzeysel sular, “Yüzeysel Su Kalitesi Yönetimi Yönetmeliği” (30.11.2012, RG No.28483) ve Ye- raltı Suları, “Yeraltı Sularının Kirlenmeye ve Bozul- maya Karşı Korunması Hakkındaki Yönetmelik” kapsamında Orman ve Su İşleri Bakanlığı tara- fından değerlendirilmektedir. Hava emisyonlarının izlenmesi ve hava kalite- sinin korunması amacıyla: “Sanayi Kaynaklı Hava Kirliliğinin Kontrolü Yö- netmeliği” (03.07.2009, RG No.27277) “Büyük Yakma Tesisleri Yönetmeliği” (08.06.2010, RG No:27605) “Hava Kalitesi Değerlendirme ve Yönetimi Yö- netmeliği” (06.06.2008, RG No:26898) Yukarıdaki yönetmelikler ile projelerin inşaat ve işletme aşamalarında oluşabilecek emisyon- lar Bakanlığımız tarafından değerlendirilmekte- dir. Gürültü ve titreşim; Proje kapsamında gerçekleştirilecek faaliyet- ler kapsamında oluşması muhtemel gürültü ve titreşim seviyeleri, ulusal mevzuat kapsamında Çevresel Gürültünün Değerlendirilmesi ve Yö- netimi Yönetmeliği (ÇGDYY) (04.06.2010, RG No:27601) hükümleri çerçevesinde değerlendi- rilmektedir. İnşaat sırasında alıcı noktalarda sağ- lanması gereken gürültü seviyeleri için ÇGDYY nin hükümlerine uyulması zorunludur. Trafik ve taşımacılık; Projeler kapsamında kullanılacak ulaşım yol- ları ve taşımacılık hakkında muhtemel olumsuz etkileri ortadan kaldırmak ya da en düşük se- viyeye indirmek için Trafik Yönetim Planları ve Taşıma Yönetim Planları yapılarak ÇED rapo- runda taşıyıcıların üzerlerinin kapalı olunacağı, belirlenen tonajın üzerinde yük alınmayacağı, hız limitlerine uyulacağı konularında taahhütler alınmakta olup, uymayanlara da yasal işlemler yapılmaktadır.
  • 88. ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 88 Kültürel miras; Proje güzergâhı ve inceleme alanı boyun- ca kültürel miras üzerindeki potansiyel etkiler 21.07.1983 tarih ve 18113 sayılı remi gazetede yayımlanarak yürürlüğe giren 2863 sayılı “Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu” hükümleri- ne uyulmaktadır. 3.1.6. Atık Barajları ve/veya Atık Havuzları Kıymetli metallerin madenciliğinde, nadir me- tallerin kimyasal bir işlemle (özütleme-leaching) eldesinden önce, ince taneciklerini serbestleş- tirmek için cevherin kırma ve öğütme işlemine tabi tutulması söz konusudur. Altın ve gümüş cevherlerinin özütleme işleminde kullanılan bi- rincil kimyasal NaCN veya KCN’dir. Kullanılan özütleme teknikleri ise “yığın özütlemesi” (açık bir alanda kırılmış cevher üzerine uzun sürelerle siyanür çözeltisi püskürtülerek yığın halinde işle- me tabi tutulması) veya öğütülmüş cevhere ka- palı tanklar içinde uygulanan “vat -havuz- veya tank özütlemesi”dir (kesikli süreç). Nadir metallerin alınmasından sonra geriye kalan ana kayacın öğütülmüş taneleri (atıklar) uygun bir şekilde bertaraf edilmek zorundadır. Atıklar, maden sahası içinde üretildikçe gelen atık malzemesi ile inşa edilen veya üretim baş- lamadan önce gerçekleştirilmiş olan yapılar ar- dında oluşturulan belirli tahdit alanlarına (atık havuzu) dökülür. Atık havuzlarının birincil amaçları: Katı atık taneciklerinin güvenli bir şekilde stoklanması, Atıklar içindeki kimyasalların kontrol altın- da tutulması ve içindeki suyun prosesde kullanılmak üzere geri kazanımı Kimyasalların çevreye (hava, toprak, yüzey veya yer altı suyu) yayılmasını önlemek. Atık havuzlarının inşasında yaygın olarak kullanılan malzemeler şunlardır: Atık malzemesi - Mansab, Memba ve Orta Eksen metotları Toprak veya kaya dolgu - Su tutma yapıla- rına benzer yapılar atık içindeki kimyasalla- rın tahdit edilmesi, havuzun tabanına yer- leştirilen (doğal veya yapay) su geçirimsiz malzeme tabakaları ve baraj mühendisliği uygulamalarında kullanılan uygun ilave ya- pılar ile gerçekleştirilir. Atık havuzlarının tasarımı aynı zamanda şu uygun çevre izleme ve acil durum özelliklerini de içerir: Yönetime işletmenin çevresel performan- sı ve ortaya çıkan istenmeyen eğilim veya problemleri çözebilecek acil durum planla- rı sunmak, Yürürlükteki mevzuatın gereklerini yerine getirmek. a) Çevresel Etkiler: Atık barajları ve/veya atık havuzlarının en bü- yük çevresel etkileri kimyasallardan dolayı çev- reye (hava, toprak, yüzey veya yer altı suyuna) olabilecek etkilerdir. Atık barajı projesinde incelenecek aşamalar; yer seçimi- projelendirme, inşaat aşaması ve iş- letme aşaması ve işletme sonunda rehabilitas- yon aşamasıdır. Yer Seçimi-Projelendirme; Atık barajı yapılması planlanan alana etüt pro- jeleri hazırlanması gereklidir. Atık barajı oluştu- rulurken toplanılan atığın zemine uygulayacağı basınç oldukça yüksek olacağından detaylı bir jeolojik etüt raporu hazırlanması gereklidir. Ki bu rapor yer seçiminin yapılmasında en önemli referans kaynak olarak alınacak verilerden biri- sidir. Jeolojik etüt raporunda zemindeki fay, kı- rık, çatlak ve deprem riskleri, yer altı su seviyesi, zemindeki malzemenin dayanaklılığı detaylı ola- rak işlenmelidir. Buna göre zemin üzerine milyar m³’lük kurulacak atık barajının uygun olup olma- yacağı kararı verilebilir.
  • 89. 1993-2013 20. YILI 89 Baraj duvarlarının yapay ya da doğal zemin- den yapılmasına hangisinin daha elverişli olaca- ğına bölgenin coğrafi özellikleri yön vermektedir. Bölgenin coğrafi özellikleri incelenirken eğimi gösteren topoğrafik haritanın yanı sıra yine jeo- lojik etüdü raporu ve DSİ verilerini içeren taşkın sel durumunu gösteren rapor etkili olacaktır. Ay- rıca meteorolojik verilerde dikkate alınmalıdır. Baraj yerinin seçiminde öncelik jeolojik etüt raporu, topografya ve DSİ verileri ile oluşturulan taşkın raporu dikkate alınır. Bunun yanı sıra ye- raltı içme suyunun seviyesi ve içme ve sulama suyuna olan mesafesi, işletmeye ve en yakın yerleşime olan mesafesi incelenmelidir. Kapasitesi oldukça yüksek olan bir baraj kuru- lacağı düşünüldüğünde açılması gereken toprak zemin ve bu toprak zemindeki doğal bitki örtüsü ve canlı çeşitliliği flora-fauna olarak incelenmelidir. Toprak kalite vasfı değerlendirilmelidir. Atık barajının uzun ömürlü olduğu baraj ve çevresinde ekolojik dengesinin ne şekilde etkileneceği incelenmelidir. Atık barajının projelendirilmesinde kapasitesi yani ömrü kısa vadeli olmamalı işletmenin atık toplama ihtiyacını uzun süre karşılayabilmeli- dir. Ayrıca fayda-maliyet analizi yapılarak baraj üst seviyesinde biriken dinlenmiş suyun tekrar işletmede değerlendirilmesini içeren projelen- dirmeler tercih edilmelidir. Atık barajına gelecek malzemenin kimyasal- fiziksel özellikleri tespit edilerek baraj tabanında katı birikmesi olması halinde baraj hacminin olumsuz etkileneceği ve buna göre alınacak tedbirler ve alternatifleri pro- jelendirmede dikkate alınmalıdır. Projelendirilmede asıl kilit noktası sızdırmazlık ve dayanıklılıktır. Barajdan olası bir sızıntı olması- nı engellemek adına baraj zeminin sızdırmazlığı test edilmiş ve barajda toplanacak atığın kimya- sal özellikleri dikkate alınarak uzmanlarca ilgili yönetmeliklerin standartlarını sağlayacak şekilde sızdırmaz zemin oluşturulması sağlanmalıdır. İnşaat aşamasında; Baraj zemin ve duvarlarının sızdırmazlık kat sayısı uzmanlarca belirlenerek baraj yapım aşa- masında bu katsayının korunup korunmadığının kontrol edilmesi gerekmektedir. Ayrıca baraj du- varlarının baraj hacmini dolduran suyun basıncı taşıyabilecek stabiliteye sahip olarak kontrollü inşa edilmesi oldukça önemlidir. Bunun yanında atık barajına atığın ne şekilde taşınacağı taşıma sırasında atığın çevreye ya- yılma risklerinin dikkate alınması ve bunun için gereken tedbirlerin taahhüt olarak raporda yer alması çevresel etki değerlendirmesi açısından önemli konulardır. Atık barajının inşasında da her baraj inşasın- da irdelenmesi gereken başlıklar gündemdedir. Çalışanların sosyo-ekonomik ihtiyaçlarının karşı- lanması, iş makineleri ve ekipmanların kullanımı sırasında oluşacak çevresel etkiler ve iş makine- lerinin kullanılacağı yoların tespiti, yakıt ve yağ ikmali, sağlanmalıdır. İşletme aşamasında; Atık barajının sağlıklı ve güvenli işletilmesinin sağlanması oldukça önemlidir. Doğal afetlere ve dış kaynaklı risklere karşı alınacak tedbir önlem çalışmalarının ayrıntılı şekilde incelenmesi ge- reklidir. Baraj giriş çıkış güvenliği, sabotaj ihtima- li, doğal afetler halinde yapılacaklar acil eylem planları halinde Çevresel Etki Değerlendirme Ra- porlarında yer almadır. Unutulmamalıdır ki rapor işletme aşaması ve sonrasında yapılacaklar için taahhüt olarak geç- mektedir. Atık barajının ve iletim hattının bakım onarım çalışmalarının ne şekil gerçekleştirileceği ve ko- nunun iş sağlığı ve güvenliği açısından ele alın- ması oldukça önemlidir.
  • 90. ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 90 b) Süreçte Alınan Önlemler: Atık havuzu tasarım kriterleri ve yönetim siste- mi çevre ortamına “sıfır” su deşarjı esasına göre yapılmaktadır. İşletmelerin net bir su tüketicisi ol- ması bunu mümkün kılmaktadır. Aşırı yağış durumlarında ise su toplama hav- zasından gelecek su, tesiste oluşturulacak üst seddenin önünde bulunan yüzey taşkın suları havuzunda biriktirilir. Biriken su, ya atık havuzu- na pompalanır, ihtiyaçtan fazla ise, derivasyon kanalına verilir. Su yönetimi planı, yeraltı madeninden gelebi- lecek muhtemel fazla suyun kontrolünü de içer- mektedir. Tesis-Atık Havuzu Sistemi net bir su tüketicisidir ve proses suyu ihtiyacı nedeniyle su ilavesi gerekeceğinden madenden çıkacak su- lar, zenginleştirme tesisine gönderilecektir. Sis- temin ihtiyacı ötesinde yeraltı madeni veya açık işletmeden gelecek fazla su, uygun fiziksel veya kimyasal arıtma işlemine tabi tutularak Su Kirlili- ğini Kontrol Yönetmeliğine uygun olarak ortama deşarj edilecektir. Söz konusu faaliyetlerde rutin işyeri güvenli- ği ve sağlığı denetimlerine ilave olarak, maden işletme ruhsatındaki şartlara uygun olarak, özel çevresel izleme programı oluşturulur. Periyodik çevresel izleme için toplanan veriler şunlardır: Toz, gürültü ve titreşim, Detoksifikasyon ünitesinden çıkan atık- su ile atık havuzundan alınan duru suda CNWAD miktarı, Atıksu da ağır metal (As, Sb, Cd, Hg, Cu, Pb, Zn, Cr) miktarı, Yeraltı suyu izleme kuyusunda CNWAD miktarı dahil su kalite göstergesi, Atık havuzu sahası dahil, madenin çeşitli yerlerinde HCN ölçümleri yapılmaktadır. 3.1.7. Kireç Fabrikaları ve/veya Alçı Fabri- kaları Kireç fabrikaları ve/veya alçı fabrikaları, 17.07.2008 tarih ve 26939 sayılı Resmi Gaze- te’de yayımlanarak yürürlüğe giren Çevresel Etki Değerlendirmesi Yönetmeliğinin Ek-1 ve Ek-2 lis- telerinde yer almaktadır. a) Çevresel Etkiler: Sektörün başlıca çevre sorunları; Kireç ima- latı için enerji kullanımı ve havaya yapılan azot oksitler (NOX ) kükürt dioksit (SO2 ) ve toz emis- yonlarıdır. NOX emisyonlarının kontrolüne yönelik tek- nikler; NOX emisyonları temelde üretilen kirecin ka- litesine ve üretimde kullanılan fırının tasarımına bağlıdır. Düşük NOX brülörleri birkaç döner fırına bağlanmıştır. Diğer NOX düşürme teknolojileri ise uygulanmamaktadır. SO2 emisyonlarının kontrolüne yönelik teknikler; Döner fırınlardan yapılan SO2 emisyonları, ya- kıttaki kükürt muhtevasına, fırının tasarımına ve üretilen kireç içerisinde bulunması gerekli kükürt muhtevasına bağlıdır. b) Süreçte Alınan Önlemler: Belirlenen başlıca sorunlarla ilgisi bakımın- dan belirtilmesi gereken tekniklerin araştı- rılması, En iyi çevresel verim düzeylerinin, Avrupa Birliği dahilinde ve dünya çapında mevcut veriler esas alınarak tespiti, Bu verim seviyelerinin elde edildiği şart- ların araştırılması, maliyet, ortamlar üstü etkiler, bu tekniklerin uygulanmasına dahil edilen temel güdülendiriciler, Genel anlamda bu sektöre özel kullanılabi- lir en müspet tekniklerin (BAT) ve bunlarla ilgili emisyon ve tüketim seviyelerinin be- lirlenmesi.
  • 91. 1993-2013 20. YILI 91 Süreç parametresi ayar noktalarına yakın çalışan bir sorunsuz ve kararlı fırın süreci, enerji kullanımının yanında tüm fırın emis- yonları için yararlıdır. Mevcut fırın tertibat konfigürasyonu dikka- te alınmalıdır. Azami ısı kazancı sağlayan modern klinker soğutucuları kullanılmalı. Atık gazdan ısı kazanımı yoluyla asgariye indirilmesi. Fırına giriş yapan malzemelerin dikkatli se- çimi ve kontrolü emisyonları azaltılabilir. Kaçak kaynaklardan toz emisyonlarının asgari seviyeye çekilmesi/önlenmesi. CO döngülerinin sayısını asgari seviyeye çekmek üzere, hızlı ölçüm ve kontrol ekip- manına sahip elektrostatik çöktürücüler, Çok bölmeli ve “torba patlatma detektörlü” kumaş filtreler. 3.1.8. Diğer Tesisler Kömür İşleme Tesisleri Havagazı ve kok fabrikaları, Kömür briketleme tesisleri, Kömür yıkama tesisleri. Petrokok, kömür ve diğer katı yakıtların depo- lama, sınıflama ve ambalajlama, mermer sayala- ma, tuz işleme tesisleri. Teknolojinin ilerlemesi, nüfusun artması, insa- nın dünyaya hâkim olma düşüncesi enerjiye olan talebin hızını artırmaktadır. Muhakkak her enerji elde etme türünün çevreye belli oranda negatif etkisi olmaktadır. Diğer taraftan gelecek nesiller için fosil yakıt yataklarından, kömürün 250 yıl petrolün ise 50 yıl sonra tükeneceği düşünüldü- ğünde bunların yerine yeni enerji kaynaklarının ikame edilmesinin ne kadar gerekli olduğu orta- ya çıkmaktadır. Kömür, değişik oranlarda organik ve inorga- nik bileşenler içeren tortul bir kayaçtır. Kömü- rün ana bileşeni hidrokarbonlardır; bu nedenle, oluşumu karbon çevrimine çok bağlıdır. Kömür- leşme, bir bitkisel deponun fiziksel, kimyasal ve biyokimyasal değişimlere uğrayarak karbonca zengin oksijence fakir hidrokarbonlara dönüş- mesidir. Turba, bir kömür olmamakla birlikte kömür oluşumunun ilk evresini oluşturmaktadır. Kömürleşme süreci ise bunu takip etmektedir. Kömürleşme sürecinin, yumuşak linyit, sert lin- yit, taşkömürü ve antrasit kademelerini geçtikten sonra grafitte sonuçlandığı kabul edilir. Kömürün kullanılabilir enerjiye dönüştürül- mesi; üretim, hazırlama, taşıma, depolama ve yakma gibi çeşitli süreçleri içerir. Bu süreçlerin hepsinde, çevre, az veya çok, olumsuz yönde etkilenmektedir. Rezervi en yüksek fosil enerji kaynağımız olan kömür, günümüz koşullarında ve kısa vadede vazgeçemeyeceğimiz bir enerji kaynağı durumundadır. Bu nedenle, enerji üre- timi amacıyla kömür kullanımı ile ilgili kararlar alınırken, geniş kapsamlı bir çevre analizinin ya- pılması gerekmektedir a) Çevresel Etkiler: Kömür üretiminin yaygın bir hava kirliliği kay- nağı da tozdur. Toz oluşumu, genellikle, delik delme, patlayıcı madde kullanımı, yükleme, taşı- ma, harmanlama, depolama ve tüketim alanları- na ulaştırma aşamalarında oluşmaktadır. Ayrıca, üretim sırasında, kömürün kendiliğinden tutuş- ması sonucu, çeşitli gazlar atmosfere yayılarak hava kirliliğine neden olmaktadır. b) Süreçte Alınan Önlemler: Açık ocak işletmeciliği yapılarak çıkarılan kö- mür madenciliğinde en büyük problem kaçak toz oluşumudur. Bu sorunu en düşük seviyede tutmak için kullanılan en pratik yöntem, maden sahasının ve yolların sık sık sulanmasıdır. Üretim sırasında oluşan tozu bastırmak, basınçlı su kul- lanarak kazı yapmak ve hidrolik yöntemle kömü- rün nakli gibi çeşitli amaçlarla, büyük miktarlar- da su kullanımına ihtiyaç duyulmaktadır.
  • 92. ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 92 Doğanın korunması amacı dikkate alınarak, yeni ve yenilenebilir enerji kaynaklarının geliştiril- mesi, yaygınlaştırılması ve tüketimde daha büyük oranlarda yer alması için tedbirler alınacağı Seki- zinci Beş Yıllık Kalkınma Planı’nda yer almaktadır. Fosil yakıtları esas alan enerji kullanımı; yakıt konusunda kısmen dışa bağımlılık, yüksek, itha- lat giderleri ve çevre sorunları gibi önemli olum- suzluklar doğurmaktadır. Bu nedenle yerel doğal zenginlikler konumunda olan yenilenebilir enerji kaynaklarının kullanımı önem taşımaktadır. Ayrıca günümüzün en önemli çevre sorunla- rı arasında yer alan yanma sonucu ortaya çıkan CO2 emisyonlarının azaltılması da küresel ısın- manın kontrol edilmesi açısından büyük önem taşımaktadır. Yenilenebilir enerji kaynakları kulla- nımının geliştirilmek istenmesinin bir başka ne- deni de, dünyada sınırlı olan fosil yakıt rezervleri- ni tükenmekten olabildiğince korumaktır. Kömürün üretimi, hazırlanması ve taşınması sırasında toz oluşumu, özellikle kuru ve rüzgar- lı havalarda önemli sorunlar yaratmaktadır. Bu, geçici bir kirliliktir ve oluşumunu engellemek için aşağıda özetlenen önlemlerin alınması gerek- mektedir; Kömürün taşındığı yolları stabilize etmek Açık yüzeyleri mekanik olarak süpürerek, kü- çük boyutlu taneciklerin birikimini önlemek Su kullanarak, birikimleri ve yüzeyleri ıslat- mak Toz bastırıcı sprey kullanmak, taşıma ve transfer noktalarını kapatmak Maden sahasının etrafını yeşillendirerek rüzgârı engellemek Halkın gereksinimlerinin dikkate alınması Kaynak yönetimi ve arazi kullanımının planlanması Madencilik sonrası arazi reklamasyon ve rehabilitasyon çalışmalarının yapılmasıdır. 3.1.10. Genel Değerlendirme Çevre, bütün canlıların yaşam boyu ilişki ve etkileşim içinde bulunduğu sosyal, fiziksel ve kültürel ortamlar bütünüdür. Ülkemiz önemli do- ğal kaynaklara sahip olup, dinamik nüfusuyla da her geçen gün gelişmişlik düzeyini artırmaktadır. Hem bugünün hem de gelecek kuşakların çevre koşullarını tehlikeye atmaksızın çevresel değer- leri güvence altına almak, kalkınmanın bir gere- ğini oluşturmaktadır.
  • 93. 1993-2013 20. YILI 93 Çevreyi korumak, kirlenmesini önlemek, bü- yük harcamalar gerekmektedir. Ancak, zama- nında alınmayan tedbirlerin ileride yaratacağı sorunların giderilmesi çok daha pahalıya mal olacaktır. Çevrenin ve ekosistemin korunması açısın- dan madencilik faaliyetlerinin çevre üzerindeki etkilerinin en aza indirgenmesi veya tamamen ortadan kaldırılması, peyzaj onarım çalışmaları- nın ilk aşaması olan alan kullanım plânlaması ile sağlanır ve bu plânlama öncelikle devlet ekono- misine katkı sağlamakta, bunun yanında çevre korunmasında da en üst düzey madencilik ça- lışmasıyla ve ilerde yapılacak çevre düzenlemesi ve iyileştirmesi çalışmalarına da yardımcı olacak şekilde yürütülmektedir. Alan kullanım plânlaması, bir alanın değişik faktörler yönünden irdelenip önerilen kullanım- lara uygunluğunun araştırılmasıdır. Her alan için uygun bir kullanım, her kullanım için uygun bir alan bulunabileceği ilkesinin çift taraflı işletilip geliştirilmesine olanak sağlayacak plânlamalar dizisidir. Bu tip plânlamalar çevre değerlerini ko- ruyarak ya da zararları en aza indirerek kaynak- lardan optimum düzeyde yararlanmayı sağlar. Doğayı ve üzerinde yaşayıp kazanç sağladığı- mız arazileri koruyabilmek, mevcut potansiyelin- den en üst düzeyde yararlanabilmek, geliştirerek ileriki kuşakların yararlanmasına sunabilmek an- cak birbiri ile çelişmeyen kullanım seçeneklerini irdeleyip araştırarak, bir plâna dayalı olarak uy- gulamak sürekli bakım ve denetimi sağlamakla mümkün olabilir. Günümüzde çevre bilincinin artması ve ma- dencilik sektörünün ortaya çıkardığı tahribatın farkına varılması ve bu hammaddelerin tükenme- sini önlemek amacıyla yapılan bilinçli toplumsal hareketlerle, bu problemlere çeşitli çözüm yolları aranmakta ve tedbirler alınmaktadır. Sürdürüle- bilir kalkınma politikaları doğrultusunda doğal çevrenin korunumu için Çevre Kanunu çıkarıl- mıştır. Türkiye’de madencilik faaliyetleri Çevre Kanunu ve bu kanuna istinaden çıkarılmış diğer yönetmeliklere uyularak gerçekleştirilmektedir. Çevresel Etki Değerlendirmesi, çevreye bü- yük ölçüde etkileri olabilecek projelerin tüm uygulama aşamalarında, bu etkilerin ve önlem- lerinin izlenmesi ve değerlendirilmesi sürecidir ve bugün bütün dünyada çevre yönetiminin en üst seviyesi olarak görülmektedir. Ülkemizde de yasal bir statüye oturtulmuş ve uygulamaya geç- miştir. Ayrıca ülkemizce taraf olunmuş çok sayı- da sözleşme, protokol ve anlaşma bulunmak- tadır. Kyoto Protokolü, ozon tabakasını incelten maddelere dair Montreal Protokolü, Cartagena Biyogüvenlik Protokolü bunların bazılarıdır. Çin’de terkedilmiş bir maden sahası için proje
  • 94. ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 94 Çizelge 5 1993-2013 yılları arasında maden faa- liyeti projeleri ile ilgili Çevresel Etki Değerlendirmesi gereğince verilen kararlar. MADEN ÇED ÇGD TOPLAM 1993-1998 159 1.903 2.062 1999 7 336 343 2000 32 516 548 2001 22 513 535 2002 24 600 624 2003 18 877 895 2004 17 1.155 1.172 2005 14 1.305 1.319 2006 21 1.806 1.827 2007 38 2.068 2.106 2008 46 1.734 1.780 2009 48 1.717 1.765 2010 56 1.754 1.810 2011 74 2.136 2.210 2012 144 1.745 1.889 2013 69 314 383 789 20.479 21.268 Bu bölüme ilişkin kaynaklar: 17.07.2008 tarih ve 26939 sayılı Resmi Gaze- te’de yayımlanarak yürürlüğe giren ÇED Yö- netmeliği Acar, D., Ö., 2007, Türkiye’de Açık Ocak Kö- mür Madenciliği Sonrası Peyzaj Onarım Çalış- malarının İrdelenmesi, Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Ankara. Ocadağıstan, M. E. 1997. Pasinler-Esendere kum ocakları doğa onarımı ve rekreasyonel alan kullanımı planlaması. Yüksek lisans tezi, Atatürk Üniversitesi, Erzurum. Türkiye Çevre Atlası, 2004, Türkiye Çevre ve Orman Bakanlığı, sf:172-180. TBMM Araştırma Komisyonu Raporu, Mayıs 2010, Sayfa 227,228 ErnstYoung Türkiye, Dünyada ve Türkiye’de Madencilik Sektörü, http://www.vergidegundem.com/tr/c/docu- ment_library/get_file?uuid=799f643c-16f0- 427a-b282-b78516feaa1fgroupId=10156, Erişim Tarih: 04.04.2012 Akpınar, N., Kara, D. ve Ünal, E. 1993. Açık ocak madenciliği sonrası alan kullanım planla- ması. Türkiye XIII. Madencilik Kongresi. Oygür, V., Zanbak, C., Ovacık Altın Madeninde- ki Atık Depolama Tesislerinin Çevresel Açıdan Değerlendirilmesi Yersel, Ş.E., Dokuz Eylül Üniversitesi Fen Bi- limleri Enstitüsü Maden Mühendisliği Bölümü, Cevher Hazırlama Anabilim Dalı“Cevher Hazır- lama ve Zenginleştirme Tesislerinin Simülas- yon Yöntemiyle Verimliliğinin Artırılması” Dok- tora Tezi. Doç. Dr. Deniz ÖZTÜRK’ün ders notları. Altay, İ., Sakarya Üniversitesi Fen Bilimleri Ens- titüsü “Maden Ocaklarındaki Tozlanmanın Ön- lenmesi” Yüksek Lisans Tezi. IFC,2007 Çevre, Sağlık ve Güvenlik Kılavuzları, Madencilik Sektörü. ENCON, “Ağı Dağı Altın ve Gümüş Madeni Ka- pasite Artışı ve Zenginleştirme Projesi” Nihai ÇED Raporu. Golder Associates,”Nabucco Doğal Gaz Boru Hattı Projesi” ÇED Raporu. Doç. Dr. Atilla AKKOYUNLU, Türkiye’de Enerji Kaynakları ve Çevreye Etkileri Borand, M.N., İstanbul Teknik Üniversitesi - Fen Bilimleri Enstitüsü “Açık ve kapalı ma- den işletmeciliğinde çevresel etki” maden- cilikte özel konular II ders projesi. Tekindor, G., Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü, Hava Yönetimi Dairesi Başkanlığı, “Kireç Fabri- kalarından Kaynaklanan Emisyonların Kontrolü ve İyileştirme Çalışmaları”, 2011
  • 95. 1993-2013 20. YILI 95 Şekil 8 Yıllara göre maden yatırımları EK-1, EK-2 Şekil 10 Maden yatırımları EK-1, EK-2 oranı 108 2006 21 1.806 1.827 2007 38 2.068 2.106 2008 46 1.734 1.780 2009 48 1.717 1.765 2010 56 1.754 1.810 2011 74 2.136 2.210 2012 144 1.745 1.889 2013 69 314 383 789 20.479 21.268 Şekil 8 Yıllara göre maden yatırımları EK-1, EK-2 - 500 1.000 1.500 2.000 2.500 159 7 32 22 24 18 17 14 21 38 46 48 56 74 144 69 1.903 336 516 513 600 877 1.155 1.305 1.806 2.068 1.734 1.717 1.754 2.136 1.745 314 ÇED-Ok ÇED-GD 1993ÇED2013 Şekil 9 Maden yatırımları EK-1, EK-2 oranı Bu bölüme ilişkin kaynaklar:  17.07.2008 tarih ve 26939 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe giren ÇED Yönetmeliği  Acar, D., Ö., 2007, Türkiye’de Açık Ocak Kömür Madenciliği Sonrası Peyzaj Onarım Çalışmalarının İrdelenmesi, Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Ankara.  Ocadağıstan, M. E. 1997. Pasinler-Esendere kum ocakları doğa onarımı ve rekreasyonel alan kullanımı planlaması. Yüksek lisans tezi, Atatürk Üniversitesi, ÇED-OK 4% ÇED-GD 96%
  • 96. ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 96
  • 97. 1993-2013 20. YILI 97 3.2. TARIM VE GIDA ÇED Yönetmeliği’nde tarım ve gıda yatırımları aşağıdaki konuları kapsamaktadır: Et Ürünleri Üretim Tesisleri (Kesim tesisleri), Bitkisel ürünlerin üretimi ile ilgili projeler Yetiştirme tesisleri, Kültür balıkçılığı projeleri, Süt ve süt ürünleri üretim tesisleri, Fermantasyon ile alkollü içki üreten tesis- ler veya malt tesisleri, Rendering tesisleri. 3.2.1. Et Ürünleri Üretim Tesisleri (Kesim Tesisleri) a) Çevresel Etkiler: Kesim tesislerinde en önemli sorun koku, kan, yağ, organik atıklardır. Kesim tesislerinde oluşan atıksular (yıkama suları) yoğun organik madde ihtiva eder. Kan, ayrıca bertaraf edilmeli atıksular ile karışmamalıdır. Oluşan atıksuyun arıtılmadan alıcı ortama verilmesi halinde yüksek Biyokimya- sal Oksijen İhtiyacı (BOİ) sebebiyle flora ve fau- naya zarar verir, özellikle su kaynaklarında ötro- fikasyona ve asiditenin yükselmesine sebebiyet verir. Ekolojik dengenin bozulması kaçınılmazdır. Koku oluşumunun en aza indirgenmesi için tesis temizliğine, tesisi yerinin seçimine dikkat edilmesi gerekir. Oluşan yoğun organik madde içerikli atıksuların ise atıksu arıtma tesislerinde arıtılması gerekir. b) Süreçte Alınan Önlemler: Koku oluşumunu engellemenin en iyi yolu te- sis temizliği, sterilazyon ve iyi havalandırmadır. Rendering atıklarının bertaraf edilmesi, oluşan atıksuların arıtılması, kanın değerlendirilmesi ve bertaraf edilmesi, sindirim içeriklerinin bertaraf edilmesi gerekmektedir. 3.2.2. Bitkisel Ürün Üretim Tesisleri 3.2.2.1. Yağ Üretim Tesisleri a) Çevresel Etkiler: Yağ üretiminde dört aşamalı bir proses uygu- lanır; 1. Degumming 2. Nötralizasyon 3. Ağartma 4. Deodorizasyon Yağ tesislerinde rafinasyon işleminin çevresel
  • 98. ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 98 etkileri incelendiğinde oluşan atıkların; katı, sıvı, emisyon, tehlikeli atıklar olduğu görülmektedir. Bitkisel yağ sanayi, su tüketimi yüksek endüstri- lerden biridir. Aynı zamanda, yüksek konsantras- yonda biyolojik parçalanmaya dirençli bileşenler içerir. Bitkisel Yağ Sanayiinde bir diğer çevresel et- kende atıksularının arıtılmalarından oluşan arıt- ma çamurlarıdır. Özellikle zeytinyağı üretim te- sislerinden meydana gelen “karasu” ve “pirina” yüksek konsantrasyonda kirlilik ihtiva eder. Zey- tin karasuyunun pH’sı asidik olup organik içeriği yüksektir. Bu atıkların doğaya bırakılması yoğun bir koku ve çevre kirliliği oluşturur. b) Süreçte Alınan Önlemler: Zeytin karasuyunun arıtılması, işlenmesi veya bertaraf edilmesi, bitkisel kaynaklı posaların (pi- rina, ayçiçek posası vs.) bertaraf edilmesi, olu- şan atıksuların arıtılması gerekmektedir. Bitkisel yağ sanayi atıksularının arıtılmasında en yaygın kullanılan proses kombinasyonu, yüz- dürme veya çöktürme içeren fizikokimyasal öna- rıtma ve bunu takip eden biyolojik aktif çamur sistemidir. Arıtma çamurları için en yaygın bertaraf yön- temlerinden biri susuzlaştırıldıktan sonra depo- lanmasıdır. Atıksular arıtma tesisi vasıtasıyla bertarafı ve geri kazanımı sağlanabilmektedir. Baca Gazı Emisyonları için, emisyon kaynaklarına ait olu- şabilecek emisyon konsantrasyonlarının ve küt- lesel debileri Sanayi Kaynaklı Hava Kirliliğinin Kontrolü Yönetmeliği’nde (SKHKKY) verilen sınır değerleri sağlayacak şekilde tesis edilmesi ge- reklidir. Buhar kazanları için bacası SKHKKY hü- kümlerine uygun olacak şekilde tesis edilmelidir. Tıbbı atıkların Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeli- ği hükümlerine göre bertarafı sağlanmalıdır. Tehlikeli Atıklar, Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliği’nin ilgili hüküm ve esaslarına ve 05/07/2008 tarih ve 26927 sayılı Atık Yönetimi Genel Esaslarına İlişkin Yönetmelik hüküm ve esaslarına uygun olarak lisanslı firmalara gönde- rilmek suretiyle bertaraf edilmelidir. Ambalaj Atıkları, Ambalaj Atıklarının Kontrolü Yönetmeliği”nin ilgili hüküm ve esaslarına uygun olarak lisanslı firmalara gönderilmek suretiyle bertaraf edilmelidir. Tesiste çalışacak personelden dolayı oluşa- cak katı atıklar “Katı Atıkların Kontrolü Yönet- meliği’ne uygun olarak, Katı Atıkların Kontrolü Yönetmeliği hükümleri doğrultusunda bertaraf edilmelidir. Yağ rafinasyon tesisi
  • 99. 1993-2013 20. YILI 99 3.2.2.2. Şeker Fabrikaları a) Çevresel Etkiler: Şeker üretim sanayinin esas faaliyet alanı; şe- ker kamışı veya şeker pancarından ham şeker, şeker şerbeti, kristal yahut beyaz şeker üretilmesi veya ham şekerin rafine edilmesidir. Şeker fab- rikalarında kristal ve küp şeker ile melaslı kuru küspe üretilirken, yan ürün olarak da melas ve yaş pancar küspesi elde edilmektedir. Bir şeker fabrikasına ait proses akım şeması şu şekildedir: Pancardan şekerin alınması için, pancar önce kesme makinalarında kıyılır. Pancar kıyımları bir taşıma bandı ile nak- ledilirken otomatik olarak tartılır ve kantar pancar miktarını toplayarak kaydeder. Pancar kıyımlarından şekerin alınması “Di- füzör” denilen tam otomatik aparatlarda yapılır. Pancar kıyımı kendi yönüne ters yönde hareket eden 75o C sıcak su ile te- mas ettirilerek içindeki şekerin suya geç- mesi sağlanır. Difüzörün kıyım giren ucundan şerbet, di- ğer ucundan şekeri alınmış kıyımlar yani küspe alınır. Küspe preslerde sıkılarak şeker ihtiva eden suyu difüzöre geri verilir. Sıkılmış yaş küspenin bir bölümü hayvan yemi olarak kullanılmak üzere taşıma bandı ile fabrika dışına, bir bölümü de küspe kurutma tesis- lerine sevk edilir. Difüzörden elde edilen şekerin içindeki ya- bancı maddeler, muayyen reaksiyon şart- larında Ca(OH)2 ve CO2 ile kireçleme ve satürasyon kazanlarında çöktürülür. Çö- ken yabancı maddelerin şerbetten uzak- laştırılması dekantör, döner filtre ve otoma- tik filtre üniteleriyle sağlanır. Şerbetin içindeki boyar maddelerin ayrıl- ması CO2 gazının verildiği satüratörlerde yapılır. Bu araçlarda kullanılan CaO ve CO2 Eberhart tipi kireç ocaklarında CaCO3 ’ın kok kömürü ile reaksiyona sokulmasından elde edilir. CaO bilahare kireç dairesinde Ca(OH)2 haline getirilir. Şeker fabrikası
  • 100. ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 100 Gerek difüzörden şerbet istihsalinin, gerek- se şerbet tasfiyesinin teknolojisinin istediği optimumlarda gerçekleşmesi için otomatik kontrol ve ayar cihazları kullanılır. Temiz- lenmiş şerbetten şekerin az enerji sarfı ile kristalizasyonun ilk basamağı, şerbeti çok kademeli bir tebhir sisteminde 4-4.5 misli koyulaştırmaktadır. Koyulaştırılan şerbet, şekerin karamelize olmaması için pişirim kazanlarında vakum altında buharlaştırılıp şekerin kristalleşerek şerbetten ayrılması sağlanır. Elde edilen lapanın refrijerantlarda dinlen- dirilmesi kristalizasyonun tamamlanmasını sağlar. Lapadaki şeker kristallerinin, şuruptan ay- rılıp temizlenmesi santrifüjlerde tamamla- nır. Elde edilen ıslak şeker nakil organları ile kurutucuya taşınır. Kuruyan kristal şekerin toz ve iri olan şe- kerlerden ayrılması eleklerde tamamlanır. Şeker yarı otomatik kantarlarda tartılır, tor- balanır ve ağırlık kontrolünden sonra ağız- ları kapatılan torbalar ambara sevk edilir. Lapadan ayrılan şurupta iki kademe daha kristallenme yapılarak elde edilen orta ve son şekerler tekrar eritilip ilk kademede kristal hale getirilir. Son şeker kademesinin şurubu melas adını alır ve ispirto, ilaç ve yem sanayinin hammaddesi olarak kullanılır. Şeker Fabrikaları, işletmelerinde çok miktarda su kullanan bir sanayidir ve kullandıkları suya bağlı olarak atılan kirli su hacmi de fazladır. Şeker Fab- rikalarının atık suları başlıca şu şekildedir: Pancar taşıma suyu, pancarla birlikte gel- miş bulunan taş, ot ve yaprak gibi çeşitli kirlilikleri taşır ve bu su kirlerden arıtılarak tekrar kullanılabilir. Pancar yıkama suları pancarla gelen inor- ganik maddeleri içerir ve kirlerinden arındı- rılarak tekrar kullanılabilir. Difuzyon ve prese suları şerbet arıtımı sı- rasında atılan sulardır ve kirlidirler. Bu kirli sular organik maddeleri içerirler. Kireç çamuru artıkları, lavör suları (CO2 yıkama suyu) ve bez yıkama suları şerbet arıtım bölümünden atılan kirli sulardır. Kondens ve kondense suları şerbetin bu- harlaştırılması ve vakum kazanlarında kris- tallendirilmesi sırasında atılan sular olup az kirli ve geri kazanılan sulardır. Şeker Fabrikası atıklarında özel madde olarak saponin ve trietilamin vardır. Her iki- si de balıkları zehirler. Suyun litresinde 2,5 mg saponin bulunması balıkların ölmesi- ne neden olur. Saponinin diğer bir özelliği de atıkların karıştığı çay ve nehirde köpük yapmasıdır. Köpük balık solungaçlarını ör- terek parçalar. Saponin güç ve yavaş par- çalanan bir maddedir. Saponinin öldürücü etkisini yok etmek için bu tip suların 1/10 oranında ırmak suyu ile karıştırılması gere- kir. Burada akarsuyun küçük veya büyük debili olması çok önemlidir. Akarsudaki kir- lilik, suyun debisi ile ters orantılıdır. Kirli sularda bulunan organik maddelerin bo- zularak zararsız hale gelebilmeleri için oksijene ihtiyaç vardır. Bu oksijen kirli suyun karıştırıldığı akarsularda bulunan çözünmüş haldeki oksijen- le karşılanır. Bilindiği gibi kirlenmemiş sular oksi- jence zengindir. Günde 2000 ton pancar işleyen bir şeker fabrikasından çıkan kirli sular 200.000- 300.000 nüfuslu bir şehrin atık sularının yapaca- ğı kirliliğe eşdeğerdir. Şeker fabrikalarındaki bir diğer atık da şlem- pedir. Şlempe; ana çözeltiden alkol distile edil- dikten sonra geriye kalan çözeltiye denir. Bu çö- zelti, melastan gelen bütün tuzlarla maya üretimi sırasında katılmış olan mineral tuzların ve maya- lanmayı yapmış olan maya kütlesini kapsar. Sonuç olarak şeker fabrikası atıkları; akarsu ve gölleri kirletmekte ve çevre sağlığı açısından önemli kirlilik yükü taşımaktadır.
  • 101. 1993-2013 20. YILI 101 b) Süreçte Alınan Önlemler: Şeker üretiminin çevresel etkileri su kullanımı, enerji tüketimi ve atık oluşumu başlıkları doğrul- tusunda temiz üretim yaklaşımıyla alınabilecek önlemler şu şekilde özetlenebilir. 1. Su Kullanımı: Günümüzde artan global ısınma ve oluşan su sıkıntısı nedeniyle su kullanımında tasarruf sağlayacak oluşumlara gidilmektedir. Şeker üretimi suyu yoğun kullanan bir sektördür. 100 ton pancar için ortalama 1.500-2.000 m3 su tüketilmektedir. Bu miktarda suyun taze su olarak karşılanmasındaki güçlük, fabrikalardan çıkan suların doğrudan akarsulara verilmesinin sakın- caları ve bu miktarda suyun temizlendikten sonra akarsuya verilmesinin maliyeti kullanılmış sula- rın tekrar kullanımını mecburi hale getirmektedir. Taze suyun kullanımını ve kirlilik yükü fazla olan suyun oluşumunu minimize etmek için iyi bir su ekonomisi uygulamak, tekrar fabrikaya alınabile- cek sular için su döngüleri oluşturmak ve suları temiz, az kirli ve çok kirli gibi sınıflandırarak kirli su döngülerinin birbirinden ayrılmasını sağlamak gerekmektedir. Suların sınıflandırılması temiz su döngüsünden çıkan suların az kirli su döngüsün- de; az kirli suların kirli su döngülerinde ve oradan çıkan suların da çok kirli su döngülerinde kullanıl- masına böylelikle kullanılan su miktarını azaltma- da yardımcı olmaktadır. Temiz ve az kirli sular sis- temdeki döngülere geri alınabilmektedir. Çok kirli sular ise doğrudan döngülere sokulamaz, ancak arıtımdan sonra alıcı ortama verilebilir. 2. Atıksu Arıtımı: Atıksuların alıcı ortamlara verile- bilmesi için yönetmeliklerde belirlenen kriterlere uygun olmaları gerekmektedir. Yüksek organik kirliliğe sahip suların arıtımı için biyolojik arıtım prosesleri uygulanmaktadır. Biyolojik arıtımla, atıksu içinde çözünmüş veya asılı kalmış orga- nik maddeler mikroorganizmalar tarafından par- çalanarak çözünen veya gaz olarak atmosfere yayılan kararlı inorganik bileşiklere dönüştürülür. Biyolojik arıtım sistemleri anaerobik ve aerobik olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Aerobik sistem- lerde oksijenli ortamda organik maddeler mik- roorganizmalar tarafından karbondioksit, su ve basit inorganik tuzlara parçalanırken, anaerobik arıtımda oksijensiz ortamda karbondioksit ve metan gazına dönüşmektedir. 3. Enerji Tüketimi: Şeker endüstrisi sürekli sis- temde çalışan ve ısıl enerjiyi çok yoğun kullanan bir sektördür. Fakat aynı zamanda, üretim döne- minde buhar kazanlarından elde edilen buharın türbinlere verilmesiyle elektrik ihtiyacını da kar- şılayan bir sektördür. Bu bağlamda zaten üret- tiği enerjiyi tüketen bir işletmeden elde edilecek olan çevresel fayda, proses basamaklarındaki kayıpların önlenebilmesi, üretilenin verimli kulla- nımının sağlanabilmesi ve hatta yeterli miktarda elde ediliyorsa ülke enerji ağına üretilen fazla enerjinin sevkinin sağlanabilmesi olmalıdır. 4. Atık Oluşumu: Şeker fabrikalarında oluşan atık miktarı hammadde olan pancarın kalitesine ve arazideki temizliğine bağlıdır. Pancarla birlik- te işletmeye gelen toprak, çakıl ve taşların fazla olması işletmede enerji ve su kaynaklarının aşırı kullanılmasına neden olacağı gibi pancarın ye- tiştiği verimli toprak tabakasının atık haline dö- nüşmesine de sebep olacaktır.
  • 102. ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 102 3.2.3. Yetiştirme Tesisleri a) Çevresel Etkiler: Tavuk ve besi yetiştiriciliğinin ana sorunu ölü hayvanlar, hayvan dışkıları ve buna bağlı olarak meydana gelen koku oluşumudur. Hayvan dışkı- larının kontrolsüz olarak etrafa yayılımı görüntü kirliliği, koku, enfeksiyon riski, haşere oluşumu, toprak ve yeraltı su kaynaklarını kirletme riski gibi pek çok çevresel sorun oluşturur. Ölü hayvanların oluşumu da yine pek çok çevresel riski beraberinde getirir. Hayvan ölü- münün nedeni, hastalık veya salgın belirtileri iyi araştırılmalı ve ona göre önlemler alınmalı, acil eylem planları devreye sokulmalıdır. b) Süreçte Alınan Önlemler: Tavuk yetiştiriciliğinde koku oluşumunu ve yayılımını önlemek için kümes altlıklarında güb- renin nemini alması amacı ile talaş kullanılmalı, oluşan gübreler dönem sonunda tamamen ka- palı alanlarda kurutulmalı ve fanlar ile atılacak hava davlumbazlar ile su yüzeyine çarpıtılmalıdır. Böylece hava, içindeki tozlar ve oluşan kokuyu suya bırakarak atmosfere verilmelidir. Oluşan kir- li su fosseptiğe verilerek bertarafı sağlanır. Tavuk dışkıları kümes içerisinde koku oluşumunu önle- mek için bekletilmeden toplanmalı ve konteynır- larla etrafa bulaşmadan uzaklaştırılmalıdır. Tavuk dışkılarının değerlendirilmesi ve gübre olarak kul- lanılması bitkiler ve toprak için önemli bir besin maddesidir. İçeriğindeki azot ve organik madde bakımında diğer hayvan gübrelerinden daha de- ğerlidir. Tavuk dışkıları biyogaz tesislerinde, güb- re işleme tesislerinde işlenip ekonomik bir değer sağlayacağı gibi geviş getiren hayvanlarda yem olarak da kullanılabilmektedir. Dışkı kurutma sistemi Ölü tavuklar ise tabanı sızdırmasız ölü çukur- larında kireç ile örtülerek bertarafı sağlanabilir veya yakma kazanlarında yakılabilmektedir. Besi tesislerinde yer seçimi, tesisin izolasyo- nu, hayvan temizliği ve bakımı, dışkı bertarafı önem teşkil etmektedir. Hayvan dışkıları biyogaz tesislerinde enerjiye dönüştürülebileceği gibi
  • 103. 1993-2013 20. YILI 103 gübre işleme tesislerine verilerek de hem çev- resel bir çözüm olmakta hem de ekonomik bir değer sağlayabilmektedir. 3.2.4. Kültür Balıkçılığı Projeleri a) Çevresel Etkiler: Biyolojik bir üretim faaliyeti olan ağ kafeslerde balık yetiştiriciliği kendi gelişimi de çevresel kali- teye bağlı olan ve direk olarak çevresel imkanla- rından faydalanan bir üretim tarzıdır. Bu anlamda, üretim faaliyetleri çevre ile etkileşim içerisinde, çevresel değişimlere neden olabilmektedir. Bu çevresel değişimler; genel görünüm ve estetiği bozma, ulaşımı engelleme, doğal hayatın rahat- sız edilmesi ve interaksiyonlar, su kolonunda su kalitesi üzerine olumsuz etkiler ve bentosta, sedimentte organik madde artışı, bentik komu- nitede önemli modifikasyonlar, balık hastalık ve zararlılarına karşı kullanılan ilaç ve kimyasal maddelerin canlılara ve su kalitesine olan etkiler şeklinde sıralanabilir. (Özfuçucu,2003) Su ürünleri yetiştiriciliğinin su ortamına etkisi, yetiştiricilik metodunun çeşidine, üretim kapasi- tesine, kullanılan yemlerin türüne ve yetiştiricilik yapılan alanın biyolojik, kimyasal ve fiziksel ka- rakterine bağlı olarak değişmektedir. (Başaran, Aksu, Egemen, 2006) Su ürünleri yetiştiriciliğinin su ortamı üzerine başlıca etkilerini ötrofikasyon, çökeltide (sediment) organik zenginleşme, ışık geçirgenliğinin azalması olarak sıralayabiliriz. b) Süreçte Alınan Önlemler: Organik ve inorganik atıkların dip sedimente eklenmesi sığ sularda ve kapalı koylarda yani akıntının olmadığı ortamlarda görülmektedir. Tesislerin açık denizde olması ve derinliğin çok olması böyle bir olumsuz etkiyi oldukça azalt- maktadır. Derinliğin 15 m’den düşük olduğu ve akıntının olmadığı yerlerde su ürünleri yetiştirme tesisi kurulması çevrede biyolojik hareketliliği ve nutrient etkisini artırır. Bu nedenle kurulacak te- sis alanlarının açık deniz olması, derinliğin çok olması ve çevresinde akıntının olması bu riski or- tadan kaldırmaktadır. Su kirliliğine sebep olunmaması açısından yemlemede daha etkili ve daha çevre dostu yem- ler (yüksek enerji-protein oranları, yüksek sindiri- lebilir hammaddeler ve düşük fosfor düzeylerine sahip) kullanılmalıdır. (Güven ve Şener) Yemle- me durumu, yemleme zamanı ve yem miktarı önemlidir. Beslenecek balığın günün hangi saa- tinde daha iyi yem aldığı gözlenmeli ve buna uy- gun bir programlama yapılmalıdır. Ekstrude yem kullanılması, yetiştirilen canlının optimum protein ve yağ oranları belirlenip, yüksek enerjili yemler kullanılarak fosfor ve azotun alıcı ortama yükü azaltılması, iyi bir besleme cetveli kullanılması, stoklama yoğunluğuna dikkat edilmesi yetişti- riciliğin çevreye olan etkisini azaltmaya yönelik alınması gereken önlemlerdendir. 3.2.5. Süt ve süt ürünleri üretim tesisleri Süt ve süt ürünleri üretim tesisleri, pastörize ve UHT süt, yoğurt, peynir, dondurma, tereyağı ve krema üretiminin yapıldığı tesislerdir. a) Çevresel Etkiler: Süt ve süt ürünleri üretim tesislerinin kirliliğe neden olan önemli etkileri peynir altı suyundan kaynaklanmaktadır. Peynir altı suyu, peynir üretimi esnasında or- taya çıkan bir yan üründür. 1 litre peynir altı suyu
  • 104. ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 104 yaklaşık olarak 50.000 mg/l laktoz, 9.000 mg/l protein, 150 mg/l fosfor, 1.500 mg/l azot içerir. Endüstriyel bir ürün olarak işlenmesi halinde çok kıymetli olan bu sıvının, bir atık olarak düşünül- düğünde arıtılması çok zordur. Peynir altı suyu- nun karakteristik özelliklerine bakıldığında, kirlilik değeri açısından Biyolojik Oksijen İhtiyacı (BOİ) değeri 32.000 mg O2 /l (Holder and Sewards, 1976) gibi yüksek bir değere ulaşmaktadır. Bu BOİ değerine sahip 1 litre peyniraltı suyu aynı zamanda yaklaşık 60.000 mg/l Kimyasal Oksijen İhtiyacı (KOİ) değerini taşımaktadır. Bu değerler- le 1 litre peynir altı suyunun yapmış olduğu kir- lilik yaklaşık 40-45 kişinin yarattığı kirliliğe eşittir. b) Süreçte Alınan Önlemler: Peynir üretimi sonucu oluşan peynir altı su- ları lor peyniri, ve pastacılıkta kullanılan peynir altı suyu tozu üretiminde kullanılmaktadır. İş- letmelerde oluşan peynir altı suları mutlaka bu ürünlere dönüştürülmeli, kesinlikle kanalizasyon sistemine deşarjı yapılmamalıdır. Peynir altı suyunun işletme içerisinde krom- nikel tanklarda depolaması yapılmalıdır. 3.2.6. Fermantasyon ile Alkollü İçki Üreten Tesisler veya Malt Tesisleri a) Çevresel Etkiler: Fermantasyon, mayanın sebep olduğu doğal bir süreçtir. Mayalar, bağlarda ve şarap üretim tesislerinde üzümle doğal olarak birlikte yaşa- yan mikroorganizmalardır. Bu organizmalar ya- şayabilmek için üzüm şırasında bulunan şekerle beslenir, fermantasyon yoluyla alkole ve karbon- dioksit gazına dönüştürür. Malt yapımıyla arpa ya da buğday tanesinin içindeki maddelerin, özellikle nişasta ve pro- teinlerin parçalanması ve enzimlerin oluşması, mevcut olanların ise artışı sağlanmaktadır. Maltın öğütülmesi ve su ile karıştırılarak çeşitli sıcaklık- larda tutulması (mayşeleme) işlemi, hem maltın içinde bulunan erir hale getirilmiş maddeleri suya geçirmek hem de erimeyi sürdürerek şırayı kuru maddelerce daha da zenginleştirmek amacı ile yapılmaktadır. Süzme işlemlerinden sonra elde edilen şıra, içerdiği kuru maddeler nedeniyle çok kıymetli, kolay sindirilebilir bir besin maddesidir. Malt üretim prosesi başlıca 4 ana bolümden oluşmaktadır: Tahılın temizlenmesi ve sınıflandırılması Yumuşatma Çimlendirme Kurutma ve kavurma Şarap fermantasyon tankları
  • 105. 1993-2013 20. YILI 105 Fermantasyon ile alkollü içki üreten tesisler veya malt tesislerinde yıkama sularından oluşan atıksular, meyve posaları ve tahıllar, durultma su- ları, soğutma suları, tortular oluşmaktadır. b) Süreçte Alınan Önlemler: Fermantasyon ile alkollü içki üretimi yapan tesislerden meydana gelen atıksular (özellikle fermantasyondan kaynaklanan) organik içeriği yüksek olduğundan arıtılması şarttır. Havalan- dırmalı biyolojik arıtma ve anaerobik çürüme yöntemleri kullanılabilmektedir. Şarap sanayii ise mevsimsel tesisler olduğundan biyolojik arıt- madan çok püskürtmeli havalandırma sistemleri kullanılması daha uygun olabilmektedir. Malt üretiminde oluşan tohumdan ayrıştırılan çimler ve yabancı bitki tohumları hayvan yemi olarak değerlendirilebilmektedir. Islatma havuz- larında oluşan atıksu ise atıksu arıtma tesislerine gönderilebilir ve sulama suyu olarak kullanılabilir. 3.2.7. Rendering Tesisleri a) Çevresel Etkiler: Kesim sırasında ortaya çıkan bütün atıklar (kan, tüy, yağ vb.), atıksu arıtma tesisi çamuru ve arıtma tesisinden çıkan kollodial atıklar ve yağ (DAF ünitesinden) kirli su, katı atıklar, ko- kulu gazlar ve sıcak buhar, tehlikeli atıklar (yağ, tiner vb. tehlikeli kimyasal bulaşmış eldiven, bez parçaları, kağıt/karton, kimyasalların, yağların ve tinerlerin boş kutuları kontamine olmuş yağ emiciler, kostik çuvalları ve tehlikeli kimyasal bu- laşmış kıyafetler, ampul ve floresan değişimde çıkan atıklar, ambalaj atıkları, evsel nitelikli katı atıklar, tıbbi atıklar oluşabilmektedir. b) Süreçte Alınan Önlemler: Rendering tesisine gelen bütün atıklar (kan, tüy, yağ vb.), atıksu arıtma tesisi çamuru ve arıt- ma tesisinden çıkan yağ (DAF ünitesinden), ren- dering ünitesinde yem katkı maddesine dönüş- türülerek geri kazanılabilir. Tesiste kokuya sebep olan emisyonlar, rendering ünitesinden kaynak- lanan kokular koku giderici ünitelerde absorbe edilebilir. Koku giderme ünitelerinde yoğuşturma yolu ile %60-90 arasında koku giderimi sağlana- bilmektedir. Koku giderme ünitesindeki, gaz çı- kışı esnasında koku yapan yabancı maddelerin, atmosfere yayılmadan önce kimyasal yıkama ile ortadan kaldırılması sağlanabilmektedir. Atıksular arıtma tesisi vasıtasıyla bertarafı ve geri kazanımı sağlanabilmektedir. Baca Gazı Emisyonları için, emisyon kaynaklarına ait olu- şabilecek emisyon konsantrasyonlarının ve küt- lesel debileri SKHKKY’te verilen sınır değerleri sağlayacak şekilde tesis edilmesi gereklidir. Bu- har kazanları için bacası SKHKKY hükümlerine uygun olacak şekilde tesis edilmelidir. Tıbbı atık- ların Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeliği hüküm- lerine göre bertarafı sağlanmalıdır. Tehlikeli Atıklar, Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliği’nin ilgili hüküm ve esaslarına ve 05/07/2008 tarih ve 26927 sayılı Atık Yönetimi Genel Esaslarına İlişkin Yönetmelik hüküm ve esaslarına uygun olarak lisanslı firmalara gönde- rilmek suretiyle bertaraf edilmelidir. Ambalaj Atıkları, Ambalaj Atıklarının Kontrolü Yönetmeliği”nin ilgili hüküm ve esaslarına uygun olarak lisanslı firmalara gönderilmek suretiyle bertaraf edilmelidir.
  • 106. ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 106 Tesiste çalışacak personelden dolayı oluşa- cak katı atıklar “Katı Atıkların Kontrolü Yönet- meliği’ne uygun olarak, Katı Atıkların Kontrolü Yönetmeliği hükümleri doğrultusunda bertaraf edilmelidir. Rendering tesisi koku giderme sistemi 3.2.8. Genel Değerlendirme 07.02.1993 tarihinde yayımlanarak yürürlüğe giren ÇED Yönetmeliğinin Tarım ve Gıda Tesis- lerine ilişkin yönetmelik uygulanmalarında kar- şılaşılan sorunların giderilmesi amacıyla zaman içerisinde yönetmelik revizyonları gerçekleştiril- miştir. Bunun yanı sıra sektörlerin kuruluş ve işletme aşamalarında karşılaşılan çevresel sorunların çözümü için Bakanlığımızca bazı çalışmalar ve uygulamalar gerçekleştirilmiştir. Bunlardan; Denizlerde kurulacak su ürünleri yetiştirme tesislerinin kıyılardan uzak alanlarda kurulmasının sağlanarak, deniz kirliliğini en aza indirmek ve sektör sorunlarına sürdürülebilir kal- kınma anlayışı çerçevesinde çözüm bulunması için ilgili kamu kurum ve kuruluşlarının katılımı ile 31.01.2008 tarihinde Bakanlığımızda geniş katı- lımlı bir toplantı yapılmıştır. Muğla, Milas, Ziraat Adaları, 08.07.2004 Muğla, Milas, Ziraat Adaları, 10.08.2010 Bu toplantıda Bakanlığımızın koordinatör ol- ması ve Aydın, İzmir, Muğla, Mersin illerinde su ürünleri üretim alanları belirlenmesine yönelik ça- lışma guruplarının oluşturulması kararı alınmıştır. 11-15/02.2008 tarihlerinde Muğla, Aydın, 18- 22/02.2008 tarihleri arasında İzmir, Mersin ille- rinde alan belirleme çalışmaları neticesinde, Muğla İlinde, Bodrum ve Milas olmak üzere iki
  • 107. 1993-2013 20. YILI 107 adet alan belirlenmiş olup, seçilen alanlarda yer alacak 134 tesis toplu ÇED sürecine tabi tutul- muş ve 05.12.2008 tarihinde ÇED Olumlu Kararı verilmiştir. İzmir İlinde 10 adet alan, Aydın İlinde 2 adet alan ve Mersin İlinde iki adet su ürünleri yetiştir- me alanları belirlenerek kurulacak balık çiftlikleri bu alanlara yönlendirilmiştir. Hayvan Yetiştirme Tesisleri; ilk ÇED Yönet- meliğinde yer almamaktadaydı, ancak özellikle kanatlı hayvanların üretiminin artması ve bun- lardan oluşacak katı atıkların kirlilik açısından önemli yer teşkil etmesi nedeniyle hayvan ye- tiştirme tesislerinin kurulumunun planlaması ve oluşması muhtemel olumsuz çevresel etkilere karşı önlemler alınarak minimize edilmesi ama- cıyla 06.06.2002 tarihli ÇED Yönetmeliğinde yer almıştır. Bu sektörde koku kirliliğinin önlenme- sinde teknik önlemlerin yetersizliği, yer seçimi ve üretim teknolojisi konusunda Bakanlığımızı bu yönde çalışmalara yöneltmiş ve 19.07.2013 tarih ve 28712 sayılı Resmi Gazete’de yayımla- narak yürürlüğe giren Koku Oluşturan Emisyon- ların Kontrolü Hakkında Yönetmelik ile yerleşim yerlerine mesafeleri belirlenmiştir. Ayrıca koku kaynağı olan katı atıkların (dışkı) bertaraf yön- temleri ve tesisin emisyon bertarafı konusunda sektör temsilcileri ile toplantılar yapılmış, ÇED sürecinde yeni teknolojik yöntemlerin seçilmesi sağlanmıştır. (gübre kompostlaştırma ve işleme tesisi, koku fanlarının önüne koku odaları veya sulu ped sistemleri vb.) Büyükbaş havyan yetiştirme tesislerinin işlet- me döneminde olumsuz çevresel etkileri kontrol etmek ve minimize etmek için sektör temsilcileri ile görüşmeler sonucu hayvan yetiştirme bölge- lerinin belirlenmesinin, özellikle atıkların toplu bertafının önemi vurgulanmıştır.
  • 108. ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 108
  • 109. 1993-2013 20. YILI 109 Çizelge 6 1993-2013 yılları arasında tarım ve gıda yatı- rımları projeleri ile ilgili Çevresel Etki Değerlendirmesi gereğince verilen kararlar. TARIM-GIDA ÇED ÇGD TOPLAM 1993-1998 23 292 315 1999 4 87 91 2000 5 101 106 2001 6 112 118 2002 5 146 151 2003 6 223 229 2004 8 238 246 2005 8 237 245 2006 4 400 404 2007 14 573 587 2008 15 562 577 2009 24 345 369 2010 22 662 684 2011 60 737 797 2012 57 562 619 2013 53 141 194 314 5.418 5.732 Şekil 10 Yıllara göre tarım ve gıda yatırımları, EK-1, EK-2 Şekil 10 Tarım ve gıda yatırımları, EK-1, EK-2 oranı 1993ÇED2013 Çizelge 6 1993-2013 yılları arasında tarım ve gıda yatırımları projeleri ile ilgili ÇEDY gereğince verilen kararlar. TARIM-GIDA ÇED ÇGD TOPLAM 1993-1998 23 292 315 1999 4 87 91 2000 5 101 106 2001 6 112 118 2002 5 146 151 2003 6 223 229 2004 8 238 246 2005 8 237 245 2006 4 400 404 2007 14 573 587 2008 15 562 577 2009 24 345 369 2010 22 662 684 2011 60 737 797 2012 57 562 619 2013 53 141 194 314 5.418 5.732 Şekil 10 Yıllara göre tarım ve gıda yatırımları, EK-1, EK-2 - 100 200 300 400 500 600 700 800 23 4 5 6 5 6 8 8 4 14 15 24 22 60 57 53 292 87 101 112 146 223 238 237 400 573 562 345 662 737 562 141 ÇED-OK 1993ÇED2013 128 Şekil 11 Tarım ve gıda yatırımları, EK-1, EK-2 oranı ÇED_OK; 5% ÇED-GD; 95%
  • 110. ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 110
  • 111. 1993-2013 20. YILI 111 3.3. ATIK VE KİMYA 3.3.1. Rafineriler Ham Petrol Rafinerileri ham petrolün temizle- nip ayrımsal damıtma işleminin yapılarak günlük yaşamımızda kullandığımız pek çok ara madde ve akaryakıt ürünlerinin elde edildiği tesislerdir. Basit bir rafineri, damıtma, dönüştürme ve arıtma olmak üzere, temelde üç büyük üniteden oluşur. a) Çevresel Etkiler: Rafineri tesislerinde toprakta ve deniz suyun- da oluşacak sızıntı, oluşan atıksular, soğutma suyunun alımı ve deşarjı sırasında deniz flora fa- unasına oluşacak etkiler, oluşan kullanılmış kata- list, kimyasal arıtma çamuru, tank dibi çamurları, laboratuvar atıkları ve emisyon miktarı, inşaat aşamasında oluşan hafriyat ve gürültü önemli çevresel etkileri oluşturmaktadır. b) Süreçte Alınan Önlemler: Tesisin inşaat aşamasında hafriyat kaynaklı tozların asgari düzeyde tutulması amacıyla kul- lanılan yolların, çalışma sahalarının nemlendi- rilmesi ve taşıma araçlarının üstünün örtülmesi gerekmektedir. Tesiste bulunan akaryakıt depo- lama tanklarının etrafına TS 4943 “Ham Petrol ve Petrol Ürünlerini Depolamaya Mahsus Tank Çift- liklerinde Emniyet Kuralları” standardına göre beton sedde kurulması gerekmektedir. Tanklar arası mesafe 24.12.1973 tarihli Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe giren Parlayıcı Patlayıcı Tehlikeli ve Zararlı Maddelerle Çalışan İşyerlerin- de ve İşlerde Alınacak Tedbirler Hakkındaki Tü- züğe göre planlanması gerekmektedir. Oluşan emisyon için filtrelerin kullanılması, hava dağılım modellemesinin yapılması ve oluşan atıksular için atıksu arıtma tesislerinin kurulması gerek- mektedir. Ana Tesis ve yardımcı tesisler (tanklar gibi) için sıkıştırılmış geçirimsiz zemin üzerine kurulmalı tankların etrafı beton sedde kurularak drenaj kanalları yapılması gerekmektedir. 3.3.2. Radyasyonlu Nükleer Yakıtlar Nükleer Yakıt: Nükleer reaktörde enerji üretmek için kullanılan füsil nüklid içerikli madde Radyoaktif Atık: Radyoaktif atıklar tıp, en- düstri, araştırma gibi değişik uygulama alanlarında değişik aktivite, fiziksel ve kim- yasal durumlarda ortaya çıkmaktadırlar. a) Çevresel Etkiler: Radyasyonlu nük- leer yakıtların kulla- nıldığı nükleer san- trallerde uranyum, plütonyum gibi radyo- aktif elementler kulla- nılarak elektrik ener- ji elde edilir bu olay gerçekleşirken aynı zamanda radyoaktif atıklarda oluşur. Rad- yoaktif atıklar dışarıya radyasyon geçirme-
  • 112. ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 112 yen özel kasalara konularak yerin derinliklerine gömülür. Aynı şekilde nükleer güç santralleri de çevreye zarar vermeyecek özel güvenlik önlem- leri alınarak yapılır. Nükleer santrallerin çevre üzerindeki etkile- ri uranyum ve toryum çıkarma, yakıt hazırlama, zenginleştirme, üretim, kullanılan yakıtın yeni- den işlenmesi, depolanması ve işletme ömrü bitip kapatılan reaktörlerin sökülmesi sırasında ortaya çıkmaktadır. Nükleer santrallerden çev- reye olabilecek en büyük etki bir kaza sonucu büyük miktarlarda radyoaktif maddenin çevreye yayılmasıdır. Nükleer Santrallerden yayılan gaz ve sıvı radyoaktif atıklar önemli çevre sorunla- rı yaratmaktadır. Ancak, olası kaza durumunda radyasyonun çevreye olan etkileri kazanın şid- detine, reaktörün tipine ve reaktör dış emniyet sistemine göre değişmektedir. Şayet kaza sonu- cunda çevreye çeşitli radyoizotoplar yayılmışsa su, toprak ve hava alıcı ortamına radyasyonun yayılması, çevre ve insan sağlığını etkilemekte- dir. Radyasyon gerek ışınlama ile gerekse bitki ve deniz ürünlerinin yenmesi sonucu insanlara geçmektedir. Radyoaktif maddelerin (sezyum ve stronsyum) yarı ömürleri uzun olup (28 yıldan fazla) vücuttaki tabi elementlerle kimyasal ben- zerlikleri bulunduğundan insan vücudunda birik- mesi söz konusudur. Faaliyetin yüzeysel su kay- naklarının flora ve faunasına olabilecek etkileri göz önünde bulundurulmalıdır. Santrallerde kon- dansörden ısınarak çıkan soğutma suyu, karıştı- ğı nehir, göl veya deniz suyunda bir sıcaklık artışı meydana getirir Su sıcaklığındaki artış, ekolojik dengeyi bozmakta, ekonomik değeri olan balık türleri ölmekte, zararlı canlı türleri daha fazla üre- mektedir. Bu nedenle alıcı ortamın su sıcaklığının 2-3°C’den fazla yükseltilmemesi gerekmektedir. Demineralizör reçineleri, filtreler, buharlaştırıcı konsantreleri ile iş gömleği, ayakkabı, eldiven gibi bulaşmış servis atıklarıdır. Bu atıklar radyo- aktivite durumlarına göre paslanmaz çelikle kap- lı tanklarda veya beton kaplarda depo edilirler. b) Süreçte Alınan Önlemler: Radyoaktif atıklar dışarıya radyasyon geçir- meyen özel kasalara konularak yerin derinlikleri- ne gömülür. Burada önemli olan yakıtın kullanım ömrünün tamamlanmasından sonra ortaya çıkan ve çok yüksek düzeyde ışıma yayan artıkların iyi saklanmaları ve depolanmalarıdır. Nükleer santrallerin en önemli sorunu atık yakıt sorunudur. Radyoaktif bir maddenin akti- vitesinin yarıya inmesi için gereken süreye “Yarı Ömür” denir ve bir maddenin etkisini kaybetmesi için yaklaşık 10 yarı ömür geçirmesi gerekir. Nük- leer atıklardan; Stronsiyum-90 ve Sezyum-137 gibi çekirdeklerin sırasıyla yaklaşık yarı ömürleri 28 ve 30 yıl kadardır. Sonuç olarak bu atıkların 300 yıl kadar güvenli bir şekilde saklanması ge- rekir. Bu atıkların uzun vadeli depolanmak üze- re camlaştırılıp çelik varillere konularak, yer altı sularının bulunmadığı, fay hatlarına uzak, yani depreme dayanıklı yeraltı galerilerinde saklan- maları düşünülmektedir. Camlaştırmanın amacı, herhangi bir kırılma durumunda sadece kırılma yüzeyindeki aktif çekirdeklerin sızabiliyor olma- sı ve içindekilerin hareketsiz kalmasıdır. Ayrıca cam yüzeyin dışına, paslanmaz çelikten yapılan dış bir kap daha konulur. Böylelikle atıklar hem cam hem de çelik tarafından korunmuş olur. Cam çok dayanıklı bir maddedir. Bir yılda yak- laşık 1/100.000.000 oranında çözülüyor. Camın dışında titanyum alaşımından oluşan iki çeperli çelik bir zırh bulunur. Bu zırhın yıllık aşınma hızı 0,01 mm olarak tespit edilmiştir. Diğer bir deyim- le çelik zırh 1 cm genişliğinde olursa bin yıllık bir koruma süresi olur. Fakat pek çok malzeme gibi çelik alaşımları da yüksek radyasyon kar- şısında kırılgan hale gelmektedir. Bu aşamada, radyoaktif çekirdekleri depolamak için kullanılan malzemelerin, uzun sürelerle yüksek radyasyon altındaki davranışının daha detaylı araştırmak ve öğrenmek gerekir.
  • 113. 1993-2013 20. YILI 113 Bir diğer önemli konu ise nükleer santrallerin yapılacağı yerin doğru seçilmesidir. En önemlisi reaktörün yapılacağı bölgenin sismik ve meteo- rolojik özellikleridir. Sismik; her tür enerjinin; gü- rültü, darbe, patlama vs. oluşturduğu dalganın yayınımından hareketle ortaya çıkar. Sismik özel- lik, meydana gelebilecek bir depremde nükleer santrale ne kadarlık bir ivmeyle kuvvet uygula- nacağını belirler. Nükleer santraller, genel olarak santral sahasından 60 km uzaklıkta 8 büyüklü- ğünde (Richter ölçeğine uygun) ve 30 km derin- liğinde 6,5 büyüklüğünde olabilecek depremlere karşı önlem alınarak tasarlanır. Meteorolojik olaylarda ise; hortum, tayfun, sel gibi doğal afetler göz önünde bulundurularak santrallerin tasarlanması gerekir. Nükleer san- trallerde bir diğer önemli kriter ise santrallerin işletme güvenliğinin tehlikeye girmesidir. Altın ‘a göre işletme sırasında reaktörün kalbine zarar verebilmek çok zordur. Reaktörün kalbi üzeri- ne ultra güvenlik sistemleri üzerinde çalışmalar yapılmaktadır. Amaç, olabilecek her türlü etkiye karşı, ultra güvenlikli reaktörün soğutucu kaybı- na uğramamasıdır. Soğutma suyunun kullanıla- cağı su kaynağının flora ve fauna çalışmalarının yapılması gerekmektedir. 3.3.3. Asbest Çıkartılması ve Asbest İçeren Ürünleri İşleme veya Dönüştürme Projeleri Asbest: Isıya, aşınmaya ve kimyasal madde- lere çok dayanıklı lifli yapıda kanserojen silikat bir mineraldir. 3.000’ den fazla kullanım alanı olan asbestten, özellikle gemi, uçak, otomobil sanayiinde, makine konstrüksiyonlarında yağla- yıcı madde ve sızdırmazlık elemanı olarak, inşaat sektöründe, ısı ve ses izolasyonunda yaygın ola- rak yararlanılmıştır. a) Çevresel Etkiler: Asbestin çıkarılması ve öğütülüp zenginleş- tirilmesinde çıkan toz insan sağlığı açısından önemli risk oluşturmaktadır. asbest üreten ülke- lerde asbestin mesleksel ve çevresel potansiyel sağlık sorunlarına yol açtığı Asbestin çevresel veya mesleksel olarak inhale edilmesi, pulmo- ner fibrosis (asbestosis), akciğer kanseri, plevra veya peritonda mezotelioma ve plevral değişik- liklere (kalınlaşma, plak, effüzyon) yol açmak- tadır (7-10 ). Yapılan eksperimental çalışmalar sonucu bütün asbest türlerinin akciğer kanseri ve mezotelioma oluşturabildiği gösterilmiştir. Asbest mineral tozlarının solunmasına bağlı ak- ciğer hastalıklarının Türkiye’de önemli bir sağlık sorunu olduğu İç Anadolu’nun belli yörelerinde yapılan araştırmalarda ortaya konulmuştur. As- best liflerinin iç ve dış ortam yoluyla solunması sonucunda akciğer zarında kireçlenme, akciğer zarında kalınlaşma, su toplanması, malignme- sotelyomave karın zarı kanserine neden olduğu belirtilmektedir. Özellikle amfibol asbest grubu minerallerden aktinolit, tremolit, antofillitve kro- koidolitliflerinin sağlık yönünden, krizotilasbest liflerine göre daha çok kanser nedeni olduğu ya- pılan çalışmalarda açıklanmıştır.
  • 114. ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 114 b) Süreçte Alınan Önlemler: Asbest içeren ürünler sızdırmaz uygun paket- ler halinde depolanacak diğer kimyasallardan ayrı depolanacak, asbestli atıkların uzaklaştırıl- masında dökülme önlenmeli, üzerleri okunur bir şeklide etiketlenmeli, taşınma sırasında dökülme sıçrama gibi durumlar engellenmeli, lisanslı taşı- ma araçlarıyla taşınmalıdır. Çalışma yerlerinde gerekli koruma önlemleri alınmalı, havalandırma ve maske kullanımı sağlanmalı, malzeme güven- lik bilgi formaları hazırlanmalı ve bu formlarda ve- rilen talimatlara uyulmalıdır. 25 Ocak 2013 tarihli ve 28539 sayılı Resmi Gazete’de “Asbestle Çalış- malarda Sağlık ve Güvenlik Önlemleri Hakkında Yönetmelik kapsamında ve 6331 Sayılı İş Sağlığı Ve Güvenliği Kanunu ve İşveren İle İşyerlerinin Yükümlülükleri kapsamında risk değerlendirme- si, sağlık taramaları, gözetimi, eğitim programla- rı, çalışanların bilgilendirilmesi yapılmalıdır. Asbest toprağı ve malzemesinin sergi ve yalı- tım malzemesi, çanak çömlek yapımı, yapı mal- zemesi olarak kullanımı önlenmeli, asbest alan- ları üzerinde bulunan yerler yeşillendirilmeli, risk durumuna göre gerekirse risk faktörü düşük alanlara taşın- malı, asbestli bölgeler önce- den belirlenmeli ve bu alanlar yeni yerleşime açılmamalıdır. Karayolları, Köy Hizmetle- ri ve Belediyeler tarafından asbestli malze- meler yollara serilmemeli. 11.Temmuz.1993 ta- rih ve 21634 sayılı resmi gazetede yayınlanan “Zararlı Kimyasal Madde ve Ürünlerin Kontrolü Yönetmeliği” ile 01.01.1996 tarihinden itibaren krosidolit ithalatı yasaklanmıştır. 20/04/2001 ta- rihinde adı Tehlikeli Kimyasallar Yönetmeliği olarak değiştirilen Yönetmeliğin 37. Maddesi ile amfibol grubu asbest liflerinin çıkarılması, üre- tilmesi, herhangi bir ürün üretiminde ve üretim dışında herhangi bir amaçla kullanılması, satışı ve piyasaya arzı yasaklanmıştır. Krosidolit, amo- sitve diğer amfibol asbest türlerinin çıkarılmaları, ticareti ve kullanımları 1980’li yılların or- talarından sonra birçok ülkede ya- saklanmıştır. Bugün sanayide kul- lanılan asbestin %90’ını kapsayan krizotilde Avrupa Birliği’nin tümün- de ve dünyanın pek çok ülkesinde yasaklanmıştır. Uluslararası Ça- lışma Konferansı ve Dünya Sağlık Örgütü de asbestin tüm türlerinin kullanımına son verilmesi çağrısın- da bulunmuşlardır. 3.3.4.Fonksiyonel Olarak Bir- birine Bağlı Çeşitli Birimleri Kul- lanarak Üretim Yapan Kimya Te- sisleri a) Çevresel Etkiler: Üretimde kullanılan kimya- sallar ve maddeler oluşan ürünlerin depolanması ve taşınmasında oluşabilecek sızıntı, maki- ne ekipman
  • 115. 1993-2013 20. YILI 115 temizliğinden oluşabilecek atıksular, atıkyağlar, ambalaj atıkları, emisyon ve gürültü önemli çev- resel etkilerini oluşturmaktadır. b) Süreçte Alınan Önlemler: Depolanan kimyasalların risk durumlarına göre sınıflandırması yapılmalı, sızdırmaz zemin üzerinde veya ambalajlarda depolanmalı, tehli- keli kimyasalların etrafınada emniyet havuzları yapılmalı, sağlık koruma bandı mesafesi bıra- kılmalı, acil durum planı hazırlanmalı ve işletme aşamasında bu hususlara uyulmalı, ürünler risk durumlarına göre sınıflandırılmalı, uluslararası kabul görmüş standartlara göre etiketlenmeli, gerekli ikaz uyarıları üzerinde olmalıdır. Kullanı- lan sistem, tüm hammadde ve yardımcı madde- lerin verimli bir şekilde ürüne dönüştürülmesini sağlamalıdır. Mümkün olduğunca insana ve çev- reye daha az zararlı hammaddeler kullanılmalı- dır. Daha az enerji gereksinimi duyan üretim sü- reçleri tasarlanmalıdır. Üretimde geri kazanılabilir hammadde ve yenilenebilir enerji kullanılmalıdır. Üretim mümkün olduğunca az basamakla ger- çekleştirilmeli ve üretim süreçlerinde güvenli sistemler kullanılmalıdır. Atıklar kaynağında azal- tılmalıdır. Tesise ait bir izleme programı oluşturul- malı ve uygulanmalıdır. 3.3.5. Patlayıcı ve Parlayıcı Maddelerin Üretildiği ve/veya Depolandığı Tesisler Patlayıcı Maddeler: Hararet veya şok tesiri ile kimyasal değişikliğe uğrayan, yüksek derecede ısı, çok hacimde gaz meydana getiren, katı, sıvı veya gaz halindeki kimyasal maddelerdir. Kuv- vetli patlayıcıların pek çoğu kapalı bir sistemde olmadıkları veya bir şok tesirine maruz kalmaz- larsa tutuşturuldukları zaman patlamazlar sade- ce yanarlar. Söz konusu tesisler ise anfo, dinamit, mermi, havai fişek, av malzemeleri gibi maddelerin üre- tildiği ve depolandığı tesislerdir. a) Çevresel Etkiler: Parlayıcı ve Patlayıcı Madde üretimin de kulla- nılan hammadde ve kimyasallar yapılarından do- layı sürtünme, darbeye, ısıya maruz kaldığında patlama riski oluşmaktadır. Hammadde ve ürün depolarında, üretim binalarında, ayrıca ürün ve hammadde sevkiyat işleminin gerçekleşeceği alan ve taşıtlarda oluşabilecek sızıntı önemli çev- resel etkiler oluşturmaktadır. b) Süreçte Alınan Önlemler: 26.12.2008 Tarihli Resmi Gazetede Yayımla- nan Tehlikeli Maddeler ve Müstahzarlara İlişkin Güvenlik Bilgi Formlarının Hazırlanması ve Dağı- tılması Hakkında Yönetmelik kapsamında tesis- te kullanılan kimyasal maddelerin güvenlik bilgi formlarının hazırlatılması ve kimyasal maddelerin bu formlarda verilen talimatlara göre kullanılması gerekmektedir. 26.12.2008 Tarihli Resmi Gaze- tede Yayımlanan Tehlikeli Maddelerin ve Müs- tahzarların Sınıflandırılması, Ambalajlanması ve Etiketlenmesi Hakkında Yönetmelik kapsamında depolama alanlarında gerekli işlemlerin yapılması ve Kullanılan depolama alanlarının zemininde ve duvarlarında sızdırmazlık sağlanmalı ve herhangi bir çarpmaya karşı kıvılcım çıkması önlenmeli, et-
  • 116. ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 116 kileşim yapacak ürünler birlikte depolanmamalıdır. Yeterli havalandırma yapılmalı ve içeriye yabancı cisimlerin girmesi engellenmeli ve paratoner sis- temi kurulmalıdır. Taşıma işleminde zemin sızdır- mazlığı sağlanmalı ve egsozu kıvılcım çıkarmayan araçların kullanılması, sağlanmalı ve malzeme araca güvenli bir şekilde yerleştirilmelidir. Binalar güvenlik mesafelerine uygun olarak inşa edilmeli, bina yapıları hafif yanmaz ve sızdırmaz olarak in- şaa edilmeli. Tüm tesiste Tekel Dışı Bırakılan Pat- layıcı Maddelerle Av Malzemesi Ve Benzerlerinin Üretimi, İthali, Taşınması, Saklanması, Depolan- ması, Satışı, Kullanılması, Yok Edilmesi, Denetlen- mesi Usul Ve Esaslarına İlişkin Tüzük kapsamında gerekli iş ve işlemlerin yapılması gerekmektedir. Sağlık koruma bandı mesafelerine uyulmalı ve te- sis için Acil Durum Planlarının hazırlatılması gerek- mektedir. İşçi sağlığı ve iş güvenliği hükümlerine uyulmalıdır. 3.3.6. Tehlikeli ve Özel İşleme Tabi Atıkların Geri Kazanımı, Depolanması ve Bertarafı Özel İşleme Tabi Atıklar: Yönetimleri özel yöntemler gerektiren atık yağ, tıbbi atıklar, PCB/PCT (poliklorlu bifenil/poliklorlu terfe- nil) içeren atıklar, atık akü-pil ve elektronik atıklar gibi tehlikeli atıklar özel atık olarak tanımlanmakta olup, ayrıca yönetmelikleri bulunmaktadır. ÖTL: Faydalı ömrünü tamamladığı belirle- nerek araçtan sökülen orijinal veya kaplan- mış, bir daha araç üzerinde lastik olarak kullanılamayacak durumda olan ve üretim esnasında ortaya çıkan ıskarta lastikleri, Pil ve Akümülatörler: Pil ve akümülatörler elektrik akım şebekesine bağlı olmadan kimyasal enerjiyi elektrik enerjisine dönüş- türen ve depolayan sistemlerdir. Atık Yağ: Kullanılmış benzinli motor, dizel motor, şanzıman ve diferansiyel, trans- misyon, gres ve diğer özel taşıt yağları ile hidrolik sistem, türbin ve kompresör, kızak, açık-kapalı dişli, sirkülasyon, metal kesme ve işleme, metal çekme, tekstil, ısıl işlem, ısı transfer, izolasyon ve koruyucu, izolas- yon, trafo, kalıp, buhar silindir, pnömatik sistem koruyucu, gıda ve ilaç endüstrisi, kağıt makinesi, yatak ve diğer özel endüs- triyel yağlar ve endüstriyel gresler, kulla- nılmış kalınlaştırıcı, koruyucu, temizleyici ve benzeri özel müstahzarlar ve kullanıma uygun olmayan yağ ürünlerini ifade eder. a) Çevresel Etkiler: Tehlikeli ve özel işleme tabi atıkların geri kaza- nımında oluşan emisyon, depolama ünitelerinde oluşabilecek sızıntı, atık ve ürün taşınmasında oluşabilecek sızıntı, işletmeden kaynaklı yağlı silme bezleri, kontamine ambalaj varil, tank, el- diven, tank dibi tortuları, filtre killeri, motor yağ- lama yağı gibi tehlikeli atıklar, oluşan ambalaj atıkları, işletmelerde kullanılan kimyasallar ve bunların etkileri, geri kazanım sırasında oluşabi- lecek koku ve gürültü, inşaat aşamasında oluşan hafriyat önemli çevresel etkileri oluşturmaktadır. b) Süreçte Alınan Önlemler: Atık ve Ürünler için zemin sızdırmazlığı sağ- lanmış beton üzerinde ve kapalı alanda depo- lama yapılmalı, tüm kimyasal maddeler için Malzeme güvenlik formları hazırlanmalı ve bu formlarda verilen güvenlik önlemlerine uyulmalı, birbiri ile etkileşime geçecek ürünlerin yan yana
  • 117. 1993-2013 20. YILI 117 depolanmaması sağlanmalı ve Acil Durum Planı hazırlanmalı, oluşan tehlikeli atıklar için lisans al- mış kurumlarla anlaşılmalı, işletmede yeterli ha- valandırma sağlanmalı, oluşan gürültü için per- deleme, ağaçlandırma yapılmalı, hava dağılım modellemesi ve filtre sistemi yapılmalı, fizibilite raporları hazırlanmalı, tesiste mesafelere dikkat edilerek üniteler konumlandırılmalı ve sağlık ko- ruma mesafelerine uyulmalıdır. 3.3.7. Atıksu Arıtma Tesisleri Giderek azalmakta olan su kaynaklarının kirletilmemesi ve su kaynaklarının daha verim- li kullanılması için atık suların arıtılması gerek- mektedir. Atıksu arıtma tesisleri evler ve sanayi tesislerinden kaynaklanan atıksuların alıcı orta- ma verilmeden kaybettikleri fiziksel, kimyasal ve biyolojik özelliklerinin geri kazandırılarak arıtma işlemine tabi tutulduğu tesislerdir. Oluşan atıksuyun bileşimi ve deşarj edile- cek ortamın özelliğine göre; içerisinde bulunan çözünmüş organik maddelerin bakteriyolojik faaliyetler sonucu giderilmesi için biyolojik, çö- zünmüş veya askıda bulunan ve yerçekimi etkisi ile çökelmeyen maddelerin çökeltilerek sudan uzaklaştırılması için kimyasal, suyun içerisinde bulunan ve kendiliğinden çökebilen katı madde- lerin atıksudan uzaklaştırılması için fiziksel atıksu arıtma tesisi tercih edilmelidir. Bu prosesler ayrı ayrı kullanılabileceği gibi birbirini takip edecek şekilde de kullanılabilir. a) Çevresel Etkiler: Önemli çevresel etkiler oluşan arıtma çamur- ları, arıtılan suyun kalitesi ve deşarj edileceği or- tam, atıksuyun sızma riski ve oluşan kokudur. b) Süreçte Alınan Önlemler: Seçilen arıtma yöntemi önem arz etmektedir. Gerekli ise ileri arıtma yapılmalı ve dezenfeksi- yon işlemine tabi tutulmalıdır. Arıtma çamurları, Katı Atıkların Kontrolü Yönet- meliği‘nin 28. Maddesinde belirtilen şartları sağ- laması kaydıyla evsel katı atıklarla birlikte depo- lanabilir. Ancak diğer çözüm; stabilize çamurun Evsel ve Kentsel Arıtma Çamurlarının Toprakta Kullanılmasına Dair Yönetmelikte verilen şartları sağlaması koşulu ile toprakta kullanılmasıdır. Bu yöntem ile atık bir madde olan çamurun ekono- miye geri kazandırılması mümkün olacaktır. Sta- bilize arıtma çamurunun toprakta kullanılması ha- linde ise; 03.08.2010 tarih ve 27661 Sayılı Resmi Gazete ‘de yayınlanarak yürürlüğe giren Evsel ve Kentsel Arıtma Çamurlarının Toprakta Kullanılma- sına Dair Yönetmeliğin 6. Maddesinde belirtilen sınırlama ve yasaklara uyulması gerekmektedir. Koku oluşturabilecek üniteler kapalı ve uygun şekilde havalandırılacak bir yapı içine alınmalı, ha- valandırma havuzunda oksijenin dipten verilen ve dağıtan difüzör sistemler kullanılarak koku ve bi- yolojik emisyonların engellenmesi sağlanmalıdır.
  • 118. ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 118 3.3.8. Atıkların Ara İşleme Tabi Tutulması ve Düzenli Depolanması İçin Kurulacak Tesisler a) Çevresel Etkiler: Düzenli depolama tesislerinde Sızıntı suyuna bağlı olarak yeraltı sularının kirlenmesi ve bunu yüzey suyunun kirlenmesinin izlemesi, tesisin inşası aşamasında ortaya çıkan hafriyat miktarı, ortaya çıkacak emisyonlar, koku, toz, özellikle metan gazının sebep olduğu rahatsızlık önemli çevresel etkilerdendir. b) Süreçte Alınan Önlemler: Sızıntı sularının yeraltı sularına ulaşmasını ve yüzeysel su kaynaklarının kirlenmesi, düzenli depolama alanlarının geçirgenliği düşük toprak- lar üzerine yapılması ile azaltılabilir. Zemin geçi- rimsizliği sağlanmalı, drenaj sistemleri, gözlem kuyuları kurulmalıdır. Sızıntı suyu toplama sistemi yapılırken, arıtma ve kontrol konuları dikkate alınmalıdır. Geçirim- siz astar tabaka sistemi üzerinde toplanan sızıntı suyu, önce atık su arıtma tesisine, oradan alıcı yüzey suyuna, ya da merkezi kanalizasyon siste- mine deşarj edilebilir. Arıtılmış sızıntı suyunun atık depolama sistemine geri döndürülmesi ihtimali de göz önünde bulundurulmalıdır. Atık depola- ma alanlarına atık taşınırken ortaya çıkabilecek toz, depolama alanına giden yolun asfaltlanma- sı, nakliye için kullanılacak yolun kısa tutulması suretiyle ve taşıma, boşaltma aşamalarında su- lama (spreyleme) yapılması ile azaltılabilir. Hidrojen sülfat gaz çıkışı ve atıkların anae- robik biyolojik bozunması sonucu ortaya çıkan diğer gazların (özellikle metan) sebep olduğu rahatsızlık verici koku, gelen atıkların sıkıştırılma- sıyla, atıkların üzerlerinin günlük olarak toprakla kaplanması ve gaz kontrol sisteminin kurulma- sı ile azaltılabilmektedir. Tesis tabanında biriken depo gazlarının patlama riskini azaltmak için de gaz kontrol sistemi uygulanmalı ve ayrıca saha etrafına gaz denetimi için kontrol kuyuları kurul- malıdır. Depolama alanlarının peyzaja olumsuz etkisi de tampon bölgelerin kurulması ve bu alanların yeşillendirilmesi ile önlenebilir. 3.3.9. Petrol, Doğalgaz, Petrokimya ve Kimyasal Madde Depolama Tesisleri Depolama Tesisleri; Dolum ve tahliye ya- pılan kimyasal, petrol, akaryakıt vb. ürünlerin de- polandığı tesislerdir. a) Çevresel Etkiler: Akaryakıt Depolama Tesislerinde Kara Yoluyla taşıma esnasında sızıntı, dökülme, Deniz yoluyla gemilerle getirilecek ürünlerin şamandıradan çe- kilmesi esnasında ve gemilerden çıkabilecek ola- sı yakıt, yağ gibi kimyasal kirleticiler, denizde ve karada oluşabilecek sızıntı, tank dibi çamurları, oluşan atıksular, Akaryakıtın yüklenmesi, boşal- tılması aşamalarında oluşabilecek petrol türevli uçucu organik emisyonların ve tesisin faaliyeti sı- rasında oluşabilecek gaz, toz vb. emisyonlar ve patlama önemli çevresel etkileri oluşturmaktadır.
  • 119. 1993-2013 20. YILI 119 b) Süreçte Alınan Önlemler: Depolama tesisi ve diğer ünitelerde zemin sızdırmazlığının sağlanması, drenaj sistemlerinin kurulması, tanklar arası güvenlik mesafelerinin il- gili tüzüklere göre bırakılması, tankların etrafında güvenlik havuzlarının oluşturulması gerekmekte- dir. Oluşan tank dip çamurları ve atık sular için artıma tesislerinin kurulması, tesis kurulmasın- dan öncesinde ve sonrasında deniz suyu kalite- sine ilişkin analizlerin yapılması gerekmektedir. Proje için önerilen sağlık koruma bandı mesafe- sinin bırakılması gerekmektedir. Akaryakıtın yük- lenmesi, boşaltılması aşamalarında oluşabilecek petrol türevli uçucu organik emisyonların ve te- sisin faaliyeti sırasında oluşabilecek gaz, toz vb. emisyonların miktarları hesaplanarak modelleme yapılması gerekmektedir. Boru hatlarının malze- mesi, et kalınlığı vb hususlar korozyona maruz kalmayacak şekilde seçilmelidir. 3.3.10. Pil ve Akü Üretim Tesisleri (montaj yapılan tesisler hariç) a) Çevresel Etkiler: Pil ve Akü üretim tesislerinde akülerin par- çalanmasından kaynaklı asitli atıksular, arıtma çamurları üretim sürecinde oluşan emisyonlar, baca gazı tozları, birincil ve ikincil üretim cüruf- ları, depolama ünitelerinde oluşabilecek sızıntı, makine ve ekipmanların bakımı sırsında oluşa- bilecek atıkyağlar, hammadde ürün ve atık taşı- mada kullanılan araçlarda oluşabilecek sızıntı, inşaat aşamasında oluşan hafriyat, kullanılan kimyasallardan kaynaklanabilecek dökülme, sı- zıntı gibi durumlar, Üretim aşamasında oluşan emisyon, baca emisyonu için kullanılan filtre toz- ları önemli çevresel etkileri oluşturmaktadır. b) Süreçte Alınan Önlemler: Pil ve Akü üretim tesislerinde oluşan evsel ve endüstriyel atıksuların atıksu artıma tesisinde arıtılmasından sonra, 31.12.2004 tarih ve 25687 sayılı sayılı Resmi Gazetede yayımlanan Su Kirli- liği Kontrol Yönetmeliğinde belirtilen deşarj stan- dartlarının sağlanması gerekmektedir. Yer altı sularından örnekler alınarak kirlilik takip edilmeli herhangi bir sızıntı olması durumunda faaliyet so- run giderilene kadar durdurulmalıdır. Üretim sır- sında oluşan cürufun belirli kısmı prosesde geri kazanıldıktan sonra kalan nihai cüruf sızdırmazlı- ğı sağlanmış beton alanda geçici depolandıktan sonra lisanlı bertaraf tesislerinde gönderilmelidir. Oluşan emisyonlar filtre sisteminden geçirildik- ten sonra atmosfere bırakılmalı filtrede tutulan tozların ise sürece tekrar dahil edilebileceği tek- nolojilerin seçilmesi gerekmektedir. Nihai filtre tozları ise depolama şartları sağlandıktan sonra geçici depolanmalı ve geri kazanım firmalarına gönderilmelidir. Artıma çamurları analizi yapıldık- tan sonra tehlikesiz olması durumunda düzenli depolanmalıdır, tehlikeli olması durumunda geri kazanıma yönlendirilmelidir. Üretimde kullanılan kimyasallar güvenlik bilgi formaları hazırlatılmalı ve bu formlarda verilen talimatlara göre kullanıl- ması ve depolanması gerekmektedir. Tehlikeli atıkların taşınması lisanslı araçlarla yapılması ge- rekmektedir. Emisyon değerleri ölçülmeli Sanayi Kaynaklı Hava Kirliliğinin Kontrolü Yönetmeliğinde belir- tilen sınır değerleri aşmayacak şekilde mevcut en iyi teknolojilerin kullanılması gerekmektedir.
  • 120. ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 120 Proje için önerilen sağlık koruma bandı mesafe- sine uyulmalı Acil Durum Planı hazırlanmalı İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Yönetmeliklerine uyul- malıdır. Gürültü oluşumu kesecek perdelemeler, ağaçlandırmalar, gürültü maruziyetinin daha az olduğu çalışma yöntemleri ve makine ekipman- lar seçilmelidir. 3.3.11. Tarım İlaçları ve/veya Farmasötik Ürünlerin Etken Maddelerinin Üretildiği Tesisler Farmasötik Ürün Etken Maddesi; Bir hastalığı tedavi etmek ve/veya önlemek, bir teşhis yap- mak veya bir fizyolojik fonksiyonu düzeltmek, düzenlemek veya değiştirmek amacıyla, insana uygulanan doğal ve/veya sentetik kaynaklı etkin madde veya maddeler kombinasyonu olan far- masötik ürünlerin terkibinde yer alan ve tedavi edici etkiyi oluşturan maddeleri oluşturmaktadır. a) Çevresel Etkiler: Farmasötik ürünlerin üretiminde kullanılan kimyasalların taşınmaları, depolanmaları sırasın- da oluşabilecek sızıntı, risk durumları, oluşacak atıksular, kullanılacak yakıtların türleri ve tüketim miktarlarına bağlı olarak oluşacak emisyonlar, oluşacak katı atık miktarı meydana gelebilecek çevresel riskler arasındadır. b) Süreçte Alınan Önlemler: Güvenlik Bilgi Formlarının Hazırlanması ve Da- ğıtılması Hakkında Yönetmelik kapsamında tesis- te kullanılan kimyasal maddelerin güvenlik bilgi formlarının hazırlatılması ve kimyasal maddelerin bu formlarda verilen talimatlara göre kullanılma- sı gerekmektedir. Proje kapsamında işletmede kullanılacak kimyasalların listesi, risk durumla- rı, yıllık kullanım miktarları belirlenmeli sızdır- mazlık sağlanmalı, insan sağlığı ve iş güvenliği açısından gerekli önlemler alınmalıdır. Hava dağılım modellemesi yapılmalı Sanayi Kaynaklı Hava Kirliliğinin Kontrolü Yönetmeliğinde belir- tilen sınır değerleri aşmayacak şekilde mevcut en iyi teknolojilerin kullanılması gerekmektedir. Tesiste oluşan evsel ve endüstriyel atıksuların 31.12.2004 tarih ve 25687 sayılı sayılı Resmi Ga- zetede yayımlanan Su Kirliliği Kontrol Yönetme- liği deşarj standartları sağlanarak bertaraf edil- mesi gerekmektedir. Proje için önerilen sağlık koruma bandı mesafesine uyulmalı Acil Durum Planı hazırlanmalı İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Yö- netmeliklerine uyulmalıdır. 3.3.12. Sabun ve deterjan üretimi yapan tesisler a) Çevresel Etkiler: Sabun ve deterjan üretim tesislerinde reak- törlerin yıkanmasından kaynaklanan yıkama atıksuları, üretimde kullanılan kimyasalların risk durumları, ürün ve hammadde depolanmasın- da oluşabilecek sızıntı, ürün ve hammadde de- polanmasından kaynaklı ambalaj atıkları önemli çevresel etkileri oluşturmaktadır.
  • 121. 1993-2013 20. YILI 121 b) Süreçte Alınan Önlemler: Yıkama suları belirli artıma safhalarından geçirilerek deşarj edilmeli, ürün ve hammadde depolanmasından kaynaklı ambalaj atıkları ayrı toplanmalı ve ilgili lisanslı geri kazanım firmala- rına gönderilmeli depolama sırasında sızıntı olu- şumu önlenmelidir. 3.3.13. Kümes ve Ahır Gübrelerinin Geri Ka- zanılması ve Bertaraf Edilmesine Yönelik Te- sisler a) Çevresel Etkiler: Hayvan barınaklarında üretilen gübre, uygun bir şekilde depolanmadığı zaman, koku ve gö- rüntü kirliliğini de kapsayan çevre kirliliği oluş- turmaktadır. Gübrelerin ve hayvansal atıkların gelişigüzel depolanması yüzey sularına veya yer altı sularına ulaşarak su kaynaklarının kalitesini bozmakta ve kullanılamaz duruma getirmektedir Özellikle yüzey sularının alıcı ortama drenajı, ta- rımdan dönen sular ve hayvan atıklarının nihai depolama alanı olarak kullanılan araziler su kirli- liğinin başlıca kaynakları olarak ortaya çıkmakta- dır. Ayrıca hayvansal atıkların rastgele depolan- ması enfeksiyon riskini arttırmaktadır. b) Süreçte Alınan Önlemler: Gübrelerin depolanacağı alan hakim rüzgar- lar göz önüne alınarak, çevreye pis koku yayma- yacak şekilde konutlardan uzak ve üstü kapalı olarak depolanmalı, bu olanaksız ise açıkta de- polanan gübrenin üzeri örtülmelidir. Gübre de- poları göl ve benzeri su kaynaklarına, akarsulara ve yer altı sularına karşı potansiyel kirliliği en aza indirecek şekilde konumlandırılmalıdır. Gübre depoları, işletme içerisinde ve çevresinde bulu- nan kuyu ve benzeri yerlerden en az 30 m, süt sağım ünitelerinden en az 15 m uzaklıkta yapıl- malıdır. Gübre depolarının yerlerinin belirlenmesinde doldurma ve boşaltma ekipmanlarının yıl boyun- ca rahat bir şekilde çalışması göz önünde tutul- malıdır. Ortamdan uzaklaştırılacak sıvı atıkların işletmelerdeki konutlara, yüzey sularına veya yer altı sularına karışmamasına dikkat edilmeli, yer altı tanklarına drene edilerek biriktirilmelidir. Gübreye uygulanan işlemler ve gübre deposu uygun şekilde yapılmalıdır. Gübreliklerin yapısal özelliklerinin belirlenme- sinde, yer altı ve yer üstü su kaynaklarının kali- telerinin korunumu ile koku etkisinin azaltılması amaçlanmalı ve atık değerlendirme tesisi bu et- menler göz önüne alınarak yapılmalıdır. Gübre depolarının planlanmasında yapının zemini sızdırmaz olmalı, sızma oluşursa sıvı atık- lar depo ortamında potansiyel kirlilik etkisi yarat- madan boşaltılmalıdır Gübre depolama tesisle- rinin kapasitesi doğrudan tahliye veya yüzeysel akıntı ve toprağa karışma yoluyla su kirlenmesini önleyecek şekilde olmalıdır taban suyu seviyesi- nin yüksek olduğu bölgelerde yer altı suyunun kirlenmesini önlemek amacıyla toprak üstü de- poları tercih edilmelidir. Ayrıca hayvan çiftlikle- rinde oluşan atıklara havasız çürütme, kompost- lama ve gazlaştırma prosesleri de uygulanarak enerji ve kompost geri kazanımı sağlanabilir.
  • 122. ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 122 3.3.14. Derin Deniz Deşarj Projeleri a) Çevresel Etkiler: Derin Deniz Projelerinde Faaliyetin denizsel flora ve faunaya olabilecek etkileri ve karada yapılan ön arıtmadan kaynaklanabilecek koku önemli çevresel etkilerini oluşturmaktadır. b) Süreçte Alınan Önlemler: Deşarj borusu ve difüzörün boyutlarının belir- tilmesi, boru hattı derinlik ve eğim profilinin, boru hattı tasarımının, karaya olan mesafesinin, sey- relme hesaplarının Su Kirliliği Kontrolü Yönetme- liğine uygun olarak yapılması, karadaki ön arıtma ünitelerinde koku oluşumunu önlemek amacı ile havalandırmasının yeterli olması gerekmekte- dir. Deniz suyunun mevsimsel fiziksel (sıcaklık, yoğunluk, tuzluluk vb.), kimyasal (inorganik bi- leşik, çözünmüş oksijen, organik madde, ağır metal vb.) ve biyolojik (fekal ve total koliform, T90) özelliklerinin belirtilmesi ve denizsel flora ve fauna çalışmalarının yapılması gerekmektedir. 3.3.15. Genel Değerlendirme 1993 yılında yayımlanan ÇED Yönetmeli- ği’nde AB mevzuatı ve ulusal mevzuatımız göz önüne alınarak sektörel bazda EK-I ve EK-II lis- teleri oluşturulmuş daha sonraki yıllarda ise edi- nilen tecrübeler, uygulamanın daha sağlıklı ye- rine getirilmesi ve ülkemizin kalkınması da göz önüne alınarak ek listelerde bir takım değişiklik ihtiyacı doğmuştur. Kaynakların daha verimli kullanılmasına önem veren atık ve kimya sektörü teknolojik gelişmele- re, yerinde yapılan denetim ve incelemelere ve uluslararası bazı kabullere bağlı olarak atık mini- mizasyonuna yönelik, sektörel olarak ÇED Yönet- meliği’nde gerekli düzenlemeler yapılmaktadır. Çevre yönetiminin en etkin aracı olan Çevre- sel Etki Değerlendirmesi uygulanırken koruma- kullanma dengesi esas alınarak yatırımcılar ve çevre unsurlarının sürdürülebilir kalkınma anlayı- şı içerisinde dengesi sağlanmaktadır. Diğer taraftan atık ve kimya sektörü AR-GE çalışmalarının etkin olduğu ve buna bağlı olarak çok hızlı gelişen teknolojik ilerlemelerin kayde- dildiği bir sektördür. Geçmişte atık olarak görü- len pek çok madde bugün değerlendirilebilmek- te olup, birçok sektörün hammaddesi olarak kullanılabilmektedir. Dolayısıyla Çevresel Etki Değerlendirmesi de aynı dinamikle değişmekte, gelişmekte ve büyüyen sanayiye uyum sağla- maktadır. 17.07.2008 tarih ve 26939 sayılı ÇED Yönet- meliği ile “Kimyasalların üretimi, petrolden yağla- ma maddesi üretimi veya ara ürünlerin işlenmesi için projelendirilen tesisler” maddesi kapsamın- da değişikliğe gidilerek proses kaynaklı atığı ve yan ürünü olmayan sadece karışım yapan tesis- ler Yönetmelik kapsamı dışına çıkarılmış ve yatı- rımcıların önü açılmıştır. Yine aynı şekilde 17.07.2008 tarihli ve 26939 sayılı Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe giren ÇED Yönetmeliği’nin EK-II Listesi 1 (ç) mad- desi kapsamında “Tehlikeli ve özel işleme tabi atıkların fiziksel yöntemlerle geri kazanılması” ve 23. maddesi kapsamında ise “Tehlikeli ve özel iş- leme tabi atıkların ara depolanması” yer almakta olup, zaman zaman faaliyet sahipleri tarafından herhangi bir geri kazanım ya da ara depolama yapılmaksızın sadece Atık Elektrikli ve Elektronik Eşyaların tesis bünyesinde parçalanarak, lisanslı geri kazanım tesislerine verilmesi işlemi için yö- netmelik hükümleri uygulanmamaktadır. Sabun veya deterjan üretimi yapan tesisler ile boya ve cila üretimi yapan tesisler için; Lineer
  • 123. 1993-2013 20. YILI 123 Alkil Benzen Sülfonik Asit (LABSA), Sodyum Do- desil Benzen Sülfonat (SDBS) ve reçine üreten tesisleri içerenler dışındakiler ÇED Yönetmeliği ek listesinden çıkarılmıştır. Hem evsel ve hem de endüstriyel Atıksu Arıt- ma Tesisleri çevresel etkilerinin riskli oluşu, tesis- ten çıkan arıtılmış suyun direk doğaya verileceği gözönüne alınarak daha detaylı inceleme yapı- labilmesi için kapasite eşik değerleri artırılarak 2007 yılında ÇED Yönetmeliği EK-I listesine dahil edilmiştir. Çizelge 7 1993-2013 yılları arasında atık ve kimya ya- tırım projeleri ile ilgili Çevresel Etki Değerlendirmesi gereğince verilen kararlar. ATIK-KİMYA ÇED ÇGD TOPLAM 1993-1998 37 188 225 1999 4 26 30 2000 6 38 44 2001 24 77 101 2002 23 136 159 2003 24 196 220 2004 23 230 253 2005 27 338 365 2006 42 526 568 2007 34 436 470 2008 33 347 380 2009 35 200 235 2010 25 241 266 2011 33 305 338 2012 32 326 358 2013 32 60 92 434 3.670 4.104 Şekil 13 Yıllara göre atık ve kimya yatırımları Ek-1, Ek-2 Şekil 14 Atık ve kimya yatırımları Ek-1, Ek-2 oranı 1993ÇED2013 148 Şekil 12 Yıllara göre atık ve kimya yatırımları Ek-1, Ek-2 Şekil 13 Atık ve kimya yatırımları Ek-1, Ek-2 oranı - 100 200 300 400 500 600 37 4 6 24 23 24 23 27 42 34 33 35 25 33 32 32 188 26 38 77 136 196 230 338 526 436 347 200 241 305 326 60 ÇED-OK ÇED-GD ÇED-OK 11% ÇED-GD 89% 1993ÇED2013 Şekil 12 Yıllara göre atık ve kimya yatırımları Ek-1, Ek-2 - 100 200 300 400 500 600 37 4 6 24 23 24 23 27 42 34 33 35 25 33 32 32 188 26 38 77 136 196 230 338 526 436 347 200 241 305 326 60 ÇED-OK ÇED-GD ÇED-OK 11%
  • 124. ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 124
  • 125. 1993-2013 20. YILI 125 3.4. SANAYİ 3.4.1. Metal Ergitilmesi ile İlgili Tesisler a) Çevresel Etkiler: Cevherden hadde mamulü üreten tesisler: Demir Filizinin fırınlarda ergitilmesi ve kupol ocağında dökülmesi ile ham demir elde edilir. Ham demir sert ve kırılgan olduğu için en- düstriyel kullanıma uygun değildir. Ham demiri döküme elverişli hale getirmek için (karbonu- nu yakmak ve karbon oranını %1,7-3,5 arasına indirmek) kupol fırınlarında, bir kat kok, bir kat ham demir ve bir kat da kireçtaşı konulur. Kireç- taşı ve ham demirdeki yabancı maddeler birleşe- rek cüruf oluşur. Hurdaya dayalı çelik üreten tesisler: Demir-çelik hurdalarının elektrik ark ocağında ergitilmesi, pota ocağında analiz ve sıcaklığının ayarlanmasından sonra kontinu (sürekli) döküm makinesinde dökülmesi ile çelik kütükler elde edilir. Haddehaneler: Çelikhaneden elde edilen demir kütükler tav fırınında tavlanarak belirli bir sıcaklığa getirilir. Malzemenin sıcak olarak, belirli açıklıkta ve birbirinin tersi istikamette dönen merdanelerin arasından geçerken ezilmesi ile uzun hadde mamul ya da istenen özellikte nihai ürünler elde edilir. Döküm tesisleri: Pik, çelik ve ferro alyaj elementlerinin, indük- siyon ocağının içine doldurularak ergitilmesi ile metal sıvı hale geçer. Ergimiş metal potalara alı- narak kalıplara dökülür. Metal tesisleri değerlendirilmesinde: Metale şekil verme, torna, tesfiye, kesme, kaynak, polisaj, satinaj ve kumlama vb. işlemler, yüzey işlemleri sonrasında boyama işlemi ile so- nuçlanan faaliyetler Yönetmelik kapsamı dışında değerlendirilmektedir. Yönetmelik kapsamında Kaplama işleminde; kaplama ve yüzey temizleme havuz hacimleri esas alınır. Metal tesislerinin önemli çevresel etkileri; İşletme Dönemi Olası Çevresel Etkiler Atıksular Kaplama, durulama ve boyama işlemleri son- rası meydana gelen proses atık suları ve evsel nitelikli atık sular Emisyon Çelikhane toz tutma tesisi bacaları (toz, SO2 , CO, NOX HCL, HF, PM, dioksin-furan vb.) Haddehane bacaları (toz, SO2 , CO, NOX ) Gürültü Tesis içi ekipmanlar, malzeme taşıma. Atıklar Proses ve evsel kaynaklı, ambalaj, pil, atık yağ, kimyasal madde ve boya kapları, tufal ve cüruflar vb.
  • 126. ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 126 b) Süreçte Alınan Önlemler: Atıksu: Metal Sanayi Atıksularının alıcı ortama deşarj standartları kapsamında arıtıl- masının sağlanması, Çelikhane ve Haddehane kapalı devre soğutma suları çökeltme ve filtrasyon işlemi yapıldıktan sonra soğutma kule- lerinde soğutulur ve tekrar kullanılır. Bu nedenle soğutma sularından kaynaklı atıksu oluşumu söz konusu değildir. Emisyon: Emisyon noktaları; Çelikhane Ark Ocağı ve şarj esna- sında ortam havasını toplama siste- mi filtre çıkışı, Pota fırınlarının ortak bacası, Haddehane tesisi tav fırını bacası Hurda malzemenin depolanmasın- dan kaynaklanacak toz emisyonla- rıdır. Önlemler; Toz tutma tesislerinin yapılması (doğrudan emiş, ard yakıcı, dav- lumbaz, torba filtre gibi birimleri içerir),Emiş gücünün artırılması, toz kaçaklarının önlenmesi, hurda ve curuf toplama alanlarının üzerinin kapatılması, filtrelerin düzenli çalıştı- rılması emisyon açısından alınması gereken önlemlerdendir. Mevzua- tın gerektirdiği ölçümlerin yapılarak izinlerin alınması gerekmektedir. Gürültü: Tesiste meydana gelecek gürültüyü ön- lemek için, gürültü önleme amaçlı pa- neller kullanılmalı, ekipmanların düzenli bakımları yapılmalıdır. Atıklar: Çelikhane tesisinde cüruf (metal oksit- ler) ve haddehane tesislerinden tufal atığı oluşmaktadır. Dökümhanelerden ise döküm kumu ve cüruf oluşmaktadır. Çelikhanelerden kaynaklanacak olan cürufun ayrıştırma tesisine gönderilerek içindeki demirin alınması, katı atık de- polama tesislerinde depolanabilmeleri, dolgu ve benzeri amaçlı değerlendiril- meleri ya da atık geri kazanım tesislerine gönderilebilmeleri için Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliğine göre analizi ya- pılarak değerlendirilmesi. Tufal ise teh- likeli atık kapsamından çıkarıldığından katı atık depolama tesislerinde depola- nabilmeleri, dolgu ve benzeri amaçlı de- ğerlendirilmeleri yapılabilmektedir. Sektörle ilgili yapılan başvurularda faa- liyetlerin bir kısmı kurulu tesisler olma- sı, yer seçimi ve teknoloji alternatifini ortadan kaldırmaktadır. Değerlendirme- ler ancak mevcut durum üzerinden ya- pılabilmektedir. Metal tesislerinin kurulma alanlarının Sanayi Bölgeleri, Ağır Sanayi Bölgeleri, O.S.B. ve İhtisas O.S.B. de kurulması kontrol açısından önem arz etmekte- dir. Bu sektör için ideal olanı ise ihtisas organize sanayi bölgelerinin kurulması çevre açısından önem arz etmektedir. 3.4.2. Orman Ürünleri ve Selüloz Tesisleri Kağıt üretim tesislerinde hammadde olarak kullanılan selüloz ve atık kağıt bantlar vasıtasıyla hamur hazırlama makinasına (pulper) gönderile- rek, öğütme ve temizleme işlemlerine tabi tutul- makta, pres ve kurutma işlemlerinden geçirilerek kağıt, tuvalet kağıdı, mendil, peçete ve havlu ka- ğıdı gibi ürünleri elde edilmektedir. a) Çevresel Etkiler: Üretimde evsel ve proses kaynaklı atık sular, bacalardan kaynaklı emisyonlar, üretim esnasın- da çalışan makine ve ekipmandan oluşacak iç mekan gürültüsü ve proses kaynaklı atıklar oluş- maktadır.
  • 127. 1993-2013 20. YILI 127 b) Süreçte Alınan Önlemler: Proseste su en fazla, hamur hazırlama ünite- sinde, eski ve kullanılmış kâğıtların hamur hali- ne getirilmesi işleminde kullanılmaktadır. Üretim hattında soğutma sistemi kapalı devre olduğun- dan soğutma suyu sürekli olarak sirküle edil- mektedir. Atıksu arıtma tesisinden çıkan suların bir kısmı tekrar proseste, hamur hazırlama ünite- sinde kullanılmak üzere sürekli devir-daim yaptı- rılmaktadır. Oluşan atık suyun kullanılmayan kıs- mı ise ilgili yönetmeliklere uygun olarak deşarj edilmektedir. Tesisteki emisyon kaynaklarının ekipmanlarla donatılması ve olası toz ve buğu emisyonları tutularak atmosfere temiz hava atıl- ması sağlanması için gereken tedbirin ilgili yö- netmelikler kapsamında alınması gerekmektedir. Gürültü etkisi kağıt fabrikalarında genellikle tüm işlemlerin kapalı ortam içerisinde gerçekleştiril- mesi nedeniyle çevreye herhangi bir etkisi olma- makla birlikte, üretim esnasında çalışan makine ve ekipmandan oluşacak iç mekan gürültüsü için makinelerin yüksek ses oluşturan bölümlerine izolasyon (köpük veya flexi muhafaza) yapılarak gürültü düzeyinin minimum seviyede tutulması sağlanmalıdır. Arıtma tesislerinde yer alan filtre- de selüloz elyafı, talk ve benzeri maddelerden oluşan ürünler ile hatalı ürünler hammadde ola- rak tesislerde kullanılarak değerlendirilmektedir. 3.4.3. Tekstil Tesisleri a) Çevresel Etkiler: Tekstil endüstrisinde başlıca çevresel etki, kimyasal yükleri yüksek miktarlarda olan suyun alıcı ortamlara deşarj edilmesiyle kendini göster- mektedir. Diğer önemli unsurlar, enerji tüketimi, hava kirliliği, katı atıklar ve kokudur (arıtma sis- temleri için önemli bir sorun olabilmektedir) . Hava Kirliliği; Tekstil fabrikalarına olduğu kadar, fabrikalar- dan dışarı yapılan nakliyat faaliyetleri hava emis- yonlarının oluşumuna neden olacaktır. Isıtma fa- aliyetleri için gaz ve kömürün birlikte kullanımı; CO, CO2 , NOx , O3 , toz ve PM (partikül madde) emisyonlarının yüksek miktarda oluşmasına ne- den olmaktadır. Diğer hava kirletici unsurlar, yağ ve asit buharı, koku ve boyler gazlarıdır. Bunlara ek olarak, apre ve terbiye işlemleri, kurutma pro- sesleri ve çözücülerin kullanım uçucu organik madde (UOM) emisyonlarının oluşmasına ne- den olmaktadır. Koku; Koku; tekstil ürünlerinin kasar, boyama ve baskı işlemlerinden oluşan ve atık su arıtma te- sisinden kaynaklı olarak ortaya çıkabilmektedir.
  • 128. ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 128 Klor ve kükürt gibi kimyasalların kullanımı koku- nun artmasına neden olmaktadır. Gürültü; Gürültü etkisi tekstil fabrikalarında genellikle tüm işlemlerin kapalı binalar içerisinde gerçek- leştirilmesi nedeniyle çevreye herhangi bir etki- si olmamakla birlikte, üretim esnasında çalışan makine ve ekipmandan oluşacak iç mekan gü- rültüsü oluşmakta ancak bu durum çok sıkıntı yaratan bir husus olmamakla beraber, tesislerde modern teknolojiler kullanılmadığında istenme- yen etkilere neden olabilmektedir. Su Kullanımı; Tekstil fabrikalarında yüksek miktarlarda su kullanılmakta, yeraltı ve/veya yüzey su seviye- lerinin azalmasına neden olmakta, bu durumda çevreyi olumsuz etkilemektedir. Su Kirliliği; Daha önce de bahsedildiği gibi tekstil sanayi- indeki en önemli çevresel etkilerden biri atık su- dur. Kimyasal içeriği yüksek bu atık suyun alıcı ortama deşarj edilmeden önce uygun arıtımdan geçirilmesi şarttır. Atık su yüksek düzeylerde biyokimyasal oksijen ihtiyacı (BOİ), askıda katı madde (AKM) (örn. lif ve yağ), kimyasal oksijen ihtiyacı (KOİ), TÇK (toplam çözünmüş katılar) ve organik halojenler gibi kimyasal parametre- lere sahiptir. Yüksek BOİ ve KOİ alıcı ortamlarda suyun çözünmüş oksijen seviyesini düşürmekle birlikte, sucul yaşamı tehdit ettiği gibi estetik de- ğerin ve mansabın su kullanım kalitesinin azal- masına neden olmaktadır. Yüksek KOİ, sülfür ve sülfit nedeniyle rahatsız edici kokuya neden olmaktadır. Ayrıca, atık su genellikle sıcak, ba- zik, kötü kokulu ve boyama işleminde kullanılan kimyasal maddeler sebebiyle renklidir. Atık suda askıda katı maddeler, alıcı ortama girdikleri anda bulanıklığı arttırmakta, ışık geçir- genliğini azaltmakta, bu durum bitkisel üretimi etkilemektedir. Balık türlerinin yumurtlama yü- zeylerinin ve balıklara gıda niteliği taşıyan orga- nizmaların etkilenmesine neden olan askıda katı maddelerin çökmesi ile oluşan sedimantasyon tabakası sucul faunayı etkileyen başlıca unsur- dur. TÇK (inorganik tuzlar ve suda çözünen bi- leşikler) su sistemlerindeki kimyasal tepkimeleri hızlandırmakta ve eğer su; tarımsal sulama faa- liyetleri için kullanılacaksa tohum verimini düşü- rebilmektedir. Tekstil üretiminde kullanılan kimyasallar yerle- şim birimlerinde yaşamlarını sürdüren insanların yanı sıra yakın çevredeki duyarlı bölgelerde yer alan flora ve faunayı etkileyebilmektedir. Katı Atıklar; Tekstil fabrikalarından kaynaklı katı atıklar ev- sel ve tehlikeli atıklar olarak sınıflanabilir. Evsel atıklar içerisinde; proses aşamasında oluşan ha- talı ürünler ve tekstil atıklarından oluşan katı atık- lar, giysi üretimi sonucu paketleme atıkları sayı- labilir. Kimyasal madde ve boya kapları, pil, atık yağ, arıtma çamuru, akümülatör, plastikler gibi yan ürünler ise tehlikeli katı atıkları oluşturmak- tadır. Bu katı atıklar için genellikle tercih edilen yöntem özellikle kimyasal madde, boya kapları gibi atıkların üreticiye geri döndürülmesidir. İlgili Diğer Konular; Tekstil endüstrileri yüksek miktarlarda kimya- sal madde ve bileşikleri kullanmaktadır. Her biri için etkiler önemli nitelik taşıyabilmekte ve karış-
  • 129. 1993-2013 20. YILI 129 maları durumunda etkileri kümülatif olabilmek- tedir. Proseslerde kullanılan kimyasal maddeler ve bileşikler; enzimler, asitler, polivinil asetat, karboksimetil selüloz, reçine, sodyum silikat, sodyum karbonat, kostik soda, sentetik deter- janlar, hidrojen peroksit, hidrojen sülfat, amon- yum ve sodyum fosfatlardır. Kimyasalların bazı- larının yangın riski bulunmakta, diğer bileşikler ise aşındırıcı ve aşırı derecede zehirli nitelik taşı- yabilmektedir. Bununla birlikte çözücülere uzun süre maruz kalınması durumunda kronik sağlık riski oluşabilmektedir. b) Süreçte Alınan Önlemler: Hava Kirliliği; Proseslerden kaynaklanan toz, yağ ve asit buharı ve kazanlardan çıkan gazlar, kullanıla- cak filtreler yardımıyla azaltılabilmektedir. Pro- ses aşamasında ortaya çıkarak havaya karışan pamuk toz; havalandırma sistemleri (makineler için) yada filtrelerin kullanımı ile azaltılabilmek- tedir. Mümkün olduğu takdirde, toz oluşumu kaynağında toz toplayıcı sistemlerin kullanımı ile engellenebilmektedir. Koku; Proseslerden kaynaklanan klor ve kükürt gibi gazların oluşturduğu koku çıkan havanın ozon toplayıcılardan ya da filtrelerden geçirilmesi ile giderilebilir. Koku oluşumunun görüldüğü üretim prosesleri ile atık su arıtma tesisleri etrafı kapalı alanlarda işletilmeli, ayrıca koku azaltıcı sistem- ler kullanmalıdır. Su kullanımı; Su kullanımı otomatik kapanan muslukların ve yüksek basınçlı su sistemlerinin kullanım ile azal- tılabilmektedir. Fabrika, proses suyu için bir yö- netim planına sahip olmalıdır ve mümkün olduğu durumlarda arıtılan ya da içerik bakımından uy- gun olan atık su tekrar prosese döndürülmelidir. Teknolojik olarak su tüketimini azaltan tedbirler alınmalı bu yönde çevresel yatırımlar yapılmalıdır. Su Kirliliği; Tekstil endüstrisinde en önemli çevresel etki- ler oluşan atık su ile ilgilidir. Suyun çevreye ve- rilmeden önce arıtılması önemli bir husus olarak dikkat çekmektedir. Büyük miktarlarda kimyasal madde ve bileşikleri içeren proseslerden kay- naklanan atık sular, tesiste arıtılarak alıcı ortama verilmelidir. Tercih edilebilecek arıtma prosedürü örneğin kaba ızgaradan geçirme, ince elek ile fil- treleme, ardından kimyasal arıtma ile suyun alıcı ortam standartlarına uygun hale getirilmesi ola- bilir. Bununla birlikte atıksu oluşumunu azaltıcı tedbirler alınmalıdır. Atık; Atık miktarları, atık yönetim planlarının uygu- lanmasıyla azaltılabilmektedir. Malzemelerin ve- rimli kullanımı kaynakta azaltma gibi işlemlerle az miktarda atık oluşumuna sebep olacaktır. İlgili Diğer Konular; Tekstil tesislerinde münferit arıtma tesislerinin kurulması yerine ortak arıtma tesislerinin kurul- ması hem kuruluş hem işletme masraflarını en aza indirecektir. Kimyasal ve mineral yağların kullanımı yerine mümkün olduğu durumlarda çevre dostu olan ürünler kullanılmalıdır. Kullanılacak ürünler biyo- lojik olarak bozunabilen ve giderilebilen ürünler olmalıdır. Sübstratların teknik karakteristikleri, preparasyon maddeleri ve apreleyicilerin türü ve miktarı, metaller ve biyositler gibi tekstil ham- maddeleri hakkında bilgiler ürünlerin üzerinde yer almalı ve istenildiğinde üretici firma tarafın- dan ürün bilgileri temin edilebilmelidir. Bilgiler atık suyun daha verimli arıtılabilmesi amacıyla da kullanılabilmelidir. Mümkün olduğu takdirde, kimyasal yönetim planı uygulanmalı, kullanılan kimyasalların sürekli olarak, piyasaya girdiği andan itibaren çevre dostu olan eş değer kimyasallarla değişimi sağlanmalıdır.
  • 130. ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 130 3.4.4. Çimento, Hazır Beton ve Klinker Te- sisleri a) Çevresel Etkiler: Çimento fabrikalarının çevreye olumsuz et- kileri: malzeme bulundurma ve depolama (par- çacıklar), öğütme (partikül maddelerin), fırın ve klinker soğutucu dumanı (parçacıklar veya “fırın tozu”, karbonmonoksit ve karbondioksit içeren yanma gazları, hidrokarbonlar, aldehitler, ke- tonlar, ve sülfür ve nitrojen oksitler) işlemlerinde oluşmaktadır. Su kirliliği ise yaş sistemlerde fırın çıkışındaki sızıntılardan (yüksek pH, çökelmiş katılar, çözünmüş katılar) veya makine-ekipman- ların soğutulmasından kaynaklanmaktadır. Özetle çimento tesislerinin en önemli çevre- sel etkileri baca çıkışı gaz ve toz emisyonları, malzeme depolanması, malzeme ocakları, fab- rika içi yollar ve nakliyeden kaynaklanan partikül madde ve toz emisyonları sonucu hava kalite- sinin düşmesi, yaş sistemlerden atık su üretimi ve özellikle malzeme çıkarma, kırma-eleme ve kırıcılardan kaynaklanan gürültü oluşumudur. Çimento tesislerinden kaynaklanan potansiyel olumsuz etkiler aşağıda sunulmaktadır: Tüm tesis işlemlerinden, kırıcı (konkasör ünitesi), ön homojenizasyon ve hammad- de stoklama ünitesi, hammadde değirmen (farin) ünitesi, farin stok ve homojenizas- yon ünitesi, kalsinatörlü ön ısıtıcılı – döner fırın ve klinker soğutma ünitesi, kömür öğütme ünitesi, çimento öğütme ve kurut- ma üniteleri, malzeme depolama ve yük- leme, taşıt trafiğinden kaynaklı atmosfere partikül madde yayılımı; Yakıt yakılmasından kaynaklanan fırın gazı (SOx ve NOx ) yayılımı; Elektrostatik filtrelerin çalışmaması sonucu oluşabilecek hava kirliliği (elektrik kesinti- si, dalgalanmaları karbonmonoksit yüksel- mesi gibi); Sıvı atıklardan veya atık yığınlarından olu- şan sızıntılardan kaynaklanan su kirliliği; Fırının ilk çalışmaya başlatılması sırasında hava kirliliği (elektrostatik toplayıcı yoksa); Tehlikeli atıkların yakılmasından veya atık yağların yakıt yerine kullanılmasından kay- naklanan toksik hava kirleticilerinin (eksik yanma ürünün ya da kurşun gibi metalle- rin) atmosfere yayılımı; Tehlikeli atıkların bulundurulması ve depo- lanmasının çevreye oluşturacağı risk; Transit yapıların bozulması, fabrikaya ham madde, yakıt ya da çimento taşıyan ağır kamyonların oluşturduğu tehlikeler; Hammadde çıkarılmasından ve nakliye- sinden kaynaklı yüzey sularında erozyon/ tortulaşma riski, Özellikle malzeme çıkarma (taş ocağı) faa- liyetlerinden kaynaklı gürültü oluşumu. b) Süreçte Alınan Önlemler: Çimento üretimi, hammaddenin ocaktan çı- kartılıp, işleme tabi tutularak yarı mamul klinkerin üretilmesi ve nihai ürün olan çimentonun paket- lenmesine kadar tüm işlemleri kapsamaktadır. Bu aşamalarda en önemli çevresel olumsuz etki partikül emisyonudur. Elektrostatik veya torba
  • 131. 1993-2013 20. YILI 131 filtreler, tesiste oluşan fırın tozunun ve diğer par- tikül maddenin kontrolü için en çok kullanılan yöntemlerdir. Malzemelerin taşınmasından kay- naklanan tozun kontrolü ise daha zordur. Ham- madde depolama yığınları, taşımada kullanılan konveyörler ve fabrika yolları hava kalitesinin düşmesinde daha fazla olumsuz etkiye sahiptir- ler. Mekanik toz toplayıcılar, kırıcılar, konveyörler ve yükleme tesisleri gibi yerlerde etkin kontrol sağlayabilmektedir. Ayrıca, toplanan tozun geri dönüşümünün sağlanması ile harcamalar azal- tılmakta ve katı atık üretimi en aza indirilmek- tedir. Fabrika yolları, vakumlu süpürücüler ve/ veya arozözler (trafik ve rüzgârdan uçuşan toz- ları engellemek için) kullanılarak temizlenmelidir. Depolama yığınlarının üstü mümkün olduğunca kapatılmalıdır. Fabrikaya malzeme getirip götü- ren kamyonlar branda ile örtülmelidir ve araçlara hız sınırlaması getirilmelidir. Azaltıcı önlemler ve potansiyel olumsuz etki- ler aşağıdaki gibi eşleştirilebilir (azaltıcı önlemler italik yazılmıştır): Tüm fabrika işlemlerinden, kırma-eleme, öğütme, fırınlar ve klinker soğutucula- rı, malzeme depolama ve paketlemeden kaynaklı atmosfere partikül yayılımı: parti- küllerin torbalı filtreler ve elektrostatik çök- türücüler ile kontrolü, kuru proses operas- yonları için nemlendirilerek, fırın partikülü yayılımının kontrolü; Elektrostatik ve torbalı filtrelerin çalışmama- sı durumunda oluşabilecek hava kirliliği: elektrostatik filtrenin bağlı olduğu ünitenin çalıştırılmaması, otomasyonun sağlanması, paralel bölmeli toplayıcı tasarlayarak, topla- yıcının bir parçası bozukken diğer parçası- nın kullanılabilmesinin sağlanması; Toz yayan ekipmanlardan kaynaklanan toz emisyonları: konveyörlerin, kırıcıların, mal- zemenin, transfer noktalarının, depolama alanlarının kaplanması veya kapatılması; gerekli yerlerde mekanik toz toplayıcıları- nın veya torba filtrelerin kurulması; yolların asfaltlanması; fabrika yollarının vakumla süpürülmesi; fabrika yolları ve depolama yığınlarında için spreyleme yapılması; Yakıt yakılmasından kaynaklı atmosfere SOx ve NOx fırın gazı yayılımı: kömür kullanımı ve ön ısıtıcı/ ön kasinatörlü kısa döner fırınların kullanılmasıyla bu emisyonların azaltılması yakma sisteminin modifikasyonu; Tehlikeli atıkların yakılmasından veya atık yağların yakıt yerine kullanılmasından kay- naklanan toksik hava kirleticilerinin (eksik yanma ürünün ya da kurşun gibi metalle- rin) atmosfere yayılımı: tehlikeli atık ve atık yağların yakılmadan önce analiz edilmesi, fırın işletim etkinliğinin sağlanması. (atığın fırının “sıcak” ucuna atılması); Tehlikeli atıkların bulundurulması ve depo- lanmasının çevreye oluşturacağı risk: Teh- likeli atık depolama prosedürlerine uyulma- sı ve olası durum planlarının geliştirilmesi; Yollardan, yığınlardan partikül/toz yayılımı: yol iyileştirme, yığınların üzerine su püskür- tülmesi, taşıtlara hız sınırlaması getirilmesi; Fırın tozundan, ham madde, klinker, kömür ve yığın halinde depolanan diğer madde- lerin üzerine düşen yağışla kontamine su oluşması ve bunların yeraltına sızarak ye- raltı ve yüzey sularını kirletmesi: yığınların örtülerek ve/veya çevreleyerek yeraltı ve yerüstü sularına sızması ve kaçağın önlen- mesi (ör: kuşaklama kanalları ortalama 24 saatlik bir yağmur suyunu içerebilecek ye- terli büyüklükte olmalıdır); Yığın malzemeler için sabitleştirici spreyler. Sıvı atıklardan ve proses soğutma suyu- nun salınmasından kaynaklanan su kirliliği veya atık yığınlarından sızıntılar: yığınlara sızabilecek yağmur miktarının ve kontrol- süz kaçakların en aza indirilmesi; Toz ve depolanan/taşınan malzemelerin iş- çiler üzerinde sağlık etkileri; tesiste bir Gü- venlik ve Sağlık Programı’nın yürütülmesi;
  • 132. ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 132 Yetersiz depolama alanı nedeniyle oluşan bölgesel katı atık problemi; atık miktarına yetecek atık depolama alanlarının planlan- ması, fırın tozu ya da diğer yan ürünlerin uygun olan yerlerde dolgu maddesi olarak kullanılması (ör: fırın tozunun toprak kireç- lemede, asit nötralizasyonunda, ve tehlikeli atık dengelemede kullanılması); Malzeme ocaklarından hammadde çıkarıl- ması ve fabrikaya ham madde, yakıt ya da çimento taşıyan ağır kamyonların oluştur- duğu tehlikeler ve gürültü oluşumu; yer ve nakliye güzergahının uygun seçilmesi, rüz- gar kesici ağaçlandırma yapılması, üniteler için kapalı alan oluşturulması. 3.4.5. Ham Deri İşleme Tesisleri (konfeksi- yon ürünleri hariç) Ham deri bir dizi kimyasal ve mekanik işlem- lerden geçirildikten sonra, kullanmakta olduğu- muz derinin fiziksel özelliklerine ulaşır. Deri işle- me prosesi Islatma, Kıl giderme ve kireçlik, Kireç giderme ve sama, Yağ giderme, Piklaj, Tabakla- ma, Retenaj ve Boyama/ Finisaj aşamalarından oluşmaktadır. a) Çevresel Etkiler: Ham deri işlenirken uygulanan kimyasal ve mekanik işlemler sırasında önlem alınmadığın- da, hava, toprak, yer üstü ve yer altı sularının kir- lenmesine yol açabilir. Deri işlemesinde ortaya çıkan en önemli atık proses kaynaklı atık sulardır. Derinin inceltilmesi yapılırken oluşan kireçleme atıkları, sıyırma ve kireçleme ile deriden et sıyır- ma işleminden kaynaklanan atıklar, tabaklama atıkları, krom içeren sepi şerbeti, krom içerme- yen sepi şerbeti, saha içi atıksu arıtımından kay- naklanan krom içeren çamurlar, saha içi atıksu arıtımından kaynaklanan krom içermeyen ça- murlar, krom içeren tabaklanmış atık deri (çivitli parçalar, tıraşlamalar, kesmeler, parlatma tozu) b) Süreçte Alınan Önlemler: Ham deri budama atıkları (kulak, kuyruk gibi) ve ön etleme işleminde ortaya çıkan leşlerden doğal yağ kazanılabilir ve bu leşler ayrıca hay- van yemi üretiminde kullanılabilir. Bu amaçla kullanılacak leşler mutlak suretle temiz olmalı ve içerisinde minimum miktarda mineral ihtiva et- melidir. En önemlisi bu leşler yüksek kalitede iç yağ için değerli bir kaynaktır. Kireçlik işlemi sonunda yapılan etlemede or- taya çıkan leşlerin aksine, ön etleme leşleri enzi- matik proses için pH ayarlamasına çok az ihtiyaç duymaktadır. Bu tip leşlerden elde edilen verim daha yüksek ve yağ kalitesi daha fazladır. Çünkü bunlar etleme öncesinde kireçlik leşlerinin aksine uzun alkali muamelesine tabi tutulmamışlardır. Kıl giderme ve kireçlik işleminden sonra deri- lere etleme (kavaleto) denilen mekanik işlem ya- pılarak derinin et yüzündeki yağ ve et fazlalıkları alınır veya fabrikanın tercihine bağlı olarak de- rinin bir miktar inceltilmesi yapılır. Bu aşamada çıkan deri atıklarına kireçleme atıkları denir ve bu atıklar yan ürün olarak değerlendirilmelidir.
  • 133. 1993-2013 20. YILI 133 Ayrıca oluşan atıksuların arıtılmasında mali- yetlerin de daha düşük tutulabilmesi amacıyla deri sanayicilerinin toplu arıtma tesislerine sahip organize deri sanayi alanlarında üretimlerini ger- çekleştirmesi sağlanmalıdır. 3.4.6. Taşıt Üretimi Yapan Tesisler Genel hatlarıyla tedarikçilerden temin edilen malzemelerin pres, kaynak, boya ve montaj iş- lemlerinden geçirilmesi sonucu taşıt üretimi ger- çekleştirilmektedir. a) Çevresel Etkiler: Üretim prosesinde boyama öncesi aşamada gerçekleştirilen yüzey hazırlama havuzlarından kaynaklı atıksu, yıkama ve durulama sonucu oluşan atıksu, boyama ünitesinden kaynaklanan emisyon, kurutma fırınlarından kaynaklı emis- yon, sac işleme ve montaj bölümlerinde oluşan gürültü, yüzey hazırlama havuzlarından kaynaklı fosfatlama çamurları tesiste oluşan çevresel et- kilerdir. b) Süreçte Alınan Önlemler: Oluşan atıksuların alıcı ortama deşarj stan- dartları kapsamında arıtılmasının sağlanması bu amaçla atıksu arıtma tesislerinin kurulması, üretimde boyama işlemlerinin kapalı ortamlarda gerçekleştirilmesi, ortama herhangi bir gaz veya toz girişinin engellenmesi amacıyla havalandır- ma sistemleri kurulması ve bu aşamada toz tu- tucu filtrelerin kullanılması, tesiste proses amaçlı yakıt olarak doğal gaz kullanılması, kullanılacak fırınlarda solvent emisyonları yakma sistemle- ri kurulması, tesiste yer alan emisyon kaynağı bacaların ilgili mevzuat gereğince dizaynının yapılması, oluşan çamurlar için Atık Yönetimi Genel Esaslarına İlişkin Yönetmelik gereğince analiz yaptırılması ve bertaraf edilmek veya geri kazanılmak üzere lisanslı firmalara verilerek te- sisten uzaklaştırılması, oluşacak gürültü kirliliği için üretimin kapalı ortamda gerçekleştirilmesi, işçilerin ortamda oluşacak gürültüden etkilen- memesi amacıyla koruyucu ekipmanların kulla- nılması sağlanmalıdır. 3.4.7. Cam, Cam Elyafı veya Taş Yünü Üre- tim Tesisleri Hammadde olarak silis esaslı olan maddeler olan kum, kalker, dolomit, soda, sodyum sülfat, cam kırığı gibi malzemeler kullanılarak harman hazırlama, eritme, şekillendirme (kalay banyo- su), soğutma işlemleri yapılarak cam üretilir.
  • 134. ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 134 a) Çevresel Etkiler: Cam üretiminde doğrudan su kullanımı olma- maktadır, cam yüzeyinde oluşacak tozun temiz- lenmesinde oluşacak atıksu, proses bacalarından emisyon, makinaların çalışması sırasında, kesme hattında kullanılan kırıcılarda, cam kırığı konveyör galerisi kısımlarında gürültü oluşmaktadır. b) Süreçte Alınan Önlemler: Üretilen cam yüzeyinde oluşabilecek tozun temizlenmesi gerektiğinde su ile yıkanması söz konusu olmaktadır. Bu amaçla kullanılacak su- yun, kullanım sonrasında toplanıp, filtrelenip, yeniden kullanılmasının sağlanması gerekmek- tedir. Soğuma amaçlı kullanılan soğutma suyu ise kapalı devre kullanılacak olması sebebiyle proses atık suyu oluşmamaktadır, Soğutma iş- lemleri esnasında ısınan su toplanacak ve soğu- tularak tekrar kullanılmaktadır. Buharlaşmadan dolayı eksilen su ilave edilmektedir. Hammadde hazırlama aşamasında, yükleme, besleme ve karıştırma işlemleri sırasında toz emis- yonu oluşması söz konusu olabilecektir. İşlemler kapalı bir alanlarda (harman dairesi) yapılması ve işlemler sırasında oluşacak tozun tutulması ama- cıyla torbalı filtrelerin kullanılması gerekmektedir. Cam fırınından çıkan baca gazı atmosfere ve- rilmeden önce atık ısı kazanlarından geçirilerek enerjisinin bir kısmı geri kazanılmasının sağlan- ması ile önemli oranda enerji tasarrufu sağlan- maktadır. Atık ısı kazanında herhangi bir yakıt kullanılmadığından ilave bir emisyon söz konu- su olmamaktadır. Tesislerde yakıt olarak doğal gaz kullanılacak olması, low NOx burner siste- minin kullanılarak NOx miktarlarının azaltılması, toz toplama sistemlerinin kullanılması sayesinde partikül madde emisyonlarının minimum düzey- de tutulması ve kurulacak tesisin topoğrafik ya- pısının ve seçilen baca yüksekliklerinin emisyon dağılımlarını iyi yapılmasını sağlayacak şekilde oldukça yüksek olması ve çevresinde dağılımı etkileyecek herhangi bir yükselti bulunmaması durumlarında, tesislerin hava kalitesine katkı de- ğerlerinin az olmasını sağlamaktadır. Cam üretimi sırasında oluşan hatalı ürünler ve üretim dışı kalan cam atıkları, cam kırığı olarak tekrar cam harmanına geri döndürülerek kulla- nılması, cam hammaddelerinin boşaltım, tartım, taşınma, vb. işlemleri sırasındaki açığa çıkan toz malzemenin tutulduğu filtrelerde toplanan toz da hammadde silolarına geri dökülerek üretim- de yeniden kullanılmasının sağlanması, Tesis içindeki gürültüyü önlemek amacı ile kesme hat- tında kullanılan kırıcılar ses yalıtımı sağlanan ka- palı kabinler içerisine alınmalı, kabinler sandviç panel ile yapılarak yeterli izalasyon sağlanması, cam kırığının nakledildiği konveyör sisteminin de kapalı tip konveyör yapılması gerekmektedir. 3.4.8. Lastik Üretim Tesisleri Lastik üretiminde ilk aşama kauçuk hamu- runun hazırlanmasıdır. Hammadde olarak kul- lanılan kauçuğa karbon siyahı, aromatik yağlar, kükürt ve özel formülasyonlara göre belirlen- mis miktarlarda kimyasal katkılar ilave edilerek banbury mikserlerde homejen kauçuk hamuru elde edilir. Daha sonra kauçuk hamuruna ka- lenderleme, ekstrüzyon, topuk çemberi hazırlama, konfeksi- yon, lastik pişirme, k o n t r o l ve son iş- lemlerin ar- dından lastik üretimi ta- mamlanır.
  • 135. 1993-2013 20. YILI 135 a) Çevresel Etkiler: Lastik fabrikalarında üretim proseslerinden karıştırma, kalenderleme, ekstrüzyon ve vulka- nizasyon proseslerinden uçucu organik bilesik (VOC), organik buhar ve gaz emisyonları; karış- tırma, ekstrüzyon proseslerinde partikül madde oluşumu söz konusudur. Kullanılan makine ve ekipmanlar tesisin gürültü kaynaklarını oluştur- maktadır. Prosese bağlı olarak atık karbon ka- rası, metalik kumaşlar, tekstil kumaşlar, atık po- lietilen ve hatalı ürünler oluşmaktadır. Soğutma işlemi sonucunda proses atıksuyu oluşmaktadır b) Süreçte Alınan Önlemler: Proseste toz oluşumuna neden olan mik- ser bölümü ve ekstrüzyon bölümü bacalarında torbalı jet filtre, Uçucu Organik Bilesiklerin olu- şumuna neden olan diğer üretim üniteleri ba- calarında ise karbon filtre sistemi kullanılarak, emisyon miktarının azaltılması sağlanmaktadır. Kauçuk karışımın elde edildiği banbury ünite- sinde kurulan filtre sistemleri ile dışarı atılacak karbon karası tozlarının toplanmasını sağlan- maktadır. Gürültü miktarını minimumda tutmak ve personelin etkilenmemesi için makinaların devamlı bakımı yapılarak personel için İş Kanu- nunda belirtilen tedbirlerin alınması, pişirme hat- tında kullanılan makinelerin çıkardığı gürültünün azaltılması amacıyla susturucu kullanılmaktadır. Kauçuk hamuru hazırlanması sırasında karı- şım ünitesinden çıkan hatalı karışımların üretime tekrar kazandırılması, metalik kumaşlar, tekstil kumaşlar, karton, hatalı yardımcı ürünler ve atık polietilen geri dönüşüm firmalarına verilmekte- dir. Prosesten kaynaklı atık suların atıksuyun ni- teliğine uygun atıksu arıtma tesisinde arıtılması sağlanmaktadır. 3.4.9. Seramik, Kiremit, Tuğla veya Porse- len Üretimi Yapan Tesisler Genel olarak üretim prosesinde çamur hazır- lama, şekillendirme, kurutma, sırlama ve pişirme üniteleri mevcuttur. a) Çevresel Etkiler: Seramik, kiremit, tuğla veya porselen üretimi yapan tesislerde hammaddenin depolanması ve malzemenin kırıcılarda işleme tabii tutulması sı- rasında toz oluşumu, tesiste sprey dryer, fırınlar ve kurutma ünitelerinin bacalarından emisyon çıkışı, çamur hazırlama ve sır hazırlama ünite- lerinde temizlik sonrası, sırlama bantlarında ka- yışların yıkanması sırasında, parlatma işlemleri sırasında atıksu oluşabilmektedir.
  • 136. ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 136 b) Süreçte Alınan Önlemler: Hammadde Hazırlama, Değirmen Besleme, Spray Drayer, Çamur Hazırlama Ünitesi, Presler ve Pres Yükleme, Sırlama Bandlarında oluşan toz emisyonları için torba filtre ve sulu toz emme sis- temleri kurulmalı, proseste oluşacak atıksuların bir kısmı işletme içerisinde yapılacak çöktürme ha- vuzlarında çöktürülerek değirmen suyu besleme, sır hazırlama işlemlerinde tekrar kullanılabilmeli, diğer atıksular arıtma tesisinde arıtıldıktan sonra deşarj standartlarına uygun hale getirilmesi ge- rekmektedir. Prosesten kaynaklanan katı atıkların, kullanılabilir olanları üretimde tekrar kullanılmak- ta, kullanılamayacak olanlarda ilgili Belediyelerin katı atık bertaraf alanlarında depolanmaktadır. 3.4.10. Beyaz Eşya Üretiminin Yapıldığı Tesisler Beyaz eşyaların üretimi malzemelerin fizik- sel olarak şekil verme, boyama öncesi işlemler, boya ve montaj işlemlerinden geçirilmesi sonu- cu gerçekleştirilmektedir. a) Çevresel Etkiler: Üretim prosesinde malzemelere uygulanan yüzey temizleme, kaplama vb işlemlerden kay- naklanan atıksu, boyama ve kurutma fırınların- dan kaynaklı emisyon, sac işleme ve montaj bölümlerinde oluşan gürültü, kaplama işlemle- rinden kaynaklanan fosfatlama çamurları tesiste oluşan çevresel etkilerdir. b) Süreçte Alınan Önlemler: Atıksuların alıcı ortama deşarj standartları kapsamında arıtılmasının sağlanması bu amaç- la atıksu arıtma tesislerinin kurulması, üretimde boyama işlemlerinin kapalı ortamlarda gerçek- leştirilmesi, ortama herhangi bir gaz veya toz girişinin engellenmesi amacıyla havalandırma sistemleri kurulması ve bu aşamada toz tutucu filtrelerin kullanılması, tesiste proses amaçlı yakıt olarak doğal gaz kullanılması, kullanılacak fırın- larda solvent emisyonları yakma sistemleri kurul- ması, tesiste yer alan emisyon kaynağı bacaların ilgili mevzuat gereğince dizaynının yapılması, oluşan çamurlar için Atık Yönetimi Genel Esas- larına İlişkin Yönetmelik gereğince analiz yaptı- rılması ve bertaraf edilmek veya geri kazanılmak üzere lisanslı firmalara verilerek tesisten uzaklaş- tırılması, oluşacak gürültü kirliliği için üretimin ka- palı ortamda gerçekleştirilmesi, işçilerin ortamda oluşacak gürültüden etkilenmemesi amacıyla ko- ruyucu ekipmanların kullanılması sağlanmalıdır. 3.4.11. Genel Değerlendirme Çevresel Etki Değerlendirmesi Yönetmeli- ği’nin yayımlanması ve uygulamaya başlaması ile birlikte mevcut ve planlanan sanayi tesislerinde ve kamuoyunda çevre bilinci ve farkındalık yara- tılması hedeflenmiş ve bu hedef 20 yılda önemli ölçüde başarıya ulaşmıştır. Geçmişte, kullanılan teknolojiler, yer seçimi, atık bertaraf yöntemleri ve sürdürülebilirlik gibi konular önemsenmez iken günümüzde bu konular birincil önem taşır hale gelmiştir. ÇED Yönetmeliği öncesi ruhsat, izin, onay, teşvik alınması aşamasında çevresel değerlen- dirme eksik kalırken, Yönetmeliğin yayımlan- ması ile birlikte bu aşamalar öncesi ÇED Yönet- meliği kapsamında ÇED Olumlu/ÇED Gerekli Değildir Belgesi alınması zorunlu hale gelmiştir. Sanayi tesisleri açısından ele alınacak olursa örneğin çimento fabrikalarından kaynaklanan emisyonların azaltılması amacıyla faaliyete geç- meden önce ÇED aşamasında filtre sistemleri kullanılması, öngörülen çevresel etkilere karşı alınacak önlemlerin planlanması sağlanmıştır. Su kullanımı ve atıksu oluşumunun fazla oldu- ğu sektörlerde su kullanımın azaltılması (örneğin tekstil sektöründe boyama aşamasında flotte oranlarının düşürülmesini sağlayan tekniklerin ve makine-ekipmanın kullanılması), ileri arıtma teknolojileri ile atıksuyun geri dönüşümlü kulla- nılmasının sağlanması, mevcut en iyi tekniklerin kullanılması konusunda diğer birimlerimizle yü- rütülen ortak çalışmalar sonucu ilerlemeler kay- dedilmiştir. Doğal kaynak kullanımının minimize edilmesi, atık oluşumunun kaynağında azaltıl- ması, atık bertaraf yöntemlerinin geliştirilmesi ve
  • 137. 1993-2013 20. YILI 137 sürdürülebilir çevre hedeflenerek önleyici tedbir- lerin alınması hedeflenmiş ve büyük ölçüde ba- şarı sağlanmıştır. Ayrıca Bakanlığımızın çevre konusunda has- sasiyeti sayesinde çevre mevzuatının her aşa- mada etkin bir şekilde kullanılması sağlanmış, çevre yatırımları hız kazanmış, izleme ve denetim çalışmaları ile de kontrol edilebilir hale gelmiştir. Çizelge 8 1993-2013 yılları arasında ulaşım sanayi ya- tırımları projeleri ile ilgili Çevresel Etki Değerlendirme- si gereğince verilen kararlar. SANAYİ YATIRIMLARI ÇED ÇGD TOPLAM 1993-1998 69 312 381 1999 15 32 47 2000 13 42 55 2001 22 58 80 2002 24 66 90 2003 5 215 220 2004 3 248 251 2005 9 204 213 2006 13 210 223 2007 34 426 460 2008 22 454 476 2009 17 413 430 2010 39 655 694 2011 31 770 801 2012 40 569 609 2013 27 139 166 TOPLAM 383 4.813 5.196 Şekil 14 Yıllara göre sanayi yatırımları EK-1, EK-2 1993ÇED2013 Şekil 14 Yıllara göre sanayi yatırımları EK-1, EK-2 0 100 200 300 400 500 600 700 800 69 15 13 22 24 5 3 9 13 34 22 17 39 31 40 27 312 32 42 58 66 215 248 204 210 426 454 413 655 770 569 139 ÇED-OK ÇED-GD ÇED-OK 7% 1993ÇED2013 169 Şekil 14 Yıllara göre sanayi yatırımları EK-1, EK-2 Şekil 15 Sanayi yatırımları EK-1, EK-2 oranı 0 100 200 300 400 500 600 700 800 69 15 13 22 24 5 3 9 13 34 22 17 39 31 40 27 312 32 42 58 66 215 248 204 210 426 454 413 655 770 569 139 ÇED-OK ÇED-GD ÇED-OK 7% ÇED-GD 93% Şekil 15 Sanayi yatırımları EK-1, EK-2 oranı
  • 138. ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 138
  • 139. 1993-2013 20. YILI 139 EĞİTİM VE PROJE ÇALIŞMALARI
  • 140. ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 140
  • 141. 1993-2013 20. YILI 141 4. EĞİTİM VE PROJE ÇALIŞMALARI 4.1. ÇED EĞİTİM VE BİLGİ MERKEZİNİN KURULMASI PROJESİ Hollanda Hükümetinin MATRA Programı kap- samında yürütülen ÇED Eğitim ve Bilgi Merke- zinin kurulması Projesi çerçevesinde Bakanlık Makamından alınan 30 Aralık 2005 tarih ve 914 sayılı oluru ile Mülga Çevre ve Orman Bakanlığı (ÇOB), ÇED ve Planlama Genel Müdürlüğü bün- yesinde ÇED Eğitim ve Bilgi Merkezi kurulmuş- tur. ÇED Eğitim ve Bilgi Merkezi tarafından; 2006 yılında ÇED El Kitabı hazırlanmış ve 2009 yılında revize edilmiştir. 2006 yılında 12 adet ÇED Sektörel Rehberi hazırlanmış ve 2009 yılında revize edilmiş- tir. Hizmet İçi Eğitim Programları gerçekleşti- rilmiştir. ÇED Sektörel Rehberleri Konuları: Termik enerji santralleri Nükleer enerji santralleri: Barajlar ve Hidroelektrik Santrallar Atık bertaraf tesisleri Kıyı yapıları Otoyollar Açık ocak madenciliği ve cevher hazırla- ma-zenginleştirme tesisleri Çimento fabrikaları Tekstil fabrikaları Balık çiftlikleri Entegre et tesisleri Toplu konut ve turizm konaklama tesisleri 4.2. ULUSAL ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLEN- DİRMESİ (ÇED) ÇALIŞTAYI Çevresel Etki Değerlendirmesi uygulamala- rının güçlendirilmesi, geliştirilmesi, ilgili paydaş gruplarla bilgi alışverişinde bulunulması, ÇED raporlarının kalitesinin arttırılması ve ÇED uygu- lamaları konusundaki teknolojik yeniliklerin de- ğerlendirilmesi amacı ile 25–27 Şubat 2009 tarih- lerinde, 1. Ulusal Çevresel Etki Değerlendirmesi Çalıştayı yapılmıştır. Çalıştaya; Mülga Çevre ve Orman Bakanlığı Akademisyenler Türkiye Çevre Koruma Vakfı (TÜÇEV) Çevre Danışmanlık ve Mühendislik Birliği Derneği (ÇEV-BİR) Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği (TOBB) Türkiye Çimento Müstahsilleri Birliği (TÇMB) Demir Çelik Üreticileri Derneği (DÇÜD) İstanbul Büyükşehir Belediyesi (İSTAÇ Ge- nel Müdürlüğü) Kamu Kurum ve Kuruluşlarının Merkez ve Taşra Teşkilatı Temsilcileri Türkiye Mühendis ve Mimarlar Odaları Bir- liği (TMMOB) ÇED Yeterlik Belgesi Almış Danışmanlık Şirketleri Yarı Resmi Oda, Birlik ve Enstitüler Sivil Toplum Kuruluşlarından yaklaşık 550 kişi, katılım sağlamıştır. Çalıştayda 6 tematik grupta katılımcılar tara- fından çalışılmış olup; çalıştayın son gününde her tematik grup ile ilgili elde edilen sonuçlar tüm katılımcılara sunularak görüş ve önerileri alınmıştır. Çalıştay tematik grupları: TEMA 1. ÇED Raporunun Hazırlanması ve Değerlendirilmesi TEMA 2: İzleme – Eğitim ve Bilgi Paylaşımı TEMA 3: Halkın Katılımı ve Halkın Görüşleri- nin ÇED Sürecine Etkin Olarak Yansıtılması
  • 142. ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 142 TEMA 4: Küresel Eğilimler TEMA 5: Mevzuat TEMA 6: Planlama – ÇED İlişkisi Çalıştay çıktılarını içeren bir kitapçık basılmış ve dağıtımı yapılmıştır. 4.3. STRATEJİK ÇEVRESEL DEĞERLEN- DİRME (SÇD) ÇALIŞMALARI Avrupa Birliği’nin sürdürülebilir kalkınmayı uy- gulamaya geçirme süreci ile birlikte “Bazı Plan- lar ve Programların Çevre Üzerindeki Etkilerinin Değerlendirilmesine İlişkin 27 Haziran 2001 tarih ve 2001/42/EC sayılı Avrupa Parlamentosu ve Konseyi Direktifi (SÇD Direktifi) ’ni yayımlanmış ve üye ülkelerin 21 Temmuz 2004 tarihine kadar bu direktif doğrultusunda kendi yönetmeliklerini çıkartmasını istemiştir. AB SÇD Direktifi’nde “kapsam” başlıklı 3. madde’de “....tarım, ormancılık, balıkçılık, enerji, endüstri, taşımacılık, atık yönetimi, su yönetimi, telekomünikasyon, turizm, kent ve kırsal plan- laması ya da arazi kullanımı için hazırlanan ve 85/337/EEC sayılı Direktifin Ek I ve II’sinde sayı- lan projelerin daha ileri gelişmesinin onaylanma- sı için çerçeve belirleyen plan ve programların SÇD sürecine tabi tutulacakları belirtilmektedir. 4.3.1. Stratejik Çevresel Değerlendirme (SÇD) Nedir? Sürdürülebilir kalkınmanın uygulamaya dö- nük bir aracı olan Stratejik Çevresel Değerlendir- me (SÇD), plan, program ve politikaların çevre üzerindeki olası olumsuz etkilerinin değerlendi- rilmesi ve bu etkilerin en aza indirgenmesi süreci şeklinde tanımlanmaktadır. Stratejik Çevresel Değerlendirme, çevresel değerlerin plan ve programlara entegre edildi- ği, karar vericilere yardımcı olan bir araçtır. SÇD, Çevresel Etki Değerlendirme ile (ÇED) benzer özellikler göstermektedir, ancak daha stratejik kararlara uygulanmaktadır (Şekil 1) . SÇD, daha az detaylı değerlendirmeler gerektirmektedir. Şekil 16 Karar verme hiyerarşisine göre uygu- lanan çevresel değerlendirme araçları 1993ÇED2013 172 4.3. STRATEJİK ÇEVRESEL DEĞERLENDİRME (SÇD) ÇALIŞMALARI Avrupa Birliği’nin sürdürülebilir kalkınmayı uygulamaya geçirme süreci ile birlikte “Bazı Planlar ve Programların Çevre Üzerindeki Etkilerinin Değerlendirilmesine İlişkin 27 Haziran 2001 tarih ve 2001/42/EC sayılı Avrupa Parlamentosu ve Konseyi Direktifi (SÇD Direktifi)’ni yayımlanmış ve üye ülkelerin 21 Temmuz 2004 tarihine kadar bu direktif doğrultusunda kendi yönetmeliklerini çıkartmasını istemiştir. AB SÇD Direktifi’nde “kapsam” başlıklı 3. madde’de “....tarım, ormancılık, balıkçılık, enerji, endüstri, taşımacılık, atık yönetimi, su yönetimi, telekomünikasyon, turizm, kent ve kırsal planlaması ya da arazi kullanımı için hazırlanan ve 85/337/EEC sayılı Direktifin Ek I ve II’sinde sayılan projelerin daha ileri gelişmesinin onaylanması için çerçeve belirleyen plan ve programların SÇD sürecine tabi tutulacakları belirtilmektedir. 4.3.1. Stratejik Çevresel Değerlendirme (SÇD) Nedir? Sürdürülebilir kalkınmanın uygulamaya dönük bir aracı olan Stratejik Çevresel Değerlendirme (SÇD), plan, program ve politikaların çevre üzerindeki olası olumsuz etkilerinin değerlendirilmesi ve bu etkilerin en aza indirgenmesi süreci şeklinde tanımlanmaktadır. Stratejik Çevresel Değerlendirme, çevresel değerlerin plan ve programlara entegre edildiği, karar vericilere yardımcı olan bir araçtır. SÇD, Çevresel Etki Değerlendirme ile (ÇED) benzer özellikler göstermektedir, ancak daha stratejik kararlara uygulanmaktadır (Şekil 1). SÇD, daha az detaylı değerlendirmeler gerektirmektedir. Şekil 16 Karar verme hiyerarşisine göre uygulanan çevresel değerlendirme araçları Politika Plan Program Stratejik Çevresel Değerlendirme Çevresel Etki DeğerlendirmesiProjeler
  • 143. 1993-2013 20. YILI 143 4.3.2. SÇD Süreci SÇD süreci aşağıdaki aşamalardan oluşmak- tadır: Eleme: Eleme işleminde temel alarak, bir plan veya programın SÇD işlemine tabii olup ol- madığı belirlenir. Bu karardan, Çevre ve Şehirci- lik Bakanlığı sorumludur. Kapsam belirleme: Şayet bir plan veya prog- ram SÇD’ye tabii ise, bu plan veya programı uygulayacak sorumlu kurum tarafından, planın tanımı, göz önünde bulundurulacak olan alterna- tifleri ve araştırılacak ilgili çevresel etkileri içeren bir kapsam belirleme dokümanı hazırlanacaktır. Kapsam belirleme dokümanı, asıl araştırma aşa- ması için bir “yapılacaklar” listesidir. Kapsam be- lirleme dokümanı bir halk oturumunda tartışılır. Araştırma ve Raporlama: Çevrenin mevcut durumu (ekolojik, sosyal, kültürel ve diğer ilgili konular) değerlendirilir. Plan veya programa ve alternatiflere ait beklenen çevresel etkiler de de- ğerlendirilir. Sonuçlar bir SÇD raporunda sunu- lur. Bu işi planı başlatan yetkili kurum uygular. Şekil 17 Stratejik Çevresel Değerlendirme Süreci KAPSAM BELİRLEME ELEME SÇD KALİTE KONTROL KARAR VERME İZLEME Yetkili Kurum Çevre ve Şehircilik Bakanlığı STÖ, Halk İlgili Kurumlar / Kuruluşlar Danışma (Kapsam Belirleme Toplantısı) Halkın Katılımı Toplantısında Gözlemci Karar (Ek I ve Ek II) Nihai Kapsam Belirleme Dokümanı SÇD Raporunun Hazırlanması • Hiçbirşey yapılmaması • Çevresel etkiler Plan veya Program Hakkında Nihai Karar Taslak Kapsam Belirleme Dokümanı (Ek-III) Danışma (Kapsam Belirleme Toplantısı) Danışma (Kapsam Belirleme İçin Halkın Katılımı Toplantısı) Danışma (Halkın Katılımı Toplantısı) Taslak SÇD Raporu Halkın Katılımı Toplantısında Gözlemci Nihai SÇD Raporunun Hazırlanması ve Bakanlığa Sunumu Kalite Kontrol Bilgilendirme BilgilendirmeBilgilendirme İzlemeİzleme BilgilendirmeBilgilendirme
  • 144. ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 144 Gözden geçirme: Halka danışma esnasında, SÇD raporu gözden geçirilir. Danışma sonuç- larına bu raporda yer verilir. Daha sonra Çevre ve Şehircilik Bakanlığı raporun kalitesini gözden geçirir. Bu gözden geçirme işlemine dayanarak, plan uygulayıcısının raporu düzeltmesi gereke- bilir. Ancak bu, plan uygulayıcısının sorumlulu- ğundadır. Karar: SÇD Raporundaki ve plandaki bilgi te- melinde, plan uygulayıcısı sağlam bir karar verir. İzleme: SÇD raporu, beklenmedik olumsuz etkilerin işaret edilmesini sağlamak için, plan uy- gulamasının nasıl izlenmesi gerektiğine dair bir taslak içermelidir. 4.3.3. SÇD kapsamında yapılan çalışmalar Ülkemiz AB Helsinki Zirvesi ile AB aday ül- kesi ilan edilmiş ve bu bağlamda yürütülecek AB Müktesebatının Üstlenilmesine İlişkin Ulusal Uyum Programı 24 Mart 2001 tarih ve 24352 sa- yılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır. Programın “Çevre” başlığı altında Stratejik Çevresel Değer- lendirme ile ilgili mevzuata da uyum sağlanacağı taahhüt edilmiştir. Bu doğrultuda, MATRA Programı kapsamında 2003-2005 yılları arasında Bakanlığımızca “Türki- ye İçin Taslak bir SÇD Yönetmeliğinin Uyumlaş- tırılması ve Uygulanması Projesi” yürütülmüştür. Proje ile AB SÇD Direktifinde belirtilen tüm sek- törlerin temsilcileri ve etkilenen tüm tarafların ka- tılımı ile taslak bir SÇD yönetmeliği hazırlanmış ve bu yönetmeliğin işlerliği turizm sektöründeki bir pilot proje ile test edilmiştir (Şekil 18) . Taslak Yönetmeliğin hazırlanmasının yanı sıra proje ile SÇD konusunda Türkiye’deki kurumsal altyapıyı geliştirme ve ülkemizi ileride uygulamaya geçe- cek bu sürece hazırlama amaçlı çalışmalar ger- çekleştirilmiştir. Bu doğrultuda, projede birlikte çalışılan başlıca kurum ve kuruluşlar şunlardır: Kültür ve Turizm Bakanlığı (Yatırım ve İşlet- meler Genel Müdürlüğü, Kültürel ve Doğal Varlıkları Koruma Genel Müdürlüğü) Milli Savunma Bakanlığı Bayındırlık ve İskân Bakanlığı (TAU Genel Müdürlüğü) Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı (Maden İşleri Genel Müdürlüğü) Tarım ve Köyişleri Bakanlığı (Tarımsal Üre- tim ve Geliştirme Genel Müdürlüğü) Karayolları Genel Müdürlüğü Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü Kültür ve Turizm Orman Genel Müdürlüğü Özel Çevre Koruma Kurumu Başkanlığı Elektrik Araştırma ve İnceleme İdaresi Ge- nel Müdürlüğü BOTAŞ POAŞ EÜAŞ Genel Müdürlüğü Manavgat Kaymakamlığı Oymapınar Belediye Başkanlığı
  • 145. 1993-2013 20. YILI 145 Proje kapsamında tüm proje ortaklarına SÇD eğitimi verilmiş ve SÇD uygulamalarında başvu- rulabilecek bir rehber oluşturulmuştur. Stratejik Çevresel Değerlendirme konusun- daki çalışmalar, 1 Ocak 2008 yılında başlayan MATRA programı destekli “Türkiye’nin Stratejik Çevresel Değerlendirme Uygulama Kapasite- sinin Arttırılması Projesi” ile devam etmiştir. Bu projenin amacı, Genel Müdürlüğümüz içinde SÇD Direktifinin ve SÇD Yönetmeliğinin uygu- lanması için kapasitenin, farkındalığın arttırılması ve SÇD konusunda eğitim verme kapasitesine sahip olacak bir SÇD takımının kurulması, SÇD için kaynak ve eğitim materyallerinin hazırlanma- sı hedeflenmektedir. Kayseri İli 1/50.000 ölçekli Çevre Düzeni Planı, SÇD uygulanacak pilot proje olarak belirlenmiş- tir. Taslak SÇD Yönetmeliği’nde belirtilen süreç- ten farklı olarak, kapsamlaştırma toplantısından önce yörede iki ön toplantı gerçekleştirilerek yöredeki sorunların, güçlü yönlerin öğrenilmesi ve yörede stratejik çevresel değerlendirme ko- nusunda farkındalığın arttırılması hedeflenmiştir. Proje Nisan 2009’da tamamlanmıştır. Kayseri İli 1/50.000 ölçekli Çevre Düzeni Planı’na SÇD uygulanması Pilot Projesi Halkın Katılımı ”Kapsamlaştırma Toplantısı” 4.3.4. Taslak SÇD Yönetmeliği 2001/42/EC sayılı Avrupa Birliği Stratejik Çev- resel Değerlendirme (SÇD) Direktifi uyumlaştırı- larak ülkemiz için tüm kurum ve kuruluşların ka- tılımıyla Taslak SÇD Yönetmeliği hazırlanmıştır. Taslak SÇD Yönetmeliği, ülkemizde üst ölçekte uygulanacak ilk çevresel değerlendirme aracı ol- ması ve ÇED’den önceki aşamada yer seçiminin Şekil 18 Oymapınar Turizm Gelişim Projesi’nden örnek
  • 146. ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 146 yapılabilmesi yönüyle önem arz etmektedir. SÇD Yönetmeliği ile şeffaf ve uzlaşıya dayalı bir plan- lama süreci ve daha kaliteli plan ve programların hazırlanması hedeflenmektedir. Taslak SÇD Yönetmeliği kapsamında tarım, ormancılık, balıkçılık, enerji, sanayi, taşımacılık, atık yönetimi, su yönetimi, telekomünikasyon, turizm, kent ve kırsal planlaması ya da arazi kullanımı sektörleri yer almaktadır. Taslak SÇD Yönetmeliği’ne ilişkin tüm kamu kurum ve ku- ruluş görüşleri alınmıştır. Kurum görüşlerinde; SÇD’nin uygulanması için gereken kurumsal ka- pasite, uzmanlık ve deneyimin hâlihazırda yeter- siz olduğu, SÇD uygulaması için gereken idari yapılanmanın oluşturulmasına ve bu konuda ka- pasite geliştirme çalışmalarının yapılmasına ihti- yaç duyulduğu hususları belirtilmiştir. Bu doğrultuda, “Stratejik Çevresel Değerlen- dirme Yönetmeliği’nin Uygulanmasının Destek- lenmesi Projesi” IPA 2010 Yılı Programlaması 1. Bileşeni kapsamında önerilmiştir. Gerek kurum- sal kapasitenin geliştirilmesi gerekse SÇD Yö- netmeliğinin etkin uygulanmasının sağlanması amacıyla sunulan 1 milyon Avroluk AB projesi kabul görmüştür. Projenin uygulanmasına 2014 yılında başlanması öngörülmektedir. Proje çer- çevesinde SÇD konusunda kurumsal kapasite- nin geliştirilmesine yönelik çalışmaların yanısıra 2014-2015 yılları arasında yürütülecek “Stratejik Çevresel Değerlendirme Yönetmeliği’nin Uygu- lanmasının Desteklenmesi Projesi” (IPA) ile diğer sektörlerde de uygulamaya yönelik pilot proje- lerin yapılması, sektörel rehberler hazırlanması ve Bakanlığımıza, yetkili kurumlara, üniversitele- re ve halka yönelik eğitim, seminer ve çalıştay programların düzenlenmesi hedeflenmektedir. 4.4. KÜMÜLATİF ÇEVRESEL ETKİ DEĞER- LENDİRMESİ PROJESİ Ocak-Haziran 2012 tarihleri arasında Bakanlı- ğımız koordinatörlüğünde Dünya Bankası destekli kısa dönemli “Kümülatif Çevresel Etki Değerlen- dirmesi” Projesi yürütülmüştür. Bu proje, ülkemiz- deki ÇED ve Stratejik Çevresel Değerlendirme (SÇD) süreçlerinde göz önünde bulundurulabi- lecek kümülatif ÇED araçlarının ve yöntemlerinin belirlenmesi için yol göstermeyi amaçlamaktadır. Proje kapsamında faaliyetlerin ÇED sürecin- de bütüncül değerlendirilmesini sağlamak üzere uluslararası iyi örneklerin incelenerek deneyim kazanılması, metodoloji geliştirilmesi, uygula- maya yönelik bir kılavuz hazırlanması ve ilgili kurumlarla çalıştayların düzenlenmesi faaliyetle- ri bulunmaktadır. Proje ile faaliyetlerin özellikle HES projelerinin ÇED sürecinde bütüncül de- ğerlendirilmesini sağlamak üzere Yukarı Cey- han havzasında kümülatif ÇED çalışması yürü- tülmüştür. Bu amaca yönelik olarak Kümülatif ÇED  çalışmaları için yol gösterici nitelikte olan “Taslak Kümülatif ÇED Rehberi” ve “Taslak Tav- siye Notu” hazırlanmıştır. Ocak-Mayıs 2013 tarihleri arasında ise söz ko- nusu projenin devamı niteliğinde olan “Kümülatif ÇED Projesi II”, Bakanlığımız koordinatörlüğünde ve Dünya Bankası desteğiyle yürütülmüştür. Proje çerçevesinde, Taslak Kümülatif ÇED Kılavuzu ve Taslak Tavsiye Raporlarının nihai hale getirilmesi- ne yönelik bir değerlendirme Çalıştayı düzenlen- miş, Pilot proje çerçevesinde uygulamalı çalışma ve saha ziyareti yapılmış, HES ve Kömürlü Termik Santrallerin sektörel ÇED Rehberleri güncellen- miş, eğitimler gerçekleştirilmiştir. 4.5. Çevrimiçi ÇED Süreci Yönetimi Sistemi (e-ÇED) 2012 yılı Yatırım Programında yer alan pro- je tamamlanmıştır. Sistemin test çalışmala- rı ve kullanıcı eğitimleri gerçekleştirilmiştir. 03.10.2013 tarihinde ÇED Yönetmeliğinin yayımlanmasının ardından 01.11.2013 tari- hinde sistem devreye alınmıştır. Oluşturulan sistemde; ÇED süreci Bakanlıkça yetkilendirilmiş ku- rum ve kuruluşlar (müşavir firmalar) üze- rinden yürütülecektir.
  • 147. 1993-2013 20. YILI 147 Müşavir firmalar bu modül üzerinden sis- teme tanımlanarak, onay aşamasından sonra kendilerine verilecek kullanıcı adı ve şifreleriyle e-imzalarını kullanarak ÇED başvurusu yapabileceklerdir. Sistemin devreye alınması ile; ÇED sürecindeki tüm iş ve işlemler elektro- nik ortamda gerçekleştirilmektedir. ÇED Süreci içerisinde evrak akışı elektro- nik ortamda gerçekleşeceği için evrak ha- valeleri ve postada yaşanan zaman kayıp- ları da ortadan kaldırılmıştır. 17.07.2008 tarihli ÇED Yönetmeliğinin uy- gulamasında 180 iş günü olan ÇED Süreci 60 iş gününe düşecektir. Sistem ile; ÇED Yönetmeliği kapsamında verilentümkararlarahızlıerişimsağlanacak ve kapsamlı bir veri tabanı oluşturulmuştur. Veri tabanı çıktıları ÇED Süreçlerinde karar verme aşamasında kullanılmaktadır. ÇED sürecinin her aşamasında Proje sa- hibi (yatırımcılar) kısa mesaj (SMS) ve e- posta yoluyla bilgilendirilmektedir. Proje ile halkın ÇED Sürecine katılımının etkin ve verimli bir hale getirilmesi ve şeffaf bir ortamda süreçlerin işletilerek halkın bil- gilendirilmesi sağlanmaktadır. Çevrimiçi ÇED Süreci Yönetimi Sistemi ile IOS ve Android uygulaması da yapılarak akıllı telefon ve tabletlerden harita üzerinde «ÇED Olumlu» ve «ÇED Gerekli Değildir» kararı alan faaliyetler izlenebilmektedir. ÇED başvurularının e-imza kullanarak gü- venli ve kolay bir şekilde yapılması sağ- lanarak, ülke genelinde faaliyetlerin ÇED Olumlu/ÇED Gerekli Değildir kararı alıp almadığı kolaylıkla izlenebilmektedir. Böylece Bakanlığımız, ÇED kapsamında bulunan ve muaf olan faaliyetlerin çalışma- larını yakından takip edebilecek, ihtiyaçları ve sektördeki açığı daha net görebilecek ve kirlilik yüklerini belirleyerek daha etkin bir yönetim sergilenmektedir. Çevrimiçi ÇED Süreci Yönetimi Sistemi devreye alındığında ÇED Raporu ve Pro- je Tanıtım Dosyalarının kağıda basılı do- küman olarak hazırlanmasına gerek ol- mayacaktır. Böylece, yıllık olarak yaklaşık 61.500.000 adet A4 kağıdından tasarruf edilecektir. Çevrimiçi ÇED Süreci Yönetimi Sistemi ile yıllık olarak yaklaşık 1.000 ton CO2 eşde- ğerinde emisyon salınımı engellenmiş ola- caktır. Bu değer, yaklaşık olarak 350 hektar ağaçlandırmadan elde edilen yutak alan kapasitesine eşdeğerdir. Elde edilecek 300 ton kâğıt tasarrufu ile yıllık olarak; 5.100 adet ağaç kesilmemiş olacak, 132.000 ton temiz su israf edilme- yecek, 2.280.000 kWh enerji tasarrufu sağ- lanacaktır. 4.5.1. e-ÇED Veri Hazırlama ve Aktarma 2013 yılı Yatırım Programında yer alan pro- je çalışmaları sürdürülmektedir. Veri hazırlama, aktarım, veri girişi, kontrol ve eşleştirme hizmeti kapsamında; 20 yılda toplam sayısı yaklaşık 44.000 olan ÇED proje dosyalarının (ÇED olumlu/ olumsuz – ÇED gerekli değildir/gereklidir – ÇED önemli/önemsiz kararı verilen) verileri temel olmak üzere; ÇED kararlarına ait dosyaların (Nihai ÇED Raporu, Proje Tanıtım Dosyası) sayısal or- tama aktarılarak, pdf formatında merkezi veri tabanına aktarılması sağlanacaktır.
  • 148. ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 148 Arşivde kağıt ortamındaki (CD ve pdf dos- yası olmayan) dokümanların ise taranarak önce pdf formatına dönüştürülüp künye ve koordinat bilgileri ile aynı şekilde sisteme aktarılacaktır. Bakanlığımız Merkez ve Taşra Teşkilatında doküman ve/veya CD olarak pdf forma- tında bulunan verilerin, oluşturulacak veri giriş formu çerçevesinde künye bilgilerinin ve koordinat bilgilerinin doldurularak sis- teme aktarılması sağlanacaktır. Bunun için bir uygulama hazırlanacak ve merkezi veri tabanına aktarım sağlanacaktır. Veri giriş ekranları ve diğer ara yüzlerin, ta- sarımı yapılacaktır. Sistem benzer sistemlerle veri alışverişin- de bulunabilecektir. Aktarılan verilerin merkezi veri tabanında mükerrer kayıt oluşturmaması sağlanacak- tır. Varsa mükerrer veriler tespit edilerek doğru anahtar kayıtlar oluşturularak eşleş- tirilecektir ve tekil hale getirilecektir. 4.5.2. e-ÇED Karar Destek Sistemi ve Ek Yazılımları 2013 yılı Yatırım Programında yer alan pro- je çalışmaları sürdürülmektedir. Geliştirilmekte olan yazılımla; e-ÇED ve e-Yeterlik yazılımları için vekalet verme fonksiyonları geliştirilecektir. Bakanlık bünyesinde halen kullanılmakta olan doküman yönetim sisteminin, e-ÇED ile entegrasyonu yapılacaktır. e-ÇED içerisinde, ÇED Yönetmeliği kapsa- mında İçtihat Bilgilendirme Havuzu oluştu- rulacaktır. Çevre Düzeni Planları e-ÇED yazılımına entegre edilecektir. Karar Destek Sistemi oluşturulacaktır. (hava, su, emisyon, vibrasyon, gürültü vb. gerekli olan hesaplamaları yapacaktır.) e-ÇED içerisinde Anket Modülü oluşturu- lacaktır. e-ÇED içerisinde Yeterlik Modülüne eklen- tiler gerçekleştirilecektir. e-ÇED içerisinde Performans Yönetim Mo- dülü oluşturulacaktır. Sistem faaliyet bazında çevresel etkileşi- min izlenmesine imkân sağlayacaktır. e-ÇED ve ilgili sistemlerle servisler aracılığı ile veri alışverişinde bulunabilecektir.EK-1 1993-2013 ÇED KARARLARI YIL SEKTÖRLER SANAYİİ ENERJİ MADEN ATIK-KİMYA TARIM GIDA ULAŞIM KIYI TURİZM KONUT TOPLAM ÇED ÇGD ÇED ÇGD ÇED ÇGD ÇED ÇGD ÇED ÇGD ÇED ÇGD ÇED ÇGD ÇED1 ÇGD2 ÇG3 1993-1998 69 312 14 25 159 1.903 37 188 23 292 26 98 54 171 382 2.989 153 1999 15 32 13 4 7 336 4 26 4 87 7 13 7 26 57 524 11 2000 13 42 23 4 32 516 6 38 5 101 6 18 22 45 107 764 15 2001 22 58 23 9 22 513 24 77 6 112 4 21 18 69 119 859 12 2002 24 66 17 20 24 600 23 136 5 146 6 21 18 79 117 1.068 6 2003 5 215 14 28 18 877 24 196 6 223 12 37 1 139 80 1.715 3 2004 3 248 18 68 17 1.155 23 230 8 238 12 49 5 134 86 2.122 7 2005 9 204 17 117 14 1.305 27 338 8 237 15 57 12 200 102 2.458 10 2006 13 210 17 180 21 1.806 42 526 4 400 16 72 10 247 123 3.441 28 2007 34 426 41 233 38 2.068 34 436 14 573 29 75 19 403 209 4.214 82 2008 22 454 59 248 46 1.734 33 347 15 562 25 74 17 238 217 3.657 32 2009 17 413 58 648 48 1.717 35 200 24 345 17 29 2 197 201 3.549 51 2010 39 655 87 285 56 1.754 25 241 22 662 25 45 0 290 254 3.932 42 2011 31 770 80 300 74 2.136 33 305 60 737 24 87 6 257 308 4.592 21 2012 40 569 125 296 144 1.745 32 326 57 562 21 38 6 223 425 3.759 42 2013 27 139 85 60 69 314 32 60 53 141 11 11 2 79 279 804 0 TOPLAM 383 4.813 691 2.525 789 20.479 434 3.670 314 5.418 256 745 199 2.797 3.066 40.447 515
  • 149. 1993-2013 20. YILI 149 EK-2 GENEL SEKTÖR İSTATİSTİKLERİ 1993ÇED2013 EK-2 GENEL SEKTÖR İSTATİSTİKLERİ Şekil 19 Yıllara göre altyapı yatırımlarının dağılımı, EK-1, EK-2 Şekil 20 Altyapı yatırımlarının oranı, EK-1, EK-2 - 100 200 300 400 500 600 700 800 900 94 27 51 45 41 27 35 44 43 89 101 77 112 110 152 98 294 43 67 99 120 204 251 374 499 711 560 874 620 644 557 150 ÇED-OK ÇED-GD 16% 84% ÇED-OK ÇED-GD
  • 150. ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 150 1993ÇED2013 Şekil 21 Yıllara göre endüstriyel yatırımlarının dağılımı, EK-1, EK-2 Şekil 22 Endüstriyel yatırımlarının oranı, EK-1, EK-2 - 500 1.000 1.500 2.000 2.500 3.000 3.500 4.000 288 30 56 74 76 53 51 58 80 120 116 124 142 198 273 181 2.695 481 697 760 948 1.511 1.871 2.084 2.942 3.503 3.097 2.675 3.312 3.948 3.202 654 ÇED-OK ÇED-GD 5% 95% ÇED-OK ÇGD-GD
  • 151. 1993-2013 20. YILI 151 1993ÇED2013 Şekil 23 Yıllara göre tüm yatırımların dağılımı, EK-1, EK-2 Şekil 24 Tüm yatırımların oranı, EK-1, EK-2 - 500 1.000 1.500 2.000 2.500 3.000 3.500 4.000 4.500 5.000 382 57 107 119 117 80 86 102 123 209 217 201 254 308 425 279 2.989 524 764 859 1.068 1.715 2.122 2.458 3.441 4.214 3.657 3.549 3.932 4.592 3.759 804 ÇED-OK ÇED-GD 7% 93% ÇED-OK ÇED-GD
  • 152. ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 152 Amaç, Kapsam, Dayanak, Tanımlar ve Kısalt- malar Amaç MADDE 1 – (1) Bu Yönetmeliğin amacı, Çev- resel Etki Değerlendirmesi sürecinde uyulacak idari ve teknik usul ve esasları düzenlemektir. Kapsam MADDE 2 – (1) Bu Yönetmelik; a) Çevresel Etki Değerlendirmesi Başvuru Dosyası, Çevresel Etki Değerlendirmesi Raporu ile Proje Tanıtım Dosyasının hangi tür projeler için isteneceği ve içereceği konuları, b) Çevresel Etki Değerlendirmesi sürecinde uyulacak idari ve teknik usul ve esasları, c) Çevresel Etki Değerlendirmesi kapsamına giren projelerin izlenmesi ve denetlenmesini, ç) Çevresel Etki Değerlendirmesi sisteminin, çevre yönetiminde etkin ve yaygın biçimde uy- gulanabilmesi ve kurumsal yapısının güçlendiril- mesi için gerekli eğitim çalışmalarını, kapsar. Dayanak MADDE 3 – (1) Bu Yönetmelik, 9/8/1983 ta- rihli ve 2872 sayılı Çevre Kanununun 10 uncu maddesine dayanılarak hazırlanmıştır. Tanımlar ve kısaltmalar MADDE 4 – (1) Bu Yönetmelikte geçen; a) Bakanlık: Çevre ve Şehircilik Bakanlığını, b) Bakanlıkça yetkilendirilmiş kurum ve kuru- luşlar: Çevresel Etki Değerlendirmesi Başvuru Dosyası, Çevresel Etki Değerlendirmesi Raporu, Proje Tanıtım Dosyası hazırlamak ve sunmak, ÇED Olumlu Kararı alan projelerin inşaat döne- mine ilişkin izleme ve kontrolü raporlama çalış- malarını yapabilmek için gerekli şartları taşıyan kurum/kuruluşları, c) Çevresel etki değerlendirmesi (ÇED) : Ger- çekleştirilmesi planlanan projelerin çevreye ola- bilecek olumlu ve olumsuz etkilerinin belirlenme- sinde, olumsuz yöndeki etkilerin önlenmesi ya da çevreye zarar vermeyecek ölçüde en aza in- dirilmesi için alınacak önlemlerin, seçilen yer ile teknoloji alternatiflerinin belirlenerek değerlen- dirilmesinde ve projelerin uygulanmasının izlen- mesi ve kontrolünde sürdürülecek çalışmaları, ç) Çevresel etki değerlendirmesi başvuru dosyası: EK-3’te yer alan Genel Formatı esas alı- narak hazırlanan dosyayı, d) Çevresel etki değerlendirmesi genel forma- tı: Gerçekleştirilmesi planlanan, EK-1’de yer alan projelerin özelliklerini, yerini, olası etkilerini ve öngörülen önlemleri içeren, projeyi genel boyut- ları ile tanıtan ÇED başvuru dosyası hazırlanması sırasında esas alınacak EK-3’teki genel formatı, e) Çevresel etki değerlendirmesi raporu: EK- 1’de yer alan veya Bakanlıkça “Çevresel Etki De- ğerlendirmesi Gereklidir” kararı verilen bir proje için belirlenen özel formata göre hazırlanacak raporu, f) Çevresel etki değerlendirmesi raporu özel formatı: Çevresel Etki Değerlendirmesi Raporu- nun hazırlanmasında esas alınmak üzere; Ko- misyon tarafından projenin önemli çevresel bo- yutları ile Halkın Katılımı toplantısındaki görüş ve öneriler göz önüne alınmak suretiyle EK-3’teki Çevresel Etki Değerlendirmesi genel formatında belirtilen ana başlıklar altında ele alınması gere- ken konuları tanımlayan formatı, EK-3 ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ YÖNETMELİĞİ ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ YÖNETMELİĞİ BİRİNCİ BÖLÜM
  • 153. 1993-2013 20. YILI 153 g) Çevresel etki değerlendirmesi gerekli de- ğildir kararı: Seçme Eleme Kriterlerine tabi pro- jelerin çevresel etkilerinin incelenerek, önemli çevresel etkilerinin olmadığı ve Çevresel Etki Değerlendirmesi Raporu hazırlanmasına gerek bulunmadığını belirten Bakanlık kararını, ğ) Çevresel etki değerlendirmesi gereklidir kararı: Seçme Eleme Kriterlerine tabi projelerin çevresel etkilerinin incelenerek, çevresel etkileri- nin daha detaylı incelenmesi amacıyla Çevresel Etki Değerlendirmesi Raporu hazırlanmasının gerektiğini belirten Bakanlık kararını, h) Çevresel etki değerlendirmesi olumlu ka- rarı: Çevresel Etki Değerlendirmesi Raporu hak- kında Komisyon tarafından yapılan değerlendir- meler dikkate alınarak, projenin çevre üzerindeki muhtemel olumsuz etkilerinin, alınacak önlemler sonucu ilgili mevzuat ve bilimsel esaslara göre kabul edilebilir düzeylerde olduğunun saptan- ması üzerine projenin gerçekleşmesinde çevre açısından sakınca görülmediğini belirten Bakan- lık kararını, ı) Çevresel etki değerlendirmesi olumsuz kararı: Çevresel Etki Değerlendirmesi Raporu hakkında Komisyonca yapılan değerlendirmeler dikkate alınarak, projenin çevre üzerindeki muh- temel olumsuz etkileri nedeniyle gerçekleştiril- mesinde çevre açısından sakınca görüldüğünü belirten Bakanlık kararını, i) Çevresel etki değerlendirmesi süreci: Ger- çekleştirilmesi planlanan projenin çevresel etki değerlendirmesinin yapılması için başvuru ile başlayan ve Bakanlık tarafından kararın verilme- si ile sona eren süreci, j) Çevrimiçi ÇED süreci yönetim sistemi: ÇED sürecindeki iş ve işlemlerin elektronik ortamda gerçekleştirileceği sistemi, k) Duyarlı yöreler: Çevresel etkilere karşı biyo- lojik, fiziksel, ekonomik, sosyal ve kültürel nitelikli özellikleri ile duyarlı olan veya mevcut kirlilik yükü çevre ve halk sağlığını bozucu düzeylere ulaştı- ğı belirlenen yörelerle, ülkemiz mevzuatı ve taraf olunan uluslararası sözleşmeler uyarınca korun- ması gerekli görülen ve EK-5’te yer alan alanları, l) Etki: Gerçekleştirilmesi planlanan bir proje- nin hazırlık, inşaat ve işletme sırasında ya da iş- letme sonrasında, çevre unsurlarında doğrudan ya da dolaylı olarak, kısa veya uzun dönemde, geçici ya da kalıcı, olumlu ya da olumsuz yönde ortaya çıkması olası değişiklikleri, m) Etki alanı: Gerçekleştirilmesi planlanan bir projenin işletme öncesi, işletilmesi ve işletme sonrasında etkilediği alanı, n) Halk: Türkiye Cumhuriyeti vatandaşla- rı, Türkiye’de ikamet eden yabancılar ile ulusal mevzuat çerçevesinde bir veya daha fazla tüzel kişi veya bu tüzel kişilerin birlik, organizasyon veya grupları, o) Halkın katılımı toplantısı: Kapsam ve özel format belirlenmesinden önce halkı proje hak- kında bilgilendirmek, projeye ilişkin görüş ve önerilerini almak üzere yapılan toplantıyı, ö) İlgili halk: Gerçekleştirilmesi planlanan pro- jeden etkilenen veya etkilenmesi muhtemel olan halkı, p) İzleme ve kontrol: Gerçekleştirilmesi plan- lanan projeye dair “Çevresel Etki Değerlendir- mesi Gerekli Değildir” veya “Çevresel Etki De- ğerlendirmesi Olumlu” kararı alındıktan sonra, başlangıç ve inşaat dönemine ilişkin kararın ve- rilmesine esas teşkil eden şartlar doğrultusunda yürütülmesinin sağlanması için yapılan çalışma- ların bütününü, r) Kapsam ve özel format belirleme: ÇED sü- recine tabi projeler için Halkın Katılımı Toplan- tısından sonra format verme aşamasına kadar yapılacak iş ve işlemleri, s) Komisyon: Proje için verilecek özel forma- tın kapsamını belirlemek ve hazırlanan ÇED Ra-
  • 154. ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 154 porunu inceleyip değerlendirmek üzere Bakanlık tarafından kurulan Komisyonu, ş) Proje: Gerçekleştirilmesi planlanan yatırımı, t) Proje tanıtım dosyası: Seçme Eleme Kriter- lerine tabi projelere ÇED uygulanmasının gerekli olup olmadığının belirlenmesi amacıyla hazırla- nan dosyayı, u) Proje sahibi: Projeyi gerçekleştirecek ger- çek veya tüzel kişiyi, ü) Seçme eleme kriterleri: Proje Tanıtım Dos- yasının hazırlanmasında esas alınacak EK-4’teki formatı, ifade eder. İKİNCİ BÖLÜM Genel Hükümler Yetki MADDE 5 – (1) Bu Yönetmeliğe tabi projeler hakkında “ÇED Olumlu”, “ÇED Olumsuz”, “ÇED Gereklidir” veya “ÇED Gerekli Değildir” kararları- nı verme yetkisi Bakanlığa aittir. Ancak Bakanlık gerekli gördüğü durumlarda “ÇED Gereklidir” veya “ÇED Gerekli Değildir” kararının verilmesi konusundaki yetkisini, sınırlarını belirleyerek yet- ki genişliği esasına göre Valiliklere devredebilir. Çevresel etki değerlendirmesi başvuru dos- yası, çevresel etki değerlendirmesi raporu veya proje tanıtım dosyası hazırlama yükümlülüğü MADDE 6 – (1) Bu Yönetmelik kapsamında- ki bir projeyi gerçekleştirmeyi planlayan gerçek veya tüzel kişiler; Çevresel Etki Değerlendirme- sine tabi projeleri için; ÇED Başvuru Dosyasını, ÇED Raporunu, Seçme Eleme Kriterleri uygula- nacak projeler için ise Proje Tanıtım Dosyasını Bakanlıkça yetkilendirilmiş kurum ve kuruluşlara hazırlatmak, ilgili makama sunulmasını sağla- mak ve proje kapsamında verdikleri taahhütlere uymakla yükümlüdürler. (2) Kamu kurum ve kuruluşları, bu Yönetme- lik hükümlerinin yerine getirilmesi sürecinde pro- je sahiplerinin veya Bakanlıkça yetkilendirilmiş kurum ve kuruluşların isteyeceği konuya ilişkin her türlü bilgi, doküman ve görüşü vermekle yü- kümlüdürler. (3) Bu Yönetmeliğe tabi projeler için “Çev- resel Etki Değerlendirmesi Olumlu” kararı veya “Çevresel Etki Değerlendirmesi Gerekli Değildir” kararı alınmadıkça bu projelere hiç bir teşvik, onay, izin, yapı ve kullanım ruhsatı verilemez, proje için yatırıma başlanamaz ve ihale edilemez. (4) Bu Yönetmelik hükümlerine göre karar tesis edilmeden önce, projenin gerçekleştirilme- sinin mevzuat bakımından uygun olmadığının tespiti halinde, aşamasına bakılmaksızın süreç sonlandırılarak dosya iade edilir. ÜÇÜNCÜ BÖLÜM Çevresel Etki Değerlendirmesi Yöntemi Çevresel etki değerlendirmesine tabi projeler MADDE 7 – (1) Bu Yönetmeliğin; a) EK-1’de yer alan projelere, b) “ÇED Gereklidir” kararı verilen projelere, c) EK-2’de yer alan projelere ilişkin kapasite artırımı ve/veya genişletilmesi halinde, mevcut projenin kapasitesi ile kapasite artışı toplamı EK- 1’de belirtilen eşik değer veya üzerinde olan pro- jelere, ç) ÇED Olumlu kararı verilmiş projelerde ya- pılacak kapasite artışı veya kapasite artışları top- lamı EK-1’de yer alan eşik değerler ve üzerinde olan projelere, d) Bu Yönetmelik kapsamında yer alan ve eşik değeri olan fakat eşik değer altında kaldığın- dan Yönetmelik kapsamı dışında kalan projelere ilişkin kapasite artırımı ve/veya genişletilmesinin planlanması halinde, mevcut proje kapasitesi ve kapasite artışı toplamı ile birlikte projenin yeni
  • 155. 1993-2013 20. YILI 155 kapasitesi EK-1’de belirtilen eşik değer veya üzerinde olan projelere, ÇED Raporu hazırlanması zorunludur. Çevresel etki değerlendirmesi sürecinin baş- latılması ve komisyonun kuruluşu MADDE 8 – (1) Bakanlıkça yetkilendirilmiş kurum ve kuruluşlar EK-3’te yer alan ÇED Genel Formatı esas alınarak hazırlanan ÇED Başvuru Dosyasını ve proje sahibi tarafından yetkilendi- rildiğine dair vekâletname ve imza sirkülerini Ba- kanlığa sunar. (2) “ÇED Gereklidir” kararı verilen projeler için, bu karar ve ÇED Başvuru Dosyası ve proje sahibi tarafından yetkilendirildiğine dair vekâletname ve imza sirküleri Bakanlıkça yetkilendirilmiş kurum ve kuruluşlar tarafından Bakanlığa sunulur. (3) Bakanlık, başvuru dosyasındaki bilgi ve belgeleri uygunluk bakımından inceler. Bu işlem- ler beş iş günü içinde tamamlanır. Uygun hazır- lanmadığı anlaşılan dosya tamamlanmak üzere iade edilir. Bakanlıkça yetkilendirilmiş kurum ve kuruluşlar eksikliklerini tamamlayıp dosyayı ye- niden Bakanlığa sunar. (4) İnceleme sonucunda dosyanın uygun hazırlandığına karar verilmesi halinde Bakanlık tarafından başvuru dosyasındaki bilgiler dikkate alınarak, ilgili kamu kurum ve kuruluş temsilcile- ri, Bakanlık yetkilileri, proje sahibi ve Bakanlıkça yetkilendirilmiş kurum ve kuruluşlardan oluşan bir komisyon kurulur. (5) Bakanlık, proje ile ilgili olarak başvurunun yapıldığını, ÇED sürecinin başladığını ve ÇED süreci tamamlanana kadar projeye ilişkin görüş, soru ve önerilerin değerlendirilmek üzere Valili- ğe veya Bakanlığa verilebileceğini anons, askıda ilan, internet gibi uygun araçlarla halka duyurur ve ÇED Başvuru Dosyasını yayınlar. (6) Bakanlık halkın katılımı toplantısı ve kap- sam belirleme için görüş verme tarihini belirten bir yazıyı ve EK-3’te yer alan genel format doğ- rultusunda hazırlanmış ÇED Başvuru Dosyasını komisyon üyelerine gönderir. (7) Bakanlık, gerekli gördüğü hallerde, pro- jenin konusu, türü ve proje için belirlenen yerin özelliklerini de dikkate alarak, üniversiteler, ens- titüler, araştırma ve uzman kuruluşları, meslek odaları, sendikalar, birlikler, sivil toplum örgüt- lerinden temsilcileri de komisyon toplantılarına üye olarak çağırabilir. (8) Komisyonda kurum ve kuruluş temsilcisi olarak görev yapan üyelerin, yeterli mesleki bil- gi ve deneyime sahip olmaları ve temsil ettikleri kurum ve kuruluşların görev alanlarıyla sınırlı ol- mak üzere görüş vermeye yetkili kılınmış olma- ları esastır. Halkın katılımı toplantısı MADDE 9 – (1) Halkı yatırım hakkında bilgi- lendirmek, projeye ilişkin görüş ve önerilerini almak üzere Komisyonun kapsamı belirlemesin- den önce, Bakanlıkça yetkilendirilmiş kurum ve kuruluşlar tarafından proje sahibinin katılımı ile Bakanlıkça belirlenen tarihte ve Valilikçe belirle- nen yer ve saatte halkın katılımı toplantısı düzen- lenir. a) Bakanlıkça yetkilendirilmiş kurum ve kuru- luşlar toplantı tarihini, saatini, yerini ve konusunu belirten bir ilanı; projenin gerçekleştirileceği yö- rede yerel süreli yayınlanan bir gazete ile birlik- te o yörede yaygın süreli yayınlanan ulusal bir gazetede toplantı tarihinden en az on gün önce yayınlatır. b) Toplantı, Çevre ve Şehircilik İl Müdürünün veya görevlendireceği bir yetkilinin başkanlı- ğında yapılır. Toplantıda; halkın, proje hakkında bilgilendirilmesi, görüş, soru ve önerilerinin alın- ması sağlanır. Başkan katılımcılardan görüşlerini yazılı olarak vermelerini isteyebilir. Toplantı tuta- nağı, bir sureti Valilikte kalmak üzere Bakanlığa gönderilir.
  • 156. ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 156 (2) Valilik, halkın katılımı toplantısı ile halkın görüş ve önerilerini bildirebileceği süreç ile ilgili zamanlama takvimini ve iletişim bilgilerini halka duyurur. Halkın görüş ve önerileri zamanlama takvimi içerisinde komisyona sunulur. (3) Komisyon üyeleri, kapsam belirlemesi öncesinde proje uygulama yerini inceleyebi- lir; kendilerine iletilen tarihe göre halkın katılımı toplantısına katılabilirler. Halkın katılımı toplantısı çalışmaları ile ilgili sekretarya hizmeti, Valilik ta- rafından yürütülür. (4) Bakanlıkça yetkilendirilmiş kurum ve ku- ruluşlar tarafından halkı bilgilendirmek amacıyla broşür dağıtmak, anket, seminer gibi çalışma- lar halkın katılımı toplantısından önce yapılabilir veya internet sitesinden yayınlanabilir. Komisyonun, kapsam ve özel format belir- lemesi MADDE 10 – (1) Komisyon tarafından; ÇED Raporu Özel Formatı ve ÇED Raporunu hazırla- yacak çalışma grubu Bakanlığa önerilir. (2) Komisyon tarafından belirlenen Özel For- mat, Bakanlık tarafından belirlenen Özel Format bedelinin bu maddede belirlenen süre içerisin- de ödenmesi mukabilinde verilir. Halkın Katılımı Toplantısı/Toplantılarının tamamlanmasından iti- baren Format bedeli üç ay içerisinde yatırılmaz ise başvuru geçersiz sayılır. (3) Kapsam belirleme ve Özel Format verme işlemleri, Format Bedeli yatırılmasından sonra yedi iş günü içerisinde Bakanlıkça tamamlanır. (4) Bakanlıkça yetkilendirilmiş kurum ve ku- ruluşlar Özel Formatın veriliş tarihinden itibaren onsekiz ay içinde ÇED Raporunu Bakanlığa sun- makla yükümlüdür. Bu süre içinde ÇED Raporu sunulmaz ise başvuru geçersiz sayılır. Çevresel etki değerlendirmesi raporunun ba- kanlığa sunulması MADDE 11 – (1) Bakanlıkça yetkilendirilmiş kurum ve kuruluşlar tarafından hazırlanan ÇED Raporu Bakanlığa sunulur. ÇED Raporunun Özel Formata uygunluğu ve belirlenen çalışma grubunda yer alması gereken meslek uzman- larınca hazırlanıp hazırlanmadığı hakkındaki in- celeme Bakanlık tarafından beş iş günü içinde sonuçlandırılır. ÇED Raporunun Özel Formata uygun olmadığı ve/veya belirlenen çalışma gru- bunca hazırlanmadığının anlaşılması halinde, bu hususların yerine getirilmesi için ÇED Raporu Bakanlıkça yetkilendirilmiş kurum ve kuruluşla- ra iade edilir, söz konusu raporun altı ay içinde Bakanlığa sunulmaması durumunda başvuru geçersiz sayılır. (2) Özel Formata uygun olduğu tespit edilen ÇED Raporu, incelemek ve değerlendirmek üze- re yapılacak toplantının tarihi ve yerini belirten bir yazı ekinde Bakanlık tarafından Komisyon üyele- rine gönderilir. (3) Proje ile ilgili inceleme değerlendirme sürecinin başladığı ve ÇED Raporunun halkın görüşüne açıldığı Bakanlık ve Valilik tarafından anons, askıda ilan, internet gibi uygun araçlarla halka duyurulur. (4) ÇED Raporunu incelemek isteyenler, duyuru tarihinden itibaren rapor nihai edilene kadar raporu inceleyerek proje hakkında Ba- kanlığa veya Valiliğe görüş bildirebilirler. Valiliğe bildirilen görüşler Bakanlığa iletilir. Bu görüşler komisyon tarafından dikkate alınır ve Bakanlıkça yetkilendirilmiş kurum/kuruluşlar tarafından ÇED Raporuna yansıtılır. Komisyonun çalışma usulü ve çevresel etki değerlendirmesi raporunun incelenmesi MADDE 12 – (1) Komisyon ÇED Raporunu, ilk inceleme değerlendirme toplantısından itiba- ren on iş günü içinde inceler ve değerlendirir. (2) Komisyon üye sayısının salt çoğunluğu ile toplanır. Komisyon üyeleri, temsil ettikleri merke- zi ve yerel kurum ve kuruluşları ilgilendiren konu- lardaki yetki, görev ve sorumlulukları çerçevesin-
  • 157. 1993-2013 20. YILI 157 de görevlendirilirler; kurum ve kuruluşları adına görüş bildirirler. Komisyon başkanı, üyelerden görüşlerini yazılı olarak vermelerini isteyebilir. Yazılı görüş veren kurum temsilcilerinin sonraki toplantılara katılmamaya ilişkin istemleri komis- yon başkanınca değerlendirilir. (3) Komisyon, Bakanlıkça yetkilendirilmiş kurum ve kuruluşlardan proje ile ilgili geniş kap- samlı bilgi vermesini, araç gereç sağlamasını, konusu itibariyle Bakanlıkça ya da Bakanlıkça yetkilendirilmiş özel veya kamuya ait kurum ve kuruluşların laboratuvarlarınca analiz, deney ve ölçümler yapmasını veya yaptırmasını isteyebilir. (4) Su, toprak ve benzeri analizlerde, tartış- malı durum olması halinde şahit numuneye baş- vurulabilir. Bu işlemlerin sonuçlarını Bakanlıkça yetkilendirilmiş kurum ve kuruluşlar Bakanlığa sunmakla yükümlüdürler. (5) Komisyon gerekli görürse, görevlendire- ceği üyeleri aracılığı ile projenin gerçekleştirilme- si planlanan yerde ve benzer tesislerde incele- me yapabilir. (6) ÇED Raporunda önemli eksiklik ve yanlış- ların görülmesi durumunda komisyon, bunların giderilmesini Bakanlıkça yetkilendirilmiş kurum ve kuruluşlardan veya ilgili kurumlardan ister. Bu durumda, inceleme değerlendirme süreci dur- durulur. Eksiklikler tamamlanmadan veya gerekli düzeltmeler yapılmadan komisyon çalışmalarına devam edilmez. (7) Bakanlıkça yetkilendirilmiş kurum ve kuru- luşların ÇED Raporunda gerekli görülen düzelt- meleri yapıp yeniden Bakanlığa sunmasından sonra, komisyon Bakanlıkça toplantıya çağrılır. Toplantının yapılması ile birlikte inceleme değer- lendirme süreci kaldığı yerden işlemeye başlar. (8) Bakanlıkça yetkilendirilmiş kurum ve kuru- luşlardan ÇED Raporunda değişiklik yapması en çok iki kez istenebilir. Yapılan düzeltme komis- yonca yeterli görülmez ise durum bir tutanakla saptanır ve başvuru Bakanlıkça geçersiz sayılır. (9) Komisyon tarafından, inceleme değerlen- dirme toplantıları sırasında; a) ÇED Raporu ve eklerinin yeterli ve uygun olup olmadığı, b) Yapılan incelemelerin, hesaplamaların ve değerlendirmelerin yeterli düzeyde veri, bilgi ve belgeye dayandırılıp dayandırılmadığı, c) Projenin çevreye olabilecek etkilerinin kap- samlı bir şekilde incelenip incelenmediği, ç) Çevreye olabilecek olumsuz etkilerin gide- rilmesi için gerekli önlemlerin yer alıp almadığı, d) Halkın katılımı toplantısı ve süreç içerisinde gelen görüş ve önerilere çözüm getirilip getiril- mediğine ilişkin inceleme ve değerlendirmeler yapılır. (10) Komisyon çalışmalarını ve değerlendir- melerini tutanak altına alır ve sonuçlandırır. Komisyon tarafından incelenerek son şekli verilen çevresel etki değerlendirmesi raporu ve ilgili dokümanların bakanlığa sunulması MADDE 13 – (1) Komisyon tarafından incele- nerek son şekli verilen ÇED Raporu, Bakanlıkça yetkilendirilmiş kurum ve kuruluşlar tarafından inceleme değerlendirme toplantılarının sona er- dirilmesinden sonraki on iş günü içinde Bakan- lığa sunulur. Çevresel etki değerlendirmesi olumlu veya çevresel etki değerlendirmesi olumsuz kararı MADDE 14 – (1) Komisyon tarafından incele- nerek son şekli verilen ÇED Raporu halkın görüş ve önerilerini almak üzere uygun araçlarla on gün görüşe açılır. Bakanlıkça projeyle ilgili karar alma sürecinde bu görüşler de değerlendirilir. Bakan- lık halktan gelen görüşler doğrultusunda rapor içeriğinde gerekli eksikliklerin tamamlanmasını, ek çalışmalar yapılmasını ya da Komisyonunun yeniden toplanmasını isteyebilir. Gerekli çalış- maların yapılmasını müteakip Bakanlıkça nihai
  • 158. ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 158 ÇED Raporunun Bakanlığa sunulması istenir. Nihai ÇED Raporu, Nihai ÇED Raporu ve ekle- rinin taahhüdü altında olduğunu belirten taahhüt yazısı ve noter onaylı imza sirküleri beş iş günü içerisinde Bakanlığa sunulur. Kamu kurum ve kuruluşlarından imza sirküleri istenmez. (2) Birinci fıkrada belirtilen belgeler öngörü- len süre içinde gerekçesi belirtilmeden sunul- maz ise nihai ÇED Raporu ve başvuru geçersiz sayılır. (3) Bakanlık tarafından; sunulan nihai ÇED Raporlarının komisyon üye sayısı kadar çoğaltıl- ması istenir. Çoğaltılan nihai ÇED Raporları on iş günü içerisinde Bakanlığa sunulur. Bakanlık, Ko- misyonun rapor hakkındaki çalışmaları ve halkın görüşlerini dikkate alarak proje için “ÇED Olum- lu” ya da “ÇED Olumsuz” kararını on iş günü içinde verir, bu kararı komisyon üyelerine bildirir. Bakanlık ve Valilik, alınan kararı uygun araçlarla halka duyurur. (4) “ÇED Olumlu” kararı verilen proje için yedi yıl içinde mücbir bir sebep bulunmaksızın yatırıma başlanmaması durumunda “ÇED Olum- lu” kararı geçersiz sayılır. (5) “ÇED Olumsuz” kararı verilen projeler için “ÇED Olumsuz” kararı verilmesine neden olan şartlarda değişiklik olması durumunda yeniden başvuruda bulunulabilir. DÖRDÜNCÜ BÖLÜM Seçme, Eleme Kriterleri Uygulama Yönte- mi Seçme, eleme kriterlerine tabi projeler MADDE 15 – (1) Bu Yönetmeliğin; a) EK-2’de yer alan projeler, b) Bu Yönetmelik kapsamında yer alan ve eşik değeri olan fakat eşik değer altında kaldığından yönetmelik kapsamı dışında kalan projelere iliş- kin kapasite artırımı ve/veya genişletilmesi plan- lanması halinde, mevcut projenin kapasitesi ve kapasite artışı toplamı ile birlikte projenin yeni kapasitesi EK-2’de belirtilen eşik değer veya üzerinde olan projeler, c) ÇED Olumlu Kararı verilmiş projelerde ya- pılacak kapasite artışı veya artışları toplamı EK- 2’de yer alan eşik değerler ve üzerinde olan pro- jeler, ç) ÇED Gerekli Değildir kararı verilmiş pro- jelerde, mevcut proje ile kapasite artışı toplamı EK-2’de yer alan eşik değerler ve üzerinde olan projeler, seçme, eleme kriterlerine tabidir. Başvuru ve inceleme MADDE 16 – (1) Çevresel Etki Değerlendir- mesinin gerekli olup olmadığının araştırılması amacıyla Bakanlıkça yetkilendirilmiş kurum ve kuruluşlar tarafından; Ek-4’e göre hazırlanan Proje Tanıtım Dosyası, proje sahibince Proje Ta- nıtım Dosyasında ve eklerinde yer alan bilgi ve belgelerin doğru olduğunu belirtir taahhüt yazısı ve imza sirküleri ile Bakanlık tarafından belirle- nen başvuru bedelinin ödendiğine dair belge Bakanlığa sunulur. (2) Bakanlık, proje için hazırlanan Proje Ta- nıtım Dosyasını Ek-4’te yer alan kriterler çer- çevesinde beş iş günü içinde inceler. Dosya kapsamındaki bilgi ve belgelerde eksikliklerin bulunması halinde bunların tamamlanması Ba- kanlıkça yetkilendirilmiş kurum ve kuruluşlardan istenir. (3) Eksiklikleri altı ay içerisinde Bakanlığa sunulmayan Proje Tanıtım Dosyaları iade edilir, başvuru geçersiz sayılır. (4) Bakanlık gerekli gördüğü hallerde proje alanını yerinde inceleyebilir veya inceletebilir. Çevresel etki değerlendirmesi gereklidir veya çevresel etki değerlendirmesi gerekli değildir ka- rarı
  • 159. 1993-2013 20. YILI 159 MADDE 17 – (1) Bakanlık Proje Tanıtım Dos- yalarını EK-4’te yer alan kriterler çerçevesinde inceler ve değerlendirir. Bakanlık, bu aşamada gerekli görülmesi halinde Bakanlıkça yetkilendi- rilmiş kurum ve kuruluşlardan proje ile ilgili geniş kapsamlı bilgi vermesini, araç gereç sağlaması- nı, yeterliği kabul edilebilir kuruluşlarca analiz, deney ve ölçümler yapmasını veya yaptırmasını isteyebilir. (2) Bakanlık onbeş iş günü içinde inceleme ve değerlendirmelerini tamamlar. Proje hakkında «ÇED Gereklidir» veya «ÇED Gerekli Değildir» kararını beş iş günü içinde verir, kararı Valiliğe, proje sahibine ve Bakanlıkça yetkilendirilmiş ku- rum ve kuruluşlara bildirir. Valilik bu kararı uygun araçlarla halka duyurur. (3) ÇED Gerekli Değildir kararı verilen proje için beş yıl içinde mücbir bir sebep bulunmak- sızın yatırıma başlanmaması durumunda ÇED Gerekli Değildir kararı geçersiz sayılır. (4) “ÇED Gereklidir” kararı verilen projeler için bir yıl içerisinde Bakanlığa başvuru yapılma- ması durumunda karar geçersiz sayılır. BEŞİNCİ BÖLÜM İzleme ve Kontrol Yatırımın izlenmesi ve kontrol edilmesi MADDE 18 – (1) Bakanlık, “ÇED Olumlu” ka- rarı veya “ÇED Gerekli Değildir” kararı verilen projelerle ilgili olarak, ÇED Raporu veya Ek-4’e göre hazırlanan Proje Tanıtım Dosyasında öngö- rülen ve proje sahibi tarafından taahhüt edilen hususların yerine getirilip getirilmediğini izler ve kontrol eder. (2) Bakanlık bu görevi yerine getirirken ge- rekli görmesi durumunda ilgili kurum ve kuruluş- larla işbirliği yapar. (3) Proje sahibi, “ÇED Olumlu” kararını aldık- tan sonra yatırımın başlangıç, inşaat dönemine ilişkin izleme raporlarını Bakanlıkça yetkilendi- rilmiş kurum ve kuruluşlara yaptırmakla, Bakan- lıkça yetkilendirilmiş kurum ve kuruluşlar da bu raporları Bakanlığa sunmakla yükümlüdür. (4) Proje sahibi “ÇED Olumlu” veya “ÇED Gerekli Değildir” kararını aldıktan sonra projede yapılacak bu Yönetmeliğe tabi değişiklikleri Ba- kanlığa veya Valiliğe iletmekle yükümlüdür. Yönetmeliğe aykırı uygulamaların durdu- rulması MADDE 19 – (1) Bu Yönetmelik kapsamında- ki projelerde; a) “ÇED Olumlu” kararı alınmaksızın başlanan faaliyetler Bakanlıkça, “ÇED Gerekli Değildir” kararı alınmaksızın başlanan faaliyetler ise ma- hallin en büyük mülki amiri tarafından süre veril- meksizin durdurulur. “ÇED Olumlu” ya da “ÇED Gerekli Değildir” kararı alınmadıkça yatırıma iliş- kin durdurma kararı kaldırılmaz. “ÇED Olumlu” ya da “ÇED Gerekli Değildir” kararı alınmaz ise, yatırımcı faaliyet alanını eski haline getirmekle yükümlüdür. 2872 sayılı Çevre Kanununun ilgili hükümlerine göre işlem tesis edilir. b) “ÇED Olumlu” kararı ya da “ÇED Gerekli Değildir” kararı verildikten sonra, proje sahibi tara- fından nihai ÇED Raporu veya Proje Tanıtım Dos- yasında taahhüt edilen hususlara uyulmadığının tespit edilmesi durumunda söz konusu taahhütle- re uyulması için projeyle ilgili Bakanlıkça/Valilikçe bir defaya mahsus olmak üzere en fazla doksan gün süre verilebilir. Bu süre sonunda taahhüt edi- len hususlara uyulmaz ise yatırım durdurulur. Yü- kümlülükler yerine getirilmedikçe durdurma kararı kaldırılmaz. 2872 sayılı Çevre Kanununun ilgili hü- kümlerine göre işlem tesis edilir. ALTINCI BÖLÜM Çeşitli ve Son Hükümler Sürelerin uzatılması ve durdurulması MADDE 20 – (1) Bu Yönetmelikte belirtilen süreler, Bakanlıkça yetkilendirilmiş kurum ve ku-
  • 160. ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 160 ruluşların istemi ve Bakanlıkça uygun görülmesi halinde veya Bakanlığın doğrudan gerekli gördü- ğü hallerde, gerekçesi belirtilerek Bakanlık tara- fından uzatılabilir veya durdurulabilir. Bakanlıkça yetkilendirilmiş kurum ve kuruluşlara raporlarla il- gili eksiklikleri gidermesi ve ilave işlemler yapması için verilen süreler ÇED sürecine dâhil değildir. Proje sahibinin değişmesi MADDE 21 – (1) Proje sahibinin herhangi bir nedenle değişmesi durumunda; projenin yeni sahibi, devirle ilgili bilgi ve belgelerin tasdikli suretini, taahhütnamesini ve imza sirkülerini Ba- kanlığa/Valiliğe sunmakla yükümlü olup, proje- nin önceki sahibinin taahhüt ve yükümlülüklerini, devir tarihinden itibaren, başka bir işleme gerek kalmaksızın üstlenmiş sayılır. Çevresel etki değerlendirmesi uygulamaları- nın güçlendirilmesi MADDE 22 – (1) Bakanlık, ÇED uygulamaları- na ilişkin olarak, gerektiğinde yerli ve yabancı ku- rum ve kuruluşlar ile işbirliği halinde her türlü eği- tim, plan, program ve proje çalışmaları yapabilir; kitap, kitapçık, rehber ve her çeşit doküman hazır- layabilir; seminer ve toplantılar düzenleyebilir. Askeri projeler MADDE 23 – (1) Askeri projelerle ilgili ÇED uygulamaları ilgili kurumun görüşü alınarak Ba- kanlık tarafından belirlenir. Olağan üstü durumlar ve özel hükümler MADDE 24 – (1) Aşağıdaki projeler için uygu- lanacak yöntem Bakanlıkça belirlenir: a) Afet riski altındaki alanların dönüştürülmesi işlemleri, doğal afetler sonucu yıkılan, bozulan, tahrip olan veya hasar gören herhangi bir yatırı- mın bulunduğu yerde kısmen veya tümü ile yeni- den gerçekleştirilmesi planlanan projeler, b) ÇED Yönetmeliğine tabi olmayan veya Seçme Eleme Kriterlerine tabi olduğu halde proje sahibinin ÇED Raporu hazırlanması talebi üzerine Bakanlıkça uygun görülen projeler, c) Organize Sanayi Bölgeleri, İhtisas Organi- ze Sanayi Bölgeleri, Endüstri Bölgeleri, Serbest Bölgeler ile Teknoloji Geliştirme Bölgelerinde ku- rulması planlanan projeler, ç) Stratejik Çevresel Değerlendirme yapılan alanlarda kurulması planlanan projeler, d) Teknoloji değişikliği uygulamak suretiyle, verim artırımına, doğal kaynak kullanımını azalt- maya ve/veya çevre kirliliğini azaltmaya yönelik yapılmak istenilen değişiklikler veya prototip üre- tim yapan projeler, e) EK-1 veya EK-2’de bulunup da eşik değeri olmayan projelerde yapılacak her türlü değişikli- ği içeren projeler. Entegre projeler MADDE 25 – (1) Bu Yönetmeliğe tabi birden fazla projeyi kapsayan entegre bir projenin plan- lanması halinde, Bakanlıkça entegre proje için tek bir ÇED Başvuru Dosyası/Proje Tanıtım Dos- yası hazırlanması istenebilir. Arama projeleri MADDE 26 – (1) Maden, petrol, doğalgaz, kaya gazı veya jeotermal kaynak arama proje- leri için EK-4’te yer alan ‘proje tanıtım dosyası- nın hazırlanmasında esas alınacak seçme eleme kriterleri’ doğrultusunda hazırlanan Proje Tanıtım Dosyası ile Bakanlığa müracaatta bulunulur. (2) Proje sahibi, arama projeleri için, çevresel etkilerin araştırılması amacıyla, bir dilekçe ekin- de EK-4’e göre hazırlanan 3 adet Proje Tanıtım Dosyasını Bakanlığa sunar. Bakanlık sunulan Proje Dosyasını inceleyip değerlendirerek, proje hakkında ‘ÇED Gerekli Değildir veya ÇED Ge- reklidir Kararı’ verir. ÇED Gereklidir Kararı veril- diği takdirde, Ek-3’te yer alan formata göre ÇED Başvuru Dosyası hazırlanması istenir.
  • 161. 1993-2013 20. YILI 161 (3) Arama projelerine ilişkin Proje Tanıtım Dosyası hazırlayanlarla ilgili hususlar tebliğ ile belirlenir. Yeterlik belgesi MADDE 27 – (1) ÇED Başvuru Dosyası, ÇED Raporu veya Proje Tanıtım Dosyası hazırlayacak kurum ve kuruluşlar Bakanlıktan Yeterlik Belgesi almakla yükümlüdürler. Yeterlik Belgesinin veril- mesi, Yeterlik Belgesi verilen kurum ve kuruluş- ların denetimi ve belgenin iptal edilmesi ile ilgili usul ve esaslar Bakanlıkça yayımlanacak bir teb- liğ ile düzenlenir. Tebliğler MADDE 28 – (1) Bakanlık, gerekli gördüğü hallerde bu Yönetmeliğin uygulanmasına ilişkin olarak tebliğler çıkarabilir. Yürürlükten kaldırılan yönetmelik MADDE 29 – (1) 17/7/2008 tarihli ve 26939 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanan Çevresel Etki Değerlendirmesi Yönetmeliği yürürlükten kaldı- rılmıştır. Geçiş süreci GEÇİCİ MADDE 1 – (1) Bu Yönetmeliğin yü- rürlük tarihinden önce, ÇED Başvuru Dosyası/ Proje Tanıtım Dosyası Valiliğe ya da Bakanlığa sunulmuş projelere başvuru tarihinde yürürlükte olan Yönetmelik hükümleri uygulanır. Kanuni kapsam dışı projeler GEÇİCİ MADDE 2 – (1) 23/6/1997 tarihinden önce kamu yatırım programına alınmış olup; 29/5/2013 tarihi itibariyle planlama aşaması geç- miş ve ihale süreci başlamış olan veya üretim veya işletmeye başlamış olan projeler ile bun- ların gerçekleştirilmesi için zorunlu olan yapı ve tesisler Çevresel Etki Değerlendirmesi kapsamı dışındadır. Diğer kapsam dışı projeler GEÇİCİ MADDE 3 – (1) Çevresel Etki Değer- lendirmesi Yönetmeliğinin ilk yayım tarihi olan 7/2/1993 tarihinden önce üretime ve/veya işlet- meye başladığı belgelenen projeler Çevresel Etki Değerlendirmesi kapsamı dışındadır. Çevrimiçi ÇED süreci yönetim sistemi GEÇİCİ MADDE 4 – (1) Çevrimiçi ÇED Süre- ci Yönetim Sisteminin yürütülmesine ilişkin iş ve işlemler Bakanlık tarafından belirlenir ve Bakanlı- ğın internet sayfasında ilan edilir. Yürürlük MADDE 30 – (1) Bu Yönetmelik yayımı tari- hinde yürürlüğe girer. Yürütme MADDE 31 – (1) Bu Yönetmelik hükümlerini Çevre ve Şehircilik Bakanı yürütür. EK– 1 ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ UY- GULANACAK PROJELER LİSTESİ 1- Rafineriler: a) Ham petrol rafinerileri, b) 500 ton/gün üzeri taşkömürü ve bitümlü maddelerin gazlaştırılması ve sıvılaştırılması pro- jeleri, c) Doğalgaz sıvılaştırma ve gazlaştırma tesis- leri. 2- Termik güç santralleri: a) Toplam ısıl gücü 300 MWt (Megawatt ter- mal) ve daha fazla olan termik güç santralleri ile diğer yakma sistemleri, b) Nükleer güç santralleri veya diğer nükleer reaktörlerin kurulması veya sökümü (maksimum gücü sürekli termik yük bakımından 1 kilovatı aş- mayan, atom çekirdeği parçalanabilen ve çoğa- lan maddelerin dönüşümü, üretimi amaçlı araş- tırma projeleri hariç) 3- Nükleer yakıt tesisleri: a) Nükleer yakıtların yeniden işlenmesi, b) Nükleer yakıtların üretimi veya zenginleş- tirilmesi,
  • 162. ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 162 c) Radyasyondan arınmış nükleer yakıtların veya sınır değerin üzerinde radyasyon içeren atıkların işlenmesi, ç) Radyasyonlu nükleer yakıtların nihai berta- rafı işlemi, d) Yalnız radyoaktif atıkların nihai bertarafı iş- lemi, e) Yalnızca radyasyonlu nükleer yakıtların (10 yıldan uzun süre için planlanmış) veya nükleer atıkların üretim alanından farklı bir alanda depo- lanması, f) Radyasyondan arınmış nükleer yakıtların nihai bertarafı. 4- Metal endüstri tesisleri: a) Cevherden demir ve çelik üreten tesisler (250.000 ton/yıl ve üzeri), b) Demir çelikten çelik üreten tesisler (hurda dahil) (250.000 ton/yıl ve üzeri), c) Demir çeliğin ergitildiği ve dökümünün ya- pıldığı tesisler (hurda dahil) (250.000 ton/yıl ve üzeri), ç) Demir dışı metallerin ergitildiği ve dökümü- nün yapıldığı tesisler (250.000 ton/yıl ve üzeri), d) Sıcak haddeleme tesisleri, 1) Demir veya çeliğin haddelendiği tesisler (250.000 ton/yıl ve üzeri), 2) Demir dışı metallerin haddelendiği tesisler (250.000 ton/yıl ve üzeri) . 5- Tank hacminin 100 m³ ve üzeri olduğu, elektrolitik veya kimyasal bir proses kullanılarak metal veya plastik maddelerin yüzeylerinin me- talle kaplandığı tesisler veya yüzey temizleme işleminin yapıldığı tesisler. 6- Asbest çıkartılması ve asbest içeren ürünle- ri işleme veya dönüştürme tesisleri: a) Asbest madeni işletmeleri ve zenginleştir- me tesisleri, b) Son ürün olarak friksiyon (sürtünme) mad- desi üreten 50 ton/yıl ve üzeri kapasiteli tesisler, c) 200 ton/yıl ve üzeri asbest kullanan diğer tesisler, ç) 10.000 ton/yıl ve üzeri kapasiteli, son ürünü asbestli beton olan tesisler. 7- Fonksiyonel olarak birbirine bağlı çeşitli bi- rimleri kullanarak endüstriyel ölçekte üretim ya- pan kimya tesisleri: a) Organik kimyasalların üretimi, b) İnorganik kimyasalların üretimi, c) Yıllık 20.000 ton ve üzeri fosfor, azot ve po- tasyum bazlı basit veya bileşik gübrelerin üreti- mi. 8- Patlayıcı ve parlayıcı maddelerin üretildiği tesisler. 9- Şehirlerarası yollar ve havaalanları: a) Şehirlerarası demiryolu hatları, b) Pist uzunluğu 2.100 m ve üzeri olan hava- alanları, c) Otoyollar ve devlet karayolları, ç) Şehirlerarası dört ve üzeri şeritli karayolları- nın yapımı, iki ya da daha az trafik şeridi bulunan şehirlerarası mevcut karayollarının dört ya da daha fazla şeritli olacak şekilde yenilenmesi ya da genişletilmesi, yeniden yapılan ya da genişle- tilen bölümün sürekli uzunluğunun 10 km ya da daha uzun olacak şekilde uzatılması. 10- Su yolları, limanlar ve tersaneler: a) 1.350 DWT ve üzeri ağırlıktaki deniz araçla- rının geçişine izin veren kıta içi suyollarının yapı- mı ve kıta içi su trafiği için yapılacak olan liman- lar, b) 1.350 DWT ve üzeri ağırlıktaki deniz araç- larının yanaşabileceği ticari amaçlı liman, iskele ve rıhtımlar,
  • 163. 1993-2013 20. YILI 163 c) Yük ve yolcu gemilerinin yapım, bakım veya onarımı amaçlı tersaneler ile 24 m ve üze- rinde yat imalatı yapan tesisler, ç) Gemi söküm yerleri, d) Yat limanları veya yat yanaşma yerleri. 11- 3.000.000 m3 ve üzeri malzeme çıkarılma- sı planlanan dip taraması projeleri. 12- Tehlikeli ve özel işleme tabi atıklar: a) Tehlikeli ve özel işleme tabi atıkların geri kazanılması yakılması (oksitlenme yoluyla yak- ma, piroliz, gazlaştırma veya plazma ve benzeri termal bertaraf işlemleri) ve/veya nihai bertarafını yapacak tesisler, b) Yakma kapasitesi 1 ton/gün ve üzerinde olan tıbbi atıklar için projelendirilen yakma tesis- leri, c) Yıllık işleme kapasitesi 2000 ton ve üzeri olan atık yağ geri kazanımı için projelendirilen tesisler. 13- Günlük kapasitesi 100 ton ve üzeri atık- ların yakılması (oksitlenme yoluyla yakma, piro- liz, gazlaştırma veya plazma ve benzeri termal bertaraf işlemleri), belediye atıkları hariç olmak üzere alanı 10 hektardan büyük ve/veya hedef yılı da dahil günlük 100 ton ve üzeri olan atıkların ara işleme tabi tutulması ve/veya düzenli depo- lanması için kurulacak tesisler. 14- 10 milyon m3 /yıl ve üzeri yeraltı suyu çı- karma veya suyu yeraltında depolama projeleri. 15- Boru ile içme suyu taşımaları dışında ka- lan ve akarsu havzaları arasında, 10 milyon m3 / yıl ve üzeri su aktarma projeleri. 16- Elektrik enerjisi üretimi amacıyla kurulan su depolama tesisleri (Göl hacmi 10 milyon m3 ve üzeri olan baraj veya göletler) . 17- Kurulu gücü 25 MWm ve üzeri olan hidro- elektrik santralleri. 18- Kapasitesi 150.000 eşdeğer kişi ve/veya 30.000 m3 /gün üzeri kapasiteli atık su arıtma te- sisleri. 19- Günlük kapasitesi 100 ton ve üzeri kümes ve ahır gübrelerinin geri kazanılmasına ve/veya bertaraf edilmesine yönelik tesisler. 20- Hayvan kesim tesisleri: a) Büyükbaş ve/veya küçükbaş hayvan kesi- minin yapıldığı tesisler [ (100 kesim ünitesi/gün ve üzeri), (Her bir kesim ünitesi eşdeğerleri: 1 baş sığır, 2 baş deve kuşu, 4 baş domuz, 8 baş koyun, 10 baş keçi, 130 baş tavşan) ], b) Kanatlı hayvanların kesiminin yapıldığı te- sisler [ (60.000 adet/gün ve üzeri tavuk ve eşde- ğeri diğer kanatlılar) (1 adet hindi = 7 adet tavuk esas alınmalıdır) ]. 21- Hayvan yetiştirme tesisleri: a) 5.000 baş ve üzeri büyükbaş yetiştirme te- sisleri, b) 25.000 baş ve üzeri küçükbaş yetiştirme tesisleri, c) Büyükbaş ve küçükbaş hayvanların birlikte yetiştirilmesi [ (5.000 büyükbaş ve üzeri,1 büyük- baş=5 küçükbaş eşdeğeri esas alınmalıdır) ], ç) 900 baş ve üzeri domuz besi tesisleri, d) Kanatlı yetiştirme tesisleri [ (Bir üretim pe- riyodunda 60.000 adet ve üzeri tavuk (civciv, da- mızlık, piliç, vb.) veya eşdeğer diğer kanatlılar) (1 adet hindi = 7 adet tavuk esas alınmalıdır) ]. 22- Kültür balıkçılığı projeleri (1.000 ton/yıl ve üzeri üretim) . 23- Bitkisel ürünlerden hamyağ üretimi veya rafinasyon işleminin yapıldığı tesisler [200 ton/ gün yağ ve üzeri. (kekik, papatya ve benzeri esansiyel yağlar hariç) ]. 24- Süt işleme tesisleri (çiğ süt işleme kapasi- tesi 100.000 litre /gün ve üzeri) .
  • 164. ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 164 25- Maya fabrikaları (25.000 ton/yıl ve üzeri) . 26- Şeker fabrikaları. 27- Orman ürünleri ve selüloz tesisleri: a) Selüloz üretim tesisleri, b) Kereste veya benzeri lifli maddelerden kâ- ğıt hamuru üretim tesisleri, c) Her çeşit kâğıt üretim tesisleri (100.000 ton/ yıl ve üzeri kapasiteli) . 28- Yıllık kapasitesi 3.000 ton ve üzeri olan ka- sar (haşıl sökme, ağartma, merserizasyon, kos- tikleme ve benzeri.) veya yıllık kapasitesi 3.000 ton ve üzeri olan boyama birimlerini içeren iplik, kumaş veya halı fabrikaları. 29- Madencilik projeleri: a) 25 hektar ve üzeri çalışma alanında (kazı ve döküm alanı toplamı olarak) açık işletmeler, b) 150 hektarı aşan (kazı ve döküm alanı top- lamı olarak) çalışma alanında açık işletme yönte- mi ile kömür çıkarma, c) Biyolojik, kimyasal, elektrolitik ya da ısıl iş- lem yöntemleri uygulanan cevher zenginleştirme tesisleri ve/veya bu zenginleştirme tesislerine ilişkin atık tesisleri. ç) Kırma-eleme-yıkama tesisleri (1a ve 2a grup madenler 400.000 ton/yıl ve üzeri) 30- 500 ton/gün ham petrol, 500.000 m3 /gün doğal gaz veya kaya gazının çıkarılması. 31- Petrol, doğalgaz ve kimyasalların 40 km’den uzun 600 mm ve üzeri çaplı borularla ta- şınması. 32- Çimento fabrikaları. 33- 50.000 m3 ve üzeri kapasitede olan petrol, doğalgaz, petrokimya ve kimyasal madde do- lum ve tahliye yapılan depolama tesisleri. 34- Ham deri işleme tesisleri (konfeksiyon ürünleri hariç) (2.000 ton/yıl ve üzeri) . 35- İhtisas Organize Sanayi Bölgeleri (EK-1 ve EK-2’de yer alan projeler) . 36- Pil ve akü üretim tesisleri (montaj yapılan tesisler hariç) . 37- Tarım ilaçları ve/veya farmasötik ürünlerin etken maddelerinin üretildiği tesisler. 38- Motorlu taşıtların üretimi [Kara taşıtları (otomobil, otobüs ve benzeri); tarım makinala- rı (traktör, biçerdöver ve benzeri); iş makinaları (dozer, ekskavatör ve benzeri); savunma sanayi taşıtları (tank, zırhlı araç ve benzeri) ] (Çatı hazır- lama ve boyahane bölümlerini içermeyen, tüm parçaların sadece montajının yapıldığı tesisler hariç) (10.000 adet/yıl ve üzeri) ]. 39- Demiryolu taşıtlarının üretiminin yapıldığı tesisler (Tüm parçaların sadece montajının yapıl- dığı tesisler hariç) (1.000 adet/yıl ve üzeri) . 40- Motorlu hava taşıtlarının üretimi. 41- Cam, cam elyafı, taş yünü, ve benzeri üre- tim tesisleri (100.000 ton/yıl ve üzeri) . 42- Lastik üretim tesisleri. 43- Seramik veya porselen üretimi yapan te- sisler (hammadde kapasitesi 100.000 ton/yıl ve üzerinde olanlar) . 44- Turizm konaklama tesisleri (500 oda ve üzeri oteller, tatil köyleri ve/veya turizm komp- leksleri ve benzeri) . 45- Toplu konut projeleri (2.000 konut ve üze- ri) . 46- 500 yatak ve üzeri kapasiteli hastaneler. 47- Golf tesisleri (50 hektar ve üzeri) . 48- Alışveriş merkezleri (50.000 m2 ve üzeri kapalı inşaat alanı) . 49- Türbin sayısı 20 ve üzeri olan rüzgar enerji santralleri. 50- Jeotermal enerji santralleri:
  • 165. 1993-2013 20. YILI 165 a) Elektrik enerjisi üretilmesi amacıyla jeoter- mal kaynağın çıkartılması (Isıl kapasitesi 25 MWe ve üzeri) . b) Elektrik enerjisi üretilmesi amacı dışında je- otermal kaynağın çıkartılması veya kullanılması (Isıl kapasitesi 25 MWt ve üzeri) . 51- Güneş enerjisi santralleri (kapladığı alan 20 hektar ve üzeri) . 52- 154 kV (kilovolt) ve üzeri gerilimde 15 km’den uzun enerji iletim hatları. EK-2 SEÇME-ELEME KRİTERLERİ UYGULANA- CAK PROJELER LİSTESİ (Ek–1’de Yer Alan Alt Sınırlar Bu Listede Üst Sınır Olarak Alınır) 1- 50-500 ton/gün taş kömürü ve bitümlü maddelerin gazlaştırılması ve sıvılaştırılması pro- jeleri. 2- a) Kimyasalların üretimi, petrolden yağla- ma maddesi üretimi veya ara ürünlerin işlenmesi için projelendirilen tesisler (proses kaynaklı atığı ve yan ürünü olmayan sadece karışım yapan te- sisler bu kapsamın dışındadır.), b) Atık yağ geri kazanımı için projelendirilen tesisler (Yıllık işleme kapasitesi 2000 ton’dan az olanlar), c) Yakma kapasitesi 200-1000 kg/gün arasın- da olan tıbbi atık yakma tesisleri ve tıbbi atıkların fiziksel ve kimyasal olarak ara işleme tabi tutul- ması amacıyla kurulan tesisler, ç) Tehlikeli ve özel işleme tabi atıkların fiziksel yöntemlerle geri kazanılması (Ömrünü tamam- lamış lastiklerin, kabloların kırma ve parçalama işlemi hariç olmak üzere) . 3- Toplam depolama kapasitesi 500-50000 m3 arası olan doğalgaz, petrokimya, petrol ve kim- yasal madde dolum ve tahliye yapılan depolama tesisleri (Perakende satış istasyonları bu kapsa- mın dışındadır) . 4- Tarım ilaçları ve farmasotik ürünlerin (aşı ve serum üretimi hariç), boya ve cilaların (reçine ünitesini ihtiva eden tesisler), elastomer esaslı ürünlerin (vulkanizasyon ünitesi içeren) işleme tabi tutulduğu tesisler, peroksitlerin üretildiği te- sisler ve bitki gelişim düzenleyiciler. 5- Belediye atıkları dahil olmak üzere atıkların kompost ve diğer tekniklerle ara işleme tabi tu- tulması, düzenli depolanması ve bertaraf edilme- si için kurulan tesisleri. (Belediye atıklarının düzenli depolama tesis- leri ve inşaat/yıkıntı ve hafriyat atıklarının depo- lanmasına ilişkin kapasite artışları ve genişleme- lere bu Yönetmelik hükümleri uygulanmaz.) 6- Hammadde üretim ünitesini içeren sabun ve/veya deterjan üretimi yapan tesisler. 7- Toplam depolama kapasitesi 500 ton ve üzeri olan patlayıcı ve parlayıcı madde depoları. 8- Metal endüstrisi (1.000 ton/yıl ve üzeri) : a) Cevherden demir ve çelik üreten tesisler, b) Hurda demir çelikten çelik üreten tesisler, c) Demir çeliğin ergitildiği ve dökümünün ya- pıldığı tesisler (hurda dahil), ç) Demir dışı metallerin ergitildiği ve dökümü- nün yapıldığı tesisler, d) Sıcak haddeleme tesisleri, 1) Demir veya çeliğin haddelendiği tesisler 2) Demir dışı metallerin haddelendiği tesisler e) Soğuk haddeleme tesisleri (tel çekme te- sisleri hariç), 1) Demir veya çeliğin haddelendiği tesisler 2) Demir dışı metallerin haddelendiği tesisler 9- Tank hacminin 5 m³ ve üzeri olduğu, elek- trolitik veya kimyasal bir proses kullanılarak me-
  • 166. ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 166 tal ve plastik maddelerin yüzeylerinin metalle kaplandığı tesisler veya yüzey temizleme işlemi- nin yapıldığı tesisler. 10- Tekstil tesisleri: a) Boyama (kimyasal veya kök boya kullanı- larak) veya kasar işlemi yapan iplik, kumaş veya halı fabrikaları, b) Yün veya tiftiğin ovalanması, yağının alın- ması veya ağartmasının yapıldığı endüstriyel tip tesisler, c) Denim (Kot) veya konfeksiyon ürünleri yı- kama tesisleri (yumuşaklık ve çekmezlik özelliği kazandırmak için sadece yumuşatıcılarla yapılan normal yıkama hariç), ç) Baskı işlemi yapan tesisler (Baskı sonrası kumaşın yıkama işlemine tabi tutulduğu tesisler) . 11- Cam, cam elyafı, taş yünü, ve benzeri üre- tim tesisleri. 12- Her çeşit kâğıt üretim tesisleri. 13- Lastik kaplama tesisleri (soğuk lastik kap- lama hariç) . 14- Ham deri işleme tesisleri (konfeksiyon ürünleri hariç) . 15- Motorlu taşıtların üretimi [Kara taşıtları (otomobil, otobüs ve benzeri); tarım makinala- rı (traktör, biçerdöver ve benzeri); iş makinaları (dozer, ekskavatör ve benzeri); savunma sanayi taşıtları (tank, zırhlı araç ve benzeri) ] (Çatı hazır- lama ve boyahane bölümlerini içermeyen, tüm parçaların sadece montajının yapıldığı tesisler hariç) ]. 16- İçten yanmalı motor üretimi. 17-Demiryolu taşıtlarının üretiminin yapıldığı tesisler (Tüm parçaların sadece montajının ya- pıldığı tesisler hariç) . 18- Beyaz eşyaların boyanarak üretiminin ya- pıldığı tesisler. 19- Hazır beton tesisleri, çimento veya diğer bağlayıcı maddeler kullanılarak şekillendirilmiş malzeme üreten tesisler, ön gerilimli beton ele- manı, gaz beton, betopan ve benzeri üretim ya- pan tesisler (Üretim kapasitesi 100 m3 /saat ve üzeri) . 20- Tuğla veya kiremit üretimi yapan tesisler (Hammadde kapasitesi 1.000 ton/yıl ve üzeri) . 21- Seramik veya porselen üretimi yapan te- sisler (Hammadde kapasitesi 1.000 ton/yıl ve üzeri) . 22- Klinker öğütme tesisleri. 23- Asfalt plent tesisleri. 24- Tehlikeli ve özel işleme tabi atıkların ara depolanması. 25- Anfo ve/veya havai fişek üretimi. 26- Tuz işleme tesisleri (eleme, paketleme ha- riç ) . 27- Yıllık 1000 ton ve üzeri fosfor, azot ve po- tasyum bazlı basit veya bileşik gübrelerin üreti- mi. 28- Bitkisel ürünlerin üretimi ile ilgili projeler: a) Bitkisel ham yağ veya rafine yağ üreten te- sisler, (kekik, papatya ve benzeri esansiyel yağ- ların üretimi hariç), b) Nişasta üretimi veya nişasta türevlerinin üretildiği tesisler, c) Fermantasyon ile alkolleştirme sürecinin gerçekleştiği üretim tesisleri, (5.000 litre/yıl ve üzeri), ç) Suma üretim tesisi (5.000 litre/yıl ve üzeri), d) Malt üretim tesisi (5.000 ton/yıl ve üzeri), e) Zeytin işleme tesisi (5 ton/gün ve üzeri), f) Sigara fabrikaları (1000 ton/yıl ve üzeri), g) Maya fabrikaları,
  • 167. 1993-2013 20. YILI 167 ğ) Meyve türevli içecekler, meşrubat veya al- kollü içecek üretilen tesisler ( 5.000 lt/yıl ve üzeri) 29- Hayvansal ürünlerin üretimi ile ilgili pro- jeler: a) Hayvansal yağların eritildiği tesisler, b) Su ürünleri işleme tesisleri, c) Süt işleme tesisleri ( çiğ süt işleme kapasi- tesi 10.000 litre /gün ve üzeri), ç) Kültür balıkçılığı projeleri (30 ton/yıl ve üzeri üretim), d) Balık kuluçkahaneleri (40 milyon adet/yıl ve üzeri yavru üretimi), e) Büyükbaş ve/veya küçükbaş hayvan kesi- minin yapıldığı tesisler [ ( 20 kesim ünitesi/gün ve üzeri), (Her bir kesim ünitesi eşdeğerleri: 1 baş sığır, 2 baş deve kuşu, 4 baş domuz, 8 baş koyun, 10 baş keçi, 130 baş tavşan) ], f) Kanatlı hayvanların kesiminin yapıldığı te- sisler [ (1.000 adet/gün ve üzeri tavuk ve eşde- ğeri diğer kanatlılar) (1 adet hindi = 7 adet tavuk esas alınmalıdır) ], g) Likit yumurta üretim tesisi (10 ton/gün ve üzeri ), ğ) Rendering tesisleri. 30- Kümes ve ahır gübrelerinin geri kazanıl- masına ve/veya bertaraf edilmesine yönelik te- sisler (1-100 ton/gün) . 31- Arazi kullanım vasfını değiştirmeyi amaç- layan projeler: a) Kullanım amacı değiştirilmeksizin tarım arazilerinin yeniden yapılandırılması ile ilgili pro- jeler (1.000 hektar ve üzeri), b) İşlenmemiş veya yarı işlenmiş alanların, tarım ve orman amacı ile kullanımını amaçlayan projeler (1.000 hektar ve üzeri), c) Orman alanlarının başka amaçla kullanıma dönüştürülmesi projeleri (1.000 hektar ve üzeri), ç) Tarımsal amaçlı su yönetimi projeleri (1.000 hektar ve üzeri) . 32- Hayvan yetiştirme tesisleri: a) 500 baş ve üzeri büyükbaş yetiştirme te- sisleri, b) 2500 baş ve üzeri küçükbaş yetiştirme te- sisleri, c) Büyükbaş ve küçükbaş hayvanların birlikte yetiştirilmesi (500 büyükbaş ve üzeri, 1 büyük- baş=5 küçükbaş eşdeğeri esas alınmalıdır), ç) Kanatlı yetiştirme tesisleri [ (Bir üretim pe- riyodunda 20.000 adet ve üzeri tavuk (civciv, pi- liç, ve benzeri) veya eşdeğer diğer kanatlılar) (1 adet hindi = 7 adet tavuk) ], d) Kürk hayvanı yetiştiriciliği yapan tesisler (5000 adet ve üzeri), e) 300 baş ve üzeri domuz besi tesisleri. 33- Altyapı tesisleri: a) Kıta içi suyollarının yapımı (EK-1’de yer al- mayanlar), b) Ticari amaçlı limanlar, iskeleler, rıhtımlar (EK-1’de yer almayanlar), c) Feribot iskeleleri, ç) Balıkçı barınakları, römorkör barınakları, d) Denizden 10.000 m2 ve üzerinde alan kaza- nılması projeleri, e) Erozyonla mücadele etmek için kıyılarda yapılan çalışmalar ve kıyının değişimine neden olabilecek deniz kenarında yapılan çalışmalar; dalgakıran, mahmuz, mendirek, set ve benzeri (bunların bakımı onarımı hariç), f) EK-1’de yer almayan demiryolu hatları (Bağlantı hatları hariç), g) Demiryolu güzergah değişikliği, güzergah- tan ayrılan kısımların toplam uzunluğu 30 km. ve üzerinde olması,
  • 168. ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 168 ğ) Mevcut demiryolu hatlarının yanına yapıla- cak ikinci demiryolu hatları, h) Demiryolu taşımacılığında kullanılan ak- tarma amaçlı tesisler, demiryolu terminallerinin yapımı, ı) Tramvaylar, yükseltilmiş ve yeraltından ge- çen demiryolu hatları, yolcu taşıma için kullanı- lan benzer hatlar (metrolar, hafif raylı taşıma sis- temleri ve benzeri.), i) Havaalanları (Ek-1’de yer almayanlar), j) 20 km ve üzeri çevre yolları, k) İl yolları (köy yolları hariç), l) EK-1 ve EK-2’de yer alan karayolu projeleri- nin, 20 km ve üzerinde sürekli uzunlukta güzer- gahının değiştirilmesi, m) İki veya daha az trafik şeridi bulunan mev- cut il yollarının dört veya daha fazla şeritli olacak şekilde en az 20 km sürekli uzunlukta genişletil- mesi, n) Ulaştırma amacı ile kullanılan 10 km. ve üzeri tünel projeleri, o) 300.000 m3 ve üzeri malzeme çıkarılması planlanan dip taraması projeleri, ö) Çekek yerleri (Yat ve teknelere karaya çek- me, bakım, onarım, konaklama, denize indirme hizmetleri sunan tesisler), p) Tekne veya 24 m uzunluğa kadar yat ima- latı yapan tesisler, r) Derin deniz deşarjı projeleri. 34- Turizm konaklama tesisleri (100 oda ve üzeri oteller, tatil köyleri, turizm kompleksleri, ve benzeri.) . 35- Toplu konut projeleri (200 konut ve üzeri) . 36- Eğitim kampüsleri (kapladığı alan 50.000 m2 ve üzeri eğitim tesisleri.) . 37- 50-500 yatak kapasiteli hastaneler ve has- tane ve tıp merkezleri bünyesi dışında yer alan diyaliz merkezleri (15 cihaz ve üzeri) . 38- Kapladığı alan 50.000 m2 ve üzeri olan da- imi kamp ve karavan alanları. 39- Temalı parklar (kapladığı alan 50.000 m2 ve üzeri) halkın eğlenmek amacı ile para ödeye- rek girdiği parklar) . 40- Kayak merkezleri (1000 m ve üzeri meka- nik tesisleri olan) . 41- Arabalar ve motosikletler için kalıcı yarış ve test parkurları. 42- Spor kompleksleri (olimpik ölçülerde 3 farklı lisanslı spor dalı içeren kompleksler) veya hipodromlar. 43- Golf tesisleri (50 hektara kadar) . 44- Alışveriş merkezleri (10.000 – 50.000 m2 ve üzeri kapalı inşaat alanı) . 45- 154 kV ve üzeri gerilimde 5 km ve üzeri enerji iletim hatları. 46- Kurulu gücü 1-25 MWm arasında olan hid- roelektrik enerji santralleri. 47- Elektrik enerjisi üretimi amacıyla kurulan su depolama tesisleri (Göl hacmi 5 milyon m3 ve üzeri olan barajlar veya göletler) . 48- Türbin sayısı 5-20 arası olan rüzgâr enerji santralleri. 49- Jeotermal enerji: a) Elektrik enerjisi üretilmesi amacıyla jeoter- mal kaynağın çıkartılması (Isıl gücü 5 MWe ve üzeri), b) Elektrik enerjisi üretilmesi amacı dışında jeotermal kaynağın çıkartılması çıkartılması (Isıl gücü 5 MWt ve üzeri) . 50- Elektrik, gaz, buhar ve sıcak su elde edil- mesi için kurulan endüstriyel tesisler (geri kaza- nım, atık bertarafı ve biyogaz enerji üretim te- sisleri dahil, toplam ısıl gücü 20 MWt – 300 MWt arası olanlar) .
  • 169. 1993-2013 20. YILI 169 51- Güneş enerjisi santralleri (kapladığı alan 2 hektar ve üzeri) . 52- Enerji üretimi amacı dışında kurulan su depolama tesisleri (Göl hacmi 5 milyon m3 ve üzeri olan baraj ve göletler) . 53- 300.000m3 /yıl ve üzeri yeraltı suyu çıkar- ma veya yeraltında depolama projeleri. 54- Akarsu yatakları ile ilgili projeler: a) Akarsu havzaları arasında su aktarma pro- jeleri (EK-1’de yer almayanlar), b) 5 km uzunluğundan fazla sürekli akış gös- teren akarsu yataklarının düzenlenmesi. 55- Madencilik projeleri: a) Madenlerin çıkarılması (Ek-1’de yer alma- yanlar), b) 10 hektar ve 5.000 m3 /yıl ve üzeri kapasiteli blok ve parça mermer, dekoratif amaçlı taşların çıkartılması, işlenmesi ve/veya yıllık 250.000 m2 ve üzeri kapasiteli mermer kesme, işleme ve sa- yalama tesisleri, c) 1.000.000 m3 /yıl ve üzerinde metan gazının çıkartılması ve depolanması, ç) Karbondioksit, kaya gazı ve diğer gazların çıkartıldığı, depolandığı veya işlendiği tesisler, d) Kırma-eleme-yıkama tesisleri (Ek-1’de yer almayanlar), e) Cevher hazırlama tesisleri, f) Cevher zenginleştirme tesisleri ve/veya bu zenginleştirme tesislerine ilişkin atık tesisleri (Ek- 1’de yer almayanlar) . 56- Tuzun çıkarılması. 57- Kömür işleme tesisleri: a) Havagazı ve kok fabrikaları, b) Kömür briketleme tesisleri, c) Lavvar tesisleri. 58- Petrokok, kömür ve diğer katı yakıtların depolama, sınıflama ve ambalajlama tesisleri (perakende satış birimleri hariç) . 59- Kireç fabrikaları ve/veya alçı fabrikaları, 60- Manyezit işleme tesisleri, 61- Perlit ve benzeri maden genleştirme tesis- leri. 62- Bu Yönetmeliğin EK-1’inde yer alan sana- yi ve enerji tesislerinin sökümü. EK- 3 ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ GE- NEL FORMATI Başlık Sayfası: Proje Sahibinin Adı: Adresi: Telefon, GSM ve Faks Numarası: e-posta: Projenin Adı: Proje Bedeli: Proje İçin Seçilen Yerin Açık Adresi (İli, İlçesi, Mevkii) : Projenin ÇED Yönetmeliği Kapsamındaki Yeri (Sektör, Alt Sektör) : Projenin NACE Kodu: Raporu Hazırlayan Çalışma Grubunun / Kuru- luşun Adı: Adresi: Telefon ve Faks Numaraları: Başvuru Dosyasının Sunum Tarihi: İçindekiler Listesi: Projenin Teknik Olmayan Özeti: Bölüm I: Projenin Tanımı ve Özelikleri a) Proje konusu yatırımın tanımı, özellikleri, ömrü, hizmet maksatları, önem ve gerekliliği b) Projenin yer ve teknoloji alternatifleri, proje için seçilen yerin koordinatları
  • 170. ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 170 Bölüm II: Proje Yeri ve Etki Alanının Mevcut Çevresel Özellikleri Proje alanının ve önerilen proje nedeniyle et- kilenmesi muhtemel olan çevrenin; nüfus, fauna, flora, jeolojik ve hidrojeolojik özellikler, doğal afet durumu, toprak, su, hava, atmosferik koşul- lar, iklimsel faktörler, mülkiyet durumu, mimari ve arkeolojik miras, peyzaj özellikleri, arazi kullanım durumu, hassasiyet derecesi (EK-5’deki Duyarlı Yöreler Listesi de dikkate alınarak) benzeri özel- likleri Bölüm III: Projenin İnşaat ve İşletme Aşama- sında Çevresel Etkileri ve Alınacak Önlemler Projenin; a) Çevreyi etkileyebilecek olası sorunların be- lirlenmesi, kirleticilerin miktarı, alıcı ortamla etki- leşimi, kümülatif etkilerin belirlenmesi b) Sera gazı emisyonların belirlenmesi ve ik- lim değişikliğine etkileri c) Projenin çevreye olabilecek olumsuz etki- lerinin azaltılması için alınacak önlemler ç) İzleme Planı (inşaat dönemi) Bölüm IV: Halkın Katılımı a) Projeden etkilenmesi muhtemel ilgili halkın belirlenmesi ve halkın görüşlerinin çevresel etki değerlendirmesi çalışmasına yansıtılması için önerilen yöntemler b) Görüşlerine başvurulması öngörülen diğer taraflar Notlar ve Kaynaklar EKLER: Çevresel Etki Değerlendirmesi Baş- vuru Dosyası hazırlanmasında kullanılan bilgi ve belgeler ile raporda kullanılan tekniklerden rapor metninde sunulamayan belgeler. 1- Proje için seçilen yerin koordinatları 2- Proje için belirlenen yer ve alternatifleri- nin varsa; çevre düzeni, nazım, uygulama imar planı, vaziyet planı veya plan değişikliği teklifleri 3- Proje ile ilgili olarak daha önceden ilgili kurumlardan alınmış belgeler EK- 4 PROJE TANITIM DOSYASININ HAZIRLAN- MASINDA ESAS ALINACAK SEÇME ELEME KRİTERLERİ Başlık Sayfası: Proje Sahibinin Adı: Adresi: Telefon, GSM ve Faks Numarası: e-posta: Projenin Adı: Proje Bedeli: Proje İçin Seçilen Yerin Açık Adresi (İli, İlçesi, Mevkii) : Projenin ÇED Yönetmeliği Kapsamındaki Yeri (Sektör, Alt Sektör) : Projenin NACE Kodu: Raporu Hazırlayan Çalışma Grubunun /Kuru- luşun Adı: Adresi: Telefon ve Faks Numaraları: Proje Tanıtım Dosyasının Sunum Tarihi: İçindekiler listesi: Projenin Teknik Olmayan Özeti: 1.Projenin Özellikleri: a) Projenin ve yerin alternatifleri (proje tekno- lojisinin ve proje alanının seçilme nedenleri), b) Projenin iş akım şeması, kapasitesi, kapla- dığı alan, teknolojisi, çalışacak personel sayısı, c) Doğal kaynakların kullanımı (arazi kullanı- mı, su kullanımı, kullanılan enerji türü vb.), ç) Atık miktarı (katı, sıvı, gaz ve benzeri) ve atıkların kimyasal, fiziksel ve biyolojik özellikleri, d) Kullanılan teknoloji ve malzemelerden kay- naklanabilecek kaza riski. 2.Proje Yeri ve Etki Alanın Mevcut Çevresel Özellikleri:
  • 171. 1993-2013 20. YILI 171 a) Mevcut arazi kullanımı ve kalitesi (tarım ala- nı, orman alanı, planlı alan, su yüzeyi ve benzeri), b) EK-5’deki Duyarlı Yöreler Listesi dikkate alı- narak korunması gereken alanlar. 3. Projenin İnşaat ve İşletme Aşamasında Çevresel Etkileri ve Alınacak Önlemler Notlar ve Kaynaklar: Ekler: 1- Proje için seçilen yerin koordinatları 2-Proje alanı ve yakın çevresinin mevcut arazi kullanımını değerlendirmek için; yerleşim alan- larının, ulaşım ağlarının, enerji nakil hatlarının, mevcut tesislerin ve Ek-5’de yer alan Duyarlı Yöreler Listesinde belirtilen diğer alanların (pro- je alanı ve yakın çevresinde bulunması halinde) yerlerine ilişkin verileri gösterir bilgiler 1/25000 ölçekli hâlihazır harita (çevre düzeni planı, na- zım, uygulama imar planı, vaziyet planı veya plan değişikliği teklifleri, topografik harita) üze- rine işlenerek kısaca açıklanması, jeoloji haritası ve depremsellik EK- 5 DUYARLI YÖRELER Bu Yönetmelik kapsamında bulunan projele- re ilişkin yapılacak çalışmalar sırasında başvu- rulması gereken mevzuatın dökümü aşağıda yer almaktadır. Mevzuatta olabilecek değişiklikler bu bölümün ayrılmaz bir parçasıdır. 1. Ülkemiz mevzuatı uyarınca korunması gerekli alanlar a) 9/8/1983 tarihli ve 2873 sayılı Milli Parklar Kanunu’nun 2 nci maddesinde tanımlanan ve bu Kanunun 3 üncü maddesi uyarınca belirlenen “Milli Parklar”, “Tabiat Parkları”, “Tabiat Anıtları” ve “Tabiat Koruma Alanları”, b) 1/7/2003 tarihli ve 4915 sayılı Kara Avcılığı Kanunu uyarınca belirlenen “Yaban Hayatı Koru- ma Sahaları ve Yaban Hayvanı Yerleştirme Alan- ları”, c) 21/7/1983 tarihli ve 2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu’nun 3 üncü maddesinin birinci fıkrasının “Tanımlar” başlıklı (a) bendinin 1, 2, 3 ve 5 inci alt bentlerinde “Kül- tür Varlıkları”, “Tabiat Varlıkları”, “Sit” ve “Koru- ma Alanı” olarak tanımlanan ve aynı Kanun ile 17/6/1987 tarihli ve 3386 sayılı Kanunun (2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanu- nu’nun Bazı Maddelerinin Değiştirilmesi ve Bu Kanuna Bazı Maddelerin Eklenmesi Hakkında Kanun) ilgili maddeleri uyarınca tespiti ve tescili yapılan alanlar, ç) 22/3/1971 tarihli ve 1380 sayılı Su Ürünleri Kanunu kapsamında olan Su Ürünleri İstihsal ve Üreme Sahaları, d) 31/12/2004 tarihli ve 25687 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanan Su Kirliliği Kontrol Yönet- meliği’nin 17, 18, 19 ve 20 nci maddelerinde ta- nımlanan alanlar, e) 2/11/1986 tarihli ve 19269 sayılı Resmî Ga- zete’de yayımlanan Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği’nin 49 uncu maddesinde tanımla- nan “Hassas Kirlenme Bölgeleri”, f) 9/8/1983 tarihli ve 2872 sayılı Çevre Kanu- nu’nun 9 uncu maddesi uyarınca Bakanlar Ku- rulu tarafından “Özel Çevre Koruma Bölgeleri” olarak tespit ve ilan edilen alanlar, g) 18/11/1983 tarihli ve 2960 sayılı Boğaziçi Kanunu’na göre koruma altına alınan alanlar, ğ) 31/8/1956 tarihli ve 6831 sayılı Orman Ka- nunu uyarınca orman alanı sayılan yerler, h) 4/4/1990 tarihli ve 3621 sayılı Kıyı Kanunu gereğince yapı yasağı getirilen alanlar, ı) 26/1/1939 tarihli ve 3573 sayılı Zeytinciliğin Islahı ve Yabanilerinin Aşılattırılması Hakkında Kanunda belirtilen alanlar, i) 25/2/1998 tarihli ve 4342 sayılı Mera Kanu- nunda belirtilen alanlar, j) 17/5/2005 tarihli ve 25818 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe giren Sulak
  • 172. ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 172 Alanların Korunması Yönetmeliği’nde belirtilen alanlar. 2. Ülkemizin taraf olduğu uluslararası söz- leşmeler uyarınca korunması gerekli alanlar a) 20/2/1984 tarihli ve 18318 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe giren “Avru- pa’nın Yaban Hayatı ve Yaşama Ortamlarını Ko- ruma Sözleşmesi” (BERN Sözleşmesi) uyarınca koruma altına alınmış alanlardan “Önemli Deniz Kaplumbağası Üreme Alanları”nda belirtilen I. ve II. Koruma Bölgeleri, “Akdeniz Foku Yaşama ve Üreme Alanları”, b) 12/6/1981 tarihli ve 17368 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe giren “Akde- niz’in Kirlenmeye Karşı Korunması Sözleşmesi” (Barcelona Sözleşmesi) uyarınca korumaya alı- nan alanlar, 1) 23/10/1988 tarihli ve 19968 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanan “Akdeniz’de Özel Koruma Alanlarının Korunmasına Ait Protokol” gereği ül- kemizde “Özel Koruma Alanı” olarak belirlenmiş alanlar, 2) 13/9/1985 tarihli Cenova Bildirgesi gereği seçilmiş Birleşmiş Milletler Çevre Programı tara- fından yayımlanmış olan “Akdeniz’de Ortak Öne- me Sahip 100 Kıyısal Tarihi Sit” listesinde yer alan alanlar, 3) Cenova Deklerasyonu’nun 17inci madde- sinde yer alan “Akdeniz’e Has Nesli Tehlikede Olan Deniz Türlerinin” yaşama ve beslenme or- tamı olan kıyısal alanlar, c) 14/2/1983 tarihli ve 17959 sayılı Res- mî Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe giren “Dünya Kültür ve Tabiat Mirasının Korunması Sözleşmesi”nin 1inci ve 2inci maddeleri gere- ğince Kültür Bakanlığı tarafından koruma altına alınan “Kültürel Miras” ve “Doğal Miras” statüsü verilen kültürel, tarihi ve doğal alanlar, ç) 17/5/1994 tarihli ve 21937 sayılı Resmî Ga- zete’de yayımlanarak yürürlüğe giren “Özellikle Su Kuşları Yaşama Ortamı Olarak Uluslararası Öneme Sahip Sulak Alanların Korunması Söz- leşmesi” (RAMSAR Sözleşmesi) uyarınca koru- ma altına alınmış alanlar, d) 27/7/2003 tarihli ve 25181 sayılı Resmî Ga- zete’de yayımlanarak yürürlüğe giren Avrupa Peyzaj Sözleşmesi. 3. Korunması gereken alanlar a) Onaylı Çevre Düzeni Planlarında, mevcut özellikleri korunacak alan olarak tespit edilen ve yapılaşma yasağı getirilen alanlar (Tabii karakteri korunacak alan, biogenetik rezerv alanları, jeo- termal alanlar ve benzeri), b) Tarım Alanları: Tarımsal kalkınma alanları, sulanan, sulanması mümkün ve arazi kullanma kabiliyet sınıfları I, II, III ve IV olan alanlar, yağışa bağlı tarımda kullanılan I. ve II. sınıf ile, özel mah- sul plantasyon alanlarının tamamı, c) Sulak Alanlar: Doğal veya yapay, devamlı veya geçici, suların durgun veya akıntılı, tatlı, acı veya tuzlu, denizlerin gel-git hareketinin çekilme devresinde 6 metreyi geçmeyen derinlikleri kap- sayan, başta su kuşları olmak üzere canlıların yaşama ortamı olarak önem taşıyan bütün sular, bataklık sazlık ve turbiyeler ile bu alanların kıyı kenar çizgisinden itibaren kara tarafına doğru ekolojik açıdan sulak alan kalan yerler, ç) Göller, akarsular, yeraltı suyu işletme saha- ları, d) Bilimsel araştırmalar için önem arzeden ve/ veya nesli tehlikeye düşmüş veya düşebilir tür- ler ve ülkemiz için endemik olan türlerin yaşama ortamı olan alanlar, biyosfer rezervi, biyotoplar, biyogenetik rezerv alanları, benzersiz özellikler- deki jeolojik ve jeomorfolojik oluşumların bulun- duğu alanlar.
  • 173. 1993-2013 20. YILI 173 EK-4 ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ EK-1 SÜRECİ
  • 174. ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 174 EK-5 ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ EK-2 SÜRECİ
  • 175. 1993-2013 20. YILI 175 YAYIN LİSTESİ Yayın No 1 : Ankara İli Çevre Durum Raporu, 1994 Yayın No 2 : İl Çevre Sorunları ve Öncelikleri Envanteri Değerlendirme Raporu, 1996 Yayın No 3 : Çevreyi Öncelikle Etkileyen Bazı Sanayiler ve Temel Sektör Faaliyetleri, 1996 Yayın No 4 : Türkiye Çevre Atlası 96, 1997 Yayın No 5 : Türkiye Çevre Durum Raporu, 2007 Yayın No 6 : Türkiye Çevre Sorunları ve Öncelikleri Envanteri Değerlendirme Raporu (2005- 2006), 2008 Yayın No 7 : Çevresel Göstergeler Kitapçığı 2008, 2009 Yayın No 7 : Environmental Indicators 2008, 2009 Yayın No 8 : Çevresel Göstergeler Kitapçığı 2009, 2010 Yayın No 8 : Environmental Indicators 2009, 2010 Yayın No 9 : Türkiye Çevre Sorunları ve Öncelikleri Envanteri Değerlendirme Raporu 2007-2008, 2010 Yayın No 10 : Çevresel Göstergeler Kitapçığı 2010, 2011 Yayın No 10 : Environmental Indicators 2010, 2011 Yayın No 11 : 2011 Türkiye Çevre Durum Raporu, 2012 Yayın No 12 : Çevresel Göstergeler Kitapçığı 2011, 2012 Yayın No 12 : Environmental Indicators 2011, 2012 Yayın No 13-1 : 2011 Çevre Denetimi Raporu, 2012 Yayın No 13-2 : Environmental Inspection Report of Turkiye in 2011, 2012 Yayın No 14 : Türkiye Çevre Sorunları ve Öncelikleri Envanteri Değerlendirme Raporu, 2012 Yayın No 15 : Çevre Durum Raporu – 2012 Yılı Özeti – İller Yayın No 16 : 2012 Çevre Denetim Raporu, 2013 Yayın No 17 : Çevresel Göstergeler Kitapçığı 2012, 2013 Yayın No 18 : Çevresel Etki Değerlendirmesi, Etkiler-Önlemler, 2013 Yayın No 19 : Çevre İzin ve Lisansları, 2013 Yayın No 20 : Çevre Denetiminin Temelleri ve Türkiye’de Çevre Denetimi, 2013 www.csb.gov.tr/gm/ced/ 1. ÇED Olumlu Kararı 2. ÇED Gerekli Değildir Kararı 3. ÇED Gereklidir Kararı 1 Deprem Sempozyumu 2005 “Kentsel Yerleşimlerde Yeni Gelişen Konut Alanlarının Yer Seçiminde Eşik Analizinin Uygulanması ve Sonuçları (Asım Mustafa AYTEN, Okan Murat DEDE, Kadir Hakan YAZAR)
  • 176. ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ ETKİLER-ÖNLEMLER 176