Tsol
- 1. www.baigaliinuhaan.blogmn.net Ñàëõèíû ãàðàëòàé áîëîí öºëèéí ðåëüåô Ñàëõèíû ¿ëýýëò áà õóðèìòëóóëàõ ¿éë àæèëëàãààíààñ õîòãîð ã¿äãýðèéí ÿíç á¿ðèéí õýëáýð ¿¿ñäýã. ¿¿íèéã ñàëõè ãàðàëûí /ýîëîâûé eolia-ýðòíèé ãðåêèéí “ñàëõèíû áóðõàí” ãýñýí ãàðàëòàé ¿ã./ ðåëüåô ãýäýã. Ñàëõè ýëñýí ãàäàðãûã õóâüñãàí äîâöîã, ýëñýí çîî, ñýâõ¿¿ë ýëñ çýðýã õýëáýð¿¿äèéã ¿¿ñãýíý. Ìºí ¿ëýýëòèéí õîíõîðóóä èõ ¿¿ñýõ áà òîì íü 15ì õ¿ðòýë ã¿í, 1.5 êì õºíäëºí îãòëîëòîé áàéäàã. Ñýâñãýð õóðäàñûã õèéñãýí 纺õ ñàëõèíû ¿éë àæèëëàãààã ÄÅÔËßÖÈ ãýíý. Ñàëõèíä òóóãäàõ ÿâöäàà õóðäàñ ÷óëóóëãóóä ãàçðûí ãàäàðãûã ¿ðæ ýëýãä¿¿ëýõ ¿éë ÿâöûã ñàëõèíû ¿ðýëò áóþó ÀÁÐÀÇÈ ãýíý. Ñàëõèíû ¿éë àæèëëàãààãààð ¿¿ñýí á¿ðýëääýã íýã îíöëîã õóðäàñ áîë ˨ÑÑ áóþó àëòàí õèìýðëýã õóðäàñ þì. ˨ÑÑ íü ïëåéñòîöåíû íàñòàé áºãººä íýã òºðëèéí, ¿åëýýã¿é í¿õ ñ¿âýðõýã, øàâðàíöàð øèíæòýé êâàðö áà êàëüöèò (CaCO3) –ûí õîëèìîã á¿õèé 0.05- 0.01 ìì äèàìåòðòýé þì. Ýíý íü öàéâàð øàðãàë, øàðãàë õ¿ðýí ºíãºòýé áàéõ áà äîòîð íü äóí õÿñààí áîëîí ñ¿¿ãýýð áîéæèã÷äûí ÿñ ø¿ä ýëáýã òîõèîëäîíî. Îäîîãîîð õóóðàé ãàçðûí 10 îð÷èì õóâèéã ˨ÑÑ á¿ðõýõ áà Õîéä Àìåðèêò èõ òàë (60ì çóçààí), Ìèññèñèïèéí ñàâ ãàçàð, õÿòàäûí õîéä õýñýã (çóçààí íü 180ì õ¿ðíý), Äóíäàä Àçèéí öºë¿¿äýä èõ òàëáàé ýçýëäýã. ÖªËÈÉÍ ÎÍÖËÎÃ: Öºë áîëîí ãàíäóó íóòàãò àãààðûí ÷èéã, õóð òóíàäàñ áàãà, óðãàìëûí á¿ðõýâ÷ ìóó ó÷èð ôèçèê ºãºðøèë èë¿¿ äàâàìãàéëäàã. Ðåëüåôèéí õýëáýð á¿ðýëäýí òîãòîõîä ñàëõèíû ¿éë àæèëëàãàà ãîëëîíî. ßíç á¿ðèéí ºíäºðò îðøèõ õààãäìàë, õîíõîð õîòãîð öºë ãàçàð ýëáýã áàéäàã áîëîâ÷
- 2. www.baigaliinuhaan.blogmn.net òýð áîëãîí óñ òîãòîîä áàéäàãã¿é. Æèøýý íü õàìãèéí ã¿í õóóðàé õîíõîð áîëîõ Òóðôàíû õîíõîð äàëàéí ò¿âøíýýñ äîîø 154ì-ò îðøèíî. Ò¿¿í÷ëýí Êàðàãèå /-132m/, Àõ÷àêàÿ /-81m/, Êàòòàðà/Ëèâèéí öºëä, -133ì/, Êàëèôîðíè äàõü ¿õëèéí õºíäèé /-85m/ çýðýã íü ã¿í õîíõîðóóä þì. Ìàíàé ãîâü íóòãààð ÷ ãýñýí äàëàéí ò¿âøíýýñ äýýø ºðãºãäñºí áîëîâ÷, ýðãýí òîéðíîîñîî ã¿í õîíõîð, õîòãîð îëîí áàéäàã. Æèøýý íü: Øàðãûí õîòãîð, Áèãýðèéí, Õºõ íóóðûí õîòãîð ãýõ ìýò. Õîâîð õýäèé ÷ öºë ãàçðûí ãîë ìºðä íü àëñ õîë ãàçàð óðñäàãààðàà îíöëîãòîé. Æèøýý íü Àôðèêèéí öºëººð 6000 ãàðóé êì óðñàõ Íèë ìºðºí, Êðàêóìûí öºëººð óðñàõ Àìóäàðúÿ, Ñûðäàðúÿ çýðãèéã íýðëýæ áîëíî. Èéíõ¿¿ öóòãàë ãîë áàðàã ¿ã¿é òýæýýë õîìñ áîëîâ÷, àëñ õîë çàìûã òóóëàí óðñàõ ãîë ìºðäèéã “äàìæèí ºíãºðºõ ãîë” áóþó “òðàíçèò” ãîë ãýæ íýðëýäýã. Öºëèéã ãàçàðç¿éí õýâ øèíæýýð íü ÷óëóóðõàã öºë áóþó ãàìàä /àðàá ¿ã/, ýëñýí öºë, øàâàðëàã öºë ãýæ ãóðàâ àíãèëíà. ×óëóóðõàã öºë: ×óëóóðõàã öºëèéí ãàäàðãàä ¿íäñýí òàëñò ÷óëóóëàã èë ãàðñàí áóþó òýäãýýðèéí ºãºðøëèéí á¿òýýãäýõ¿¿í áîëîõ õýìõäýñ ìàòåðèàëààð õó÷èãäñàí áàéäàã òóë “Ñàéðàí öºë”, “Õàéðãàí öºë” ãýõ çýðãýýð ÷ íýðëýíý. Èéì öºëä óñ, óðãàìàë íýí õîâîð, õàã õºâä õààÿà òîëáî áàéäëààð òààðàëääàã. Ýíä ôèçèê ºãºðøëèéí óëìààñ ýëýãäýæ ¿ëäñýí ºí÷èí óóë, ç¿ëãýãäýæ ìºëãºðñºí õàä öîõèî ýëáýã. ̺ºãºí õàä, øèðýýò ¿ëäýö óóë, ñýíæèò õàä èõ òààðàëäàíà. ×óëóóðõàã öºëèéí íýã ºâºðìºö õýëáýð áîë “ÿâàð ãàçàð” áóþó badland þìàà. Ýíý íü õóóðàé óóð àìüñãàëûí íºõöºëä õààÿà îðîõ ààäàðûí óñàíä õýð÷èãäýí ¿¿ññýí ñýâñãýð õóðäàñíààñ á¿ðýëäýíý. Ýëñýí öºë: Òðîïèêèéí á¿ñë¿¿ð áîëîí ñýð¿¿í á¿ñë¿¿ðò èõ òàëáàé ýçýëäýã. Ýëñýí öºëèéã Àôðèêò “ýðã”, Àðàáèä “íåôóä”, Äóíäàä Àçèä êóì ãýæ íýðëýíý.
- 3. www.baigaliinuhaan.blogmn.net Ýëñýí öºëä ìàíõàí ýëñ, ñýâõ¿¿ë ýëñ, äîâöîã ýëñ çýðýã ýëñíèé ðåëüåôèéí õýëáýð¿¿ä ¿¿ñäýã. Ìàíõàí íü ýëñíèé õóðèìòëàëààñ ¿¿ññýí õàãàñ äóãóé õýëáýðèéí ýëñýí òîëãîä þì. Äýýðýýñ íü õàðàõàä õàâèðãàí ñàð õýëáýðòýé, ñàëõèí òàëûí õàæóó íü óðò, òàâèóí /5-14 ãðàäóñ/, ã¿äãýð õàðèí ñàëõèíû ýñðýã òàë íü ýãö /30-33 ãðàäóñ/, õîòãîð õýëáýðòýé, ºíäºð íü õýäýí àðâàí ìåòð õ¿ðäýã. Ýëñýí öºëèéí òàðõàëò òèéì ÷ èõ áèø. Ãàíö íýãýýðýý òààðàëäàõ ºí÷èí ìàíõàí õîâîð, èõýâ÷ëýí ìàíõàí òîëãîä òàðõñàí áàéäàã. Æèæèã ìàíõàí íü æèëä õýäýí àðâàí ìåòð çàéä í¿¿õ áà òîì íü óäààí í¿¿íý. Äýëõèéí õàìãèéí òîì õàìãèéí õóóðàé öºë áîëîõ Ñàõàðò ýëñýí õóðèìòëàë èõ áºãººä ìàíõàí ýëñíèé ºíäºð 100ì õ¿ðíý. ̺í Àðàáûí, Äóíäàä Àçèéí áîëîí Àâñòðàëèéí /Èõ ýëñýí öºë, Âèêòîðèéí, Ãèáñîíû, Àðóíòûí ãýõ ìýò/ öºëä ýëñýí çîî áóþó ã¿âýýíèé ºíäºð 10 – 20ì, óðò íü õýäýí çóóí êì õ¿ðíý. ×èãëýëýý óëèðëààð ýñðýã ç¿ãò ñîëüæ áàéäàã ñàëõèòàé íóòàãò ÌÀÍÕÀÍ ÖÓÂÀÀ òîãòäîã. Ýíý íü îðîí íóòãèéí ñàëõèíû ÷èãò õºíäëºí òîãòîõ áà óðò íü 100ì-ýýñ èõ. Ñàëõèíû ÷èãëýë ñîëèãäîõ ¿åä ìàíõàíû ñóóðü áàéðàíäàà ¿ëäýæ, ò¿¿íèé ¿ç¿¿ð¿¿ä ýðãýí õîøóóðàõ ÿâöàä çýðãýëäýý îðøèõ õýä õýäýí ìàíõàí íèéëæ ã¿âýý áîëäîã. Èéìä ìàíõàíû öóâààíû õÿð íü òîëáîäîðõîã áàéíà. Õàðèí ÷èéãëýã óóð àìüñãàëûí íºõöºëä ïàðàáîë áóþó íóìàí ñýâõ¿¿ë ¿¿ñäýã. Ýíý íü U õýëáýðòýé áºãººä àì íü ñàëõèí òàëðóóãàà õàðñàí ºíäºð íü 100 – 200ì õ¿ðíý. Çààíäðûí òàëä îðøèæ áàéâàë íàñ íü èõ ýðòíèéõ áàéíà. Çîíõèëîõ ñàëõèíû ÷èãëýëèéí äàãóóä ã¿âýýëæ òîãòñîí áîë òóóø áóþó äàãóó ñýâõ¿¿ë ãýæ íýðëýíý. Òóóø ñýâõ¿¿ë Òºâ Àâñòàðëèä èõ, íóòãèéí áàðàã 25 õóâèéã á¿ðõýõ áà Àðàá, Åãèïåò, Èðàíä ÷ èõ òàðõæýý. ¯¿íèé ºíäºð íü õýäýí çóóí ìåòð õ¿ðäýã.
- 4. www.baigaliinuhaan.blogmn.net Ìàíàé îðíû ãàíäóó íóòãààð ýëñýí õóðèìòëàë îëîí. Æèøýý íü ªìíºãîâü àéìãèéí íóòàãò îðøèõ Õîíãîðûí ýëñ íèéòäýý 180-ààä êì óðò ¿ðãýëæèëäýã. Ìîíãîë ýëñ, Áîð õÿðûí ýëñ ÷ èõ òàëáàé ýçýëíý. Øàâðàíöàð öºë: Ýíý íü áóñàä öºëèéí äóíä àëàã öîîã ¿¿ñäýã áà áàãà òàëáàé ýçýëíý. ̺í øèðãýæ áóé íóóðûí ýðãýýð óë õºðñíèé øîðâîã óñ ãàäàðãàä îéð áàéõ ¿åä ìàðààò öºë ¿¿ñíý. Øàâðàíöàð àëòàí õèìýðëýã øîðîî, ò¿¿íèé íààíãèíöàð ÷óëóóëàãò á¿ðýëääýã ýíý öºëèéã “òàêûð”, “øàë ãàçàð”, “øîðà” ãýõ÷ëýí íýðëýäýã. Õîâä àéìãèéí Ìÿíãàä ñóìûí íóòàãò íýëýýä òàëáàé ýçëýí îðøèõ “Ìÿíãàäûí øàë” íü øàâàðëàã öºëèéí íýã õýëáýð þì. ÖªËÆÈËÒ Äýëõèéí ãàäàðãûí 40 îð÷èì õóâèéã öºë ãàçàð ýçëýõ áîëîâ÷ ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä öºëèéí òàëáàé ìýäýãäýõ¿éö íýìýãäñýýð áàéãàà þì. Ýíý ¿éë ÿâöûã “ÖªËÆÈËÒ” ãýæ íýðëýäýã. Äýëõèéí ãàäàðãûí 35 õóâü íü öºëæèëòèéí õýñýãò õàìààðàãäàíà. Íýã ìëÿðä îð÷èì õ¿í àì ýíý ãàçðóóäûí çàõààð àìüäàðäàã. Òîîöîîíîîñ ¿çýõýä æèëä íààä çàõ íü 6ñàÿ ãà òàëáàé öºë áîëîí õóâèð÷ áàéãàà àæýý. Çàðèì ¿íýëãýýãýýð 20 ñàÿ êì2 ãàçàð óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò áîëîí, õ¿íèé áóðóó ¿éë àæèëëàãààíû óðøãààð öºë áîëîí õóâèðàõ àþóë òóëãàðààä áàéíà. Ýíý íü ÀÍÓ, Êàíàä 2 íèéëñýíýýñ ÷ òîì òàëáàé þì. Ýõ ñóðâàëæ : Å.Áàò÷óëóóí, Äýëõèé ñóäëàë, 2009 îí.