İKTİSAT NEREYE GİDİYOR?
- 1. z İKTİSAT NEREYE GİDİYOR? Prof. Dr. Coşkun Can Aktan Bu sunum şu kaynaktan yararlanarak hazırlanmıştır: Coşkun Can Aktan, İktisat Nereye Gidiyor, Ankara: Astana Yayınları, 2021. Hazırlayan Abdülkadir Aktürk
- 2. DOĞA BİLİMLERİ TAKLİTÇİLİĞİ:“BİLİMCİLİK” Emperyal Bilim olarak ilerleyen iktisat belki de ruhunda var olan “yayılmacı” karakterinden vazgeçmeden doğa bilimlerine yönelmiştir. İktisat biliminin “bölgesel” sınırlarını çok fazlasıyla aşan bu eğilim iktisadın rotasından ayrılmasına ve deyim yerindeyse yolunu kaybetmesine neden olmuştur.
- 3. James M. Buchanan “İktisat Yolunu mu Kaybetti?” başlıklı çalışmasında iktisadın ve iktisatçıların 18.yüzyıl bilgeliğini ihmal ederek doğa bilimlerini taklit ederek “bilimcilik” oyunlarına kalkışmasını şu sözlerle eleştirmektedir (Buchanan, 1997:9): “İktisat ve iktisatçılar 1960’lı yıllardan itibaren ‘bilimcilik’ yoluna saparak doğa bilimlerine yöneldiler… İktisatçıların doğal bilimcilerin çalışmalarını akılsızca taklit etmeye kalkmaları ciddi olarak eleştirilebilir.” JAMES BUCHANAN (1919-2013)
- 4. Benzer bir eleştiri daha önce Friedrich A. von Hayek (1899-1992) tarafından yapılmıştır. Hayek İngilizce ’de “bilimsel” anlamına gelen “scientific” kelimesinde bir değişiklik yaparak “scientism” adını verdiği bir yeni kelime türetmiştir. Hayek’e göre bilimcilik (scientism),“bilimsel kavramların ve bilim yöntemlerinin adi bir taklidi” dir. (Hayek, 1979:24) “ F. A. von Hayek 11 Aralık 1974 tarihinde Stockholm’de Nobel ekonomi ödül töreninde yaptığı konuşmada şöyle demektedir (Hayek, 1974): “Bilimin sınırsız gücüne olan güven dolayısıyla bilimsel yöntem olarak kullanıma hazır bazı tekniklerin uygulanmasının ve bilimsel prosedürün muhteviyatı yerine şeklini taklit etmenin yararlı olacağı şeklinde bir yanlış inanç söz konusudur. Sanki bütün soysal sorunları çözmede kurabiye tarifi alıp pişirmenin yeterli olacağı düşünülmektedir”
- 5. JAN TINBERGEN RAGNAR FRISH İktisadın bir “bilim” olma hevesi ve hırsı özellikle 1970’li yıllardan itibaren ivme kazanmıştır. Bunda en önemli etken Nobelite olmuştur. 1969 yılında Nobel ekonomi ödülü “iktisadi süreçlerin analizine yönelik dinamik modellerin geliştirilmesine katkıları dolayısıyla” Ragnar Frisch ve Jan Tinbergen’e verilmiştir. Bu ödülün hemen sonrasında “ekonometri” ve “iktisadi model” konuları iktisadın ana rotası olmuştur. 1970 ve sonraki yıllarda da kantitatif araştırma metodu üzerine çalışmalar yapan iktisatçılar tek tek Nobel ile ödüllendirilmişlerdir.
- 6. 1972 yılında Sir John R. Hicks ve Kenneth J. Arrow “genel iktisadi denge ve refah iktisadına yönelik çalışmaları dolayısıyla”; 1970 yılında Paul Samuelson “statik ve dinamik iktisat teorisine katkıları dolayısıyla”; 1973 yılında Wassily Leontief “girdi-çıkış yönteminin geliştirilmesi ve bu yöntemin iktisadi sorunlara uygulanması alanındaki katkıları dolayısıyla”, 1975 yılında “kaynakların optimum tahsisi teorisine yönelik çalışmaları dolayısıyla” Nobel ekonomi ödülünün sahibi olmuşlardır. İşte tüm bu gelişmeler iktisadı “matematiksel formalizm”, “ekonometri” ve “modelcilik” adı verilen kantitatif iktisada doğru sürüklemiştir (Aktan & Genç, 2020a; 2020b).
- 7. 1970’li yılların başlarından günümüze değin iktisadın matematizasyonu tüm dünyada eğitim ve bilimsel araştırmalarda yaygınlaşmıştır. Emperyal iktisat “formalist emperyalizm”e tutsak olmuştur.
- 8. II.İKTİSATTA SAPKINLIK: YOLUNDAN ŞAŞMA VE YOLUNU KAYBETME İngiliz iktisatçı Joan Violet Robinson iktisat metodolojisi üzerine İktisat Önemli bir Konudur: Bir İktisatçının Matematikçilere, Bilim Adamlarına ve Sade İnsanlara Bir Özür Mesajı (1932) bir monografi kaleme almıştır. Robinson bu çalışmasında iktisat metodolojisinde tarihsel araştırmaların önemine vurgu yapmıştır. Robinson bir başka kitabında (İktisadi Sapıklıklar: İktisat Teorisinde Moda Olan Eski Sorular - Economic Heresies; Some Old Fashioned Questions in Economic Theory, 1971) iktisatçıların iktisadı gereksiz ve saçma konulara yönlendirme eğilimlerini eleştirmekte ve bu eğilimleri Sapkınlık (Heresy) olarak yorumlamaktadır JOAN VIOLET ROBISON (1903-1983)
- 9. “İktisat alanında çalışanların ilk önce iktisatçılar tarafından kandırılmamayı öğrenmesi gerekir” şeklinde açık ve samimi bir eleştiriyi ifade etmekten kaçınmayan Robinson’a göre iktisat teorisyenlerinin, izleyicinin gözü önünde tavşanı şapkaya koyduktan sonra şapkadan tavşanı çıkarmaya çalışmaları yanlıştır. Doğrusu iktisatçıların “burnunu her şeye sokan” emperyalist eğilimleri kendilerine çok pahalıya mal olmuştur. Başka sosyal bilimler ve doğa bilimleri ile sıkı-fıkı ilişkiler içerisinde olan iktisat en başta yukarıda özetlediğimiz üzere “matematikçilik” virüsüne yakalanmış ve daha sonra bu virüs küresel ölçekte yayılan bir pandemiye dönüşmüştür.
- 10. İktisat, matematik altında ezilmiştir. Sadece matematik değil diğer kantitatif bilimler iktisat bilimini esir almıştır. Ava gideyim derken avlanmak gibi bir şeydir bu!...
- 11. "İktisat, sadece ‘sosyal’ ve ‘ahlaki’ bilimlerin değil, fizik de dâhil olmak üzere tüm bilimlerin en kantitatif olanıdır" (Schumpeter,1933:5) gibi bir görüş maalesef iktisat biliminde kabul görmüş ve onaylanmıştır. İktisadi düşünceler tarihinde saygın bir yeri olan Joseph Alois Schumpeter’in bu görüşü daha öncesinde William Stanley Jevons tarafından 1879 yılında yayınlanan Politik İktisat Teorisi (The Theory of Political Economy) adlı eserinde “Açıktır ki ekonomi, bir bilim olacaksa, matematiksel bir bilim olmalıdır” Jevons, 1879:7) şeklinde ifade edilmiştir. JOSEPH ALOIS SCHUMPETER (1883-1950) WILLIAM STANLEY JEVONS (1835-1882)
- 12. İktisat bilimi matematiksel iktisat ile birlikte giderek daha kasvetli (sıkıcı), daha karmaşık, gerçek dünyadan kopuk bir bilim olma yönünde ilerlemiştir. Sınıflarda öğretilen, ders kitaplarında anlatılan, akademik dergilerde yer alan, laboratuvarlarda test edilen iktisat artık iktisat olmaktan çıkmıştır. Lüzumsuz grafikler, yerli-yersiz kullanılan şemalar ya da diyagramlar, karmaşık denklemler, soyut modeller, aşırı matematiksel- istatistiksel açıklamalar ve saire iktisadı olması gereken bir “ekonomi bilimi” olmaktan tamamen uzaklaştırmıştır. İktisat biliminde “matematikçilik” hastalığı bugün çok ciddi bir sorundur. Sonuç: “Zavallı iktisat”, matematikçilik altında fazlasıyla ezilmiş, adeta yok olmuştur.
- 13. Öte yandan, “oyun teorisi”, “deneysel iktisat” gibi alanlar hiç şüphesiz iktisat bilimine önemli katkılar ve yenilikler sağlamıştır. Ancak vurgulamak gerekirse deneycilik”; “kimyacılık ile simyacılık”; “bilimsellik” ile “bilimcilik”; “oyun teorisi” ile “oyunculuk” aynı şeyler değildir.
- 14. IV.SONUÇ İnter-disipliner ve multi-disipliner çalışmaları fazlasıyla önemlidir. İktisadın emperyalizmi olarak adlandırılan trendin ya da eğilimin iktisat biliminin gelişmesine çok ciddi katkılar sunmaktadır. Her ne kadar “emperyalizm” hiç de sempatik olmayan bir kavram olsa da “emperyal iktisat” sayesinde iktisat biliminin sosyal bilimlere doğru genişlemecilik eğilimi iktisat biliminin gelişmesine çok büyük katkılar sunmuştur. İktisadın yakın komşusu olan sosyal ve beşeri bilimler (felsefe, sosyoloji, siyaset bilimi, hukuk vd.) ile yakın iletişim ve etkileşiminin çok değerlidir ve verimli “araştırma programları” ortaya çıkarmıştır.
- 15. Sosyal bilimlerin birçok alanına yayılan emperyal iktisat maalesef 1970’li yılların başlarından itibaren formalizme yenik düşmüştür. İktisadın emperyalizmi maalesef formalizmin emperyalizmine kendini teslim etmiştir. Emperyal formalizmin tutsağı haline gelen iktisat “kasvetli bilim”e dönüşmüştür. Bugünkü modern iktisadı en iyi tanımlayan ifadenin “Zavallı İktisat”tır.
- 16. İktisatçılar, matematik, ekonometri ve diğer kantitatif bilimlerin iktisat biliminin “amacı” değil “aracı” olduğunu anlamalı ve bu matematikçilik ya da matematizasyon virüsünden vazgeçmelidirler. İktisadın konusu insan ve iktisadi hayattır. İktisadın konusu kıt kaynaklar ile sınırsız ihtiyaçlar arasında bir denge kurmaya çalışmak değil; kaynakların en verimli-etkin bir biçimde kullanılmasına yönelik bir ekonomik düzen ve sistem tasarımıdır.
- 17. İktisadın konusu ve kapsamı kadar yöntemi de doğa bilimlerinden farklıdır ve farklı düşünülmelidir. Ampirizm, deneycilik gibi yöntemlerin iktisatta yeri yoktur demek yanlıştır; fakat konusu insan ve insan davranışları, karar ve tercihleri olan bir araştırma programına sırf “bilim” demek için ampirist-deneyci metodolojiyi benimsemeye zorlamak yanlıştır. Hiç kimse iktisat biliminde matematiği yok sayamaz. Ancak ‘’iktisat bir çok bilimin kantitatif olanındır’’ ya da ‘’iktisat bir bilim olacaksa matematiksel bir bilim olmalıdır.’’ Düşünceleri genel kabul görür ise birilerinin iktisat biliminin matematik biliminin içinde kaybolmasına tepki göstermesi gereklidir.
- 18. Matematiksel formalizmin kurucusu olan Paul Samuelson da formalizmin değil ama fizik kimya kavramlarının iktisatta yeri olmadığını söylemiştir. “Fiziğin kavramları ile ekonominin kavramları arasında zoraki paralellikler kurmaya çalışan bir iktisatçı veya emekli bir mühendise sahip olmaktan daha acıklı bir şey yoktur.” Samuelson matematiksel formalizm için doğru bir formülü nihayetinde dile getirmiştir: “Ekonomi teorisi alanında verimli bir kariyere sahip olmak için matematik ne gereklidir, ne de yeterlidir”
- 19. Özetle iktisadı kasvetli bir “zavallı iktisat” olmaktan kurtarıp İdealizm ve Realizm ile buluşturmamız lazımdır. İktisadı sapkın bir “Formalist İktisat” ve “Mekanik İktisat” olmaktan çıkarıp 18. Yüzyıl bilge insanlarının ele aldıkları şekilde yeniden Politik İktisat konuları etrafında geliştirilmesi gerekmektedir.