Lecture 6,7

Улаанбаатар Их Сургууль
Бизнес менежментийн тэнхим
Хичээлийн нэр
Лекц :№ 6,7
Сэдвийн нэр: Монгол орны гадаргын ба гүний ус

Хичээлийн кредит: 3кр
Хичээлийн индекс: ВА335
Судлах анги: АЖМ-3

Монгол орны усзүй
Гадаргын ус, гол мөрд:
Монгол орны нутаг дэвсгэрт нийт 4113
гол, горхи байгаа бөгөөд тэдгээрийн урт 67
000 км хүрнэ. Голын сүлжээ уулархаг
нутагт нэн нягт тул голын системийн ихэнх
нь тэнд бүрдэнэ. Монгол орны өмнө, зүүн
өмнөд нутагт ус багатай, гол горхи цөөн
юм. Говь хээрийн бүсэд түр зуурын
урсгалтай сайр элбэг тохиолдоно.

Голын сав газар гэдэг нь уг голын усаа
цуглуулж байгаа талбай буюу голын бүх
цутгалуудын эзэлж байгаа талбай юм.
Голын ай савууд хоорондоо ус
хагалбарын нуруугаар зааглагдана. Өөрөөр
хэлбэл ус хагалбараар зааглагдаж байгаа
талбайд орсон бүх хур тунадас, гол,
горхийн ус үндсэн голдоо нийлнэ.

Манай орны гол мөрд усны 3 ай савд
хуваагддаг. үүнд:
• Номхон далай
• Хойд мөсөн далай
• Төв Азийн гадагш урсгалгүй ай сав
Хэнтий нурууны урд төгсгөл болох далайн
түвшинээс дээш 1845 метр өндөрт орших
Цогт-Чандмань уул нь дэлхийн Азийн ус
хагалбарын гол нуруу болдог юм.

Ãîë ìºðíèé óñûí àé ñàâ, íóóð

Хойд мөсөн далайн савд манай орны ус ихтэй
том гол Сэлэнгэ мөрөн түүний цутгал голууд,
Орхон, Эг, Дэлгэр, Идэр, Чулуут, Хануй зэрэг
голууд орно. Мөн Енисей мөрний эх болох
Шишгэд гол, Алтайн нурууны өврөөс эх авах
Хуримт зэрэг голууд багтана. Энэ сав газарт
манай нутгийн 20% нь багтах боловч гол
мөрдийн бүх урсацын 50 гаруй % нь эндээс
бүрэлддэг. Хойт мөсөн далайн ай савд багтах
нийт гол мөрний урт 35000 км орчим буюу
Монгол орны гол мөрний бүх уртын тэн
хагасаас илүү юм.

Номхон далайн савд Амур мөрний цутгал
Онон, Улз гол, Хятадын далай нуурт цутгах
Халх, Хэрлэн, жижиг голууд болох Гал,
Мухар зэрэг голууд багтана. Энэ савд манай
нутгийн 20 орчим % хамрагдах бөгөөд гол
мөрдийн урсацын 15 орчим % нь эндээс
бүрэлддэг. Байнгын урсацтай голын нийт
урт 2000 орчим км ба тогтмол урсацгүй
голуудын уртыг нэмбэл 8000 км орчим юм.
Гол төлөөлөгч болгож Халхын голын тухай
дурьдвал:

Төв Азийн гадагш урсгалгүй ай савд:
Завхан, Ховд, Тэс, Байдраг, Булган, Хүнгүй,
Онги, Таац, Үенч, Бодонч, Цэнхэр, Цагаан,
Бөхмөрөн, Буянт, Түй, Чигэстэй, Түргэн,
Барлаг, Биж зэрэг голууд орох бөгөөд
нутгийн талбайн 60 гаруй %-иас усаа
цуглуулах ба нийт урсацын 30 гаруй %-ийг
эзэлнэ.

Монгол орны нийт усны нөөцийг дараах диаграммаас харж
болно.

Голын тэжээл, горим, гол мөрдийн ач
холбогдол: Голын тэжээлийн үндсэн 4 эх
булаг байдаг. Энэ нь: борооны, цасны,
мөсний, газар доорх ус юм. Монгол орны
гадаргын ус хур бороо, хайлсан цас, мөстөл,
мөсөн голын уснаас бүрдэх боловч физик
газарзүйн онцлог уулын ам хөндий, салхи
тоссон чиглэл, нутгийн өндөр зэргээс
шалтгаалан тэдгээрийн хувийн жин газар
бүр харилцан адилгүй байна.

Нуур, намаг : Манай орон нуур, намгаар
элбэг. Манайд 4000 орчим нуур бий.
Нуурууд том жижгийн хэмжээгээр янз бүр.
Том нуурууд нутгийн баруун хэсэгт олон
байдаг бол жижиг нуурууд зүүн хэсэгт олон
байна. Нуурын усны эзэлхүүн тус улсын
бүх гол мөрдийн жилийн дундаж урсацын
нийлбэрээс 15 дахин их нөөцтэй. Алтай,
Хангай, Хэнтийн нурууны уулархаг бүсэд
нуурын 34%, тал хээрийн болон говийн
бүсэд 66% нь байрлана.

Нуурын газарзүйн тархац
Тархац
Байгалийн б¿с

Нуурын нийт
тооны эзлэх хувь

Нуурын нийт
талбайн эзлэх
хувь

Алтай
Хангай-Хэнтий

Хээр тал
Говь

13.3

10

20.8

30

29.4

11

36.5

49

Монгол
орны
нууруудаас
аялал
жуулчлалын онцгой ач холбогдолтой
нуурын тоонд Хөвсгөл, Увс, Буйр, Өгий,
Тэрхийн цагаан нуур, Хөвсгөлийн Цагаан
нуур, Тарган, Найман, Хар ус, Бөөнцагаан,
Буйр зэрэг нуурууд ордог бөгөөд дээрх
нууруудад аялал жуулчлалыг цогцолбор
хэлбэрээр зохион байгуулах бүрэн боломж
бололцоо бий.

Монгол орны нууруудыг тэжээлийнх нь
байдлаар дараах хэд хэдэн төрөлд ангилдаг.
Дан ганц хур борооны усаар тэжээгддэг
нуур, тойром
Цутгал голын урсацаар тэжээгддэг нуур,
тойром
Хөрсний урсацаар тэжээгддэг нуур
Холимог тэжээлт /гол мөрөн, гүний ус/ нуур

Намаг: Илүүдэл чийгтэй, чийгэнд дуртай
ургамлаар бүрхэгдсэн, хуурай газрын гадаргын
хэсэг юм. Газрын гүнд ус тогтоох давхрага
гадаргад ойр бол намагжих үйл явц элбэг
тохиолдоно. Намаг нь нуур ширгэхэд хонхорт нь
үүсэх ба эсвэл хөрсөнд бороо цасны ус
шингэхгүй чийг ихтэй болоход гэсэн хоѐр
замаар үүснэ.
Манай улсад намаг төдийлэн тархаагүй бөгөөд
зөвхөн голын нуга, адаг, нуурын захаар оршино.
Харин Хэнтийн нуруу, Хөвсгөлийн уулсын усны
хагалбар газарт өндөр газрын намаг, нам газарт
намаг, намгархаг газар тохиолдоно.

Мөнх цас, мөсөн гол, олон жилийн цэвдэг:
Монгол орны орчин үеийн мөстөл, мөсөн голын
талбайг 659 км2, тооны хувьд 262 хэмээн
нарийвчлан тогтоожээ. Тэдгээрийн ихэнх нь
Монгол Алтайн нурууны Алтай Таван Богд,
Хүйтэний оргилын орчимд орших ба түүнээс
өмнө тийш багасаж цөөрнө.
Хөвсгөлийн уулсын мөнх сарьдаг, Хангайн
нурууны Отгон тэнгэр уулын оройд бага
хэмжээний хур цас оршино. Мөстлийн дийлэнх
хэсэг нь Монгол Алтайн нуруунд орших ба манай
оронд хамгийн томд тооцогдох Потанин,
Александ, Гаранэгийн хүндийн мөсөн голууд
тэнд бий.

Монгол орны томоохон мөсөн голууд
№

Мºсºн голын нэр

Талбай
км2

ªндºр, метр

Орой

¯з¿¿р

1

Бага Актру

3.8

3710

2220

2

З¿¿н Актру

6.5

2520

4040

3

Ян-Карасу

2.3

4040

2745

4

Корумду

5.2

4040

2300

5

Их Маша

16.0

4180

2210

6

Хархираа

57.0

4000

2860

7

Цагаан Дэглий

7.50

3965

3100

Гүний улс, рашаан
Монгол орын аялал жуулчлалын нэг
ирээдүйтэй чиглэл нь байгалийн эмчилгээний
аялал юм. Манай оронд олон улсын үнэлэмж
хангахуйц 130 гаруй халуун, хүйтэн рашааны
орд байгаагийн дотор халуун рашааны 42,
нүүрс хүчлийн хийтэй хүйтэн рашааны орд 60
гаруй, байгалийн халуун уур бүхий рашаан 1
байгаагаас гадна эмчилгээний лаг, наанги
шавартай 40 гаруй нуур, шаврын орд газар
байна.

Монгол орны рашаан, түүний нөөцийг
найрлага, эрдэсжилт, температур зэргээс нь
хамаарч маш олон төрөл болгон ангилдаг
боловч үндсэн 3 мужид хуваадаг. Үүнд:
• Нүүрс хүчлийн хийтэй рашааны муж,
• Холимог найрлгатай, эрдэсжилт ихтэй,
шорвог рашааны муж,
• Азотот халуун рашааны муж

Рашааны температур нь түүний гарал
үүсэл, орчны байгалийн онцлогтой нягт
холбоотой байна. Одоогоор манай оронд
температур нь судлагдсан 231 орд байгаа
бөгөөд тэдгээрийг дараах байдлаар ангилна.

Рашааны температурын ангилал
ä/ä

Ðàøààíû òåìïåðàòóð / 0 Ñ/

Ðàøààíû òîî

Ýçëýõ õóâü

1

00 Ñ-ñ äîîø òåìïåðàòóðòàé õýò õ¿éòýí

14

6,0

2

00 – 40 Ñ òåìïåðàòóðòàé õ¿éòýí

85

36,8

3

40 – 200 Ñ òåìïåðàòóðòàé õ¿éòýâòýð

86

37,2

4

200 – 370 Ñ òåìïåðàòóðòàé á¿ëýýí

14

6,0

5

370 – 420 Ñ òåìïåðàòóðòàé õàëóóí

6.0

2,6

6

420 Ñ-ñ äýýø òåìïåðàòóðòàé õýò õàëóóí

26

11,4

231

100,0

Одоогоор
эмчилгээ
сувилгааны
аялал
жуулчлалын хувь хэмжээ манай оронд бага,
гадаадаас ирэх жуулчдын тоо цөөхөн байгаа
бөгөөд зөвхөн зуны цагт дотоодын аялагч
амрагчид ядаргаагаа гаргах, бие тэнхрүүлэх,
ужиг өвчнөө эдгээх зорилгоор рашаан
эмчилгээний аялалд оролцож байна.
Монголд үйл ажиллагаа явуулж байгаа рашаан
сувиллын газруудыг судлаж үзвэл дараах
байдалтай байна.

ä/ä
1

Ðàøààí ñóâèëëûí íýð
Îðãèë

Õàðüÿàëàë

ªì èéí õýëáýð

ÝÌß

Òºðèéí

òåõíîëîãèéí ¿éëäâýðëýëèéí êîðïîðàöè, ÝÌß

Òºðèéí

Óëàìæëàëò àíàãààõûí øèíæëýõ óõààí,
2

Ìîíãîë ýìíýëýã /Óëààíáààòàð/
3

ªâºð Æàí èâëàí

Òºâ àéìàã

Îðîí íóòãèéí /¯Ý

Óëñûí íèéãìèéí
4

Àð Æàí èâëàí

Îðîí íóòãèéí
õàëàìæèéí ãàçàð

5

Õóæèðò

ÄÁÕßàì

Òºðèéí

6

Îòãîíòýíãýð

Çàâõàí


7

Øàðãàëæóóò

ÝÌß

Òºðèéí

8

Ãóðâàííóóð

Õýíòèé


9

Ãàíãà íóóð

Ñ¿õáààòàð


10

Õàëçàí Óóë

Äîðíîãîâü


11

Ñ¿ì õºõ á¿ðäèéí çóñëàí

Äóíäãîâü


12

Ãîâü ãóðâàí ñàéõàí

Àæíàé êîïîðàöè

13

Õ¿íõðèéí çóñëàí

Ãîâü Àëòàé


14

Øèâýðò

Àðõàíãàé


15

Öýíõýð

Àðõàíãàé


16

Àâàðãà òîñîí

Õýíòèé


19

Ñàéõàí õóëüæ

Áóëãàí


20

Õàð òýðìýñ

Óâñ


21

Öàãààí õºíäèé

22

Äàãøèí áóëàã

Ñ¿õáààòàð


23

Õ¿ðýìò

ªâºðõàíãàé


24

Áàÿíç¿ðõ

Çàâõàí


25

Äàëàíò¿ð¿¿

Äîðíîãîâü


26

Òàëûí õàâöãàéò

ªìíºãîâü


27

Íýâò

Õîâä


Áàÿí ªëãèé


28

èõýðòýé


Lecture 6,7

More Related Content

What's hot (20)

Viewers also liked (9)

Similar to Lecture 6,7 (20)

More from munkhuu_a (20)

Lecture 6,7