Πλάτωνος Πρωταγόρας

1
Πλάτωνος
«Πρωταγόρας»

2
1η Ενότητα
ΣΥΝΤΟΜΗ ΑΠΟΔΟΣΗ ΤΟΥ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΥ
Ύστερα από ερωτήματα που τέθηκαν από τον Σωκράτη, ο Πρωταγόρας δηλώνει ότι
αυτό που προσπαθεί να διδάξει τους νέους είναι η ευβουλία, δηλαδή η ορθή σκέψη
και απόφαση που απαιτείται για να διοικεί κανείς τα του οίκου του, τις ιδιωτικές του
υποθέσεις, και τα της πόλεως, τις δημόσιες υποθέσεις, με λόγο και έργο. Με άλλα
λόγια, ισχυρίζεται ότι με τη διδασκαλία του μπορεί να κάνει τους πολίτες αγαθούς
και ικανούς να σκέφτονται και να αποφασίζουν σωστά τόσο για ιδιωτικές υποθέσεις
όσο και για υποθέσεις που αφορούν πολιτικά ζητήματα και μάλιστα έχοντας άποψη
για αυτά και συμμετέχοντας ενεργά στην πολιτική ζωή.
Στη συνέχεια ο Σωκράτης, με λεπτή ειρωνεία, αλλά και σεβασμό στις απόψεις του
συνομιλητή του, ελέγχει λογικά την άποψη του Πρωταγόρα και ισχυρίζεται αφενός
ότι η πολιτική αρετή δεν διδάσκεται, και αφετέρου ότι οι άνθρωποι δεν μπορούν να
τη μεταδώσουν σε άλλους ανθρώπους. Προκειμένου να στηρίξει τις θέσεις του, χρη-
σιμοποιεί δύο επιχειρήματα:
1ο επιχείρημα: στην Εκκλησία του Δήμου, όταν γίνεται λόγος για κάποιο τεχνικό ζή-
τημα, δέχονται τις απόψεις μόνο των ειδικών. Αντίθετα, όταν γίνεται λόγος για ζή-
τημα που αφορά την πόλη, έχουν δικαίωμα να εκφράσουν τη γνώμη τους όλοι οι Α-
θηναίοι πολίτες ανεξαρτήτως επαγγέλματος, οικονομικής κατάστασης ή καταγωγής.
Επομένως, με αυτόν τον τρόπο αποδεικνύεται ότι όλοι διαθέτουν την πολιτική αρετή,
χωρίς να την έχουν ποτέ διδαχθεί από κανέναν.
2ο επιχείρημα: οι άριστοι πολιτικοί άνδρες δεν μπορούν να διδάξουν την πολιτική α-
ρετή στα παιδιά τους. Για παράδειγμα ο Περικλής δεν μπόρεσε να μεταδώσει την α-
ρετή στους γιους του ούτε ο Αρίφρονας στον Κλεινία. Άρα, η πολιτική αρετή δεν δι-
δάσκεται.
Στο τέλος της ενότητας, ο Σωκράτης ζητά ευγενικά και με τον πρέποντα σεβασμό
από τον Πρωταγόρα να αναπτύξει τις δικές του απόψεις. Ο σοφιστής δέχεται να το
κάνει ακολουθώντας την πρώτη του μέθοδο, τον μύθο.
Α. ΤΟ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΤΗΣ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑΣ ΤΟΥ ΠΡΩΤΑΓΟΡΑ: "Το μάθημα ... ι-
σχυρίζομαι πως διδάσκω"
Γενικό ερμηνευτικό σχόλιο:
Είναι γνωστό ότι ο Πρωταγόρας χρησιμοποιώντας την τέχνη της λογικής και ειδικό-
τερα τους λεγόμενους κοινούς τόπους, δηλαδή προετοιμασμένα θέματα που έπρεπε
οι μαθητές του να απομνημονεύσουν, δίδασκε την πολιτική τέχνη στους νέους της
Αθήνας, οι οποίοι είχαν πολιτικές φιλοδοξίες. Η φήμη του και το πλήθος των μαθη-
τών του στην Αθήνα συνιστούσαν τεκμήρια της αποτελεσματικότητας του διδακτι-

3
κού έργου του και ενίσχυαν το κύρος του στους πνευματικούς κύκλους της πόλης και
την αυτοπεποίθησή του. Το διδακτικό του έργο συμφωνούσε με το βασικό φιλοσοφι-
κό αξίωμά του ότι «μέτρο όλων των πραγμάτων είναι ο άνθρωπος», ότι δηλαδή η κοι-
νή λογική του ατόμου αποτελεί τον κριτή και τον γνώμονα του ορθού και, συνεπώς η
αλήθεια είναι σχετική και όχι απόλυτη.
Ο Σωκράτης, στο απόσπασμα που μας απασχολεί, δεν παίρνει θέση φανερά υπέρ ή
κατά της σοφιστικής θεώρησης των πραγμάτων συνολικά. Όμως ήδη διαφαίνεται η
διαφοροποίησή του από την αντίληψη του Πρωταγόρα, καθώς ο Πρωταγόρας αναφέ-
ρεται σε «ικανούς πολίτες», ενώ ο ίδιος σε «αγαθούς πολίτες». Η διαφορά αυτή βρί-
σκεται στη βάση του στοχασμού και της μεθόδου που επιλέγουν οι δύο συνομιλητές
σε όλη τη συνομιλία τους.
1.«Εὐβουλία»: (<εὖ + βουλεύομαι = σκέφτομαι σωστά, παίρνω σωστές αποφά-
σεις)
Ο Πρωταγόρας αρχίζει να απαντά με σαφήνεια στα ερωτήματα που του τέ-
θηκαν προηγουμένως από τον Σωκράτη σχετικά με το αντικείμενο της διδα-
σκαλίας του. Ισχυρίζεται, λοιπόν, ότι αυτό που διδάσκει τους νέους είναι η
«εὐβουλία», δηλαδή η σωστή σκέψη και λήψη αποφάσεων για:
α) θέματα που αφορούν την ιδιωτική ζωή («τὰ οἰκεῖα»). Ο πολίτης, δηλαδή,
θα γίνει ικανότερος στη διευθέτηση και οργάνωση των υποθέσεων του οίκου
του.
Συγκεκριμένα, «οἶκος» στην αρχαία Ελλάδα δεν σήμαινε μόνο «σπίτι», όπως
σήμερα, ούτε δήλωνε μόνο την «οικογένεια» (δηλαδή το σύνολο των μελών
μιας ομάδας ανθρώπων που συνδέονται με συγγενικούς δεσμούς). Ο «οἶκος»,
όπως λέει χαρακτηριστικά ο Αριστοτέλης στα Πολιτικά του, ήταν η μικρότερη
μονάδα, το μικρότερο συστατικό στοιχείο της κοινωνίας˙ φυσικά, ειδικά στις
αρχαϊκές κοινωνίες, ο οίκος ήταν συνδεδεμένος και με την κατοχή γης (αυτό
δεν ίσχυε πια αναγκαστικά σε κοινωνίες όπως η Αθήνα του 5ουαιώνα, με ανε-
πτυγμένη εμπορική και βιοτεχνική οικονομία). Το χαρακτηριστικό του οίκου
πάντως, στο ιδεολογικό επίπεδο, ήταν ότι είχε μια συνέχεια μέσα στον χρόνο,
είχε παρελθόν (τους προγόνους) και μέλλον (τους απογόνους). Γι’ αυτό και
ήταν υποχρέωση κάθε ενήλικου άνδρα να σεβαστεί το παρελθόν του οίκου
του και να εξασφαλίσει τη συνέχειά του στο μέλλον. Άρα, η κοινωνική στάση
και το ήθος κάθε άνδρα είχε συνέπειες όχι μόνο ατομικές, αλλά και ως προς
τη συντήρηση και διατήρηση του κύρους του οίκου του. Τα«οἰκεῖα» είναι, επο-
μένως, όλες οι υποθέσεις που σχετίζονταν με την οικονομική και κοινωνική
ευμάρεια ενός οίκου και αποτελούσαν ένα από τα σημαντικότερα καθήκοντα
του ενήλικου άνδρα. Άλλωστε, μόνο αν κάποιος μάθει να διευθετεί σωστά τις
υποθέσεις του οίκου του, είναι σε θέση να διευθετεί σωστά και τις πολιτικές
υποθέσεις, πράγμα που προδίδει τη νοοτροπία των αρχαίων Ελλήνων να λει-

4
τουργούν περισσότερο ως μέλη ενός συνόλου παρά ως άτομα.
Γενικά οι δύο συνομιλητές φαίνεται ότι δέχονται σιωπηλά ως κοινή βάση της
εξέτασης που επιχειρούν ότι ηπόλις δεν ακυρώνει τον οίκο, αλλά τον προϋπο-
θέτει και συγχρόνως τον υπερβαίνει με σχέση εσωτερικής αμοιβαιότητας, ό-
πως ακριβώς το δημόσιο συμφέρον δεν καταργεί το ατομικό, αλλά βρίσκονται
σε μια σχέση αλληλοτροφοδότησης.
β) θέματα που αφορούν τη δημόσια ζωή. Ο πολίτης, δηλαδή, θα γίνει ικανός
στο να πράττει και να μιλά για πολιτικά θέματα και για τις υποθέσεις της πό-
λεως.
Παρατηρούμε ότι ο Πρωταγόρας σε αυτό το σημείο προτάσσει το ρή-
μα «πράξει», που αφορά τις πολιτικές αποφάσεις και ενέργειες, ενώ τοποθε-
τεί δεύτερο στη σειρά το ρήμα «μιλήσει», που αφορά τον πολιτικό λόγο που
εκφράζεται κυρίως στην Εκκλησία του Δήμου (πρωθύστερο σχήμα). Η πρό-
ταξη αυτή σκόπιμα επιλέγεται από τον Πρωταγόρα, για να τονιστεί ότι η πο-
λιτική δράση έχει μεγαλύτερη σημασία από τη θεωρία. Μια δεύτερη ερμηνεία
της σειράς των ρημάτων «πράξει και μιλήσει» συνδέεται με τον εμπειρισμό
του Πρωταγόρα, καθώς υποστηρίζει ότι η εμπειρία/το εμπειρικό δεδομένο κι-
νεί τη νόηση. Με αυτή την οπτική η πράξη (=εμπειρικό δεδομένο) τροφοδοτεί
αναγκαία το νοεῖν και τον λόγο του ανθρώπου. Άρα, ο λόγος παράγεται με
βάση τα δεδομένα της εμπειρίας και αποτελεί προϊόν της νοητικής επεξεργα-
σίας της.
Από τα παραπάνω προκύπτει και η τεράστια σημασία που είχε για τον αρχαίο
Έλληνα η σύζευξη λόγων και έργων. Η στάση αυτή εκδηλώνεται ήδη στα
ομηρικά έπη. Συγκεκριμένα, στη ραψωδία Ι της Ιλιάδας (στ. 443), ο γέροντας
Φοίνικας καλεί τον Αχιλλέα να γίνει «μύθων ῥητὴρ πρηκτήρ τε ἔργων», να εί-
ναι δηλαδή ικανός στα λόγια και στα έργα, καλός ομιλητής και γενναίος πο-
λεμιστής. Έκτοτε, διαμορφώθηκε σταδιακά η άποψη ότι τα μεγάλα λόγια
πρέπει να συνοδεύονται από ανάλογες πράξεις, για να έχουν αξία. Ο Θουκυ-
δίδης μάλιστα στονἘπιτάφιο θα μιλήσει με έμφαση για την ανάγκη λόγων και
έργων ως στοιχείων αποδεικτικών της ανδρείας και γενικά της αρετής των
πολιτών και της πόλεως. Άρα, αντιλαμβανόμαστε ότι το αντικείμενο διδα-
σκαλίας του Πρωταγόρα ανταποκρίνεται στην απαίτηση των Αθηναίων για
σύζευξη λόγων και έργων. Εν κατακλείδι, ο ολοκληρωμένος πολίτης οφείλει
με την πράξη και τον λόγο του να δραστηριοποιείται και στην ιδιωτική και στη
δημόσια ζωή.
2.«Πολιτική τέχνη»
Ο όρος «πολιτική τέχνη» αποδίδεται στο κείμενό μας με τους όρους «ἀρετή»,
«εὐβουλία», «πολιτικὴ ἀρετή» και «ἀνδρὸς ἀρετή». Όλοι αυτοί οι όροι αφορούν

5
τη δράση του ατόμου στην ιδιωτική και στη δημόσια ζωή ως πολίτη, ως υπεύ-
θυνου μέλους δηλαδή της οργανωμένης πολιτικά συμβιωτικής ομάδας, γιατί
μόνο μέσα στην πόλη μπορεί να δράσει και να καταξιωθεί ευεργετικά για τον
εαυτό του και για το σύνολο. Ο Πρωταγόρας, λοιπόν, ισχυρίζεται ότι με τη δι-
δασκαλία του μπορεί να μεταδώσει στους νέους αρετή, ήθος, ορθή κρίση,
φρόνηση και δεινότητα λόγου, ώστε να δρουν με επιτυχία τόσο στις ιδιωτικές
όσο και στις δημόσιες υποθέσεις.
3.«... εννοείς πως αναλαμβάνεις να κάνεις τους άνδρες ἀγαθοὺς πολίτες»
Η πολιτική αρετή, σύμφωνα με τον Σωκράτη, συσχετίζεται με τους «άνδρες»
και τους «αγαθούς πολίτες».
Ο λόγος για τον οποίο ο φιλόσοφος αναφέρεται αποκλειστικά και μόνο
σε «άνδρες» είναι γιατί στην αρχαία Ελλάδα μόνον οι άνδρες είχαν πλήρη
πολιτικά δικαιώματα. Ο ενήλικος ελεύθερος άνδρας είναι ο κύριος του οίκου,
δηλαδή είναι αυτός που έχει δικαιώματα ιδιοκτησίας πάνω στην περιουσία και
δικαιώματα διάθεσης και διοίκησης πάνω στα μέλη της οικογένειας˙ και οι
γυναίκες και τα παιδιά και οι δούλοι της οικογένειας κηδεμονεύονται από τον
κύριο του οίκου. Στο δημόσιο επίπεδο, οι ενήλικοι ελεύθεροι Αθηναίοι άνδρες
είναι οι μόνοι που έχουν δικαιώματα πολίτη, οι μόνοι δηλαδή που έχουν δι-
καίωμα να συμμετέχουν στις συνελεύσεις του δήμου, να εκλέγονται στα διά-
φορα αξιώματα της πόλεως, να στρατεύονται (πλην ορισμένων εξαιρέσεων),
να γίνονται μέλη των δικαστηρίων και να μηνύουν στα δικαστήρια ή να πα-
ρουσιάζονται ως μάρτυρες σε αυτά.
Από την άλλη, ο όρος «ἀγαθός» παραπέμπει στο αγαθό της καλοκαγαθίας
που διείπε ως αξία την αρχαία ελληνική κοινωνία. Ο Έλληνας άνδρας έπρεπε
να είναι «καλὸς κἀγαθός». Συγκεκριμένα, το επίθετο «καλὸς» υποδηλώνει
έναν άνδρα με ωραίο και γυμνασμένο σώμα, ικανό να εκπληρώσει τα καθή-
κοντά του ως οπλίτη, ενώ το επίθετο «ἀγαθὸς» υποδηλώνει έναν άνδρα σώ-
φρονα, συνετό και μετρημένο, με απόλυτη αυτοσυγκράτηση απέναντι στα
πάθη, με ικανότητα να κρίνει και να δρα λελογισμένα στον ιδιωτικό και κυρί-
ως στον δημόσιο βίο. Εδώ ο Πρωταγόρας αναφέρεται μόνο στο δεύτερο συ-
στατικό αυτού του ιδανικού, την αγαθότητα, γιατί προφανώς μόνον αυτή εν-
διαφέρει τη συζήτηση που διεξάγεται.
B. Η ΘΕΣΗ ΚΑΙ ΤΑ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΣΩΚΡΑΤΗ ΓΙΑ ΤΟ "διδακτόν" ΤΗΣ Α-
ΡΕΤΗΣ: "Μάλιστα, ωραία τέχνη ... μη μας αρνηθείς και κάνε το"
Στο απόσπασμα που εξετάζουμε, παρατηρούμε συνεπή εφαρμογή της μαιευτικής
μεθόδου από τον Σωκράτη, ο οποίος προσποιούμενος άγνοια και ειρωνευόμενος, με

6
τις ερωτήσεις του επιχειρεί να συναγάγει από τον συνομιλητή του τεκμηριωμένες
απόψεις, να «εκμαιεύσει» τελικά από αυτόν την αλήθεια με την κατάλληλη εσωτερι-
κή ενεργοποίησή του. Η σωκρατική ειρωνεία ως «τέχνασμα του Λόγου» δεν υποτιμά
ούτε προσβάλλει τον συνομιλητή, αλλά διευκολύνει τον διάλογο των δύο προσώπων,
γιατί αποτελεί τρόπο αμφισβήτησης τόσο του άλλου όσο και του «εγώ» του ίδιου
του ομιλούντος, με αποτέλεσμα να ελευθερώνει τον λόγο και να επιτρέπει
την κοινή φιλοσοφική αναζήτηση της αλήθειας. Επιπλέον, ο έλεγχος των θέσεων
του Πρωταγόρα γίνεται από έναν φιλόσοφο που προσπαθεί όχι να επιβάλει στον συ-
νομιλητή του ήδη έτοιμες και παγιωμένες αντιλήψεις, αλλά να εξασφαλίσει την κοι-
νή φιλοσοφική αναζήτηση.
Ειδικότερα στο πλαίσιο της σωκρατικής ειρωνείας μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι
τα επιχειρήματα του Σωκράτη σε αυτό το σημείο δείχνουν την ικανότητα του φιλο-
σόφου να προσαρμόζει την επιχειρηματολογία του στις απαιτήσεις των περιστάσε-
ων. Χρησιμοποιεί λοιπόν στην αρχή του λόγου του απλοϊκά επιχειρήματα που μπο-
ρούν να κατανοήσουν όσοι έχουν εκπαιδευθεί στα σοφιστικά στερεότυπα (αυτοί κυ-
ρίως αποτελούν το ακροατήριό του στη συγκεκριμένη σκηνή, αφού βρίσκεται στον
χώρο διδασκαλίας του Πρωταγόρα). Αντιμετωπίζει την επιχειρηματολογία του Πρω-
ταγόρα, η οποία αναπαράγει σοφιστικά στερεότυπα, αρχικά με επιχειρήματα που
εκφράζουν μια εμπειρική συλλογιστική, οικεία στους πολλούς. Έτσι, με το πρώτο ε-
πιχείρημα επικαλείται τους πολλούς, ενώ με το δεύτερο τους ειδικούς, για να υπο-
στηρίξει λογικά την αμφισβήτησή του για το διδακτό της αρετής και να κάνει τον συ-
νομιλητή του να εκθέσει αναλυτικά τις απόψεις του. Βέβαια στην οικονομία του δια-
λόγου η αναλυτική και σύνθετη επιχειρηματολογία του Σωκράτη θα εκτεθεί στην
φιλοσοφική κριτική που θα ασκήσει στον Πρωταγόρα, αφού τον αφήσει να παρου-
σιάσει και να υποστηρίξει τις θέσεις του.
1.Η θέση του Σωκράτη
Αφού ο Πρωταγόρας διατύπωσε με σαφήνεια ποιο είναι το αντικείμενο της δι-
δασκαλίας του και τη θέση του ότι η πολιτική αρετή μπορεί να διδαχθεί, τον
λόγο παίρνει ο Σωκράτης, ο οποίος εκφράζει μια εντελώς αντίθετη άποψη:
α) η πολιτική αρετή δεν διδάσκεται
β) οι άνθρωποι δεν μπορούν να τη μεταδώσουν σε άλλους.
2.Επιχειρήματα Σωκράτη
Ο Σωκράτης, για να στηρίξει τις παραπάνω θέσεις, διατυπώνει τα εξής επι-
χειρήματα:
1ο επιχείρημα: «Μάλιστα, ωραία τέχνη ... κάτι που διδάσκεται»
Αποδεικτέα θέση: η πολιτική αρετή δεν είναι κάτι που διδάσκεται.
Επιχείρημα: στην Εκκλησία του Δήμου, όταν οι Αθηναίοι, οι οποίοι είναι σοφοί,
συζητούν για θέματα που απαιτούν ιδιαίτερη τεχνογνωσία, θεωρούν σωστό

7
να δέχονται τη γνώμη μόνο των ειδικών. Μάλιστα, αν κάποιος μη ειδικός επι-
χειρήσει να εκφράσει τη γνώμη του για τα θέματα αυτά, τον αποδοκιμάζουν
και τον διώχνουν. Αντίθετα, όταν γίνεται λόγος για θέματα που αφορούν τη
διοίκηση της πόλης, δέχονται τη συμβουλή οποιουδήποτε πολίτη ανεξαρτήτως
επαγγέλματος, οικονομικής κατάστασης ή καταγωγής, γιατί πιστεύουν πως
όλοι έχουν πολιτική αρετή χωρίς να την έχουν διδαχτεί από πουθενά.
Συμπέρασμα: Άρα, οι Αθηναίοι πιστεύουν ότι η πολιτική αρετή δεν είναι κάτι
που διδάσκεται.
2ο επιχείρημα: «Αυτή τη στάση φυσικά ... δεν θεωρώ πως η αρετή είναι δι-
δακτή»
Αποδεικτέα θέση: οι πιο σοφοί και άριστοι των πολιτών μας δεν μπορούν να
μεταβιβάσουν αυτή την αρετή (την πολιτική αρετή) που έχουν οι ίδιοι σε άλ-
λους.
Επιχείρημα: για να στηρίξει την παραπάνω θέση, ο Σωκράτης χρησιμοποιεί
δύο εμπειρικά παραδείγματα:
- ο Περικλής δεν μπόρεσε να μεταδώσει την αρετή που ο ίδιος κατείχε στους
γιους του,
- ο Αρίφρονας δεν μπόρεσε να μεταδώσει την πολιτική αρετή στον Κλεινία.
Συμπέρασμα: Άρα, η αρετή δεν είναι διδακτή.
Επισήμανση: παρατηρούμε ότι το δεύτερο συμπέρασμα σχετίζεται όχι μόνο
με τη δεύτερη αποδεικτέα θέση, αλλά είναι κοινό και για την πρώτη αποδει-
κτέα θέση. Έτσι, συνάγεται το συμπέρασμα ότι στην πραγματικότητα η θέση
είναι μία, ότι δηλαδή η αρετή δεν διδάσκεται, και παρουσιάζεται σαν σε σχή-
μα «ένα με δύο» (ἓν διὰ δυοῖν).
3.Κριτική της επιχειρηματολογίας του Σωκράτη
Τα επιχειρήματα του Σωκράτη έχουν λογική βάση και κρίνονται αρκετά ικα-
νοποιητικά. Ωστόσο, μπορούμε να εντοπίσουμε και τρωτά σημεία. Συγκεκρι-
μένα, όσον αφορά το πρώτο επιχείρημα παρατηρούμε τα εξής:
α. Χαρακτηρίζει όλους τους Αθηναίους σοφούς («Εγώ λοιπόν θεωρώ … οι Α-
θηναίοι είναι σοφοί»), παρόλο που γνωρίζουμε και από την Ἀπολογία Σωκρά-
τους και από άλλα πλατωνικά έργα την υποτιμητική γνώμηπου είχε για αυ-
τούς. Εξάλλου, η άποψη αυτή αποτελεί μάλλον μια υπερβολική και υπερα-
πλουστευτική γενίκευση που δεν μπορεί να ευσταθεί, ιδιαίτερα αν λάβουμε
υπόψη μας ιστορικά παραδείγματα επιφανών πολιτικών της εποχής, όπως ο
Κλέων και ο Αλκιβιάδης, οι οποίοι αποδείχτηκαν διεφθαρμένοι.
β. Ο Σωκράτης θεωρεί ότι η πολιτική αρετή δεν διδάσκεται, επειδή όλοι οι Α-
θηναίοι ανεξαρτήτως επαγγέλματος, οικονομικής κατάστασης ή καταγωγής

8
συμμετέχουν ενεργά στα κοινά και εκφράζουν τη γνώμη τους στην Εκκλησία
του Δήμου για θέματα που αφορούν την πόλη («Όταν όμως πρέπει … γενιά
σπουδαία»). Στην πραγματικότητα, αναφέρεται στα δικαιώματα
της ισηγορίας και της παρρησίας, που αποτελούσαν τις αναγκαίες προϋπο-
θέσεις για την ομαλή και σωστή λειτουργία της άμεσης δημοκρατίας που ί-
σχυε τότε στην Αθήνα. Το ότι όμως όλοι οι Αθηναίοι πολίτες εξέφραζαν ελεύ-
θερα τη γνώμη τους δεν αποδεικνύει ότι η πολιτική αρετή δεν διδάσκεται ούτε
ότι όλοι τη διέθεταν, καθώς στην Εκκλησία του Δήμου εκφράζονταν και από-
ψεις που δεν διέπονταν από πολιτική αρετή.
γ. Ο Σωκράτης ισχυρίζεται ότι οι Αθηναίοι δεν έχουν διδαχτεί από πουθενά
την πολιτική αρετή («γιατί εσύ … και συμβουλές»). Κάτι τέτοιο όμως δεν ισχύ-
ει, γιατί οι Αθηναίοι από τη νεαρή τους κιόλας ηλικία ζούσαν και συμμετείχαν
καθημερινά στα πολιτικά δρώμενα της άμεσης δημοκρατίας: συμμετείχαν ε-
νεργά στα κοινά, διατύπωναν πολιτικό λόγο στην Εκκλησία του Δήμου και
στην Αγορά, παρακολουθούσαν λόγους επιφανών ρητόρων, γνώριζαν και τη-
ρούσαν τους νόμους, είχαν το δικαίωμα του «ἐκλέγειν» και «ἐκλέγεσθαι». Όλα
αυτά αποτελούσαν έμμεση και άτυπη δια βίου διδασκαλία της πολιτικής
αρετής.
Όσον αφορά το δεύτερο επιχείρημα μπορούμε να παρατηρήσουμε τα ακόλου-
θα:
α. Ο Σωκράτης ισχυρίζεται ότι ο Περικλής δεν μπόρεσε να μεταδώσει την πο-
λιτική αρετή που ο ίδιος διέθετε στους γιους του («Κι αυτοί … από μόνοι τους
την αρετή»). Από αυτό το σημείο αντιλαμβανόμαστε ότι διαφορετικό περιεχό-
μενο προσδίδει ο Σωκράτης στον όρο «πολιτική αρετή» και διαφορετικό ο
Πρωταγόρας (αυτό θα γίνει επίσης εμφανές στην 7η ενότητα, όπου ο Πρωτα-
γόρας προσπαθεί να αντικρούσει αυτό το επιχείρημα του Σωκράτη). Ειδικότε-
ρα, με τον όρο «πολιτική αρετή» ο Σωκράτης εννοεί την τέχνη «τοῦ λέγειν καὶ
πράττειν τὰ τῆς πόλεως», ενώ ο Πρωταγόρας εννοεί όλες εκείνες τις αρετές
που πρέπει να διαθέτει κάποιος για να λειτουργεί αποτελεσματικά ως πολί-
της. Ο Σωκράτης, λοιπόν, εννοεί την αρετή ως ενιαία ολότητα που είναι σύμ-
φυτη με τη γνώση και όχι άθροισμα επιμέρους αρετών στο οποίο ο καθένας
μπορεί να συμμετάσχει όπως νομίζει, και δεν διαχωρίζει την ικανότητα των
μεγάλων πολιτικών ηγετών από την πολιτική αρετή των απλών πολιτών. Το
γεγονός, όμως, ότι οι γιοι του Περικλή δεν έφτασαν τις ικανότητες του πα-
τέρα τους και δεν έγιναν μεγάλοι πολιτικοί δεν σημαίνει ότι ήταν διεφ-
θαρμένοι και δεν διέθεταν την πολιτική αρετή ως πολίτες.
β. («Ο Περικλής … να τους εκπαιδεύσουν»:) Η αποτελεσματικότητα της διδα-
σκαλίας εξαρτάται τόσο από τη μεταδοτικότητα του δασκάλου όσο και από

9
τη δεκτικότητα των μαθητών. Το ότι οι γιοι του Περικλή δεν μπόρεσαν να
διδαχθούν την πολιτική αρετή, μπορεί να σημαίνει είτε ότι ο Περικλής δεν είχε
την ικανότητα να τους μεταδώσει τις αρετές του, είτε ότι οι γιοι του ήταν ανε-
πίδεκτοι μαθήσεως. Σε κάθε περίπτωση, όμως, δεν αποδεικνύεται ότι η πολι-
τική αρετή δεν διδάσκεται. Βέβαια, μια προσεκτικότερη εξέταση του σω-
κρατικού επιχειρήματος αναδεικνύει τον παιδαγωγικό προβληματισμό
του φιλοσόφου σχετικά με τη σημασία του μαθητή ως ιδιαίτερης και μο-
ναδικής ατομικότητας στη διαδικασία μάθησης και διαμόρφωσής του. Η
διδασκαλία δεν μπορεί να αγνοεί την «ἰδίαν φύσιν» του μαθητή, αλλά να
την προϋποθέτει λογικά και να την οδηγεί σε μια πορεία γνώσης που γί-
νεται συγχρόνως πορεία αυτογνωσίας και αυτοϋπέρβασης με σκοπό την
κατάκτηση της αρετής και της ευδαιμονίας.
γ. Όλοι γνώριζαν τη διανοητική κατάσταση των γιων του Περικλή. Επομέ-
νως, δεν μπορεί να αποδειχθεί ότι η πολιτική αρετή δεν διδάσκεται.
δ. Τέλος, ούτε η περίπτωση του Κλεινία («Κι αν θέλεις … τι να κάνει μαζί
του») μπορεί να θεωρηθεί παράδειγμα ικανό να αποδείξει ότι η πολιτική αρε-
τή δεν διδάσκεται. Ο Κλεινίας αποτελούσε μια ειδική περίπτωση μαθητή, α-
νεπίδεκτου μαθήσεως. Συνιστά δηλαδή μια μεμονωμένη περίπτωση, μια ε-
ξαίρεση στον κανόνα, στην οποία δεν μπορούμε να βασιστούμε για να συ-
ναγάγουμε γενικά και ασφαλή συμπεράσματα.
Εξετάζοντας συνολικά την επιχειρηματολογία του Σωκράτη οδηγούμαστε
στις εξής διαπιστώσεις και συμπεράσματα:
α. Τα επιχειρήματά του είναι εμπειρικά και περιγραφικά. Δίνονται με παρα-
δείγματα και όχι με την αλληλουχία διεισδυτικών λογικών κρίσεων και ανή-
κουν στην κατηγορία των επιχειρημάτων που ο Αριστοτέλης ονομάζει «ἐξ
εἰκότων», δηλαδή πιθανολογικά. Ο Σωκράτης φαίνεται να ευθυγραμμίζεται
με τα επιχειρήματα εμπειρικής συλλογιστικής που χρησιμοποιεί ο Πρω-
ταγόρας, στην ουσία όμως εξυπηρετείται έτσι η ειρωνεία του και διευκο-
λύνεται ο δρόμος της κοινής φιλοσοφικής αναζήτησης.
β. Τα επιχειρήματά του εμπεριέχουν αντιφάσεις: από τη μία ο φιλόσοφος ι-
σχυρίζεται ότι όλοι κατέχουν την πολιτική αρετή, ενώ από την άλλη διαπι-
στώνεται ότι υπάρχουν και κάποιοι που δεν την έχουν, όπως οι γιοι του Περι-
κλή ή ο Κλεινίας.
Όλες αυτές οι αδυναμίες της επιχειρηματολογίας του Σωκράτη προκαλούν
εντύπωση. Όπως, όμως, θα διαπιστώσουμε και στην πορεία του διαλόγου,
στην πραγματικότητα εδώ ο φιλόσοφος προσαρμόζει την επιχειρηματο-
λογία του στις απαιτήσεις της περίστασης και προσποιείται ότι υποστη-

10
ρίζει το μη «διδακτόν» της αρετής, για να προκαλέσει φιλοσοφική αντι-
παράθεση με τον Πρωταγόρα, ώστε να εμβαθύνει στην άποψη του συνο-
μιλητή του, να την εξετάσει πολύπλευρα και να ελέγξει τις λογικές αντο-
χές της επιχειρηματολογίας του. Βέβαιος ότι ο σοφιστής θα αποτύχει στην
προσπάθειά του, σκοπεύει να αναπτύξει την πειστική του επιχειρηματολογία
στη συνέχεια.
4.«...αφού θεωρώ … έχεις ανακαλύψει μόνος σου»
Η φράση αυτή υποδηλώνει ποιες είναι, κατά τον Σωκράτη, οι πηγές γνώσεις.
Αυτές, λοιπόν, είναι:
α. η πείρα: πρόκειται για γνώσεις που προκύπτουν από τα βιώματα και τις
καθημερινές εμπειρίες,
β. η μάθηση: πρόκειται για γνώσεις που κατακτώνται με την παιδεία, τη δι-
δασκαλία και τη μελέτη και
γ. η έρευνα: πρόκειται για γνώσεις που είναι αποτέλεσμα προσωπικής προ-
σπάθειας και αγώνα για την αναζήτηση της αλήθειας.
5.Οι σωκρατικές μέθοδοι και η στάση του Σωκράτη απέναντι στον Πρωτα-
γόρα
Στην ενότητα είναι εμφανείς οι μέθοδοι του Σωκράτη, η ειρωνεία, η διαλεκτι-
κή, η μαιευτική και η επαγωγική μέθοδος.
α. Η σωκρατική ειρωνεία: «σωκρατική ειρωνεία» ονομάζεται η προσποιητή
άγνοια που επεδείκνυε ο Σωκράτης στις συζητήσεις του. Προσποιούνταν δη-
λαδή αρχικά ότι δήθεν δεν γνωρίζει τίποτα, αλλά ότι ενδιαφέρεται να τον δι-
δάξουν οι άλλοι το όσιο και το ανόσιο, το καλό και το άσχημο, το θάρρος και
τη δειλία κ.τ.λ. Δεν υποσχόταν ότι διδάσκει κάτι συγκεκριμένο, γιατί πίστευε
ότι ο καθένας μπορεί μόνος του να βρει την αλήθεια, αν μάθει να χρησιμο-
ποιεί τον νου του. Συνεπώς, δεν προσέφερε έτοιμες γνώσεις, αλλά με ερωτή-
σεις προσπαθούσε να οδηγήσει τον συνομιλητή του αρχικά στη συνειδητοποί-
ηση της πλάνης και της πνευματικής του κατωτερότητας και στη συνέχεια σε
γνώσεις που είχε ήδη μέσα του.
Η μέθοδος αυτή μπορεί να εντοπιστεί στο κείμενό μας στα εξής σημεία:
- «Μάλιστα, ωραία τέχνη κατέχεις λοιπόν, αν βέβαια την κατέχεις πραγ-
ματικά»: σε αυτό το σημείο χρησιμοποιείται η ειρωνεία ως σχήμα λόγου˙ εί-
ναι δηλαδή η προσποιητή χρησιμοποίηση λέξεων ή φράσεων που έχουν νόη-
μα αντίθετο από εκείνο που έχει στον νου του αυτός που μιλάει.

11
- «… ωραία τέχνη»: ο Σωκράτης χρησιμοποιεί σκόπιμα τη λέξη «τέχνη», η
οποία είναι αμφίσημη. Μπορεί να σημαίνει επινόηση, τέχνη, αλλά και πα-
νουργία, απάτη. Έτσι, υποδηλώνεται ειρωνική διάθεση και ο ακροατής προ-
βληματίζεται για το ποιο μπορεί να είναι το περιεχόμενό της.
- «… ωραία τέχνη κατέχεις», «Αφού όμως το λες εσύ …», «… έχεις μεγάλη
πείρα σε πολλά ζητήματα»:στις φράσεις αυτές η ειρωνεία καλύπτεται πίσω
από φαινομενικές φιλοφρονήσεις προς το πρόσωπο του Πρωταγόρα.
- «… αν βέβαια την κατέχεις πραγματικά»: η ειρωνεία εκφράζεται εδώ με
την αμφισβήτηση για την ειδικότητα που ισχυρίζεται ότι κατέχει ο συνομιλη-
τής του.
Μελετώντας συνολικά τη στάση του Σωκράτη απέναντι στον σοφιστή Πρω-
ταγόρα παρατηρούμε ότι ο φιλόσοφος δεν διατυπώνει τις θέσεις του δογματι-
κά, αλλά εκφράζεται με ευγένεια και μετριοφροσύνη («δεν θεωρούσα …»,
«νομίζω πως …»). Παράλληλα, δείχνει να σέβεται την άποψη του συνομιλητή
του και να αναγνωρίζει το κύρος του («δεν μπορώ να το αμφισβητήσω», «κά-
μπτομαι και πιστεύω … μόνος σου»). Συνεπώς, η λεπτή ειρωνεία που επιση-
μάναμε στο ύφος του φιλοσόφου δεν έχει ως στόχο να προσβάλει και να υπο-
νομεύσει το κύρος και την αξία του Πρωταγόρα, αλλά απλώς να τον προκα-
λέσει και να τον αναγκάσει να αναπτύξει διεξοδικά τις θέσεις του.
β. Η διαλεκτική μέθοδος: η διαλεκτική είναι η μέθοδος του διαλόγου. Πρω-
ταρχικός στόχος του Σωκράτη είναι να αναιρέσει σταδιακά τις θέσεις του συ-
νομιλητή του θέτοντας απλοϊκές ερωτήσεις και στη συνέχεια να προσπαθήσει
με μία νέα συζήτηση να συναγάγει ένα νέο συμπέρασμα, μια νέα προσέγγιση
της αλήθειας.
Έτσι, στην ενότητα αυτή παρακολουθούμε τον Σωκράτη να απευθύνει ερώ-
τηση ήπιας και έμμεσης αμφισβήτησης των λεγομένων του Πρωταγόρα («Ά-
ραγε, […] παρακολουθώ σωστά τα λεγόμενά σου;») και έπειτα να διατυπώνει
και να εξηγεί τη θέση του ότι η αρετή δεν είναι κάτι που διδάσκεται. Βρισκό-
μαστε δηλαδή στο στάδιο της διαλεκτικής μεθόδου, κατά το οποίο προσπαθεί
να οδηγήσει τον Πρωταγόρα στην αναίρεση των θέσεών του.
γ. Η μαιευτική μέθοδος: με τη χρήση αυτής της μεθόδου γίνεται προσπάθεια
να εξαχθεί η σωκρατική άποψη από τον αντίπαλο. Ο ίδιος ο Σωκράτης, όπως
η μαία, βοηθάει τον συνομιλητή του να επαναφέρει στη μνήμη του την αλή-
θεια που ήδη γνωρίζει.

12
Έτσι στην αρχή της ενότητας προσποιείται ότι δεν κατανοεί το περιεχόμενο
των λεγομένων του Πρωταγόρα («Άραγε, […] παρακολουθώ σωστά τα λεγό-
μενά σου; Γιατί απ’ ό,τι καταλαβαίνω […] κι εννοείς…»), ώστε να κινητοποιή-
σει τον αντίπαλό του να τεκμηριώσει τις θέσεις του. Επίσης, στο τέλος του λό-
γου του τον προκαλεί να αναλύσει «με τρόπο εναργέστερο» το διδακτό της
αρετής οδηγώντας τον Πρωταγόρα σε μια διεξοδική ανάπτυξη των απόψεών
του.
δ. Η επαγωγική μέθοδος («ἐπακτικοὶ λόγοι»): επαγωγική είναι η μέθοδος
που ακολουθούσε ο Σωκράτης για την αναζήτηση της απόλυτης ουσίας των
ηθικών εννοιών, με σκοπό την εξαγωγή καθολικών ορισμών («τὸ ὁρίζεσθαι
καθόλου») και συμπερασμάτων, που να ξεπερνούν την εμπειρία και να φτά-
νουν σε μια απόλυτη γνώση για την αλήθεια του καλού και του κακού, της α-
δικίας και του δικαίου, της ομορφιάς και της ασχήμιας, της σωφροσύνης και
της άνοιας, του θάρρους και της δειλίας, της ορθής διακυβέρνησης και της δε-
σποτείας. Για να πετύχει τον στόχο αυτό αντλούσε παραδείγματα από την
καθημερινή ζωή και την εμπειρία.
Το ίδιο παρατηρούμε ότι συμβαίνει και στην παρούσα ενότητα: προκειμένου ο
Σωκράτης να αποδείξει το μη «διδακτόν» της πολιτικής αρετής, χρησιμοποιεί
παραδείγματα από την πολιτική πρακτική και την καθημερινή ζωή, όπως το
ποιος παίρνει τον λόγο στην Εκκλησία του Δήμου ανάλογα με το θέμα που
συζητείται, το αν ο Περικλής κατάφερε να διδάξει την πολιτική αρετή στους
γιους του και ο Αρίφρονας στον Κλεινία.
Γ. ΟΙ ΜΕΘΟΔΟΙ ΤΟΥ ΠΡΩΤΑΓΟΡΑ: "Όχι, Σωκράτη ... να σας πω έναν μύθο"
Οι μέθοδοι που χρησιμοποιούσαν οι σοφιστές ήταν ο μύθος, η διάλεξη και ο σχολια-
σμός ποιητικών κειμένων. Στις ενότητες που θα διδαχτούμε, θα παρακολουθήσουμε
τον Πρωταγόρα να χρησιμοποιεί τις δύο πρώτες μεθόδους, για να αποδείξει ότι η πο-
λιτική αρετή διδάσκεται.
Συγκεκριμένα, ο μύθος είναι μία φανταστική αφήγηση που προέρχεται είτε από την
παράδοση, είτε αποτελεί δημιούργημα κάποιου διανοητή (στην προκείμενη περίπτω-
ση, ο μύθος που θα ακολουθήσει είναι μάλλον επινόηση του Πρωταγόρα). Έχει χα-
ρακτήρα ποιητικό (που του προσδίδει χάρη και γοητεία) και συμβολικό (με τη χρήση
κυρίως συμβόλων ή αλληγοριών). Ωστόσο, ο μύθος από μόνος του δεν είναι επαρκής
μέθοδος απόδειξης ούτε μπορεί να οδηγήσει σε ασφαλή συμπεράσματα. Οι σοφιστές
τον χρησιμοποιούσαν συχνά, γιατί καθιστούσε πιο εύληπτα τα νοήματα, τους επέ-
τρεπε να εντυπωσιάζουν το ακροατήριό τους και να κάνουν επίδειξη γνώσεων.
Από την άλλη, η διάλεξη είναι η θεωρητική διαπραγμάτευση ενός θέματος σε συνε-

13
χή λόγο. Πρόκειται για επιδεικτική μακρηγορία, στην οποία αναπτύσσονται επιχει-
ρήματα και συλλογισμοί, και είναι πειστικότερη και αποδεικτικότερη από τον μύθο.
Επειδή, όμως, δεν δίνει τον απαραίτητο χρόνο στον ακροατή να εξετάσει τις ιδέες που
παρουσιάζονται, θεωρείται περισσότερο μέθοδος πειθούς, κατάλληλη για τις πολιτι-
κές συνελεύσεις και τα δικαστήρια, παρά μέθοδος προσέγγισης και κατάκτησης της
αλήθειας.
Δ. ΗΘΟΓΡΑΦΗΣΗ ΤΟΥ ΠΡΩΤΑΓΟΡΑ ΚΑΙ ΤΟΥ ΣΩΚΡΑΤΗ
Η ζωντάνια και η παραστατικότητα που διέπουν τον διάλογο μεταξύ του Πρωταγόρα
και του Σωκράτη μας δίνουν τη δυνατότητα να διαγράψουμε με ενάργεια το ήθος
τους.
Έτσι, παρατηρούμε ότι ο Πρωταγόρας εμφανίζεται γεμάτος αυτοπεποίθηση και σι-
γουριά ότι μπορεί να διδάξει την «εὐβουλία». Η αυτοπεποίθησή του κορυφώνεται με-
τά την εσκεμμένη αμφισβήτηση των δυνατοτήτων του από τον Σωκράτη. Διαφορο-
ποιείται από τους άλλους σοφιστές και υπερτονίζει το «εγώ» του. Η αυτεπίγνωση της
αξίας του στους πνευματικούς κύκλους της Αθήνας τον οδηγεί σε αυτοπροβολή και
τάση επίδειξης. Άλλωστε, είναι ένας καταξιωμένος και φημισμένος δάσκαλος, που
έχει βιώσει τον σεβασμό των συγχρόνων του και το κύρος του είναι αδιαμφισβήτητο.
Όλα τα παραπάνω αποκαλύπτονται από τα εξής χωρία : «Το μάθημα [το οποίο] δι-
δάσκω …», «Αυτό ακριβώς, Σωκράτη, είναι το μάθημα που ισχυρίζομαι πως διδά-
σκω», «Εγώ νομίζω πως είναι πιο χαριτωμένο να σας πω έναν μύθο».
Με τη σειρά του, ο Σωκράτης είναι ένας άνθρωπος που προσπαθεί με ευγένεια, σε-
βασμό και λεπτότητα να διαφωνήσει με τον συνομιλητή του. Χρησιμοποιεί λεπτή
«ειρωνεία», χωρίς όμως να γίνεται προσβλητικός. Διακρίνεται για τη λογική και συ-
γκροτημένη σκέψη του, στην προσπάθειά του να ανακαλύψει την αλήθεια στην ο-
ποία είναι προσηλωμένος. Τέλος, δείχνει να αντιμετωπίζει με ηρεμία τις αντίθετες
απόψεις και να μην παραφέρεται. Δηλωτικές των παραπάνω γνωρισμάτων του είναι
οι φράσεις: «Άραγε παρακολουθώ σωστά τα λεγόμενά σου;», «Αφού όμως το λες εσύ,
εγώ δεν μπορώ να το αμφισβητήσω.», «Αλλά το σωστό εκ μέρους μου είναι να πω για
ποιο λόγο νομίζω πως …», «Εγώ λοιπόν, Πρωταγόρα, …και κάνε το».
Ε. ΠΡΑΓΜΑΤΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ
Το κείμενο είναι πλούσιο σε πληροφορίες που σχετίζονται με τη ζωή στην αρχαία
Αθήνα και με τα όργανα με τα οποία λειτουργούσε το δημοκρατικό πολίτευμα. Μπο-
ρούμε, λοιπόν, να εντοπίσουμε τα εξής:
- «… οι Αθηναίοι είναι σοφοί»
Η φράση παραπέμπει στην κοινή αντίληψη ότι η Αθήνα ήταν το κέντρο της καλλιτε-
χνικής δραστηριότητας και της καλλιέργειας των γραμμάτων, ένα κέντρο πολιτι-
σμού, στο οποίο συνέρρεαν είτε ως επισκέπτες είτε για μόνιμη εγκατάσταση πνευμα-

14
τικοί άνθρωποι, καλλιτέχνες κ.τ.λ. Έτσι εξηγείται το πλήθος χαρακτηρισμών που
αποδόθηκαν από πολλούς αρχαίους συγγραφείς και στους Αθηναίους, αλλά και
στην ίδια την Αθήνα για να εξάρουν αυτά της τα γνωρίσματα. Ενδεικτικά αναφέ-
ρουμε ότι ο Ισοκράτης χαρακτηρίζει τους Αθηναίους «σοφωτάτους τῶν Ἑλλήνων»,
ενώ η Αθήνα ονομάζεται από τον Θουκυδίδη (Ἱστορίαι ΙΙ, 41) «τῆς Ἑλλάδος παίδευ-
σις» και από τον Πλάτωνα στον Πρωταγόρα (337 d) «πρυτανεῖον τῆς σοφίας».
- «η Εκκλησία του Δήμου»
Η Εκκλησία του Δήμου ήταν το ανώτατο όργανο στην άμεση αθηναϊκή δημοκρατία.
Την αποτελούσαν οι γνήσιοι και ελεύθεροι Αθηναίοι πολίτες, που δεν ήταν
περισσότεροι από 40.000. Λάβαιναν βέβαια μέρος σ' αυτή πολύ λιγότεροι. Σε
έκτακτες συνεδριάσεις ήταν αρκετή η παρουσία 6.000 πολιτών για να ληφθούν
αποφάσεις. Η Εκκλησία του Δήμου συνεδρίαζε παλαιότερα στην Αγορά και
αργότερα στην Πνύκα. Οι συνελεύσεις του δήμου ήταν τρεις έως τέσσερις στη
διάρκεια καθε πρυτανείας (σε διάστημα δηλαδή 36 περίπου ημερών).
Στην Εκκλησία του Δήμου ο κάθε πολίτης, εφόσον είχε συμπληρώσει το 20ό έτος της
ηλικίας του και δεν του είχαν αφαιρεθεί τα πολιτικά δικαιώματα, είχε δικαίωμα να
ανέβει στο βήμα και να αναπτύξει τις απόψεις του πάνω σε προτάσεις και
προβουλεύματα της βουλής των πεντακοσίων. Η ψηφοφορία και η λήψη αποφάσεων
γινόταν συνήθως με ανάταση των χειρών (χειροτονία). Η εκκλησία του δήμου
αποφάσιζε για θέματα εξωτερικής πολιτικής (σύναψη συμμαχιών, κήρυξη πολέμου,
σύναψη ειρήνης, κ.τ.λ.), ψήφιζε νόμους, εξέλεγε άρχοντες κ.τ.λ.
- «… και ωραίος και πλούσιος και από μεγάλη οικογένεια»
Η φράση φανερώνει ποιες κοινωνικές αξίες προσδιόριζαν τη θέση του Αθηναίου πο-
λίτη. Οι αξίες, λοιπόν, αυτές ήταν η ωραία εξωτερική εμφάνιση, ο πλούτος και η ευ-
γενική καταγωγή.
- «οι τοξότες»
Ήταν ένα σώμα 1200 περίπου ανδρών, που έπαιρνε διαταγές από τους πρυτάνεις.
Ονομάζονταν και Σκύθες, γιατί στα μέσα του 5ου αιώνα π.Χ. αποτελούνταν από
μισθοφόρους ή δούλους από τη Σκυθία ή άλλες χώρες του βορρά. Έργο των τοξοτών
ήταν να επαγρυπνούν για την τάξη στις συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου, στα
δικαστήρια και στις γιορτές.
- «… με διαταγή των πρυτάνεων»
Πρυτάνεις ονομάζονταν οι 50 βουλευτές κάθε φυλής, οι οποίοι για 35 ή 36 ημέρες
ασκούσαν την εξουσία. Η σειρά με την οποία κάθε φυλή είχε αυτή την τιμή
καθοριζόταν με κλήρο. Οι πρυτάνεις έμεναν και σιτίζονταν στη Θόλο, ένα ειδικό
κυκλικό οικοδόμημα στην αγορά, και αμείβονταν με έναν οβολό περισσότερο από
τους άλλους βουλευτές (συνολικά μια δραχμή).

15
Καθημερινά εκλεγόταν ο επιστάτης των πρυτάνεων, πρόεδρος της Βουλής και της
Εκκλησίας του Δήμου, ο οποίος είχε στα χέρια του, για ένα ημερονύχτιο, τα κλειδιά
των ιερών, όπου φυλάσσονταν οι θησαυροί και τα αρχεία, καθώς και η σφραγίδα του
κράτους.
Κατά τον 4ο αιώνα π.Χ. την προεδρία των συνελεύσεων είχε ο επιστάτης των εννέα
προέδρων, οι οποίοι εκλέγονταν ανάμεσα από τους βουλευτές των φυλών που δεν
είχαν την πρυτανεία. Με τη μεσολάβηση των πρυτάνεων η βουλή ερχόταν σε επαφή
με την Εκκλησία του Δήμου, τους άρχοντες και τους απλούς πολίτες. Αυτοί
συγκαλούσαν σε περίπτωση ανάγκης τη Βουλή, την Εκκλησία του Δήμου, τους
στρατηγούς. Αυτοί πρότειναν στις συνελεύσεις τα σχέδια νόμων, τα οποία, όταν
ψηφίζονταν από τον δήμο, αποκτούσαν ισχύ νόμων.
Οι πρυτάνεις κάθονταν πίσω και ψηλότερα από το βήμα των αγορεύσεων. Όταν ο
ομιλητής ξέφευγε από τους κανονισμούς, ή προκαλούσε δικαιολογημένα τα γέλια ή
τις διαμαρτυρίες του πλήθους, ο πρόεδρος των πρυτάνεων έδινε εντολή στον κήρυκα
να φωνάξει τους τοξότες για να τον απομακρύνουν.
- «σηκώνεται και δίνει συμβουλές»
Όποιος πολίτης ήθελε να πάρει τον λόγο στην Εκκλησία του Δήμου, ανέβαινε στο
βήμα φορώντας στο κεφάλι στεφάνι από μυρτιά, ένα διακριτικό σημάδι που υποδή-
λωνε ότι αυτοί που το φορούσαν ήταν αγορητές που μιλούσαν για το δημόσιο συμ-
φέρον.
- «… των νεαρών από δω»
Οι γιοι του Περικλή, οι οποίοι ήταν παρόντες στη συζήτηση του Σωκράτη με τον
Πρωταγόρα, ήταν ο Ξάνθιππος και ο Πάραλος.
- «… τους μόρφωσε καλά»
Η εκπαίδευση στην αρχαία Αθήνα ήταν ιδιωτική. Οι εύποροι Αθηναίοι προσελάμβα-
ναν για τα παιδιά τους δάσκαλο στο σπίτι, ο οποίος τους δίδασκε ανάγνωση, γραφή,
αριθμητική, μουσική κ.ά.. Υπήρχαν όμως και τα διδασκαλεία στα οποία μπορούσαν
να στείλουν τα παιδιά τους. Στόχος της αγωγής τους ήταν η ευρύτερη ηθικοπνευμα-
τική καλλιέργεια, η διάπλαση του χαρακτήρα τους και η ολοκλήρωση της προσωπι-
κότητάς τους, ώστε να καταστούν «καλοὶ κἀγαθοὶ πολίτες». Από τα μέσα του 5ου π.Χ.
αιώνα οι σοφιστές αναλάμβαναν να δώσουν σε νέους ανώτερη παιδεία, ώστε αυτοί
να γίνουν ικανοί να διαπρέψουν στη δημόσια ζωή (στην ενότητα 7 θα γίνει πιο ανα-
λυτικός λόγος για το εκπαιδευτικό σύστημα της Αθήνας).
Ερμηνευτικές Ερωτήσεις Ανοικτού Τύπου
ΑΣΚΗΣΗ 1

16
Πώς κρίνετε τη στάση του αθηναϊκού δήμου, όπως την περιγράφει ο Σωκράτης, απέναντι
στους ειδικούς πάνω σε κάποια συγκεκριμένα ζητήματα και απέναντι στους πολίτες που, σε
γενικά θέματα, θέλουν να δώσουν τη γνώμη τους στην πολιτική συνέλευση; Ποια θεωρείτε
ότι είναι η στάση των σημερινών πολιτικών κοινωνιών απέναντι στο θέμα
ΑΣΚΗΣΗ 2
Συνοψίστε και συζητήστε τους λόγους για τους οποίους ο Σωκράτης ισχυρίζεται πως η αρετή
δεν μπορεί να μεταδοθεί.
ΑΣΚΗΣΗ 3
Να παρουσιάσετε επιγραμματικά την άποψη του Πρωταγόρα και του Σωκράτη σχετικά με
τη διδασκαλία της πολιτικής αρετής.
ΑΣΚΗΣΗ 4
Ποιο το περιεχόμενο της «εὐβουλίας» σύμφωνα με τον Πρωταγόρα; Ανταποκρίνεται στις
απαιτήσεις του τρόπου ζωής των Αθηναίων πολιτών;
ΑΣΚΗΣΗ 5
Ποια η σημασία της λέξης «πολιτική αρετή» στο κείμενο;
ΑΣΚΗΣΗ 6
Παρουσιάστε το πρώτο επιχείρημα του Σωκράτη και αξιολογήστε το.
ΑΣΚΗΣΗ 7
Παρουσιάστε το δεύτερο επιχείρημα του Σωκράτη και αξιολογήστε το.
ΑΣΚΗΣΗ 8
α) Τι ονομάζουμε «σωκρατική ειρωνεία» και σε ποια σημεία του κειμένου μπορούμε να την
εντοπίσουμε;
β) Λαμβάνοντας υπόψη την ειρωνεία που είναι εμφανής στο κείμενο, αλλά και το γενικότε-
ρο ύφος του φιλοσόφου, τι συμπεράσματα μπορούμε να συναγάγουμε για τον τρόπο με τον
οποίο αντιμετωπίζει τον Πρωταγόρα;
ΑΣΚΗΣΗ 9
Τι γνωρίζετε για την επαγωγική μέθοδο και πού εντοπίζεται στην ενότητα αυτή;
ΑΣΚΗΣΗ 10
Σχολιάστε τον τρόπο με τον οποίο λειτουργούσε η δημοκρατία στην αρχαία Αθήνα. Ήταν σε
θέση να καλλιεργήσει την κριτική ικανότητα του Αθηναίου πολίτη; Συγκρίνετέ τη με τη
δημοκρατία που εφαρμόζεται στις μέρες μας
ΑΣΚΗΣΗ 11
Ποιες αρχές της δημοκρατικής λειτουργίας της αθηναϊκής πολιτείας επιβεβαιώνονται από
το κείμενο; Να τις εντοπίσετε και να τις εξηγήσετε με συντομία.
ΑΣΚΗΣΗ 12
Να διαγράψετε το ήθος των δύο συνομιλητών.

18
2η Ενότητα
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ
Ήταν λοιπόν κάποτε καιρός που υπήρχαν θεοί, δεν υπήρχαν όμως θνητά όντα. Και
όταν ήρθε και γι’ αυτά ο καθορισμένος από τη μοίρα χρόνος για τη δημιουργία τους,
οι θεοί τα πλάθουν στο εσωτερικό της γης, αφού έκαναν μείγμα από χώμα και φωτιά
και από όσα στοιχεία αναμειγνύονται με φωτιά και με χώμα. Και, όταν επρόκειτο να
φέρουν αυτά στο φως, διέταξαν τον Προμηθέα και τον Επιμηθέα και να τα εφοδιά-
σουν και να μοιράσουν στο καθένα ιδιότητες, όπως ταιριάζει. Ο Επιμηθέας όμως πα-
ρακαλεί τον Προμηθέα να κάνει ο ίδιος τη μοιρασιά. «Και μόλις εγώ τελειώσω τη
μοιρασιά», είπε, «κάνε εσύ τον έλεγχο». Και, αφού έτσι τον έπεισε, κάνει τη μοιρασιά.
Καθώς μοίραζε, λοιπόν, σε άλλα έδινε δύναμη χωρίς ταχύτητα, τα πιο αδύναμα όμως
τα εφοδίαζε με ταχύτητα˙ και σε άλλα έδινε όπλα και σε άλλα, επειδή έδινε φύση
χωρίς όπλα, επινοούσε γι’ αυτά κάποια άλλη ικανότητα για τη σωτηρία τους. Όσα
δηλαδή από αυτά τα έκανε μικρόσωμα, τους προίκιζε με φτερά για να πετούν ή με
υπόγεια κατοικία˙ και όσα έκανε μεγαλόσωμα, με την ίδια ακριβώς ιδιότητα εξα-
σφάλιζε τη σωτηρία τους˙ μοίραζε και τα άλλα χαρακτηριστικά, κάνοντάς τα με αυ-
τόν τον τρόπο ισοδύναμα. Και αυτά επινοούσε, γιατί πρόσεχε μήπως κάποιο γένος
αφανιστεί˙ και αφού τα εφοδίασε σε ικανοποιητικό βαθμό με τα μέσα αποφυγής της
αλληλοεξόντωσής τους, επινοούσε μέσα προστασίας για τις μεταβολές του καιρού
(που προέρχονται) από τον Δία, ντύνοντάς τα και με πυκνά τριχώματα και με γερά
δέρματα, ικανά να αντιμετωπίσουν την κακοκαιρία, αλλά κατάλληλα και για τις ζέ-
στες, και για να χρησιμεύουν αυτά τα ίδια (τα τριχώματα και τα δέρματα) στο καθέ-
να, όταν πηγαίνουν στις φωλιές τους, σαν στρώμα και σκέπασμα και ταιριαστό και
δοσμένο από τη φύση˙ και ακόμα βάζοντας για υποδήματα σε άλλα οπλές και σε άλ-
λα [τρίχωμα και] δέρμα σκληρό και χωρίς αίμα. Ύστερα από αυτό εξασφάλιζε τροφές
διαφορετικές για το κάθε είδος, δηλαδή για άλλα χορτάρι από τη γη, για άλλα καρ-
πούς δέντρων και για άλλα ρίζες˙ σε ορισμένα μάλιστα (από αυτά) επέτρεψε να είναι
τροφή τους η σάρκα άλλων ζώων˙ και σ’ αυτά έδωσε μικρή γονιμότητα, ενώ σ’ εκείνα
που τρώγονταν από αυτά έδωσε μεγάλη γονιμότητα, εξασφαλίζοντας σωτηρία για
το είδος τους.
ΛΕΞΙΛΟΓΙΟ
(Εκτός από το λεξιλόγιο του σχολικού βιβλίου στις σελίδες 74-75)
εἰς εὐνὰς ἰοῦσιν = όταν πηγαίνουν στις φωλιές τους (ἰοῦσιν < εἶμι)
στρωμνὴ οἰκεία = στρώμα και σκέπασμα ταιριαστό
τοὐντεῦθεν = από κει και πέρα, ακόμη, ύστερα από αυτό
ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΟΜΟΡΡΙΖΑ ΣΤΗ ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ
Γένη, γενέσεως, γένος, ὀλιγογονίαν, πολυγονίαν, γένει < γίγνομαι: γέννηση, γε-
νεά, γενιά, γενέτειρα, γενετήσιος, γενέθλιος, γηγενής, εγγενής, συγγενής, γενικός,

19
γόνος, γονέας, γονικός, γονίδιο, γόνιμος, γονιμότητα, υπογονιμότητα, νεογνό, γνήσι-
ος
εἱμαρμένος < μείρομαι: μέρος, μερίδα, μερίδιο, μερικός, μερτικό, μέρισμα, απόμερος,
παράμερος, ανωμερίτης, κατωμερίτης, επιμερισμός, καταμερισμός, μοίρα, μοιραίος,
άμοιρος, δύσμοιρος, κακόμοιρος, μεμψίμοιρος, μοίραρχος, μοιρολό(γ)ι, μοιρολάτρης,
μοιρολατρικός, μοιρασιά, μοίρασμα, μοίραρχος, μοιρογνωμόνιο, μόριο, συμμορία
μείξαντες < μείγνυμι: μείγμα, μείξη, μ(ε)ικτός, πρόσμειξη, ανάμ(ε)ιξη, ανάμ(ε)ικτος,
σύμμιξη, σύμμικτος, επιμιξία, αιμομιξία, μιγάς, αμιγής
κεράννυται < κεράννυμαι: κέρασμα, κράμα, κράση, κρασί, κρατήρας, άκρατος, εύ-
κρατος, ακέραστος
ἄγειν < ἄγω: αγωγή, αγωγός, παραγωγός, δημαγωγός, προσαγωγός, νηπιαγωγός,
αγώνας, άγημα, άξονας, απαγωγή, συναγωγή, διαγωγή, εισαγωγέας, αρχηγός,
στρατηγός, λοχαγός, ξεναγός, άμαξα, παρείσακτος, πλοηγός, ξεναγός, λοχαγός, χο-
ρηγός, σύναξη, υδραγωγείο, άξονας
προσέταξαν < πρὸς + τάττ(σσ)ω: τάγμα, διάταγμα, πρόσταγμα, σύνταγμα, διαταγή,
επιταγή, προσταγή, συνταγή, υποταγή, νομοταγής, άτακτος, απότακτος, ανυπότα-
κτος, ανάταξη, παράταξη, σύνταξη, ένταξη, πρόταξη, επίταξη, μετάταξη, ανακατά-
ταξη, αταξία, (αρχι)συντάκτης, συντακτικό, επιτακτικός, τακτός.
νεῖμαι, νείμαντος, νέμων, ἔνεμεν < νέμω: νομός, νόμος, νομικός, νομική, νομαδικός,
νέμεση, νόμισμα, νομισματικός, διανομέας, διανομή, κατανομή, απονομή, αστυνομί-
α, αστυνομικός, αστυνόμος, τροχονόμος, αγορανομία, παρανομία, παράνομος, υπό-
νομος, ανομία, δασονομία, δασονόμος, οικονομία, οικονόμος, χειρονομία, αυτονομία,
αυτόνομος, ταξινόμηση, εξοικονόμηση, νομοθέτης, νομοθεσία, νομοσχέδιο, νομοτα-
γής, νομομαθής,νομάς
ἐπίσκεψαι < ἐπὶ + σκοπέω -ῶ: σκοπός, σκοπιά, σκόπιμος, σκόπελος, σκέψη, σκεπτι-
κός, σκεπτικισμός, απερίσκεπτος, αυτοσκοπός, κερδοσκόπος, οιωνοσκόπος, καιρο-
σκόπος, ωροσκόπος, άσκοπος, επίσκοπος, κατάσκοπος, πρόσκοπος, ανασκόπηση, βι-
ντεοσκόπηση, επισκόπηση, προεπισκόπηση, δημοσκόπηση, βυθοσκόπηση, ακτινο-
σκόπηση, βολιδοσκόπηση, κερδοσκοπία, κατασκοπία, τηλεσκόπιο, περισκόπιο, στη-
θοσκόπιο, μικροσκόπιο, ωροσκόπιο, σκοποβολή, σύσκεψη, συνδιάσκεψη, περίσκεψη,
επίσκεψη, επισκέψιμος, σκεπτικιστής
πείσας < πείθω: πειθήνιος, πειθαναγκασμός, πιθανός, πιθανότητα, πίστη, πιστός,
πειστήριο, πειστικός, πειθαρχία, πεισιθανάτιος, πείσμα, πεισματάρης
προσῆπτεν < πρὸς + ἅπτω: αφή, επαφή, συναφής, συνάφεια, απτός, αψίδα, αψιμαχί-
α, αψίκορος, σύναψη, επισύναψη, έξαψη, άναμμα, προσάναμμα, αναπτήρας, αφθώ-
δης
διδοὺς < δίδωμι: δόση, παράδοση, έκδοση, μετάδοση, δοσολογία, δοσίλογος, μισθο-
δοσία, λογοδοσία, ηλεκτροδότηση, σηματοδότης, δότης, αιμοδότης, καταδότης, εκδο-
τικός, αποδοτικός, ενδοτικός, μεταδοτικός, δώρο, δωροθέτης, δωρεά, δωροδοκία, α-
νέκδοτος, παραδοτέος
εὐμάρεια < εὐμαρής < εὖ + μάρη (= χέρι)

20
ἀμφιεννὺς < ἀμφιέννυμι < ἀμφὶ + ἔννυμι/ἐννὺω: άμφιο, αμφίεση, μεταμφίεση, ιμά-
τιο, ιματιοθήκη
ἰοῦσιν < εἶμι/ἔρχομαι: ερχομός, οδός, έλευση, προσέλευση, διέλευση, ελευθερία, ανε-
ξίτηλος, ισθμός, εισιτήριο, εξιτήριο, προσηλυτισμός, προσιτός, ιταμός, αμαξιτός
οἰκεία < οἶκος: οίκημα, οίκηση, ιδιοκατοίκηση, διοίκηση, συγκατοίκηση, μετοίκηση,
οικία, κατοικία, μονοκατοικία, πολυκατοικία, συνοικία, αποικία, παροικία, ένοικος,
περίοικος, κάτοικος, συγκάτοικος, μέτοικος, οικισμός, οικιστικός, αποικισμός, αποικι-
στικός, οικοδεσπότης, οικογένεια, οικότροφος, οικόπεδο, οικοσκευή, οικόσημο, οικο-
νομία, οικόσιτος, οικουμένη, οικολογία, οικόσημο
βορὰ < βιβρώσκω: βρώση, αιμοβόρος, σαρκοβόρος, χρονοβόρος, βάραθρο, βρόγχος,
βρογχίτιδα
Από την ενότητα αυτή αρχίζει ο μύθος που προανήγγειλε ο Πρωταγόρας στο τέλος
της προηγούμενης. Σύμφωνα με αυτόν, στην αρχή υπήρχαν μόνο οι θεοί, οι οποίοι,
όταν ήρθε ο καθορισμένος χρόνος, έπλασαν στο εσωτερικό της γης τους ζωικούς ορ-
γανισμούς με βασικά υλικά το χώμα και τη φωτιά. Στη συνέχεια, έδωσαν εντολή
στους δύο Τιτάνες, τον Προμηθέα και τον Επιμηθέα, να αναλάβουν το έργο της κα-
τανομής ιδιοτήτων σε αυτά. Οι δύο Τιτάνες, όμως, αλλάζουν ρόλους κι έτσι αναλαμ-
βάνει ο Επιμηθέας την κατανομή ιδιοτήτων και ο Προμηθέας την επιθεώρηση του
έργου του. Σε ένα πρώτο στάδιο, ο Επιμηθέας προσπαθεί να προφυλάξει τα ζώα από
άλλα ζώα δίνοντάς τους ως εφόδια ή δύναμη ή ταχύτητα ή νύχια και δόντια ή φτερά
ή υπόγεια κατοικία ή μεγάλο μέγεθος. Έπειτα, προσπαθεί να τα προφυλάξει από τις
δυσμενείς καιρικές συνθήκες εφοδιάζοντάς τα με πυκνά τριχώματα, γερά δέρματα
και οπλές. Ακόμη, στην προσπάθειά του να τους εξασφαλίσει τροφή, τους δίνει τη
δυνατότητα να τρέφονται ή με χόρτα ή με καρπούς δέντρων ή με ρίζες ή και με άλλα
ζώα. Τέλος, για να εξασφαλίσει τη διαιώνιση του είδους τους, επιτρέπει στα σαρκο-
βόρα να γεννούν λίγους απογόνους, ενώ σε αυτά που αποτελούν τροφή των σαρκο-
βόρων να γεννούν πολλούς απογόνους.
A. ΥΠΑΡΞΗ ΘΕΩΝ, ΑΝΥΠΑΡΞΙΑ ΘΝΗΤΩΝ ΕΙΔΩΝ: «Ἦν γάρ ποτε χρόνος ... γένη
οὐκ ἦν.»
1.«Ἦν γάρ ποτε χρόνος»
Ο Πρωταγόρας αρχίζει τον μύθο, που πιθανότατα είναι δικό του δημιούργη-
μα (μάλλον περιλαμβανόταν στο έργο του Περὶ τῆς ἐν ἀρχῇ καταστάσεως,
που δεν έχει διασωθεί), προσδιορίζοντας αόριστα τον χρόνο στον οποίο έλα-
βαν χώρα τα γεγονότα που θα αφηγηθεί. Η φράση «ἦν γάρ ποτε χρόνος» συ-
νάδει με το λαϊκότροπο ύφος όλου του μύθου. Αποτελεί τυπική αρχή παραμυ-
θιού και μέρος του σκηνικού, μια εξωτερική δηλαδή διακόσμηση που περι-
βάλλει την τελεολογική εξήγηση του Πρωταγόρα για τη δημιουργία του ζωι-

21
κού βασιλείου και του ανθρώπου. Προβάλλει την έννοια του χρόνου ως κυρί-
αρχου φυσικού μεγέθους στο οποίο εγγράφεται η ύπαρξη των θεών και των
θνητών όντων.
Έτσι λοιπόν, με τη λέξη «χρόνος» ο σοφιστής εννοεί την αρχή του χρόνου,
την αρχή της δημιουργίας, το σημείο εκείνο που ακολουθεί τη θεογονία, δη-
λαδή τη γένεση των θεών. Είναι χαρακτηριστικό πως στην αρχαιοελληνική
μυθολογική σκέψη υπάρχει μόνο θεογονία, και όχι κοσμογονία, όπως σε άλ-
λες μυθολογίες ή στην εβραιοχριστιανική Γένεση. Αντίθετα από τον Ησίοδο, ο
οποίος στη Θεογονία του αναφέρει, μετά τη δημιουργία των θεών, την ύπαρξη
των ανθρώπων, χωρίς να εξηγεί πώς πλάστηκαν και από ποιον (θεοκεντρική
προσέγγιση), ο Πρωταγόρας μεταφέρει το κέντρο του ενδιαφέροντος στον άν-
θρωπο (ανθρωποκεντρική προσέγγιση). Στον μύθο του παρακολουθούμε τη
διαδικασία με την οποία τα μεν ζώα «διαμορφώθηκαν», απέκτησαν δηλαδή το
καθένα τις δικές του ιδιότητες, ο δε άνθρωπος απέκτησε τα χαρακτηριστικά
εκείνα, τις αρετές, που συνιστούν τελικά την ανθρώπινη ουσία του.
Θεωρείται σημαντική η προσφορά του πρωταγόρειου μύθου, γιατί σε αντί-
θεση με τις παραπάνω κοσμολογικές εκδοχές (Θεογονία του Ησιόδου κ.τ.λ.)
εκφράζει μια αισιόδοξη ενατένιση της εξέλιξης του ανθρώπινου πολιτισμού.
Συνιστά μήνυμα εμπιστοσύνης στην προοδευτική πορεία του ανθρώπινου γέ-
νους, το οποίο ξεκινώντας από ατελέστερες μορφές βίου κατέκτησε και κατα-
κτά υψηλότερες βαθμίδες, αξιόλογα πολιτιστικά επιτεύγματα, σε μια προο-
πτική ανανεωνόμενων δυνατοτήτων για νέες κατακτήσεις.
2.«θνητὰ δὲ γένη»
Σύμφωνα με τον πρωταγόρειο μύθο τα ζώα και ο άνθρωπος δημιουργούνται
μαζί. Η διαφοροποίησή τους αρχίζει κατά το στάδιο της βιολογικής συγκρότη-
σης του είδους, δηλαδή το επιμηθεϊκό, και ολοκληρώνεται με το προμηθεϊκό.
Το περιεχόμενο του μύθου παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τις βιολογι-
κές, ανθρωπολογικές, κοινωνιολογικές, πολιτικές και πολιτειακές θεωρήσεις
της αρχαίας σοφιστικής και ειδικότερα του Πρωταγόρα.
B. Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑΣ ΤΩΝ ΖΩΩΝ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΘΕΟΥΣ : «Ἐπειδὴ δὲ καὶ
... κεράννυται.»
Οι θεοί και τα θνητά όντα κινούνται στον χρόνο και μάλιστα κατά τη λογική σύμφω-
να με την οποία προηγούνται χρονικά οι θεοί και ακολουθούν τα θνητά γένη ως δη-
μιουργήματά τους («τυποῦσιν αὐτὰ θεοί»), υπακούοντας στην ειμαρμένη, στη μοίρα,
που είναι δύναμη αναπότρεπτη και ισχυρότερη ακόμη και από τους θεούς. Η ειμαρ-
μένη γίνεται ο ρυθμιστής του χρόνου δημιουργίας των θεών και των θνητών πλα-
σμάτων («καὶ τούτοις»). Τα θνητά όντα γεννιούνται από κοσμογονικά στοιχεία από

22
τα οποία τα σπουδαιότερα είναι το χώμα και η φωτιά. Το χώμα, πυκνότερο στοιχείο,
παραπέμπει στη μητέρα – γη, που γονιμοποιεί και δίνει ευφορία και ανάπτυξη στα
όντα. Η φωτιά, αραιότερο στοιχείο, αποδίδει την αστείρευτη ενέργεια, την αέναη κί-
νηση, η οποία δίνει ζωή στα όντα, τα συγκροτεί σε ύπαρξη ή τα μεταβάλλει ως είδος.
Ό,τι ζωντανό προκύπτει ως σύνθεση των κοσμογονικών στοιχείων είναι θνητό, έχει
αρχή και τέλος ύπαρξης. Στην εικόνα της δημιουργίας των θνητών όντων οι θεοί εκ-
φράζουν την ιδέα της δημιουργίας, η οποία από τη μια συνδέεται με την ειμαρμένη
και από την άλλη με τη μείξη των κοσμογονικών στοιχείων σε θνητές οντότητες.
1.«Ἐπειδὴ δὲ καὶ τούτοις χρόνος ἦλθεν εἱμαρμένος γενέσεως»
Στον πρωταγόρειο μύθο η ειμαρμένη αναφέρεται δύο φορές: ο ειμαρμένος
χρόνος (2η ενότητα) και η ειμαρμένη ημέρα (3η ενότητα), ως στοιχεία που
προσδιορίζουν χρονικά την εξέλιξη. Με τις εκφράσεις αυτές αποδίδεται «το
πλήρωμα του χρόνου», η αναγκαιότητα δηλαδή που οδηγεί το πέρασμα από
μία εποχή σε άλλη, από μία μορφή ζωής σε άλλη. Η πίεση της ανάγκης για
επιβίωση, για βελτίωση των όρων ζωής, η χρεία, γίνεται κινητήρια δύναμη της
εξέλιξης, η οποία ούτε αυτόματη ούτε τυχαία ούτε στιγμιαία είναι.
2.«ὅτε θεοὶ μὲν ἦσαν», «τυποῦσιν αὐτὰ θεοὶ»
Εντύπωση μας προκαλεί η αναφορά του Πρωταγόρα στην ύπαρξη των θεών,
όπως προδίδεται από τις φράσεις «ὅτε θεοὶ μὲν ἦσαν», «τυποῦσιν αὐτὰ θεοί».
Πολλοί μελετητές θεώρησαν αρχικά ότι εδώ υπάρχει αντίθεση με τις ιδέες του
σοφιστή, ο οποίος ήταν αγνωστικιστής. Δεν πρέπει, όμως, να ξεχνάμε ότι το
κείμενο αυτό είναι ένας μύθος, στον οποίο η παρουσία των θεών έχει αλληγο-
ρική, συμβολική σημασία. Συγκεκριμένα, ο Δίας συμβολίζει τη νομοτέλεια
που διέπει τη φύση, τον λόγο, τη λογική, ενώ ο Προμηθέας, ο Επιμηθέας και ο
Ερμής (που θα τον δούμε στην 4η ενότητα) αποτελούν τα όργανα αυτής της
νομοτέλειας, η οποία ρυθμίζει τις σχέσεις των όντων εξασφαλίζοντας τη με-
ταξύ τους ισορροπία. Άλλωστε, όπως φανερώνεται και από τη συνέχεια του
μύθου, ο Πρωταγόρας δεν ενδιαφέρεται τόσο για το θέμα της ύπαρξης των
θεών όσο για την εξήγηση της γένεσης του θρησκευτικού συναισθήματος. Ε-
πιπλέον, δεν θεωρεί τους θεούς αιώνιους, αλλά ότι κι αυτοί, όπως και τα ζώα
(«καὶ τούτοις»), δημιουργήθηκαν μια δεδομένη χρονική στιγμή, που προηγή-
θηκε από τον χρόνο δημιουργίας των θνητών όντων.
3.«γῆς ἔνδον»
Η φράση αυτή υποδηλώνει την αρχέγονη αντίληψη της μητέρας-γης, μέσα
στα σπλάχνα της οποίας δημιουργήθηκαν όλα τα έμβια όντα. Πρέπει να επι-
σημανθεί ότι στη φράση αυτή η λέξη «γη» σημαίνει το σώμα, τη γήινη σφαίρα,
ενώ στη φράση «ἐκ γῆς καὶ πυρὸς» σημαίνει την ύλη, το χώμα. Στον μητρικό
κόλπο της γης (γῆ παμμήτωρ, μήτηρ πάντων) αποδίδεται η δημιουργία όλων
των οργανισμών, ζώων και φυτών, και από αυτόν αναδίδονται τα είδη των
ζώων και φυτών.

23
Επιπλέον, από την ίδια φράση διαφαίνεται η αντίληψη του αυτοχθονισμού,
της πεποίθησης δηλαδή κάποιων φυλών ότι ξεφύτρωσαν από τη γη στην ο-
ποία στη συνέχεια έζησαν και οι ίδιοι και οι απόγονοί τους κάνοντάς την πα-
τρίδα τους. Η πεποίθηση αυτή τους έδινε ένα αίσθημα περηφάνιας, προνομι-
ακής σχέσης με την πατρίδα και ευγενικής καταγωγής (πχ. ο μύθος του Κάδ-
μου). Η ιδέα της αυτοχθονίας αναφέρεται και από τον Θουκυδίδη
στον Επιτάφιο του Περικλή, παρουσιάζοντας τους Αθηναίους να νιώθουν πε-
ρήφανοι για την αυτοχθονία τους. Έτσι, ενισχύεται η θεωρία του Πρωταγόρα
για τη δημιουργία των πλασμάτων κάτω από τη γη.
4.«ἐκ γῆς καὶ πυρὸς ... κεράννυται»
Σύμφωνα με τον Πρωταγόρα, οι θεοί δημιούργησαν τα θνητά όντα από δύο
βασικά στοιχεία, το χώμα και τη φωτιά. Η άποψη αυτή φαίνεται να ακολουθεί
την κοσμογονική θεωρία του Παρμενίδη. Στη συνέχεια, όμως, με τη φράση
«τῶν ὅσα πυρὶ καὶ γῇ κεράννυται» η άποψή του εμπλουτίζεται και από τη θε-
ωρία του Εμπεδοκλή, σύμφωνα με τον οποίο τα έμβια όντα προήλθαν από τη
σύνθεση της φωτιάς, του χώματος, του νερού και του αέρα. Τα δύο τελευταία
στοιχεία, το νερό και ο αέρας, δεν κατονομάζονται από τον σοφιστή.
Γ. Η ΕΝΤΟΛΗ ΤΩΝ ΘΕΩΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΙΔΙΟΤΗΤΩΝ ΣΤΑ ΖΩΑ ΚΑΙ Η
ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΗ ΤΩΝ ΡΟΛΩΝ ΤΟΥ ΠΡΟΜΗΘΕΑ ΚΑΙ ΤΟΥ ΕΠΙΜΗΘΕΑ: «Ἐπειδὴ δ’
ἄγειν ... πείσας νέμει.»
Οι θεοί αναλαμβάνουν να πλάσουν σε ένα πρώτο στάδιο τα ζώα στο εσωτερικό της
γης και στη συνέχεια, αναθέτουν τον εφοδιασμό τους με τις απαραίτητες ιδιότητες
στους δύο Τιτάνες, τον Προμηθέα και τον Επιμηθέα. Αποφασιστική για την εξέλιξη
του μύθου στάθηκε η επιθυμία του Επιμηθέα να αντιστρέψουν τους ρόλους με τον
αδερφό του και να αναλάβει ο ίδιος το έργο της κατανομής ιδιοτήτων. Το αποτέλεσμα
ήταν, όπως θα δούμε και στην επόμενη ενότητα, να εξαντλήσει όλα τα εφόδια στα
ζώα και να αφήσει τον άνθρωπο ανυπεράσπιστο και αβοήθητο. Έτσι, κινητοποιείται
ο Προμηθέας και αναλαμβάνει να κλέψει τη φωτιά του Ηφαίστου και την «ἔντεχνον
σοφίαν» της Αθηνάς, προκειμένου να εξασφαλίσει την επιβίωση του ανθρώπινου εί-
δους. Η αντιστροφή των ρόλων των δύο τιτάνων εξυπηρετεί άριστα την οικονομία
του μύθου, καθώς ο Επιμηθέας εκφράζει τη φάση της βιολογικής συγκρότησης των
όντων, ενώ ο Προμηθέας τη φάση κατά την οποία ο άνθρωπος διαφοροποιείται ως
είδος από τα άλλα είδη ζωικών οργανισμών έχοντας την ιδιότητα του έλλογου όντος.
Το δεύτερο στάδιο είναι ανώτερο από το πρώτο και αρχίζει να διαγράφεται η αισιό-
δοξη αντίληψη του Πρωταγόρα για την προοδευτική εξέλιξη του ανθρώπινου γένους.
 Τα χαρακτηριστικά του Προμηθέα και του Επιμηθέα
Ο Προμηθέας και ο Επιμηθέας ήταν Τιτάνες, γιοι του Ιαπετού και της Ωκεα-

24
νίδας Κλυμένης. Ειδικότερα, ο Προμηθέας είναι αυτός που, όπως δηλώνει
και το όνομά του (σύνθετο από τις λέξεις πρὸ + μῆτις = σκέψη), σκέφτεται
πριν κάνει κάτι, σταθμίζει τις συνέπειες και έπειτα προβαίνει σε πράξεις.
Αποκαλείται σοφώτατος των Τιτάνων, «αἰολόμητις», βοηθός του Δία. Θα
μπορούσαμε, λοιπόν, να τον χαρακτηρίσουμε προνοητικό, διορατικό, σώφρο-
να, συνετό, προσεκτικό. Στον μύθο του Πρωταγόρα παρουσιάζεται ως ευερ-
γέτης του ανθρώπου, καθώς με τα δώρα που έκλεψε από τους θεούς (τη φω-
τιά και την έντεχνη σοφία) βοήθησε τον άνθρωπο να κυριαρχήσει πάνω στη
φύση και να αναπτύξει πολιτισμό. Από την άλλη μεριά, ο Επιμηθέας είναι
αυτός που, όπως δηλώνει και το όνομά του (σύνθετο από τις λέξεις ἐπὶ +
μῆδος), σκέφτεται μετά την εκτέλεση μιας ενέργειας και βρίσκεται αντιμέ-
τωπος με τις συνέπειές της. Είναι «ἁμαρτίνοος» ή «ὀψίνοος». Θα μπορούσα-
με, λοιπόν, να τον χαρακτηρίσουμε αστόχαστο, απερίσκεπτο, επιπόλαιο, πα-
ρορμητικό. Στον μύθο του Πρωταγόρα παρουσιάζεται λόγω απρονοησίας να
εξαντλεί όλα τα εφόδια στα ζώα και να αφήνει τον άνθρωπο εντελώς αβοή-
θητο και ανυπεράσπιστο.
Δ. Ο ΕΠΙΜΗΘΕΑΣ ΚΑΤΑΝΕΜΕΙ ΤΙΣ ΙΔΙΟΤΗΤΕΣ ΣΤΑ ΖΩΑ: «Νέμων ... πορίζων»
Ο ιδεολογικός πυρήνας του μύθου στο εδάφιο αυτό συνίσταται στη σκόπιμη ισορρο-
πία που χαρακτηρίζει τον ζωικό κόσμο. Ο Πρωταγόρας εξηγεί τελεολογικά τον «νόμο
της αναπλήρωσης» στη φύση, αφού σύμφωνα με τους βιολογικούς νόμους κάθε ζώο
έχει εφοδιαστεί με τα αναγκαία μέσα επιβίωσης, αυτοσυντήρησης και διαιώνισης του
είδους του. Ειδικότερα, παρατηρούμε ότι οι ιδιότητες μοιράζονται στα ζώα έτσι ώστε
μία αδυναμία να αναπληρώνεται από μία ικανότητα, με σκοπό να εξασφαλίζονται
με αυτόν τον τρόπο α) η ύπαρξη και η διαιώνιση του κάθε είδους και β) η ισορροπία
του οικοσυστήματος μέσα από την εξισορρόπηση των αντίρροπων δυνάμεων που
λειτουργούν στο εσωτερικό του. Ακόμη φαίνεται ότι η ποικιλία των ζωικών ειδών με
διαφορετικές ιδιότητες και ικανότητες δείχνει ότι στον ζωικό κόσμο επικρατεί συνε-
χής αγώνας για επιβίωση, ένας διαρκής πόλεμος για την ύπαρξη, και επιπλέον ότι η
τελική ισορροπία του οικοσυστήματος προκύπτει από την εναρμόνιση των αντιθέ-
των, ως ενότητα αντιθέτων (διαφαίνεται η θέση του Ηράκλειτου, για την «παλίντο-
νον/ἀφανῆ ἁρμονίην»). Ακόμη να προσθέσουμε ότι οι ιδιότητες των ζώων προβάλλο-
νται ως δώρα των θεών, δηλαδή ως δοσμένες εκ των προτέρων ιδιότητες που τα ζωι-
κά είδη έχουν χωρίς καμία ενεργητική συμμετοχή τους στην απόκτησή τους και πα-
ρέχονται μάλιστα από την κατώτερη και ελλιπέστερη θεϊκή μορφή του Επιμηθέα.
Τέλος, η τελεολογική εξήγηση της αντισταθμιστικής και σύμμετρης κατανομής των
ιδιοτήτων στα ζώα, που επιχειρεί ο Πρωταγόρας στην εξεταζόμενη ενότητα, γίνεται
ιδιαίτερα αντιληπτή στη χρήση της γλώσσας με το πλήθος αντιθετικών σχημάτων
και προσδιορισμών του τελικού αιτίου.

25
1.Η κατανομή εφοδίων στα ζώα
Αφού τα δύο αδέρφια άλλαξαν ρόλους, ο Επιμηθέας ανέλαβε να μοιράσει
εφόδια στα ζώα και στον άνθρωπο και ο Προμηθέας την τελική επιθεώρηση.
Στην ενότητα αυτή παρακολουθούμε την κατανομή εφοδίων στα ζώα, ενώ
στην επόμενη θα παρακολουθήσουμε τι συνέβη με τον άνθρωπο. Όσον α-
φορά, λοιπόν, τα ζώα η μοιρασιά που έκανε ο Επιμηθέας ήταν σοφή, αφού πέ-
τυχε την αντισταθμιστική και ισόρροπη κατανομή εφοδίων για τη διαιώνιση
όλων των ειδών. Ο Επιμηθέας ήταν σε θέση να επινοήσει, όχι όμως και να
προνοήσει. Η επινόηση ως πράξη του νου επέτρεψε στον Επιμηθέα να μοιρά-
σει εφόδια και να εξισορροπήσει αντιθέσεις ανάμεσα στα ζωικά είδη. Επρό-
κειτο όμως για μονομερή πράξη του νου από την οποία έλειπε η κατανόηση,
αναγκαία για να προκύψει η δυνατότητα της πρόνοιας, της προβλεπτικότη-
τας. Έτσι η επινοητικότητα του Επιμηθέα σε σχέση με το ζωικό βασίλειο εκ-
δηλώνεται ως εξής:
α. Παρέχει μέσα προφύλαξης από τους εχθρούς (τα άλλα ζώα): «Νέμων δὲ
... ἀϊστωθείη·»
Για να προφυλάξει τα ζώα από τα άλλα ζώα, έδωσε:
- σε άλλα σωματική δύναμη,
- σε άλλα, που ήταν αδύναμα, ταχύτητα,
- σε άλλα όπλα, όπως νύχια, δόντια, κέρατα, οπλές,
- σε άλλα μικρό σώμα, και ως όπλα για να αντιμετωπίζουν τους κινδύνους,
φτερά ή υπόγεια κατοικία,
- σε άλλα μεγάλο σώμα, και ως όπλο για να αντιμετωπίζουν τους κινδύνους,
το ίδιο το μέγεθός τους.
β. Δίνει μέσα προστασίας από τις δυσμενείς καιρικές συνθήκες: «ἐπειδὴ δὲ
αὐτοῖς ... καὶ ἀναίμοις.»
Για να προφυλάξει τα ζώα από την εναλλαγή των εποχών και τις δυσμενείς
καιρικές συνθήκες, που προέρχονται από τον Δία, έδωσε:
- σε άλλα πλούσιο τρίχωμα,
- σε άλλα χοντρό δέρμα,
- σε άλλα χοντρό δέρμα και χωρίς αίμα (πχ. φολίδες, λέπια)
γ. Φροντίζει για την εξασφάλιση τροφής: «Τοὐντεῦθεν ... ἄλλων βοράν·»
Φρόντισε να δώσει διαφορετικά είδη τροφής σε κάθε ζωικό είδος, για να μην
εξαντληθούν συγκεκριμένα είδη διατροφής. Έτσι, έδωσε τη δυνατότητα:
- στα φυτοφάγα ζώα να τρώνε χόρτα, καρπούς δέντρων ή ρίζες
- στα σαρκοφάγα ζώα να τρώνε τις σάρκες άλλων ζώων.

26
δ. Εξισορροπεί τις αντίρροπες δυνάμεις στη φύση με σκοπό τη διαιώνιση
των ειδών: «καὶ τοῖς μὲν ὀλιγογονίαν ... τῷ γένει πορίζων.»
Προκειμένου να εξασφαλιστεί η ισορροπία στη φύση και η διαιώνιση όλων
των ειδών, έδωσε:
- ολιγογονία, δηλαδή μικρή γονιμότητα, στα σαρκοφάγα ζώα και
- πολυγονία, δηλαδή μεγάλη γονιμότητα, σε όσα γίνονται βορά άλλων ζώων.
Από τα παραπάνω γίνεται φανερό ότι στη φύση ισχύει ο νόμος της αναπλή-
ρωσης, σύμφωνα με τον οποίο μια αδυναμία αναπληρώνεται από μια ικανό-
τητα. Έτσι, προκύπτει ότι ο Πρωταγόρας εξηγεί τελεολογικά αυτό τον νόμο,
εξηγεί δηλαδή τις ιδιότητες και τις ικανότητες ανάλογα με τον σκοπό που υ-
πηρετούν και τη λειτουργία που επιτελούν. Συγκεκριμένα:
- η ταχύτητα αντισταθμίζει την αδυναμία,
- τα φτερά ή η υπόγεια κατοικία αντισταθμίζουν το μικρό σωματικό μέγεθος,
- όσα ζώα έχουν δύναμη, δεν χρειάζονται ταχύτητα,
- όσα έχουν μεγάλο σωματικό μέγεθος, σώζονται χάρη σ’ αυτό,
- τα όπλα αντισταθμίζουν την έλλειψη δύναμης και ταχύτητας,
- για να αντιμετωπίζουν τις μεταβολές του καιρού, εφοδιάζονται με πυκνό
τρίχωμα και γερό δέρμα,
- σε αυτά που γίνονται βορά άλλων ζώων δίνεται η δυνατότητα να γεννούν
πολλούς απογόνους,
- όσα τρέφονται με άλλα ζώα, γεννούν λίγους απογόνους,
- δίνονται διαφορετικά είδη τροφής σε κάθε είδος ζώου, για να μην εξαντλη-
θούν συγκεκριμένα είδη διατροφής.
2.«ὥρα»
Η λέξη «ὥρα» παράγεται από την ίδια ινδοευρωπαϊκή ρίζα από την οποία στα
αγγλικά παράγεται η λέξη year, το έτος. Συναντάται με τις εξής σημασίες:
α. ο ορισμένος χρόνος, η χρονική περίοδος που ορίζεται από τους φυσικούς
νόμους, η περίοδος του έτους, του μήνα, της ημέρας,
β. η εποχή του έτους (οι αρχαίοι Έλληνες διέκριναν τρεις εποχές του χρόνου:
το «ἔαρ», δηλαδή την άνοιξη, το «θέρος», δηλαδή το καλοκαίρι, και τον
«χειμῶνα», ενώ την «ὀπώραν», το φθινόπωρο, τη θεωρούσαν μάλλον ως ακμή
του καλοκαιριού), η ακμή του έτους, μέρος της ημέρας ή του ημερονυκτίου.
Επειδή η λέξη χρησιμοποιούνταν ιδιαίτερα για να δηλώσει την καλύτερη επο-
χή του χρόνου, κατέληξε επίσης να σημαίνει, όπως η λέξη «καιρός», την κα-
τάλληλη ώρα, τη σωστή στιγμή, όπως ακόμα και την καλή στιγμή της ζωής
του ανθρώπου, δηλαδή τη νεότητα. Στη μυθολογία, οι Ώρες, κόρες του Δία και
της Θέμιδος, ήταν τρεις: η Ευνομία, η Δίκη και η Ειρήνη, προστάτευαν δε τις
εποχές του έτους και τους καρπούς κάθε εποχής, και θεωρούνταν αιτίες της

27
ωριμότητας και της τελειότητας όλων των φυσικών πραγμάτων, κυρίως δε της
ακμής και της ομορφιάς του ίδιου του ανθρώπου.
ΑΣΚΗΣΗ 1
Στον μύθο του Πρωταγόρα, ο άνθρωπος παρουσιάζεται ως το πιο αδύναμο και λιγότερο
προικισμένο βιολογικά ον. Συζητήστε αυτή την παρουσίαση και αναζητήστε τα χαρακτηρι-
στικά εκείνα του ανθρώπου που του επέτρεψαν να επιβιώσει, να διαφοροποιηθεί από τα άλ-
λα θηλαστικά και να αναπτύξει πολιτισμό.
ΑΣΚΗΣΗ 2
Διαβάστε το απόσπασμα της Θεογονίας του Ησιόδου για τον Προμηθέα. Συγκρίνετε τις α-
φηγήσεις του Ησιόδου και του Πρωταγόρα.
ΑΣΚΗΣΗ 3
«Ἦν γάρ ποτε χρόνος»: Ποια η λειτουργία της φράσης στη δομή του λόγου;
ΑΣΚΗΣΗ 4
Να εντοπίσετε το σημείο του κειμένου που αναφέρεται στην αντίληψη του αυτοχθονισμού
και να εξηγήσετε τη σχέση της με την ανθρωπολογική θεωρία του πρωταγόρειου μύθου.
ΑΣΚΗΣΗ 5
«ἐκ γῆς καὶ πυρὸς … κεράννυται»: από ποια συστατικά δημιούργησαν οι θεοί, κατά τον
Πρωταγόρα, τα έμβια όντα; Ποιες κοσμολογικές θεωρίες φαίνεται να ακολουθεί ο σοφιστής;
ΑΣΚΗΣΗ 6
Με ποιους τρόπους ο Επιμηθέας προσπάθησε να εξισορροπήσει τις δυνάμεις των έμβιων
όντων και να εξασφαλίσει την επιβίωση και τη διαιώνιση του είδους τους; Σε ποιον τομέα
πέτυχε και σε ποιον δεν ήταν προνοητικός;
ΑΣΚΗΣΗ 7
Να σκιαγραφήσετε την προσωπικότητα του Επιμηθέα και τον ρόλο του στη δημιουργία. Να
λάβετε υπόψη σας και την ετυμολογία του ονόματός του.
Λεξιλογικές Ασκήσεις
ΑΣΚΗΣΗ 1
Με ποιες λέξεις του κειμένου συνδέονται ετυμολογικά οι παρακάτω λέξεις : τυποποίηση, με-
ρίδα, μείγμα, σθεναρός;
ΑΣΚΗΣΗ 2
κατάγειον: Να σχηματίσετε 5 ομόρριζα στα νέα ελληνικά χρησιμοποιώντας το β’ συνθετικό
της λέξης ως α’ ή β’ συνθετικό.
ΑΣΚΗΣΗ 3

28
Να δώσετε τα αντώνυμα των παρακάτω λέξεων του κειμένου στα αρχαία ελληνικά:
ἀσθενεστέρους, ἄοπλον, κατάγειον, οἰκεία.

29
3η Ενότητα
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ
Επειδή λοιπόν ο Επιμηθέας δεν ήταν και πολύ σοφός, ξόδεψε χωρίς να το καταλάβει
(ή: διέφυγε της προσοχής του και ξόδεψε) τις ιδιότητες στα άλογα όντα˙ του απέμενε
μάλιστα χωρίς εφόδια ακόμη το γένος των ανθρώπων και βρισκόταν σε αμηχανία τι
να κάνει. Κι ενώ αυτός βρισκόταν σε αμηχανία, έρχεται ο Προμηθέας για να επιθεω-
ρήσει τη μοιρασιά και βλέπει τα άλλα ζώα ότι ήταν εφοδιασμένα με όλα τα κατάλ-
ληλα μέσα, τον άνθρωπο όμως γυμνό και ξυπόλητο και χωρίς στρωσίδια και χωρίς
όπλα˙ και στο μεταξύ έφτανε πια και η καθορισμένη από τη μοίρα μέρα, κατά την
οποία έπρεπε και ο άνθρωπος να βγει από τη γη στο φως. Επειδή λοιπόν ο Προμηθέ-
ας βρέθηκε σε δύσκολη θέση, ποια λογής σωτηρία να βρει για τον άνθρωπο, αποφα-
σίζει να κλέψει τις τεχνικές γνώσεις του Ηφαίστου και της Αθηνάς μαζί με τη φωτιά
–γιατί ήταν αδύνατο να αποκτηθούν αυτές από κάποιον ή να χρησιμοποιηθούν χω-
ρίς τη φωτιά– και με αυτόν τον τρόπο λοιπόν τις δωρίζει στον άνθρωπο. Τις γνώσεις
του λοιπόν για την αντιμετώπιση των βιοτικών αναγκών έτσι τις απέκτησε ο άνθρω-
πος, την πολιτική όμως τέχνη δεν την είχε˙ γιατί αυτή την κατείχε ο Δίας. Και ο Προ-
μηθέας δεν είχε πια τα χρονικά περιθώρια να μπει στην ακρόπολη, την κατοικία του
Δία –εκτός αυτού και οι φρουροί του Δία ήταν φοβεροί– μπαίνει όμως κρυφά στο κοι-
νό εργαστήρι της Αθηνάς και του Ηφαίστου, μέσα στο οποίο οι δυο τους ασκούσαν με
αγάπη τις τέχνες τους, και αφού έκλεψε και την τέχνη της φωτιάς του Ηφαίστου και
την άλλη της Αθηνάς, τις δίνει στον άνθρωπο. Και με τον τρόπο αυτόν εξασφαλίζε-
ται βέβαια για τον άνθρωπο αφθονία μέσων για τη ζωή του, ο Προμηθέας όμως εξαι-
τίας του Επιμηθέα αργότερα, όπως λέγεται, διώχτηκε δικαστικά για κλοπή (ή: κατα-
δικάστηκε για κλοπή).
ΛΕΞΙΛΟΓΙΟ
(Εκτός από το λεξιλόγιο του σχολικού βιβλίου στις σελίδες 77, 78)
Ἅτε ὢν = επειδή ήταν (αιτιολογική μετοχή πραγματικής/αντικειμενικής αιτιολογίας,
επειδή συνοδεύεται από το μόριο ἅτε)
τῳ = από κάποιον (δεύτερος τύπος της δοτικής ενικού της αόριστης αντωνυμίας τὶς ->
τινὶ / τῳ)
οὐκέτι = δεν … πια
πρὸς δὲ = επιπλέον, πέρα απ’ αυτό (εμπρόθετος προσδιορισμός της προσθήκης)
λαθὼν = κρυφά
ἐφιλοτεχνείτην = ασκούσαν και οι δύο (: δυικός αριθμός) με αγάπη τις τέχνες τους
(το «με αγάπη» προκύπτει από το πρώτο συνθετικό του ρήματος «φιλο-»).
Ἔλαθεν, λαθὼν < λανθάνω: λάθος, αλάθητος, λήθη, λησμονιά, λαθραίος, λαθρεπι-
βάτης, λαθρεμπόριο, λαθροκυνηγός, αλήθεια, αναληθής

30
καταναλώσας < κατὰ + ἀναλίσκω: καταναλωτής, (κατ-)ανάλωση, παρανάλωμα,
καταναλωτικός
δυνάμεις < δύναμαι: δυνατός, δυνατότητα, δύναμη, δυναμικός, δυναμικό (το), δυνα-
μισμός, δυνητικός, δυνάστης, δυναστεία, καταδυνάστευση, δυναμίτης, ενδυνάμωση,
αδύναμος, αδυναμία
λοιπὸν < λείπω: λείψανο, λειψός, λειψυδρία, λειψανδρία, έκλειψη, παράλειψη, διά-
λειψη, εγκατάλειψη, έλλειψη, διάλειμμα, έλλειμμα, ελλειπτικός, ελλιπής, λιποβαρής,
λιπόψυχος, λιποθυμία, λιπόσαρκος, λιποτάκτης, λιποταξία, λοιπός, λοιπόν, κατά-
λοιπος, υπόλοιπος
χρήσαιτο < χρήομαι -ῶμαι: χρήση, χρήστης, χρήσιμος, χρησιμοθήρας, χρηστικός,
χρησιμότητα, χρησιμοποίηση, αχρησιμοποίητος, χρηστός, εύχρηστος, δύσχρηστος,
άχρηστος, ιδιοχρησία, χρήμα, χρηματικός, χρησμός
ἀποροῦντι < ἀπορῶ < ἄπορος < ἀ- στερητικό + πόρος: πορεία, πορθμός, εύπορος,
άπορος, απορία, βιοπορισμός, βιοποριστικός, οδοιπόρος, οδοιπορία, οδοιπορικός, αρ-
γοπορία, πεζοπόρος, πεζοπορία, αεροπόρος, αεροπορία, πρωτοπόρος, πρωτοπορία
ἐμμελῶς < ἐμμελής < ἐν + μέλος (= μελωδία, μουσική): μελογράφος, μελογραφία,
μελοποιός, μελωδός, μελωδία
ἔδει < δεῖ: δέηση, ενδεής αδέητος
εὕροι < εὑρίσκω: δυσεύρετος, ευρεσιτεχνία, εύρετρα, εύρημα, ευρηματικός, εφευρέ-
της
κλέπτει < κλέπτω: κλοπή, κλοπιμαία, κλέφτης, υποκλοπή, κλεπτομανής, κλεψύδρα
πυρὶ < πῦρ: πυρά, πυρκαγιά, πύρινος, πυρετός, πυρήνας, πυρσός, πυρίμαχος, πυρπό-
ληση, πύραυλος, πυραγός, πυρασφάλεια, πυρόπληκτος, πυρομανής, πυροβόλος, πυ-
ροσβέστης, πυροδότηση, πυροκροτητής, πυρομαχικά (τα), πυροτέχνημα, πυροτε-
χνουργός, πυρότουβλο, πυροφάνι, πυράκτωση, αναζωπύρωση
ἀμήχανον < ἀ- στερητικό + μηχανή < μῆχος (τό): μηχανή, μηχάνημα, μηχανικός,
μηχανισμός, πολυμήχανος, αμήχανος, μηχανοκίνητος, μηχανόβιος, μηχανογράφη-
ση, μηχανοργάνωση, μηχανοδηγός, μηχανολόγος, μηχανοστάσιο, βιομηχανία
κτητὴν < κτάομαι -ῶμαι: κτήμα, κτήση, κτητικός, κτήτορας, κτήνος, κτηματίας,
κτηματικός, ακτήμονας, γαιοκτήμονας, κτηματομεσίτης, κτηματολόγιο, ανάκτηση,
κατάκτηση, κατακτητικός, επανάκτηση, αγανάκτηση, αγρόκτημα, απόκτημα, επί-
κτητος, ιδιόκτητος, ιδιοκτήτης, ιδιοκτησία, πλοιοκτήτης
δωρεῖται < δωροῦμαι < δῶρον < δίδωμι: δωρεά, δωρητής, δωροδότης, δωροθέτης,
δώρημα, δωροδοκία, δόση, μισθοδοσία, λογοδοσία, ηλεκτροδότηση, σηματοδότης, δο-
σολογία, δοσίλογος, επίδοση, παράδοση, έκδοση, απόδοση, μετάδοση, δότης, αιμοδό-
της, καταδότης, εκδοτικός, αποδοτικός, ενδοτικός, μεταδοτικός
ἐνεχώρει < ἐν + χωρέω-ῶ: αναχώρηση, αναχωρητής, αχώρητος συγχώρηση, χωρικός,
χώρος
ἐφιλοτεχνείτην < φιλοτεχνέω-ῶ: άτεχνος, φιλοτέχνημα, φιλοτέχνηση, φιλοτεχνικός,
φιλότεχνος

31
Ο Επιμηθέας μοίρασε με σοφία τα εφόδια στα ζώα, στο τέλος όμως της κατανομής
διαπίστωσε ότι δεν υπήρξε αρκετά προνοητικός, καθώς δεν του έμειναν εφόδια για
τον άνθρωπο. Κι ενώ βρισκόταν σε αμηχανία, έρχεται ο Προμηθέας για να κάνει ε-
πιθεώρηση και διαπιστώνει ότι ο άνθρωπος ήταν εντελώς ανυπεράσπιστος και ανε-
φοδίαστος. Για να αντισταθμίσει, λοιπόν, την παράλειψη του Επιμηθέα, μπαίνει
κρυφά στο εργαστήρι του Ηφαίστου και της Αθηνάς, κλέβει τις τεχνικές γνώσεις μαζί
με τη φωτιά, που είναι απαραίτητη στην τεχνική, και τις χαρίζει στον άνθρωπο, για
να έχει μέσα για τη ζωή του. Όμως, δεν μπόρεσε να κλέψει την πολιτική τέχνη, γιατί
τη φύλαγε ο Δίας και οι φρουροί του ήταν φοβεροί. Συνέπεια της πράξης αυτής του
Προμηθέα ήταν να τιμωρηθεί σκληρά.
Α. Ο ΕΠΙΜΗΘΕΑΣ ΣΥΝΗΔΗΤΟΠΟΙΕΙ ΤΗΝ ΑΠΡΟΝΟΗΣΙΑ ΤΟΥ. Η ΦΥΣΙΚΗ ΕΝ-
ΔΕΙΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ «Ἅτε δὴ οὖν … ὅ,τι χρήσαιτο.»
Γενικό ερμηνευτικό σχόλιο
Ήδη από την αρχή της (διδακτικής) ενότητας τονίζεται η κατάσταση φυσικής αδυνα-
μίας στην οποία βρέθηκε ο άνθρωπος λόγω της απρονοησίας του Επιμηθέα, η οποία
ήταν αποτέλεσμα της πνευματικής του κατωτερότητας («οὐ πάνυ τι σοφὸς ὢν ὁ
Ἐπιμηθεὺς»). Ενώ, λοιπόν, ο Επιμηθέας είχε δώσει με φροντίδα και σοφία όλα τα α-
παραίτητα εφόδια στα ζώα, στο τέλος της μοιρασιάς διαπίστωσε ότι βρισκόταν σε
αδιέξοδο («ἠπόρει ὅ,τι χρήσαιτο»), γιατί τα εφόδια εξαντλήθηκαν και ο άνθρωπος
έμεινε «ἀκόσμητος».
Η συμβολική/μυθική αυτή αποτίμηση του τρόπου, με τον οποίο ο Επιμηθέας μοίρασε
τις φυσικές ιδιότητες στους ζωικούς οργανισμούς, αποκαλύπτει σταδιακά την πρω-
ταγόρεια σκέψη. Η επιμηθεϊκή φάση, που αντιστοιχεί στον φυσικό χρόνο του βιολο-
γικού σχηματισμού των ζωικών ειδών, κλείνει με το ανθρώπινο είδος το οποίο εμφα-
νίζεται τελευταίο στη σειρά των ζωικών οργανισμών. Ως τελευταίο μένει
«ἀκόσμητον», που σημαίνει ότι έχει τα λιγότερα φυσικά εφόδια για να επιβιώσει ως
είδος στη φύση. Συνεπώς, η φυσική κατάσταση του ανθρώπου κατά το στάδιο σχη-
ματισμού των ειδών μπορεί να αποδοθεί με την έννοια της «ἀπορίας», δηλαδή της
φυσικής αδυναμίας και συγχρόνως της ανάγκης για εξεύρεση τρόπων και μέσων α-
ντιμετώπισής της (ἠπόρει ὅ,τι χρήσαιτο). Ο άνθρωπος αναγκάζεται να αναζητήσει
τον πόρο, τη λύση του προβλήματος και την υπέρβαση της δυσκολίας. Αξιοσημείωτη
η τριπλή επανάληψη της απορίας στο κείμενο: ἠπόρει, ἀποροῦντι, ἀπορίᾳ.
Από την άποψη αυτή ο Πρωταγόρας προβάλλει από την αρχή τη φυσική ένδεια του
ανθρώπου, γιατί, από τη στιγμή που ο άνθρωπος δεν διαθέτει φυσικά εφόδια αυτο-
συντήρησης του είδους του, η ύπαρξή του εξαρτάται από τον ίδιο και όχι από τη φύ-
ση. Επίσης, έτσι θα οδηγηθεί λογικά στο διδακτό της αρετής και στη δικαίωση του
ρόλου του ως δάσκαλου της ευβουλίας.

32
«τὸ ἀνθρώπων γένος»
Στον μύθο του Πρωταγόρα χρησιμοποιείται και ο όρος «τὸ ἀνθρώπων γένος» ως έν-
νοια γενική και αναφέρεται στους ανθρώπους συνολικά. Με τη χρήση του συγκεκρι-
μένου όρου προβάλλεται η απροκατάληπτη ενότητα του ανθρώπινου γένους, το ο-
ποίο δεν χαρακτηρίζεται από διακρίσεις και ανισότητες που οφείλονται στη φύση. Ο
Πρωταγόρας με τη συγκεκριμένη έκφραση φαίνεται ότι υπερασπίζεται την άποψη
ότι οι άνθρωποι είναι φύσει ίσοι, αλλά θέσει άνισοι, δηλαδή η φύση προίκισε τους αν-
θρώπους με τα ίδια γνωρίσματα, αλλά η κοινωνική συμβίωση και οργάνωση τελικά
τους καθιστά άνισους. Η άποψη αυτή εκφράζει το ίδιο πρωτοποριακό και ιδεολογικά
ριζοσπαστικό πνεύμα που χαρακτηρίζει τις θέσεις πολλών σοφιστών για την ενότη-
τα και την ισότητα των ανθρώπων. Ιδιαίτερα οι σοφιστές Αντιφώντας και Αλκιδάμας
τάχθηκαν κατά των κοινωνικών και φυλετικών διακρίσεων και ο Ιππίας, ο οποίος
αναφέρεται στον Πρωταγόρα (κεφ. ΚΔ’), υπέρ της ενότητας των ανθρώπων.
Β. Ο ΠΡΟΜΗΘΕΑΣ ΔΙΑΠΙΣΤΩΝΕΙ ΟΤΙ Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΕΧΕΙ ΜΕΙΝΕΙ ΑΝΕΦΟΔΙΑ-
ΣΤΟΣ «Ἀποροῦντι δὲ αὐτῷ … ἐκ γῆς εἰς φῶς.»
Καθώς ο Επιμηθέας βρίσκεται σε αδιέξοδο σχετικά με την κατάσταση του ανθρώπου
(ἠπόρει, ἀποροῦντι), ο Προμηθέας αναλαμβάνει να επιθεωρήσει το έργο του αδελφού
του. Αντιλαμβάνεται τότε ότι ο άνθρωπος απέμεινε γυμνός και ξυπόλητος και χωρίς
στρωσίδια και χωρίς όπλα («γυμνόν τε καὶ ἀνυπόδητον καὶ ἄστρωτον καὶ ἄοπλον»),
ον χωρίς δυνατότητα αυτό-υπεράσπισης, τη στιγμή μάλιστα που πλησίαζε η καθορι-
σμένη μέρα της εξόδου του προς το φως. Όμως, η έξοδος του ανθρώπου από το εσω-
τερικό της γης, «ἐκ γῆς», στο φως του ήλιου δεν οφείλεται στις έτοιμες δυνάμεις ύ-
παρξης που του χάρισε η φύση (Επιμηθέας), όπως έγινε για τα άλλα ζωικά είδη. Για
τα ζωικά είδη η ανοδική πορεία από το εσωτερικό της γης στο φως ήταν απλώς μια
πορεία προς τη βιολογική ύπαρξη. Αντίθετα, για τον άνθρωπο η πορεία από το εσω-
τερικό της γης στο φως συνιστά μια ανοδική πορεία από τις εξαρτήσεις της βιολογι-
κής ύπαρξης στην αυτονομία του νοήμονος όντος. Αυτό το ποιοτικά διαφορετικό, σε
σχέση με τα ζωικά είδη, πέρασμα του ανθρώπου από τη γη στο φως, από τη βιολογι-
κή παρουσία στη νοήμονα και αυτοπροσδιοριζόμενη ύπαρξη, αποδίδεται συμβολικά
με τη μορφή του Προμηθέα.
Από τα παραπάνω γίνεται αντιληπτό ότι, σύμφωνα με τον Πρωταγόρα (αλλά και τη
σύγχρονη φιλοσοφική ανθρωπολογία), ο άνθρωπος ήταν το πιο ελλιπές και το πιο
απροστάτευτο από όλα τα έμβια όντα όσον αφορά το βιολογικό εξοπλισμό του, που
υποδηλώνεται με το επίθετο «ἀκόσμητον». Η υλική υπόσταση και η βιολογική θωρά-
κιση του ανθρώπου είναι ανίσχυρες στους κινδύνους του περιβάλλοντος, ο οποίος
μάλλον βρίσκεται στο έλεος φυσικών δυνάμεων. Ωστόσο, την άποψη ότι ο άνθρωπος
είναι το πλέον απροστάτευτο από τα ζώα επικρίνει ο Αριστοτέλης, ο οποίος στο έργο

33
του Περὶ ζῴων μορίων (IV, 10) υποστηρίζει ότι η δημιουργία του ανθρώπου ήταν τέ-
λεια και «όσοι λένε ότι είναι ανυπόδητος, γυμνός, χωρίς οπλισμό για να αμυνθεί, λα-
θεύουν».
«ἡ εἱμαρμένη ἡμέρα»
Η φράση αυτή, όπως και η φράση της προηγούμενης ενότητας «χρόνος εἱμαρμένος»,
αποτελεί στοιχείο του μύθου που προσδιορίζει χρονικά τα στάδια της εξέλιξης του
ανθρώπου. Εκφράζει το πλήρωμα του χρόνου, το πέρασμα από μία εποχή σε άλλη,
από μία μορφή ζωής σε άλλη, που δεν είναι ούτε στιγμιαίο ούτε αυτόματο, αλλά υ-
πακούει σε δύναμη αναπότρεπτη, ισχυρότερη και από τους θεούς (ο Όμηρος
στην Ιλιάδα, Π 441, αναφέρει την αίσα ή μοίρακαι ο Αισχύλος στις τραγωδίες του
την Ανάγκη). Αν αφαιρέσουμε το περίβλημα του μύθου, σημαίνει ότι το πέρασμα σε
μια επόμενη φάση εξέλιξης γίνεται κάτω από την πίεση της ανάγκης για επιβίωση ή
βελτίωση της ζωής. Ανάλογη είναι η χριστιανική φράση «ὅτε ἦλθε τὸ πλήρωμα τοῦ
χρόνου».
Γ. Ο ΠΡΟΜΗΘΕΑΣ ΚΛΕΒΕΙ ΤΙΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΓΝΩΣΕΙΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΘΗΝΑ ΚΑΙ ΤΗ
ΦΩΤΙΑ ΑΠΟ ΤΟΝ ΗΦΑΙΣΤΟ ΓΙΑ ΧΑΡΗ ΤΩΝ ΑΝΘΡΩΠΩΝ «Ἀπορίᾳ οὖν σχόμε-
νος … δωρεῖται ἀνθρώπῳ.»
Όταν ο Προμηθέας αντιλήφθηκε το αδιέξοδο στο οποίο κατέληξε το έργο του Επιμη-
θέα, αποφασίζει να μπει κρυφά στο εργαστήρι της Αθηνάς και του Ηφαίστου και να
κλέψει την «ἔντεχνον σοφίαν» και τη φωτιά που θα βοηθούσαν τον άνθρωπο στην
επιβίωση και εξέλιξή του.
Η μετάβαση του ανθρώπου από την κατάσταση των βιολογικών εξαρτήσεων στην
αναζήτηση της αυτονομίας του συμβολίζεται με τον Προμηθέα και τη φιλάνθρωπη
κλοπή των «δώρων» του για τον άνθρωπο από το εργαστήρι της Αθηνάς και του Η-
φαίστου. Έτσι η κλοπή δεν κρίνεται ως παράβαση ηθικής φύσεως που δεν έπρεπε να
γίνει, αλλά ως ευρηματική πράξη του Προμηθέα-ανθρώπου που υπαγορεύεται από
την ίδια την αρχή της αναπλήρωσης στη φύση, η οποία κατηύθυνε και τη μοιρασιά
του Επιμηθέα. Τα «δώρα» αναπληρώνουν τη φυσική αδυναμία του ανθρώπου στον
κόσμο. Η κατ’ αναγκαιότητα, λοιπόν, παράβαση έχει πρακτικό αντίκρισμα στον άν-
θρωπο, καθώς η τεχνική και η γνώση της τέχνης της φωτιάς επιτρέπουν στον άν-
θρωπο να επινοεί τα προς το ζῆν και να εφαρμόζει πρακτικά τις επινοήσεις του. Ο
άνθρωπος είναι σε θέση με τις δύο αυτές κατακτήσεις να μετασχηματίζει τους σχεδι-
ασμούς και τις επινοήσεις του σε πρακτικό πρόγραμμα ζωής.
Ειδικότερα η κατάκτηση τεχνικής συνδέεται με την ανάπτυξη τεχνικών δεξιοτή-
των, την οργάνωση της εργασίας ως κατασκευαστικής διαδικασίας, για παράδειγ-
μα σπιτιών, όπλων, εργαλείων, με την επινόηση συμβολικών συστημάτων επικοι-

34
νωνίας και αντιμετώπισης καθημερινών αναγκών, πχ. γλώσσα, γραφή, αρίθμηση,
με την καλλιέργεια, πχ. γης, και με την αγωγή, καθώς όλα αυτά δεν είναι εξωτερι-
κά προς τη φύση του ανθρώπου, αλλά την επηρεάζουν και οδηγούν τον άνθρωπο
σταδιακά σε έλεγχο των παθών και οργάνωση της άμυνάς του προς τους άλλους.
Η μυθική μορφή με την οποία ο Πρωταγόρας ντύνει την άποψή του για τη γένεση
του πολιτισμού δεν μας επιτρέπει να πάρουμε κάθε λέξη του τοις μετρητοίς. Πρόκει-
ται βέβαια για συμβολισμούς και θα πρέπει να δούμε την επέμβαση του Προμηθέα
ως φάση της εξέλιξης, στην οποία δημιουργούνται οι προϋποθέσεις για την επιβίωση
του ανθρώπου και την προσαρμογή του στο φυσικό περιβάλλον, πραγματοποιείται η
γένεση των τεχνών και σχηματίζονται οι πρώτες κοινωνίες. Δεν πρόκειται δηλαδή
για γνώσεις χορηγημένες εκ των προτέρων ως ολοκληρωμένο σύνολο, a priori. Στην
προηγούμενη φάση του Επιμηθέα συντελείται ο βιολογικός σχηματισμός του αν-
θρώπου και στη φάση του Προμηθέα εκδηλώνεται ο πνευματικός σχηματισμός του, ο
οποίος τον ορίζει άλλωστε ως είδος. Η ερμηνεία αυτή συμφωνεί με την άποψη των
σοφιστών και του Πρωταγόρα ότι όλα είναι προϊόντα της πείρας που συσσωρεύεται
με την πάροδο του χρόνου, δηλαδή πρόκειται για επώδυνες, δύσκολες και κοπιαστι-
κές κατακτήσεις του ανθρώπου μέσα στον χρόνο.
Παράλληλα για τα προμηθεϊκά δώρα υπάρχει και η ερμηνευτική άποψη (κύριος εκ-
φραστής της ο W.K.C. Guthrie,Οι Σοφιστές, ΜΙΕΤ 1991, σελ. 90-95) ότι οι τεχνικές γνώ-
σεις δίνονται στον άνθρωπο εκ των προτέρων ως ολοκληρωμένο σύνολο, a priori, και
όχι ως θησαύρισμα σταδιακής πείρας μέσα στους αιώνες. Η ερμηνεία αυτή στηρίζε-
ται στο ότι τα δώρα δίνονται πριν ο άνθρωπος βγει στο φως, τη στιγμή της δημιουρ-
γίας του, και συνεπώς τα προϋποθέτει για τη δημιουργία πολιτισμού. Ισοδυναμούν
με τη δεξιοτεχνία (σύνεσις στον Ευριπίδη) που δωρίζουν οι θεοί στον άνθρωπο σύμ-
φωνα με τον Αισχύλο και τον Ευριπίδη.
[Εν προκειμένω δεν αξιολογούμε τις ερμηνευτικές προσεγγίσεις του μύθου, απλώς
τις παραθέτουμε, επιχειρούμε όμως να κατανοήσουμε τον λόγο του Πρωταγόρα, τον
αντίλογο του Σωκράτη και τον φιλοσοφικό προβληματισμό που θέτει ο διάλογος στις
εξεταζόμενες ενότητες για το διδακτό ή όχι της πολιτικής αρετής].
Τα δώρα του Προμηθέα στο ανθρώπινο γένος
α). «ἔντεχνος σοφία»: το επίθετο «ἔντεχνος» υποδηλώνει αυτόν που είναι μέσα στα
όρια της τέχνης, τον έμπειρο, τον επιδέξιο. Στη φράση «ἔντεχνος σοφία», η λέξη «σο-
φία» υποδηλώνει τη σοφία που εμπεριέχει την τέχνη, τη σοφία που συμπορεύεται με
την τέχνη, τις τεχνικές γνώσεις. Αρχικά η έννοια της σοφίας έχει κυρίως να κάνει με
τη δεξιότητα και την εμπειρία σε κάποια τέχνη, την αρχιτεκτονική, τη γλυπτική, τη
μεταλλουργία, την ιατρική, κ.τ.λ. Ο προσδιορισμός «ἔντεχνος» επιτρέπει εδώ στον
Πρωταγόρα να διευκρινίσει, επομένως, πως αυτού του είδους τη σοφία εννοεί και όχι

35
αυτή που συνδέουμε με τη γνώση των επιστημών και τη φιλοσοφία, δηλαδή τις θεω-
ρητικές γνώσεις.
Ως προς τις καλές τέχνες, η έντεχνη σοφία δεν σχετίζεται με τη σύλληψη της ιδέας
ενός καλλιτεχνικού έργου, αλλά με την αναγκαιότητα χρήσης τεχνικών γνώσεων και
εργαλείων για τη δημιουργία κάποιων από αυτά (πχ. Αρχιτεκτονική, γλυπτική).
Κατανοούμε, λοιπόν, τον όρο ως τεχνογνωσία, η οποία επιτρέπει στον άνθρωπο να
προβεί σε επινοήσεις και εφαρμογές σωτήριες για τη ζωή του που προωθούν την εν
γένει παρουσία του στον κόσμο. Ειδικότερα, η τεχνογνωσία συνδέεται με τις τεχνικές
δεξιότητες και την κατασκευαστική ικανότητα του ανθρώπου. Αυτό σημαίνει ότι ο
άνθρωπος είναι σε θέση να συλλάβει και να οργανώσει τη διαδικασία της εργασίας,
η οποία συμπυκνώνει με τον καλύτερο τρόπο το άλμα του πρώην, απλώς «ζωικού
οργανισμού» σε ήδη άνθρωπο που αποδεσμεύεται σταδιακά από τις αλυσίδες της βι-
ολογικής νομοτέλειας και προ-νοεί για τις επόμενες στιγμές της ζωής του. Συνδεδε-
μένη με τη διαδικασία της εργασίας είναι η διαδικασία κατασκευής και επινόησης,
καλλιέργειας και αγωγής. Με την κατασκευαστική και επινοητική ικανότητα ο άν-
θρωπος δίνει υπόσταση στους σχεδιασμούς του και τα ευρήματα του νου του, κατα-
σκευάζοντας σπίτια, σκεύη, εργαλεία, όπλα, αλλά και προβαίνει σε επινοήσεις συμ-
βολικών συστημάτων όπως η γλώσσα, η γραφή, η αρίθμηση, που διευρύνουν τα όρια
της ελευθερίας του σε σχέση με τη βιολογική αιτιότητα. Με την καλλιέργεια (γης,
γραμμάτων, τεχνών και καλών τεχνών) και την αγωγή διαμορφώνει σκόπιμα τις
προϋποθέσεις για παραγωγή έργων και μέσων και για νέες δημιουργίες μέσα από
την αξιοποίηση εργαλείων και γνώσεων τεχνικής.
Όμως, η συνολική διαδικασία γίνεται συγχρόνως και τρόπος αγωγής της φύσης του,
τρόπος εξέλιξης και διαμόρφωσής του, καθώς περιέρχεται στη θέση να ελέγξει τα
πάθη του, να τιθασεύσει το ένστικτο και να οργανώσει τις άμυνες του εαυτού του
στον αγώνα επιβίωσης.
β). «ἔμπυρος τέχνη»: Η φωτιά, η πρώτη μεγάλη πηγή ενέργειας που έμαθε να μετα-
χειρίζεται ο άνθρωπος, εύλογα τοποθετείται στη βάση όλων των έως τότε τεχνολογι-
κών κατακτήσεων. Ως πηγή ενέργειας υπήρξε αναγκαία συνθήκη για να οδηγηθεί ο
άνθρωπος στα υψηλά τεχνικά επιτεύγματα και να αντισταθμίσει με αυτά τη φυσική
αδυναμία του. Η «ἔμπυρος τέχνη» εκφράζει την εφαρμοσμένη, την κατασκευαστική
εκδήλωση της ανθρώπινης δραστηριότητας. Η «ἔμπυρος τέχνη» είναι η πρακτική ε-
φαρμογή των τεχνικών γνώσεων κυρίως με τη χρήση της φωτιάς, καθώς είναι γνω-
στό ότι πολλά υλικά, όπως τα μέταλλα, μπορούν να γίνουν αντικείμενο κατεργασίας
με τη χρήση της φωτιάς. Ο Πρωταγόρας, λοιπόν, πρέπει να είχε στο μυαλό του αυτό
που σήμερα ονομάζουμε τεχνολογία, τηρουμένων των αναλογιών. Εννοούμε, βέβαια,
μια τεχνολογία προσαρμοσμένη στα μέσα και τις δυνατότητες της εποχής.

36
Με την κλοπή της φωτιάς, που συμβολίζει επιπλέον τη δημιουργικότητα, τη ζωτικό-
τητα και τη φαντασία, αψηφώντας τις άλογες και αυθαίρετες αποφάσεις του Δία, ο
Προμηθέας εκφράζει και ενισχύει την ορθολογική πίστη ότι ο άνθρωπος μπορεί με
τη γνώση και την πράξη να κυριαρχήσει πάνω στη φύση, να την αλλάξει και να κα-
λυτερέψει τη ζωή του.
Δ. ΑΠΡΟΣΙΤΗ Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ «Τὴν μὲν οὖν περὶ τὸν βίον σοφίαν …
φοβεραὶ ἦσαν-»
Τα δώρα του Προμηθέα συνετέλεσαν στο να αποκτήσει ο άνθρωπος «τὴν περὶ τὸν
βίον σοφίαν», χρήσιμες δηλαδή γνώσεις, προκειμένου να αντισταθμίσει τις ελλεί-
ψεις των εφοδίων που είχαν δοθεί στα υπόλοιπα έμβια όντα. Ο Πρωταγόρας όμως
θεωρεί σκόπιμο να αναφέρει στο σημείο αυτό της αφήγησης ότι ο Προμηθέας δεν
μπόρεσε να δώσει στους ανθρώπους την πολιτική τέχνη, το υψηλότερο και καλύτερο
δώρο, φυλαγμένο από τον ίδιο τον Δία, αλλά με την πράξη κλοπής περιορίστηκε στο
δώρο της τεχνογνωσίας, ευεργετικό βέβαια, αλλά κατώτερο. Γίνεται σαφές ότι η πο-
λιτική τέχνη είναι ανώτερη κατάκτηση, η οποία στον μύθο χαρακτηρίζει την κοινό-
τητα των θεών και όχι των ανθρώπων, και αποτελεί στοιχείο εξουσίας του Δία απέ-
ναντι στους άλλους θεούς και τον κόσμο. Η παρουσίασή τους ως δώρων των θεών
και όχι ως ανακαλύψεων του ανθρώπου μπορεί να θεωρηθεί και ως ένδειξη σεβα-
σμού προς αυτούς και προσπάθεια αποφυγής ύβρης εκ μέρους των ανθρώπων.
Ιδιαίτερης σημασίας είναι η άποψη που συνάγεται από τον μύθο και αποδίδεται στον
Πρωταγόρα ότι στην προϊστορία του ανθρώπινου γένους προηγήθηκε η κατάκτηση
τεχνικής πρόσφορης για τον βιοπορισμό του και ακολούθησε η κατάκτηση της πολι-
τικής τέχνης. Άρα η κατάκτηση της τεχνικής από τον άνθρωπο, που χαρακτηρίζεται
σαν τιτανική πράξη κλοπής, συνέβη σε μια πρώιμη φάση, προκοινωνική και δείχνει
τις τότε δυνατότητες του ανθρώπινου πνεύματος. Αντίθετα, η πολιτική ήταν ακόμη
απρόσιτη σχεδόν στο ανθρώπινο πνεύμα και κατακτήθηκε σε υστερότερη στιγμή της
ιστορίας του ανθρώπου και αφού είχαν διαμορφωθεί οι κατάλληλες συνθήκες.
«Διὸς φυλακαὶ φοβεραὶ ἦσαν»
Οι φύλακες του Δία ήταν η Βία και το Κράτος, που αναφέρονται τόσο
στη Θεογονία του Ησιόδου όσο και στονΠρομηθέα Δεσμώτη του Αισχύλου. Πρόκειται
για τα όργανα εξουσίας του Δία. Στον μύθο του Πρωταγόρα συμβολίζουν τη δυσκο-
λία και τις επίπονες προσπάθειες του ανθρώπινου γένους να αποκτήσει την πολιτική
τέχνη, τις γνώσεις δηλαδή για την οργάνωση κοινωνιών και για την ανάπτυξη πνευ-
ματικού πολιτισμού. Έμμεσα προβάλλει την αξία και τη σημασία της τέχνης που υ-
πόσχεται ότι διδάσκει στους νέους της Αθήνας.

37
Ε. ΤΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΤΗΣ ΠΡΑΞΗΣ ΤΟΥ ΠΡΟΜΗΘΕΑ «εἰς δὲ τὸ τῆς Ἀθηνᾶς
… δίκη μετῆλθεν.»
Στην εξέλιξη του μύθου και στο εδάφιο «Τὴν μὲν οὖν περὶ τὸν βίον σοφίαν … ἐκ τού-
του εὐπορία μὲν ἀνθρώπῳ τοῦ βίου γίγνεται» παρατηρούμε την επιμονή του αφηγη-
τή στη σημασία των «δώρων» («περὶ τὸν βίον σοφίαν …εὐπορία μὲν ἀνθρώπῳ τοῦ
βίου»). Η δυναμική της ιστορίας είναι φανερή: πιο πάνω από την τεχνική είναι η πο-
λιτική, αλλά όχι ακόμη για τον άνθρωπο. Προηγείται η επίλυση ζωτικών αιτημάτων
των υλικών συνθηκών ύπαρξης του ανθρώπου, η οποία στη συνέχεια του επιτρέπει
να σκεφτεί για τα επιτεύγματά του, την κυριαρχία του στη φύση και την προαγωγή
των συνθηκών ζωής του. Κάθε στάδιο προετοιμάζεται από το προηγούμενο και προ-
ετοιμάζει το επόμενο σε μια δυναμική πορεία, όπου η κάθε κατάκτηση γίνεται βάση
για την επόμενη με πολύ κόπο και με μεγάλο τίμημα κάποιες φορές, οπωσδήποτε
καθόλου ανώδυνα. Κάθε επίτευγμα απαιτεί ανυπολόγιστες θυσίες σε μια πορεία συ-
νεχούς αναζήτησης του καλύτερου. Και αυτή τη διπλή διάσταση της επιτυχίας και
του τιμήματός της υπενθυμίζει η λιτή αναφορά στην τιμωρία του Προμηθέα. Το επί-
τευγμα για να έχει αξία και διάρκεια προϋποθέτει αυταπάρνηση και ανιδιοτέλεια και
αυτό το υπαινίσσεται η φράση του Πρωταγόρα στην οποία φαίνεται ότι ο θεός που
λυπήθηκε τους ανθρώπους και έκλεψε τη φωτιά, τιμωρήθηκε για την πράξη του.
1.«εἰς δὲ τὸ τῆς Ἀθηνᾶς καὶ Ἡφαίστου οἴκημα τὸ κοινὸν»
Σύμφωνα με τη μυθολογία, ο Ήφαιστος και η Αθηνά συνδέονταν πολύ στενά
μεταξύ τους. Μάλιστα, σε πολλά μέρη της αρχαίας Ελλάδας οι δύο θεοί λα-
τρεύονταν μαζί σε κοινές γιορτές, όπως αυτές των Απατουρίων και Χαλκείων,
ενώ υπήρχαν και κοινά ιερά που αφιερώνονταν σε αυτούς, όπως αυτό στην
Αγορά της αρχαίας Αθήνας. Ειδικότερα, η Αθηνά γεννήθηκε από το κεφάλι
του Δία, ήταν η θεά της σοφίας και των τεχνών και αντιπροσώπευε τη γνώση.
Ο Ήφαιστος ήταν γιος του Δία και της Ήρας, λατρευόταν ως θεός της φωτιάς
και αντιπροσώπευε τις πρακτικές γνώσεις. Επιπλέον, η Αθηνά ήταν παιδα-
γωγός του γιου του Ηφαίστου, του Εριχθονίου.
Η αναφορά του Πρωταγόρα στην Αθηνά και τον Ήφαιστο και στο εργαστήρι
τους συνιστά και έναν σαφή υπαινιγμό οργάνωσης της θεϊκής κοινότητας στη
βάση ενός «καταμερισμού των εργασιών», όπου ο Δίας κατέχει την ύψιστη
πολιτική τέχνη, ενώ η Αθηνά και ο Ήφαιστος καταγίνονται με τέχνες συνδε-
δεμένες με την αντιμετώπιση των καθημερινών αναγκών επιβίωσης, την
πρακτική επινοητικότητα και την κατασκευαστική ικανότητα.
2.Η τιμωρία του Προμηθέα «Προμηθέα δὲ … κλοπῆς δίκη μετῆλθεν»
α. Ο Προμηθέας τιμωρήθηκε σκληρά για την πράξη κλοπής που έκανε από
αγάπη προς το ανθρώπινο γένος. Στο κείμενο αναφέρεται πολύ λιτά ότι ο
Προμηθέας δικάστηκε για κλοπή εξαιτίας της απρονοησίας του αδερφού του,

38
του Επιμηθέα. Ο Πρωταγόρας συνδέει την αφήγησή του με τη γνωστή μυθική
αφήγηση για την τιμωρία του Προμηθέα, την οποία παραλείπει ως γνωστή
«ᾗπερ λέγεται». Βέβαια, άλλες πηγές αναφέρουν ότι ο Δίας, οργισμένος από
την πράξη του, του επέβαλε μια σκληρότατη τιμωρία: τον έδεσε με αλυσίδες
σε έναν βράχο του Καυκάσου και έστειλε έναν γυπαετό να του κατασπαράζει
το συκώτι, το οποίο ξαναγινόταν τη νύχτα. Από το μαρτύριο αυτό, που επα-
ναλαμβανόταν καθημερινά, τον απάλλαξε ο Ηρακλής σκοτώνοντας το σαρ-
κοβόρο πουλί.
β. Σύμφωνα με το σχόλιο του σχολικού βιβλίου, η λέξη «δίκη» μπορεί να χρη-
σιμοποιηθεί με τις εξής σημασίες:
 το ορθό, το δίκαιο, η συνήθεια που πηγάζει από την ορθή χρήση των
πραγμάτων, το έθιμο,
 η καλή συνήθεια, η τάξη, η αρμονία, το δίκαιο,
 η κρίση, η γνώμη, η απόφαση,
 κάθε ενέργεια που αποσκοπεί στη διατήρηση και απονομή του νόμου,
 η δικαστική διαδικασία, η εκδίκαση μιας απόφασης και
 η δικαστική απόφαση, η τιμωρία, το πρόστιμο.
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ (στις ενότητες 2 και 3)
Αισθητικά ο μύθος του Πρωταγόρα παρουσιάζει συνδυασμό στοιχείων λαϊκού ύφους
και περίτεχνης συσσώρευσης ποιητικών εκφράσεων και σχημάτων λόγου.
Πιο συγκεκριμένα:
 Στοιχεία λαϊκού ύφους στη 2η και 3η ενότητα:
 Η φράση: «Ἦν γάρ ποτε χρόνος»
 Απλή σύνταξη:
 μικροπερίοδος λόγος
 παρατακτική σύνδεση
 επαναλήψεις (κυρίως ρημάτων: «νέμω», «μηχανῶμαι», «προ-
σάπτω», «ἀπορῶ», «δίδωμι»)
 συχνή χρήση του «οὖν» και του «ἐπειδὴ»
 Παραδείγματα ποιητικών εκφράσεων: χρόνος ἦλθεν, γῆς ἔνδον, ἄοπλον
φύσιν, σμικρότητι ἤμπισχεν, πτηνὸν φυγήν, τῷδε αὐτῷ (αντί αὐτῷ τούτῳ),
ἀϊστωθείη, ἀλληλοφθοριῶν, διαφυγὰς ἐπήρκεσε κ.ά.

39
 Σχήματα λόγου:
Σχήμα χιασμού:
«ἐκ γῆς καὶ πυρὸς … ὅσα πυρὶ καὶ γῇ»
Ρητορικά σχήματα (διαιρέσεις): «ἱκανοῖς μὲν ἀμῦναι χειμῶνα, δυνατοῖς δὲ
καὶ καύματα»
Σχήμα μείωσης και λιτότητας: «οὐ πάνυ τι» αντί «ἐλάχιστα»: τονίζει την
απρονοησία του Επιμηθέα ως αποτέλεσμα της πνευματικής του κατωτερότη-
τας.
Αντιθέσεις:
«… τὰ μὲν ἄλλα ζῷα ἐμμελῶς πάντων ἔχοντα, τὸν δὲ ἄνθρωπον γυμνόν τε
…»: τονίζεται η διαφορά του ανθρώπου από τα άλλα ζώα όσον αφορά την
κατανομή εφοδίων
«… ἐκ γῆς εἰς φῶς»: η αντίθεση τονίζει την έξοδο από το σκοτάδι της αφά-
νειας και της ανυπαρξίας στο φως της ύπαρξης, αλλά και την ανοδική πορεία
από τον σκοτεινό κόσμο των βιολογικών εξαρτήσεων στο φως της γνώσης
που κατακτά σταδιακά και με αγώνες το νοήμον ον.
Πολυσύνδετο σχήμα:
«… γυμνόν τε καὶ ἀνυπόδητον καὶ ἄστρωτον καὶ ἄοπλον»: τονίζονται οι ελ-
λείψεις του ανθρώπου σε σχέση με τα άλλα έμβια όντα
Βραχυλογία:
«ἦν γὰρ παρὰ τῷ Διὶ» αντί «ἡ γὰρ πολιτικὴ τέχνη ἦν παρὰ τῷ Διὶ»
Αυτός ο τρόπος γραφής από τη μία ακολουθεί το περίτεχνο ύφος των σοφιστών και
από την άλλη την αφέλεια και φυσικότητα του λαϊκού τρόπου έκφρασης που ταιριά-
ζει στην αφήγηση του μύθου.
ΑΣΚΗΣΗ 1
Παρατηρήστε πώς χαρακτηρίζονται μέσα στο κείμενο του Πρωταγόρα οι δραστηριότητες
που σήμερα ονομάζουμε «τεχνολογία». Σχολιάστε αυτούς τους χαρακτηρισμούς.
(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 78)
ΑΣΚΗΣΗ 2
α) Λαμβάνοντας υπόψη σας τις θεϊκές ιδιότητες της Αθηνάς και του Ήφαιστου, να προσδιο-
ρίσετε τι ακριβώς εννοεί ως έντεχνη σοφία ο Πρωταγόρας.
β) Η τέχνη και τα καλλιτεχνικά δημιουργήματα συμπεριλαμβάνονται, νομίζετε, στην έντε-
χνη σοφία;

40
γ) Υπάρχει πρωταρχική σχέση ανάμεσα στην τεχνολογία και την τέχνη;
δ) Είναι και η τέχνη εξίσου απαραίτητη στη δημιουργία του πολιτισμού και στην επιβίωση
του ανθρώπου μέσα σε μια φύση εχθρική;
ΑΣΚΗΣΗ 3
Ποια ήταν η θέση του ανθρώπου ανάμεσα στα άλλα ζώα;
ΑΣΚΗΣΗ 4
Πώς έλυσε ο Προμηθέας το πρόβλημα που είχε δημιουργήσει η κατανομή του Επιμηθέα;
ΑΣΚΗΣΗ 5
Γιατί η φωτιά και οι τέχνες παρουσιάζονται στον μύθο ως δώρο του Προμηθέα και όχι ως
ανακάλυψη του ανθρώπου;
ΑΣΚΗΣΗ 6
Γιατί δεν μπορούσε πια ο Προμηθέας να μπει στην κατοικία του Δία;
ΑΣΚΗΣΗ 7
Τι συμβολίζει, κατά τη γνώμη σας, η κλοπή της φωτιάς από τον Προμηθέα;
ΑΣΚΗΣΗ 1
Με ποιες λέξεις του κειμένου συνδέονται ετυμολογικά οι παρακάτω λέξεις: δώρο, εισιτήριο,
όραση, όπλα, μελικός;
ΑΣΚΗΣΗ 2
κλέψας < κλέπτω: Να γράψετε 3 παράγωγα του ρήματος.
ΑΣΚΗΣΗ 3
«πῦρ»:
α) Να χρησιμοποιήσετε τη λέξη ως συνθετικό σε 10 σύνθετα (ουσιαστικά, επίθετα, επιρρή-
ματα),
β) να γράψετε 4 παράγωγα της λέξης στα νέα ελληνικά.
ΑΣΚΗΣΗ 4
«γῆ»: Να γράψετε σύνθετα (στα νέα ελληνικά) με όλα τα θέματα του ουσιαστικού (-γειος,
γη-, γαιο-, γεω-).

41
4η Ενότητα
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ
Επειδή λοιπόν ο άνθρωπος πήρε μερίδιο από θεϊκά πράγματα, πρώτα πρώτα λόγω
της συγγένειάς (του) με τον θεό, μόνος από τα ζώα πίστεψε σε θεούς και επιχειρούσε
να κατασκευάζει και βωμούς και (να φιλοτεχνεί) αγάλματα θεών˙ έπειτα, γρήγορα
άρθρωσε με την τέχνη του φθόγγους και λέξεις και επινόησε κατοικίες και ρούχα και
παπούτσια και στρωσίδια και τις τροφές από τη γη. Με αυτά λοιπόν τα μέσα εφοδια-
σμένοι οι άνθρωποι κατοικούσαν στην αρχή διασκορπισμένοι, πόλεις όμως δεν υ-
πήρχαν˙ κατασπαράσσονταν λοιπόν από τα θηρία, γιατί ήταν από κάθε άποψη πιο
αδύναμοι από αυτά και οι τεχνικές γνώσεις ήταν βέβαια βοηθός τους καλός για την
ανεύρεση της τροφής, ανεπαρκής όμως για τον πόλεμο με τα θηρία – γιατί δεν κατεί-
χαν ακόμη την πολιτική τέχνη, μέρος της οποίας είναι η πολεμική τέχνη – επιδίωκαν
λοιπόν να συγκεντρώνονται και να εξασφαλίζουν τη σωτηρία τους χτίζοντας πόλεις˙
κάθε φορά λοιπόν που συγκεντρώνονταν, αδικούσαν ο ένας τον άλλον, επειδή δεν
είχαν την πολιτική τέχνη, με αποτέλεσμα να διασκορπίζονται και να απειλούνται με
αφανισμό. Ο Δίας, λοιπόν, επειδή φοβήθηκε για το γένος μας μήπως χαθεί ολότελα,
στέλνει τον Ερμή να φέρει στους ανθρώπους και τον σεβασμό στους άγραφους νό-
μους και την αντίληψη περί του δικαίου, για να εξασφαλίζουν και την τάξη στις πό-
λεις και να αποτελούν τους συνεκτικούς δεσμούς φιλίας ανάμεσα στους ανθρώπους.
Ρωτάει λοιπόν ο Ερμής τον Δία με ποιον άραγε τρόπο να δώσει τον σεβασμό και τη
δικαιοσύνη στους ανθρώπους˙ «Ποιο από τα δύο, όπως έχουν μοιραστεί οι τεχνικές
γνώσεις, έτσι να τα μοιράσω και αυτά; Έχουν μοιραστεί βέβαια με αυτόν τον τρόπο:
ένας που κατέχει την ιατρική είναι αρκετός για πολλούς μη ειδικούς πολίτες, το ίδιο
και οι άλλοι τεχνίτες˙ με τον ίδιο τρόπο λοιπόν να βάλω μέσα στους ανθρώπους και
τον σεβασμό και τη δικαιοσύνη ή να τα μοιράσω σε όλους;» «Σε όλους», είπε ο Δίας
«και να έχουν όλοι μερίδιο˙ γιατί δεν είναι δυνατόν να υπάρξουν πόλεις, αν μετέχουν
λίγοι σ’ αυτά, όπως ακριβώς (μετέχουν) σε άλλες τέχνες˙ και μάλιστα θέσπισε νόμο
από μέρους μου να σκοτώνουν σαν αρρώστια της πόλης αυτόν που δεν μπορεί να με-
τέχει στον σεβασμό και στη δικαιοσύνη». Έτσι, λοιπόν, Σωκράτη, και γι’ αυτούς τους
λόγους και οι άλλοι και οι Αθηναίοι, όταν γίνεται λόγος για ικανότητα στην οικοδο-
μική ή σε κάποιον άλλον τεχνικό τομέα, νομίζουν ότι λίγοι έχουν το δικαίωμα να δί-
νουν συμβουλές, και, εάν κάποιος, που είναι έξω από τους λίγους, επιχειρεί να δίνει
συμβουλές, δεν του το επιτρέπουν, όπως εσύ υποστηρίζεις – εύλογα, όπως λέω εγώ.
Όταν όμως έρχονται να συμβουλέψουν για ζήτημα πολιτικής αρετής, η οποία πρέπει
να διέπεται ολόκληρη από δικαιοσύνη και σωφροσύνη, δικαιολογημένα δέχονται γε-
νικά κάθε άντρα, με το σκεπτικό ότι ταιριάζει στον καθένα να μετέχει βέβαια σ’ αυτή
την αρετή, διαφορετικά, δεν είναι δυνατόν, να υπάρχουν πόλεις. Αυτή, Σωκράτη, εί-
ναι η αιτία αυτού του πράγματος.
ΛΕΞΙΛΟΓΙΟ

42
Δημιουργικὴ τέχνη = οι τεχνικές γνώσεις
Ἰδιώτης = απλός πολίτης, ο μη ειδικός
Δημιουργοὶ = οι ειδικοί, όσοι έχουν ειδικές ή τεχνικές γνώσεις
ὡς προσῆκον = με την ιδέα ότι ταιριάζει (αιτιολογική μετοχή υποκειμενικής αιτιολο-
γίας)
ἅπαντος ἀνδρὸς = γενικά κάθε άνδρα
Βωμούς < βαίνω: ακροβάτης, ανάβαση, αναβάτης, βάδην, βαθμός, βάθρο, βάση, βα-
τήρας, βατός, βήμα, βηματοδότης, διάβαση, διαβάτης, διάβημα, δύσβατος, έμβασμα,
επιβάτης, κατάβαση, παραβάτης, πρόσβαση.
Ὑποδέσεις < ὑπὸ + δέω (= δένω): δέμα, δέσιμο, δέσμιος, δεσμός, δεσμοφύλακας, δε-
σμώτης, διάδημα, επίδεσμος, περίδεση, υπόδημα.
Τέχνη < τίκτω: απότοκος, αρχιτεκτονική, άτεκνος, άτεχνος, έντεχνος, επιτόκιο, επί-
τοκος, περίτεχνος, τεκνοποίηση, τέκτονας, τεχνικός, τεχνίτης, τεχνοκράτης, τεχνολο-
γία, τεχνολογία, τεχνοτροπία, τοκετός, τόκος.
Ἱκανὴ < ἱκνοῦμαι: ανέφικτος, άφιξη, εφικτός, ικανοποίηση, ικανοποιητικός, ικανός,
ικανότητα, ικανώς, ικεσία, ικετευτικός, ικετεύω, ικετήριος, ικέτης, προίκα.
Βοηθός < βοὴ + θέω (= τρέχω): αβοήθητος, βοήθεια, βοήθημα, βοηθητικός, βοηθώ,
υποβοήθηση.
Σκεδαννύμενοι < σκεδάννυμαι: διασκέδαση, διασκεδαστής, διασκεδαστικός, σκέδα-
σις.
Δείσας < δέδοικα ή δέδια< δείδω: δειλία, δειλός, δεινός, δεινότητα, δεισιδαιμονία,
δέος, επιδείνωση, πάνδεινα, περιδεής.
Κόσμος: απόκοσμος, διακόσμηση, διάκοσμος, κόσμημα, κοσμηματοπώλης, κοσμη-
τής, κοσμητικός, κοσμητολογία, κοσμήτορας, κοσμητός, κοσμήτωρ, κοσμικός, κοσμι-
κότητα, κόσμιος, κοσμιότητα, κοσμίως, κοσμογονία, κοσμογυρισμένος, κοσμοκαλό-
γερος, κοσμοκράτορας, κοσμολογικός, κοσμοναύτης, κοσμοπλημμύρα, κοσμοπολί-
της, κοσμοπολίτικος, κοσμοσυρροή, κοσμώ, μικρόκοσμος, υπόκοσμος.
Δοίη < δίδωμι: αιμοδότης, ανδράποδο, ανέκδοτος, αποδοτικός, δόση, δοσίλογος, δο-
σολογία, δότης, δοτός, δωρεά, δώρημα, δώρο, δωροδοκία, δωροδότης, δωροθέτης, δω-
σίλογος, έκδοση, εκδοτικός, ενδοτικός, ηλεκτροδότηση, καταδότης, λογοδοσία, μετά-
δοση, μεταδοτικός, μισθοδοσία, παράδοση, σηματοδότης.
Νείμω < νέμω: αγορανομία, ανομία, απονομή, αστυνομία, αστυνομικός, αστυνόμος,
αυτονομία, αυτόνομος, δασονομία, δασονόμος, διανομέας, διανομή, εξοικονόμηση,
κατανομή, νέμεση, νομαδικός, νομάς, νομή, νομική, νομικός, νόμισμα, νομισματικός,
νομοθεσία, νομοθέτης, νομομαθής, νομός, νομός, νομοσχέδιο, νομοταγής, οικονομία,
οικονόμος, παρανομία, παράνομος, ταξινόμηση, τροχονόμος, υπόνομος, χειρονομία.
Ἔχων < ἔχω: ακατάσχετος, ανακωχή, ανεκτός, ανθεκτικός, ανοχή, αντοχή, αποχή,
διπλωματούχος, εκεχειρία, ένοχος, έξη, εξής, εξοχή, ευεξία, εφεκτικός, εχεμύθεια, ε-

43
χέμυθος, εχέφρων, ηνίοχος, κατεχόμενα, κατοχή, κάτοχος, καχεκτικός, καχεξία, κλη-
ρούχος, μετοχή, μέτοχος, νουνεχής, οχυρό, παροχή, πάροχος, πολιούχος, προνομιού-
χος, ραβδούχος, συνεχής, σχέδιο, σχεδόν, σχέση, σχετικός, σχήμα, σχολείο, υπέροχος,
χειρόκτιο, χτικιό.
Ἰατρικὴν < ἰάομαι-ῶμαι: ανίατος, ίαμα, ιαματικός, ίαση, ιάσιμος, ιατός, ιατρείον, ια-
τρός.
Θῶ < τίθημι: αδιαθεσία, ανάθεμα, αντίθετος, απόθεμα, αποθηκάριος, αποθήκη, διά-
θεση, διαθήκη, έκθεμα, έκθεση, εκθέτης, έκθετος, εμπρόθετος, επίθεση, επιθετικός,
θέμα, θεμέλιο, θεμελιώδης, θέση, θεσμός, θετός, θήκη, κατάθεση, καταθέτης, νουθε-
σία, παράθεμα, παράθεση, παρακαταθήκη, πρόσθετος, σύνθεση, συνθετικός, σύνθε-
τος, συνθήκη, τοποθεσία, υιοθεσία, υπερθετικός, υποθετικός.
Ἴωσιν < ἔρχομαι-εἶμι: ανεξίτηλος, διέλευση, εισιτήριο, ελευθερία, έλευση, Ελευσίνα,
εξιτήριο, έπηλυς, ερχομός, ισθμός, οδός, προσέλευση, προσηλυτισμός, προσήλυτος,
προσιτός.
Σωφροσύνης < σώφρων < σῶς (= σῶος) + φρήν: ευφροσύνη, εχέφρων, παραφροσύ-
νη, παράφρων, σχιζοφρένεια, σωφρονητικός, σωφρονίζω, σωφρονισμός, σωφρονι-
στής, σωφρονώ, σωφρόνως, φρενίτιδα, φρενοβλαβής, φρενοκομείο.
Ἀρετή < ἀραρίσκω (= τακτοποιώ, προετοιμάζω, συνδέω): αρέσκεια, αρεστός, άρ-
θρο, αριθμός, αριστείο, αριστοκρατία, άριστος, άρμα, αρμονία, αρμός, δυσαρέσκεια,
ενάρετος, πανάρετος, φιλαρέσκεια.
Χάρη στη φωτιά και στις τεχνικές γνώσεις, που τους χάρισε ο Προμηθέας, οι άνθρω-
ποι μπόρεσαν να αναπτύξουν θρησκεία, γλώσσα, υλικό και τεχνικό πολιτισμό. Επει-
δή όμως κινδύνευαν να αφανιστούν από τα θηρία, άρχισαν να συγκεντρώνονται και
να κατοικούν πολλοί μαζί προκειμένου να τα αντιμετωπίσουν, αλλά η έλλειψη πολι-
τικής αρετής είχε ως αποτέλεσμα να αδικεί ο ένας τον άλλον και να μην είναι δυνατή
η συμβίωση. Επειδή λοιπόν ο Δίας φοβήθηκε για το μέλλον του ανθρώπινου γένους,
έστειλε τον Ερμή να φέρει στους ανθρώπους την αιδώ και τη δίκη, μέσα απαραίτητα
για την πολιτική συγκρότηση των κοινωνιών και την αρμονική συνύπαρξη των αν-
θρώπων σε κάθε πτυχή έκφανσης των κοινωνικών μορφωμάτων. Η εντολή του ήταν
να συμμετέχουν όλοι ανεξαιρέτως σ’ αυτές. Γι’ αυτό, λοιπόν, και οι Αθηναίοι θεω-
ρούν ότι όλοι οι πολίτες είναι αρμόδιοι να εκφέρουν γνώμη σε θέματα πολιτικής αρε-
τής.
Α. ΤΟ ΠΡΟΜΗΘΕΪΚΟ ΣΤΑΔΙΟ ΕΞΕΛΙΞΗΣ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ
Τα «δώρα» του Προμηθέα καθιστούν τον άνθρωπο ικανό να επεμβαίνει στη φύση, να
προσπαθεί να την αλλάξει και να καλυτερέψει τη ζωή του. Ο Προμηθέας έδωσε στον

44
άνθρωπο τη δυνατότητα όχι απλώς να επιβιώσει, αλλά και να διαφοροποιηθεί από
τους άλλους ζωικούς οργανισμούς, δημιουργώντας θεμελιώδεις μορφές πολιτισμού,
«πρῶτον μὲν… τροφὰς ηὕρετο.» Η βασική αρχή που προϋποτίθεται στον μύθο για
τον Προμηθέα είναι ότι ο άνθρωπος δημιουργεί τον εαυτό του και τον κόσμο του. Το
παράδειγμα του Προμηθέα εκφράζει επίσης τα αιτήματα του ανθρωπισμού, καθώς ο
Προμηθέας αναπτύσσει και ενισχύει το ανεξάρτητο και φιλάνθρωπο ήθος του με την
πρόθεση να απαλλάξει τους συνανθρώπους του από την υποταγή στη φύση, δηλαδή
σε μια άλογη μορφή αυθεντίας. Έτσι χρησιμοποιώντας ο άνθρωπος την πρακτική
νοημοσύνη του εξασφάλισε τροφή, στέγη, ενδυμασία, ακόμη περισσότερο άρθρωσε
λόγο και αισθητοποίησε τη μεταφυσική του αγωνία σε θρησκευτικά σύμβολα, με τα
οποία εκδηλώνεται εντονότερα η διαφορά του είδους του από τα άλλα έμβια όντα και
η έλλογη ιδιότητά του.
Όμως όλα αυτά τα επιτεύγματα του ανθρώπου, τα οποία ο Πρωταγόρας παρουσιάζει
με αξιολογική σειρά και όχι χρονική, εντάσσονταν σε ένα καθαυτό προ-ηθικό στάδιο
της πολιτισμικής εξέλιξης. Όσα είχαν επιτευχθεί ήταν σημαντικά, αλλά δεν ήταν και
πανάκεια. Απέβλεπαν κυρίως στην αυτοσυντήρηση των ανθρώπων, οι οποίοι ζούσαν
διασκορπισμένοι, και στο πλαίσιο αυτό εκδηλώθηκαν οι πρώτες ομάδες συμβίωσης
χωρίς όμως σταθερές δομές, για να αντιμετωπίσουν τις επιθέσεις των ζώων. Ωστόσο
η ιδιότυπη αυτή εκδήλωση κοινωνικότητας δεν συνοδευόταν από πολιτική οργάνωση
και αυτό πρακτικά σήμαινε ότι οι άνθρωποι γίνονταν επιθετικοί και βίαιοι μεταξύ
τους και συνεπώς επικίνδυνοι ο ένας για τον άλλον. Έτσι μαζί με τον φυσικό κίνδυνο
από τα άγρια θηρία ο άνθρωπος αντιμετώπιζε τώρα και τον κοινωνικό κίνδυνο που
απέρρεε από την τυχαία και χωρίς οργάνωση συνύπαρξή του με τους ομοίους του.
Ακόμη μία φορά ήταν αντιμέτωπος με την πρόκληση της επιβίωσής του.
1.Οι πολιτισμικές κατακτήσεις του ανθρώπου:
 βωμοί καὶ ἀγάλματα θεῶν
 φωνὴν καὶ ὀνόματα
 οἰκήσεις
 ἐσθῆτας
 ὑποδέσεις
 στρωμνὰς
 ἐκ γῆς τροφὰς
Η σειρά με την οποία αναφέρονται οι πολιτισμικές κατακτήσεις του ανθρώ-
που δεν είναι χρονική αλλά αξιολογική, κατιούσας κλίμακας. Έτσι, προτάσ-
σονται η θρησκεία και η γλώσσα (πνευματικός πολιτισμός) και ακολουθούν

45
κατασκευές και επινοήσεις για την ικανοποίηση των βιοτικών αναγκών του
ανθρώπου (υλικός πολιτισμός). Η σειρά είναι κατιούσα, αφού αρχίζει με το
πνευματικά υψηλότερο, τη θρησκεία, και τελειώνει με το υλικά κατώτερο και
πλέον αυτονόητο, την τροφή. Για τον λόγο αυτόν άλλωστε τα επιρρήμα-
τα «πρῶτον»και «ἔπειτα» πρέπει να τα εννοήσουμε με αξιολογική και διαιρε-
τική σημασία και όχι χρονική.
2.«Ἐπειδὴ δὲ ὁ ἄνθρωπος θείας μετέσχε μοίρας»
Στο πλαίσιο του μύθου η φωτιά αποτελεί το θεϊκό μερίδιο που είχαν την τύχη,
χάρη στην παρέμβαση του Προμηθέα, να λάβουν οι άνθρωποι. Είναι θεϊκό
α) γιατί το κατείχαν ως τότε μόνο οι θεοί,
β) γιατί οι άνθρωποι το απέκτησαν με θεϊκή παρέμβαση του Προμηθέα,
γ) γιατί, επιτρέποντας στον άνθρωπο να αναπτύξει πολιτισμό, του επέτρεψε
κατά συνέπεια να αναγνωρίσει την ύπαρξη των θεών. Η πρώτη, με την έννοια
της κορυφαίας, και άμεση συνέπεια του δώρου της φωτιάς, σύμφωνα με τον
Πρωταγόρα, είναι ακριβώς η εμφάνιση της θρησκείας.
Η φωτιά αλλά και οι τεχνικές γνώσεις, η «έντεχνος σοφία», επέτρεψαν στον
άνθρωπο να δημιουργήσει τεχνικό πολιτισμό, μεταβάλλοντας την όψη της
φύσης, κατά κάποιο τρόπο σαν δημιουργός-θεός. Η μεταμορφωτική δύναμη
του στοιχείου της φωτιάς θεωρούνταν αποκλειστικό κτήμα των θεών, δηλαδή
στοιχείο της θεϊκής ουσίας και ένα από τα μυστικά της δύναμής τους. Η έν-
νοια της φωτιάς ως δυναμογόνου φυσικού στοιχείου απασχολεί ήδη τον Ηρά-
κλειτο (ἀείζωον πῦρ).
3.«πρῶτον μὲν διὰ τὴν τοῦ θεοῦ συγγένειαν ζῴων μόνον θεοὺς ἐνόμισεν, καὶ
ἐπεχείρει βωμούς τε ἱδρύεσθαι καὶ ἀγάλματα θεῶν»
Ο Πρωταγόρας αρχίζει την παρουσίαση των κατακτήσεων του ανθρώπου από
τη θρησκεία, παρά τον θρησκευτικό αγνωστικισμό του. Αυτό μπορεί να εξη-
γηθεί αρχικά με βάση την ανάγκη συνοχής του μύθου (θείας μετέσχε μοίρας,
πρῶτον μὲν διὰ τὴν τοῦ θεοῦ συγγένειαν ζῴων μόνον θεοὺς ἐνόμισεν,
καὶ ἐπεχείρει βωμούς τε ἱδρύεσθαι καὶ ἀγάλματα θεῶν˙) και λογικής αλλη-
λουχίας των νοημάτων του μύθου. Δηλαδή, εφόσον οι άνθρωποι πήραν μέρος
σε κάτι που μέχρι τότε ανήκε μόνο στους θεούς, σύμφωνα με τον μύθο, αυτό
τους οδήγησε στην πίστη ότι υπάρχουν θεοί και ότι οι άνθρωποι έχουν πνευ-
ματική συγγένεια με αυτούς. Αποτέλεσμα ήταν να αναπτύξουν θρησκεία και
θρησκευτική τέχνη.
Επιπλέον η πρόταξη θρησκευτικής συμπεριφοράς («ἐπεχείρει βωμούς τε
ἱδρύεσθαι καὶ ἀγάλματα θεῶν») και θρησκευτικού συναισθήματος («θεοὺς
ἐνόμισεν») μπορεί να ερμηνευθεί και ως προβολή του υψηλότερου σημείου
ανάπτυξης που παρουσίασε το ανθρώπινο είδος στο προμηθεϊκό στάδιο. Αυτό
σημαίνει ότι ο Πρωταγόρας αξιολόγησε τη θρησκεία ως πολύ σημαντική κα-
τάκτηση του ανθρώπου ανάμεσα στις άλλες, γιατί δείχνει ότι ο άνθρωπος α-

46
πέκτησε εξελικτικά τη δυνατότητα να τον απασχολεί η έννοια της δημιουργί-
ας και να συνειδητοποιεί τη δική του θνητότητα απέναντι στην παντοδυναμία
της φύσης. Από την άποψη της ιστορικής προσέγγισης η πίστη στους θεούς εί-
ναι εκδήλωση πνευματικής ωριμότητας του ανθρώπου, γιατί ο άνθρωπος
περνά από την απλή, ενστικτώδη ύπαρξη στην αναζήτηση των παραγόντων
που δημιούργησαν τη φύση και πιθανότατα και των τρόπων να τους επηρεά-
ζει για τη βελτίωση των όρων της ζωής του. Έτσι οι άνθρωποι αναπτύσσουν
θρησκεία και θρησκευτική τέχνη: αρχίζουν να πιστεύουν στην ύπαρξη των
θεών και να δημιουργούν τις προϋποθέσεις για την οργάνωση και τέλεση των
θρησκευτικών τελετών (κατασκευή βωμών και φιλοτέχνηση αγαλμάτων
θεών).
Αναμφισβήτητα εντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι ένας αγνωστικιστής, κά-
ποιος δηλαδή που αμφέβαλλε για την ύπαρξη των θεών, ο σοφιστής Πρωτα-
γόρας, κάνει αναφορά σ’ αυτούς στον μύθο. Οι απόψεις που δικαιολογούν την
αναφορά αυτή είναι οι εξής:
α) ίσως πρόκειται για πλατωνική θεωρία που έντεχνα τοποθετείται στο στόμα
του Πρωταγόρα,
β) η λατρεία των θεών είναι αναμφισβήτητη πραγματικότητα, ένα ανθρωπο-
λογικό δεδομένο που χρειάζεται εξήγηση.
γ) η χρήση συμβόλων αποτελεί χαρακτηριστικό του μύθου και η αναφορά
στους θεούς φαίνεται να είναι συμβολική: ο Δίας συμβολίζει τη νομοτέλεια
που υπάρχει στη φύση, ενώ ο Προμηθέας, ο Επιμηθέας (που συναντήσαμε
στην προηγούμενη ενότητα) και ο Ερμής αποτελούν τα όργανα αυτής της νο-
μοτέλειας, που ρυθμίζουν τις σχέσεις των όντων και εξασφαλίζουν ισορροπία.
4.«ἔπειτα φωνὴν καὶ ὀνόματα ταχὺ διηρθρώσατο τῇ τέχνῃ»
Στον πνευματικό πολιτισμό εντάσσεται και η γλώσσα, η οποία δημιουργείται
κατά την εξέλιξη του ανθρώπινου πολιτισμού. Χρειάζεται να κατανοήσουμε
τη γλώσσα ως ομιλητική ικανότητα του ανθρώπου που εξελίσσεται μαζί με τη
σκέψη του και όχι απλώς ως μέσο επικοινωνίας. Σκέψη και γλώσσα συνυφαί-
νονται και αναπτύσσονται κατά τη διεργασία αξιοποίησης της έντεχνης σο-
φίας στον αγώνα επιβίωσης του ανθρώπου. Αναμφισβήτητα η γλώσσα συνι-
στά τεκμήριο πολιτισμικής προόδου, καθώς σημαίνει ότι ο άνθρωπος έχει α-
ποκτήσει την ωριμότητα που του επιτρέπει να κωδικοποιεί τις σκέψεις σε λέ-
ξεις και έννοιες, να οργανώνει λογικές προτάσεις που τον εκφράζουν και τον
εξυπηρετούν στη συνεννόησή του με τους άλλους. Κατά την άποψη του Πρω-
ταγόρα, ο κώδικας αυτός πλάστηκε από τον ίδιο τον άνθρωπο, ο οποίος από
πολύ νωρίς («ταχύ»: εννοεί στα πρώτα στάδια της ύπαρξης του ανθρώπου και
όχι σε σύντομο χρονικό διάστημα) άρχισε να μετουσιώνει τους άναρθρους σε
έναρθρους φθόγγους, να τους συνδυάζει φτιάχνοντας λέξεις και στη συνέχει-
α, προτάσεις, εκδηλώνοντας συγχρόνως την έλλογη ιδιότητά του.
Η άποψη αυτή φαίνεται να συμφωνεί με την άποψη των σοφιστών, ότι η

47
γλώσσα δημιουργήθηκε νόμῳ, αλλά και με την άποψη σύγχρονων γλωσσο-
λόγων. Αντίθετη σ’ αυτή είναι η λεγόμενη θεοκρατική αντίληψη, την οποία
υποστήριζε ο Ηρόδοτος. Σύμφωνα μ’ αυτή, η γλώσσα υπάρχει φύσει, δηλαδή
τη χάρισε στον άνθρωπο ο θεός, μόλις τον έπλασε. Πιο σύνθετη προσέγγιση
της γλώσσας κάνει αργότερα ο Αριστοτέλης, ο οποίος συνθέτει στοιχεία και
από τη φύσει και από τη νόμῳ θεώρηση της γλώσσας.
5.«καὶ οἰκήσεις καὶ ἐσθῆτας καὶ ὑποδέσεις καὶ στρωμνὰς καὶ τὰς ἐκ γῆς
τροφὰς ηὕρετο»
Η ανάγκη του ανθρώπου να αντιμετωπίσει τις δυσκολίες της φύσης (πχ. τα
άγρια θηρία), να προστατευτεί από τις καιρικές συνθήκες και να καλύψει τις
βιοτικές του ανάγκες οδήγησε στη γένεση του υλικού-τεχνικού πολιτισμού.
Έτσι, από τη μία επινόησε και κατασκεύασε κατοικίες, ρούχα, υποδήματα και
στρωσίδια, και από την άλλη εξασφάλιζε τη διατροφή του, προσπορίζοντάς
την από τα εκάστοτε και κατά τόπους αυτοφυή προϊόντα.
6.«Οὕτω δὴ παρεσκευασμένοι κατ’ ἀρχὰς ἄνθρωποι ᾤκουν σποράδην, πό-
λεις δὲ οὐκ ἦσαν˙ ἀπώλλυντο οὖν ὑπὸ τῶν θηρίων διὰ τὸ πανταχῇ αὐτῶν
ἀσθενέστεροι εἶναι, καὶ ἡ δημιουργικὴ τέχνη αὐτοῖς πρὸς μὲν τροφὴν
ἱκανὴ βοηθὸς ἦν, πρὸς δὲ τὸν τῶν θηρίων πόλεμον ἐνδεής –πολιτικὴν γὰρ
τέχνην οὔπω εἶχον, ἧς μέρος πολεμική– ἐζήτουν δὴ ἁθροίζεσθαι καὶ
σῴζεσθαι κτίζοντες πόλεις˙ ὅτ’ οὖν ἁθροισθεῖεν, ἠδίκουν ἀλλήλους ἅτε
οὐκ ἔχοντες τὴν πολιτικὴν τέχνην, ὥστε πάλιν σκεδαννύμενοι διεφθείρο-
ντο»
Στη συνέχεια του μύθου παρακολουθούμε τον Πρωταγόρα να παρουσιάζει τις
θαυμαστές ανθρώπινες κατακτήσεις –παράγωγες της αξιοποίησης των τεχνι-
κών γνώσεων και των πολυμορφικών εφαρμογών από τη χρήση της φωτιάς–
να συμβαίνουν σε κατάσταση ακοινωνησίας, αγριότητας και αδυναμίας για
οργανωμένη ζωή, αφού αρχικά οι άνθρωποι κατοικούσαν διασκορπισμένοι
(«ᾤκουν σποράδην»). Κινδύνευαν όμως από τα θηρία, τα οποία δεν μπορού-
σαν να τα αντιμετωπίσουν λόγω:
α) της έλλειψης σωματικών δυνατοτήτων σε σχέση με αυτά,
β) της έλλειψης κοινωνικής και πολιτικής οργάνωσης, αλλά και της πολεμικής
τέχνης, η οποία, σύμφωνα με τον Πρωταγόρα, αναπτύσσεται μόνο μέσα στο
πλαίσιο μιας οργανωμένης κοινωνίας. Έτσι, λοιπόν, προκειμένου να αντιμε-
τωπίσουν αυτούς τους κινδύνους, αναγκάζονται να συγκεντρωθούν και να
συγκροτήσουν τις πρώτες μορφές κοινωνίας.
Ο πραγματισμός (ρεαλισμός) του Πρωταγόρα δηλώνεται και εδώ, αφού συν-
δέει το πρόβλημα της φυσικής εξόντωσης των ανθρώπων με την ανάγκη επί-
λυσής του και την εύρεση της λύσης του. Η ανάγκη, η χρεία, ενεργοποιεί την
ανθρώπινη ευρηματικότητα, η οποία εκδηλώνεται άμεσα και πρωτόγονα με
την πράξη της αθροιστικής (όχι ακόμα λειτουργικής) συνύπαρξης των αν-

48
θρώπων για την από κοινού αντιμετώπιση του φυσικού κινδύνου από τα ά-
γρια ζώα. Συγκεκριμένα στο εδάφιο: «ἐζήτουν δὴ ἁθροίζεσθαι καὶ
σῴζεσθαι κτίζοντες πόλεις˙ ὅτ’ οὖν ἁθροισθεῖεν» ο Πρωταγόρας κάνει λόγο
για μια πρώτη εκδήλωση κοινωνικότητας, τάσης συνύπαρξης προς ένα σκοπό
(σῴζεσθαι = να προστατευθούν από τα άγρια θηρία) χωρίς όμως οργάνωση
και αποκατάσταση λειτουργικών σχέσεων ανάμεσα στα μέλη αυτών των
πρώτων κοινωνικών συσσωματώσεων, όπως φαίνεται από την επανάληψη
του ρήματος ἁθροίζω. Αυτό υπήρξε χρονοβόρο, όπως δηλώνει η χρήση του
ρήματος ἐζήτουν (= επεδίωκαν, προσπαθούσαν, δεν ήταν καθόλου δεδομένη
η επιτυχία του εγχειρήματος) σε χρόνο μάλιστα παρατατικό, που επιτείνει τη
διάρκεια των προσπαθειών του ανθρώπου για σωτηρία.
Επιπλέον η κατασκευαστική ικανότητα του ανθρώπου «κτίζοντες πό-
λεις» προβάλλεται πάλι και ως τρόπος σωτηρίας αλλά και ως αποτέλεσμα
στην υλική εμφάνιση των πόλεων η οποία προηγείται χρονικά κατά τον Πρω-
ταγόρα σε σχέση με τους θεσμούς της και τον άυλο πολιτισμό της, που ακο-
λουθεί. Συνεπώς η τάση κοινωνικής συνύπαρξης δεν εκδηλώνεται από
εσωτερική αναγκαιότητα του ανθρώπου, αλλά από την εξωτερική ανα-
γκαιότητα που επιβάλλει η φυσική υπεροχή των άγριων θηρίων.
Αποτέλεσμα της πρωτοκοινωνικής εκδήλωσης των ανθρώπων, δηλαδή της
τυχαίας αθροιστικής συνύπαρξής τους, χωρίς εσωτερικούς δεσμούς και κανό-
νες που οριοθετούν την συμπεριφορά τους, ήταν η εμφάνιση πρόσθετου κιν-
δύνου αφανισμού τους. Λόγω της έλλειψης πολιτικής οργάνωσης οι άνθρωποι
άρχισαν να αδικούν ο ένας τον άλλον («ἠδίκουν ἀλλήλους») και να αλληλο-
σκοτώνονται, με αποτέλεσμα να βρεθούν και πάλι στην ίδια χαοτική κατά-
σταση («ὥστε πάλιν σκεδαννύμενοι διεφθείροντο»). Γιατί η επιστροφή τους
στη φύση τούς εξέθετε στον θανάσιμο κίνδυνο των άγριων θηρίων, ενώ η συ-
νύπαρξή τους στον κίνδυνο της αλληλοεξόντωσής τους. Το ανθρώπινο είδος,
λοιπόν, πάλι αντιμέτωπο με την πρόκληση της επιβίωσής του.
7.«-πολιτικὴν γὰρ τέχνην οὔπω εἶχον, ἧς μέρος πολεμικὴ-»
Γιατί ο Πρωταγόρας αναφέρει παρενθετικά ότι η πολεμική τέχνη είναι
μέρος της πολιτικής;
Η πολιτική τέχνη είναι συνώνυμο της οργανωμένης κοινωνίας, η οποία προϋ-
ποθέτει σταθερό τόπο κατοικίας, κοινή γλώσσα, την ύπαρξη θεσμών και νό-
μων, στρατού και στόλου, ηθών, εθίμων, παραδόσεων και ιδανικών, ανάπτυξη
γραμμάτων και τεχνών, και γενικά την ανάπτυξη τεχνολογίας και πολιτι-
σμού. Η πολεμική τέχνη αναπτύσσεται μόνο μέσα στο πλαίσιο μιας οργανω-
μένης κοινωνίας, γιατί εκεί παρουσιάζεται για πρώτη φορά η ανάγκη να υπε-
ρασπιστούν οι άνθρωποι τα υπάρχοντά τους και τα τεχνολογικά και πολιτι-
σμικά επιτεύγματά τους (που αναφέραμε προηγουμένως) από κάθε είδους
εξωτερικό εχθρό, εκδηλώνεται δηλαδή η συνείδηση του συνανήκειν και της
συνυπευθυνότητας των μελών της οργανωμένης κοινωνίας.

49
Πρέπει να επισημανθεί επίσης ότι ο πόλεμος, εδώ, παρά τις συμφορές που
προξενεί, μπορεί να νοηθεί με τη «θετική» του σημασία: δεν είναι ο πόλεμος
που έχει ως στόχο την κατάκτηση νέων εδαφών και τον αλληλοσπαραγμό
των λαών (επεκτατικός πόλεμος), αλλά ο πόλεμος που αναπτύσσει τις ευγε-
νείς ορμές του ανθρώπου, την άμυνα υπέρ του δικαίου και της ελευθερίας,
που θέτει σε λειτουργία τα αντανακλαστικά των εθνών για δημιουργική επι-
βίωση.
Β. ΤΟ ΣΤΑΔΙΟ ΤΗΣ ΠΡΟΣΦΟΡΑΣ ΤΟΥ ΔΙΑ ΣΤΗΝ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ
Κορυφώνοντας τη διήγηση ο Πρωταγόρας παρουσιάζει τον Δία να ανησυχεί για τη
δυσχερή θέση των ανθρώπων και να δείχνει έμπρακτα το ενδιαφέρον του στέλνο-
ντας τον Ερμή να τους δώσει την αιδώ και τη δίκη. Έτσι μεριμνά για την πολιτισμένη
συμβίωσή τους σε οργανωμένη πια πολιτική κοινωνία. Η εξέλιξη αυτή του μύθου με
δεδομένο τον αγνωστικισμό του Πρωταγόρα στον οποίο έχουμε ήδη αναφερθεί, μπο-
ρεί να ερμηνευθεί ως εξής:
α) ο Πλάτωνας ως συγγραφέας του διαλόγου μεθοδεύει τη διήγηση του Πρωταγόρα
κατά τρόπο ώστε να προβάλλεται η μέριμνα του Δία για τους ανθρώπους. Έτσι η μέ-
ριμνα του Δία συμφωνεί με τη γενικότερη αντίληψη του Πλάτωνα για το θείο και εί-
ναι πλατωνική άποψη και όχι του Πρωταγόρα.
β) ο Πρωταγόρας στη διήγησή του, που έχει τη μορφή λαϊκής μυθολογίας, συμβολίζει
το ανώτερο στάδιο εξέλιξης του πολιτισμού με τον Δία, οποίος αποτελεί την αλληγο-
ρική απόδοση του λόγου, της λογικής και της νομοτέλειας στη φύση. Απόλυτα συνε-
πής στη διήγησή του αντιστοιχεί τα στάδια εξέλιξης του ανθρώπου με θεούς σε α-
νιούσα κλίμακα ως προς τη δύναμη και τη σημασία τους (ανώνυμοι θεοί, Επιμηθέας,
Προμηθέας, Αθηνά-Ήφαιστος και Δίας με όργανο τον Ερμή). Άρα το στάδιο του Δία
συμβολικά αποδίδει ένα μεταγενέστερο στάδιο εξέλιξης του ανθρώπου, ποιοτικά
ανώτερο από τα προηγούμενα, όπου διαμορφώνεται η «κρίσιμη μάζα» της ηθικο-
πνευματικής ωρίμανσης, αναγκαίας και ικανής για να εννοήσουν οι άνθρωποι την
αιδώ και τη δίκη ως αιτήματα της ηθικής, απολύτως αναγκαία για τη συγκρότηση
πολιτικής κοινωνίας και για τη συμβίωσή τους σε πολιτισμένη κοινωνία. Τα «δώρα»
του Δία, η αιδώς και η δίκη, ανήκουν στην ηθική περιοχή του ανθρώπου και διέπουν
την κοινωνική συμπεριφορά του, προκειμένου να μην παρεκτρέπεται σε πράξεις άδι-
κες και εξοντωτικές για τον συνάνθρωπό του.
1.«Ζεὺς οὖν δείσας περὶ τῷ γένει ἡμῶν μὴ ἀπόλοιτο πᾶν, Ἑρμῆν πέμπει
ἄγοντα εἰς ἀνθρώπους αἰδῶ τε καὶ δίκην, ἵν’ εἶεν πόλεων κόσμοι τε καὶ
δεσμοὶ φιλίας συναγωγοὶ»
Σύμφωνα με τη μυθολογία, η Δίκη (ή Νέμεσις) ήταν η κόρη του Δία και της
Θέμιδας, ενώ η Αἰδὼς ήταν σύντροφος της Δίκης και καθόταν σε θρόνο δίπλα
στον Δία. Η Δίκη, που τη βοηθούσαν οι Ερινύες, επέβλεπε την τήρηση της ηθι-

50
κής τάξης στον κόσμο και τιμωρούσε όσους επιχειρούσαν να την ανατρέψουν.
Στο κείμενο δεν παρουσιάζονται όμως ως θεότητες, αλλά ως ηθικές ιδιότη-
τες ή αξίες, που μοιράζονται και διδάσκονται στους ανθρώπους.
Ο Δίας, για να διασφαλίσει την προοπτική επιβίωσης των ανθρώπων που διέ-
τρεχαν άμεσο κίνδυνο αφανισμού, αποφασίζει να τους προσφέ-
ρει τήν αἰδῶ καί τήν δίκην. Έτσι, θα είναι δυνατή η συγκρότηση κοινωνιών και
η περαιτέρω ανάπτυξη του πολιτισμού. Η ενέργεια αυτή του Δία δείχνει το
ενδιαφέρον και τη φροντίδα του για τους ανθρώπους.
Αἰδώς: είναι ο σεβασμός, το αίσθημα ντροπής του κοινωνικού ανθρώπου για
κάθε πράξη που προσκρούει στον καθιερωμένο ηθικό κώδικα του κοινωνικού
περιβάλλοντος. Η δράση της είναι ανασταλτική και αποτρεπτική και συμπί-
πτει με τη λειτουργία της ηθικής συνείδησης. Το συναίσθημα αυτό λειτουργεί
και ως κίνητρο για την εκτέλεση του χρέους και του καθήκοντος που επιβάλ-
λει η κοινωνία στα μέλη της, αφού με τον τρόπο αυτό αποφεύγεται η αγανά-
κτηση και η αποδοκιμασία των άλλων.
Δίκη: είναι το συναίσθημα της δικαιοσύνης, η ενύπαρκτη στον άνθρωπο α-
ντίληψη για το δίκαιο και το άδικο, ο σεβασμός των γραπτών και άγραφων
νόμων και των δικαιωμάτων των άλλων, καθώς και οι ενέργειες για την απο-
κατάσταση αυτών των δικαιωμάτων, όταν καταστρατηγούνται βάναυσα από
κάποιον. Η δίκη εκδηλώνεται με τη δημιουργία και την τήρηση κανόνων δι-
καίου, την κατοχύρωση του δικαίου, του ορθού και του νόμιμου. Έτσι περι-
στέλλεται ο ατομικισμός και ο εγωισμός και εξασφαλίζεται η αρμονική κοι-
νωνική συμβίωση.
Κάθε πολιτισμικά προηγμένη κοινωνία θεμελιώνεται στις αξίες της αιδούς
και της δίκης. Οι αξίες αυτές είναι καθολικές και συνιστούν παράγωγα της
εξέλιξης τόσο της ηθικής συνείδησης, όσο και του πολιτισμού που την εκφρά-
ζει και την κατευθύνει.
«ἵν’ εἶεν πόλεων κόσμοι τε καὶ δεσμοὶ φιλίας συναγωγοὶ»
Με τη φράση αυτή διατυπώνεται έξοχα η κοινωνιοπλαστική αποστολή της αι-
δούς και της δίκης. Χάρη στην αιδώ και στη δίκη εξασφαλίζεται η αρμονική
συμβίωση μέσα στην πόλη, η συνοχή του συνόλου, η ισορροπία και η ευταξία.
Με αυτές αναπτύσσονται μεταξύ των ανθρώπων σχέσεις φιλίας, συνεργασί-
ας, αλληλεγγύης και αλληλοσεβασμού. Ειδικότερα η αἰδὼς οδηγεί σε ό,τι ονο-
μάζεται «πόλεων κόσμοι», δηλαδή εμπνέει στους πολίτες κόσμια συμπεριφο-
ρά και συντελεί στην κατάκτηση της αυτονομίας τους, αναγκαία για την αρ-
μονία της κοινωνίας. Η δίκη παραπέμπει στο «πόλεων δεσμοί», δηλαδή σε
υπαγορεύσεις με τις οποίες οι πολίτες υποβάλλονται σε δεσμεύσεις της συ-
μπεριφοράς τους, ώστε να επιβάλλεται η συνοχή της πολιτικής κοινωνίας. Η
συμπληρωματική λειτουργία των δύο «δώρων» συνεπάγεται φιλίαν, που ση-
μαίνει ηθική ενότητα της πολιτείας, σύμπνοια και ομόνοια των πολιτών, ώστε
να συμβιώνουν αρμονικά.

51
Χρειάζεται βέβαια να διευκρινισθεί ότι οι δύο αξίες δόθηκαν ως πρότυπα που
έπρεπε να κατακτηθούν από τους ανθρώπους με τη λογική και τον προσωπι-
κό αγώνα. Άλλωστε ο Δίας, αν και κατείχε την πολιτική τέχνη, δεν τη δώρισε
στον άνθρωπο. Αντίθετα δώρισε την αἰδὼ και τη δίκη για να εξοικονομήσει
την πολιτική τέχνη μόνος του ο άνθρωπος με τον προσωπικό αγώνα του. Ό-
ταν οι άνθρωποι γνωρίσουν σε βάθος τις έννοιες αυτές, που προβάλλονται ως
αιτήματα της ηθικής, και είναι σε θέση να τις πραγματώσουν στις σχέσεις
τους, τότε η οργάνωση της πολιτικής κοινωνίας θα στηρίζεται σε αυτές. Η πο-
λιτεία που θεμελιώνεται σε αυτές είναι δημοκρατική, γιατί ο αμοιβαίος σεβα-
σμός και το αίσθημα δικαιοσύνης των πολιτών εμπεδώνει την εμπιστοσύνη
μεταξύ τους και με την πολιτεία και εξασφαλίζει ισορροπία στις σχέσεις τους.
Σύγκριση δώρων Προμηθέα και Δία
Σε όλες τις πολιτισμικές εκφάνσεις, όπως απεικονίζονται με τη μυθική αφή-
γηση, κάθε στάδιο της ανθρώπινης παρουσίας και εξέλιξης στον κόσμο συμ-
βολίζεται με κάποιον θεό και την προσφορά του στον άνθρωπο. Το στάδιο της
βιολογικής συγκρότησης του ανθρώπου συμβολίζεται με τον Επιμηθέα, το
επόμενο, της δημιουργίας τεχνικού πολιτισμού, με τον Προμηθέα και τα δώρα
του και το τελευταίο, του σχηματισμού της πολιτικής κοινωνίας, με τον Δία
και τη δική του προσφορά στον άνθρωπο. Αξιολογώντας και συγκρίνοντας τα
δώρα του Προμηθέα και του Δία, αρχικά μπορούμε να πούμε ότι συνδέονται
με διαφορετικές φάσεις εξέλιξης και ανταποκρίνονται σε διαφορετικές ανά-
γκες του ανθρώπου.
Ειδικότερα, τα «δώρα του Προμηθέα», προϊόν κλοπής από την Αθηνά και τον
Ήφαιστο, βοήθησαν τον άνθρωπο να προφυλαχθεί από τη φύση και παράλ-
ληλα έθεσαν τα θεμέλια του υλικού και τεχνικού πολιτισμού. Εκφράζουν την
ανάγκη του ανθρώπου να αντισταθμίσει τη φυσική του αδυναμία με δικά του
δημιουργήματα και να επιβιώσει απέναντι στην άλογη δύναμη της φύσης.
Όμως με αυτά ο άνθρωπος παρά τα σπουδαία βήματα που έκανε δεν μπόρεσε
να επιβληθεί στη φύση και να υπερασπίσει αποτελεσματικά την ύπαρξή του,
δηλαδή δεν μπόρεσε ούτε να αντιμετωπίσει τα θηρία ούτε να οργανώσει κοι-
νωνίες.
Αντίθετα, τα δώρα του Δία, που ήταν προσφορά του ίδιου, έσωσαν τον άν-
θρωπο από τον αφανισμό, αλλά κυρίως τον βοήθησαν να αποκτήσει την πο-
λιτική αρετή, να μετασχηματίσει τα κοινωνικά μορφώματα σε κοινωνίες με
συνειδητοποιημένη συναίσθηση δημιουργικότητας και να αναπτύξει υψηλό
επίπεδο πολιτισμού. Αξίζει να παρατηρήσουμε ότι ο Δίας δεν δώρισε στον άν-
θρωπο την πολιτική τέχνη, αν και την κατείχε, αλλά την αιδώ και τη δίκη, με
τις οποίες το ξεχωριστό για τον θεό πλάσμα είναι σε θέση να κατακτήσει την
πολιτική τέχνη. Τα «δώρα του Δία» εκφράζουν ένα ανώτερο στάδιο εξέλιξης
του πολιτισμού, κατά το οποίο ο άνθρωπος ωριμάζει ηθικοπνευματικά και

52
παράγει πολιτισμό, του οποίου οι συντεταγμένες ορίζονται όχι μόνο από την
ανάγκη του ζῆν, αλλά από τη συνειδητοποίηση της αξίας του εὖ ζῆν.
2.«Πότερον ὡς αἱ τέχναι νενέμηνται, οὕτω καὶ ταύτας νείμω;»
Ο Δίας στέλνει τα δώρα του στους ανθρώπους με τον Ερμή, ο οποίος προβλη-
ματίζεται αν πρέπει να δοθούν σε όλους τους ανθρώπους. Η ερώτηση του Ερ-
μή φαντάζει αφελής και κωμική και δημιουργεί μια ατμόσφαιρα θυμηδίας,
που ωστόσο έχει τη λειτουργικότητά της, καθώς:
α) χαλαρώνει προς το παρόν τον ακροατή και τον προετοιμάζει για το συμπέ-
ρασμα του μύθου, που ακολουθεί,
β) η εναλλαγή ευθέος και πλαγίου λόγου δίνει ζωντάνια και παραστατικότη-
τα στην αφήγηση,
γ) η ερώτηση του Ερμή δημιουργεί το αναγκαίο κλίμα για τη δικαίωση της ε-
πιτακτικής θεϊκής απαίτησης και παράλληλα προοιωνίζεται την έκφανσή της.
Ο Πρωταγόρας με τη φράση «αἱ τέχναι νενέμηνται» φαίνεται ότι αντιλαμβά-
νεται τη σημασία του καταμερισμού της εργασίας για την πρόοδο του πολιτι-
σμού, για αυτό και θέτει το ερώτημα με τον Ερμή. Αν όμως στον καταμερισμό
της εργασίας εντασσόταν και η πολιτική, οι άνθρωποι δεν θα αποδέχονταν
κοινές ηθικές αξίες, και συνεπώς δεν θα ήταν δυνατόν να διαμορφωθούν πο-
λιτικές κοινωνίες που να στηρίζονται στη βάση κοινών αξιών. Αντίθετα, οι
κοινωνικοί ανταγωνισμοί θα οξύνονταν και θα κατέληγαν στην αλληλοεξό-
ντωση των ανθρώπων. Συνεπώς το ερώτημα του Ερμή είναι καίριο για την
εμφάνιση της πολιτικής κοινωνίας, γιατί ο Δίας δεν μοιράζει την πολιτική τέ-
χνη, αλλά δύο ηθικές ιδιότητες αναγκαίες στους ανθρώπους για να οργανώ-
σουν πολιτική κοινωνία. Έτσι ο Πρωταγόρας με την καθολικότητα και την
αναγκαιότητα της αιδούς και της δίκης προβαίνει στην ηθική θεμελίωση της
πολιτικής, θέση που υπερασπίζονται και ο Πλάτωνας και ο Αριστοτέλης.
3.«εἷς ἔχων ἰατρικὴν πολλοῖς ἱκανὸς ἰδιώταις, καὶ οἱ ἄλλοι δημιουργοὶ»
Σ’ αυτό το σημείο γίνεται αναφορά στη χρησιμότητα του καταμερισμού στην
εργασία. Όσον αφορά, λοιπόν, τις τέχνες ο καταμερισμός είναι απολύτως α-
παραίτητος, διότι έτσι: α) εξυπηρετούνται καλύτερα οι πολίτες, αφού ένας τε-
χνίτης μπορεί να εξυπηρετήσει πολλούς πολίτες, β) υπάρχει δυνατότητα εμ-
βάθυνσης και εξειδίκευσης σε κάθε τομέα, με αποτέλεσμα την πρόοδο και την
ευημερία της κοινωνίας και γ) η επιλογή του επαγγέλματος είναι υπόθεση
προσωπική του κάθε ανθρώπου και συνδέεται σε μεγάλο βαθμό με τις ειδικές
δεξιότητες, ικανότητες, ταλέντα, κλίσεις που μπορεί να έχει. Έτσι οι δημιουρ-
γοί (< δήμος + έργον) είναι αυτοί που παράγουν ένα έργο ωφέλιμο στον δήμο,
στον λαό. Στα ομηρικά χρόνια στους δημιουργούς ανήκαν οι μάντεις, οι για-
τροί, οι κήρυκες, οι οικοδόμοι κ.τ.λ. και ο καταμερισμός της εργασίας αφορά
τους ἰδιώτας και όχι τους πολίτας.

53
4.«καὶ δίκην δὴ καὶ αἰδῶ οὕτω θῶ ἐν τοῖς ἀνθρώποις, ἢ ἐπὶ πάντας νείμω;»
«Ἐπὶ πάντας,» ἔφη ὁ Ζεύς, «καὶ πάντες μετεχόντων˙ οὐ γὰρ ἂν γένοιντο
πόλεις, εἰ ὀλίγοι αὐτῶν μετέχοιεν ὥσπερ ἄλλων τεχνῶν»
Η καθολικότητα της πολιτικής αρετής
Στον διάλογο αυτό ο Δίας θεωρεί απαραίτητη την καθολικότητα των αξιών
της αιδούς και της δίκης για τους ανθρώπους, με την αιτιολόγηση-επιχείρημα
ότι η κοινωνία δεν μπορεί να συγκροτηθεί πολιτικά, αν οι βασικές ιδιότητες
που θεμελιώνουν την πολιτική συγκρότηση δεν είναι κοινές σε όλα τα μέλη
της. Στην πολιτική αρετή (την οποία ο άνθρωπος κατακτά με την αιδώ και τη
δίκη) πρέπει να συμμετέχουν όλοι ανεξαιρέτως οι πολίτες, γιατί μόνο έτσι
μπορούν να συγκροτηθούν οργανωμένες και βιώσιμες κοινωνίες. Η αιδώς και
η δίκη λειτουργούν ως συνεκτική δύναμη της κοινωνίας και η απουσία τους
συνεπάγεται τη διάλυσή της.
5.«καὶ νόμον γε θὲς παρ’ ἐμοῦ τὸν μὴ δυνάμενον αἰδοῦς καὶ δίκης μετέχειν
κτείνειν ὡς νόσον πόλεως.»
Ο Πρωταγόρας τελειώνει τον μύθο με τον Δία να επιβάλλει αυστηρά
την ανάγκη της καθολικότητας της πολιτικής αρετής και μάλιστα με την
ποινή του θανάτου δηλώνοντας έτσι την πολύ μεγάλη σημασία που δίνει στις
αξίες της αιδούς και της δίκης για τη συγκρότηση και τη διατήρηση της πολι-
τείας.
Η σημασία και η αυστηρότητα του νόμου του Δία τονίζεται από την επιβολή
θανατικής ποινής («κτείνειν ὡς νόσον πόλεως») σε όποιον δεν συμμορφώνε-
ται στις εντολές του. Η παρομοίωση όποιου δεν συμμετέχει στην πολιτική α-
ρετή με αρρώστια της πόλης υποδηλώνει ότι αποτελεί κίνδυνο γι’ αυτή και
πρέπει να θανατωθεί για να διαφυλαχθεί η τάξη και η ισορροπία του συνό-
λου. Ο Δίας ζητάει το απόλυτο και το απαιτεί με αμείλικτη σκληρότητα. Επι-
πλέον η επιβολή της ποινής του θανάτου από τον Δία, και συνεπώς η αδυνα-
μία του να εξασφαλίσει την καθολικότητά τους, δείχνει ότι οι αξίες της αιδούς
και της δίκης δεν είναι έμφυτες, γιατί δεν αποτελούσαν γνώρισμα της αρχικής
ανθρώπινης φύσης και ότι ο σκληρός νόμος που τις επιβάλλει είναι «έργο του
χρόνου, της πικρής πείρας και της ανάγκης». Με αυτόν τον τρόπο οι πολίτες
διαμορφώνουν κοινωνικοπολιτική συνείδηση και αναδεικνύονται υπεύθυνοι
για τη χρηστή διοίκηση, αφού αυτή εξαρτάται από το δικαίωμά τους να έχουν
βαρύνουσα άποψη για τη διαχείριση των δημόσιων υποθέσεων.
6.Τέλος του μύθου. Συνοπτική, διαγραμματική παρουσίαση των σταδίων
της εξέλιξης της ανθρωπότητας
Με τον μύθο ο Πρωταγόρας:
α) παρουσιάζει την ιστορική εξέλιξη της ανθρωπότητας ως συνεχή πορεία ε-

54
ξανθρωπισμού και βελτίωσης της ζωής (βιολογικός σχηματισμός του ανθρώ-
που -> υλικοτεχνικός πολιτισμός -> ηθικοπνευματικός πολιτισμός / πολιτική
κοινωνία). Ο προοδευτικός χαρακτήρας της εξέλιξης του πολιτισμού διαφο-
ροποιείται από την αντίληψη της κυκλικής ιστορικής εξέλιξης (Πλάτων, Θου-
κυδίδης), κατά την οποία δεν έχουμε δημιουργία, αλλά επανάληψη, γιατί η
ανθρώπινη φύση παραμένει αμετάβλητη στα βασικά χαρακτηριστικά της. Ε-
πίσης, η αντίληψη του Πρωταγόρα για την προοδευτική εξέλιξη του πολιτι-
σμού συνιστά και απάντηση σε απαισιόδοξες απόψεις ότι η ιστορία της αν-
θρωπότητας αποτελεί παρακμή (Ησίοδος, Πλάτων).
β) Υπερασπίζεται τη δημοκρατική αντίληψη στη λήψη των πολιτικών αποφά-
σεων, ανασκευάζοντας το επιχείρημα του Σωκράτη. Η αιδώς και η δίκη μοι-
ράστηκαν σε όλους τους ανθρώπους και δεν ακολουθούν τη λογική του κατα-
μερισμού της εργασίας. Η ύπαρξη οργανωμένων πολιτικά κοινωνιών προϋ-
ποθέτει την καθολικότητα των αξιών αυτών.
γ) Δείχνει ότι η πολιτική αρετή είναι διδακτή, γιατί οι άνθρωποι την απέκτη-
σαν σε μεταγενέστερο στάδιο της ιστορίας τους.
Στις απόψεις αυτές φαίνεται και ο αισιόδοξος ανθρωπισμός που εκφράζει ο
Πρωταγόρας με τον μύθο και γενικότερα με τη στάση του σε θέματα φιλοσο-
φικής ανθρωπολογίας.

57
Γ. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ-ΕΠΙΜΥΘΙΟ: Η ΚΑΘΟΛΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΑΡΕΤΗΣ
Οὕτω δή, ὦ Σώκρατες, καὶ διὰ ταῦτα οἵ τε ἄλλοι καὶ Ἀθηναῖοι, ὅταν μὲν περὶ
ἀρετῆς τεκτονικῆς ᾖ λόγος ἢ ἄλλης τινὸς δημιουργικῆς, ὀλίγοις οἴονται μετεῖναι
συμβουλῆς, καὶ ἐάν τις ἐκτὸς ὢν τῶν ὀλίγων συμβουλεύῃ, οὐκ ἀνέχονται, ὡς σὺ
φῄς –εἰκότως ὡς ἐγώ φημί– ὅταν δὲ εἰς συμβουλὴν πολιτικῆς ἀρετῆς ἴωσιν, ἣν
δεῖ διὰ δικαιοσύνης πᾶσαν ἰέναι καὶ σωφροσύνης, εἰκότως ἅπαντος ἀνδρὸς
ἀνέχονται, ὡς παντὶ προσῆκον ταύτης γε μετέχειν τῆς ἀρετῆς ἢ μὴ εἶναι πόλεις.
Αὕτη, ὦ Σώκρατες, τούτου αἰτία.
Ο Πρωταγόρας επαναλαμβάνει τη θέση που υποστήριξε ο Σωκράτης στην 1η ενότη-
τα του βιβλίου μας και φαίνεται να τη δέχεται, αλλά να την ερμηνεύει με διαφορετι-
κό τρόπο. Τα συμπεράσματα που προκύπτουν από τον μύθο είναι τα εξής:
α) Το ότι όλοι οι Αθηναίοι έχουν την πολιτική αρετή, δεν σημαίνει ότι αυτή δεν διδά-
σκεται, όπως υποστήριξε ο Σωκράτης, αλλά ότι είναι αναγκαία η ύπαρξή της για την
οργάνωση κοινωνιών,
β) Ο Πρωταγόρας δέχεται και αιτιολογεί την καθολικότητα και την αναγκαιότητα

58
της πολιτικής αρετής, και σε αυτή τη βάση στηρίζει το διδακτό της αρετής.
γ) Τα επιχειρήματα του Πρωταγόρα για το διδακτό της πολιτικής αρετής που συνά-
γονται από τον μύθο και τα κεφαλαιοποιεί στο επιμύθιο είναι τα εξής:
1) Οι τεχνικές γνώσεις δεν δόθηκαν σε όλους τους ανθρώπους και γι' αυτό ένας που
κατέχει μία τέχνη, πχ. την αρχιτεκτονική ή την ιατρική, μπορεί να καλύψει πολλούς
ιδιώτες. Έτσι αιτιολογείται γιατί οι Αθηναίοι επιτρέπουν μόνο σε ειδικούς να εκφέ-
ρουν γνώμη για ζητήματα τεχνικής ειδίκευσης.
2) Άποψη του Πρωταγόρα είναι ότι η πολιτική αρετή δόθηκε στον άνθρωπο σ’ ένα
μεταγενέστερο στάδιο και όχι από την αρχή της δημιουργίας του. Αυτές τις δύο αξίες
τις διαθέτει ο άνθρωπος ως ηθικές καταβολές και προδιάθεση. Για να γίνουν ό-
μως κτήμα του και να φτάσει στην πλήρη κατάκτηση της πολιτικής αρετής
πρέπει να καταβάλει προσπάθεια και αγώνα. Ο άνθρωπος δεν γεννιέται, αλλά
γίνεται κάτοχος της πολιτικής αρετής μέσα από μαθητεία σε αυτήν, δηλαδή με
διδαχή και προσπάθεια. Σ’ αυτό θα συντελέσουν οι φορείς αγωγής αλλά και οι
νόμοι με τις ποινές και τις κυρώσεις τους («Ἐπὶ πάντας,»… «καὶ πάντες μετεχό-
ντων»… κτείνειν ὡς νόσον πόλεως.»). Την άποψη αυτή θα επιχειρήσει να αποδείξει
στις επόμενες ενότητες, για να καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η πολιτική αρετή δι-
δάσκεται.
Η έννοια της πολιτικής αρετής και οι επιμέρους αξίες
- «ὅταν δὲ εἰς συμβουλὴν πολιτικῆς ἀρετῆς ἴωσιν, ἣν δεῖ διὰ δικαιοσύνης πᾶσαν
ἰέναι καὶ σωφροσύνης»
Στο περιεχόμενο της πολιτικής αρετής, πέρα από την αἰδῶ και τη δίκην, ο Πρωταγό-
ρας εντάσσει και τη σωφροσύνη και την ευσέβεια (η τελευταία θα αναφερθεί στις ε-
νότητες 5 και 7) και προοικονομεί τη σχετική σωκρατική αναζήτηση των μερών της
αρετής προκειμένου να οριστεί η αρετή, που θα ακολουθήσει στον διάλογο.
Σύγκριση απόψεων Πρωταγόρα και Αριστοτέλη για τα αίτια γένεσης και τους
στόχους της πολιτικής κοινωνίας
α. Πρωταγόρας: σύμφωνα με την άποψη του Πρωταγόρα η πολιτική κοινότητα δη-
μιουργήθηκε «νόμῳ», από την ανάγκη δηλαδή των ανθρώπων να προστατευτούν
από τα άγρια θηρία και να εξασφαλίσουν την επιβίωσή τους. Σκοπός της ήταν η ικα-
νοποίηση των βιολογικών τους αναγκών και η διασφάλιση της ζωής τους.
β. Αριστοτέλης: ο Αριστοτέλης διαφοροποιείται από τον Πρωταγόρα και θεωρεί ότι η
πολιτική κοινότητα δημιουργήθηκε από φυσική αναγκαιότητα («φύσει»), ήταν έμφυ-
τη δηλαδή στον άνθρωπο η ανάγκη να συμβιώνει με άλλους ανθρώπους σε κοινωνί-
ες οργανωμένες με πολίτευμα, θεσμούς και νόμους (ο άνθρωπος είναι «φύσει ζῷον
πολιτικόν»). Σκοπός της δημιουργίας της δεν ήταν απλώς η ικανοποίηση βιοτικών
αναγκών και η επιβίωση, αλλά ένας ανώτερος στόχος, το «εὖ ζῆν», δηλαδή η ηθική
τελείωση, η ευδαιμονία των πολιτών, η οποία επιτυγχάνεται μέσω της αυτάρκειας.
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ

59
«καὶ οἰκήσεις καὶ ἐσθῆτας καὶ ὑποδέσεις καὶ στρωμνὰς καὶ τὰς ἐκ γῆς τροφὰς
ηὕρετο»
Αντίθεση:
«πρὸς μὲν τροφὴν ἱκανὴ βοηθὸς ἦν, πρὸς δὲ τὸν τῶν θηρίων πόλεμον ἐνδεὴς»
Εναλλαγή ευθέος και πλαγίου λόγου/ σχήμα αποστροφής:
«Ἐρωτᾷ οὖν Ἑρμῆς Δία τίνα οὖν τρόπον δοίη δίκην καὶ αἰδῶ ἀνθρώποις˙ «Πότερον ὡς
αἱ τέχναι νενέμηνται, οὕτω καὶ ταύτας νείμω; Νενέμηνται δὲ ὧδε˙ εἷς ἔχων ἰατρικὴν
πολλοῖς ἱκανὸς ἰδιώταις, καὶ οἱ ἄλλοι δημιουργοί˙ καὶ δίκην δὴ καὶ αἰδῶ οὕτω θῶ ἐν
τοῖς ἀνθρώποις, ἢ ἐπὶ πάντας νείμω;» «Ἐπὶ πάντας,» ἔφη ὁ Ζεύς, «καὶ πάντες μετεχό-
ντων˙…»
Επανάληψη:
6 φορές επαναλαμβάνεται η λέξη «πόλις»
ΑΣΚΗΣΗ 1
α) Ποια είναι η συνεισφορά του Δία στον πολιτισμό, σύμφωνα με τον μύθο του Πρωταγόρα;
β) Σε τι διαφέρει η προσφορά του Δία από το δώρο της φωτιάς του Προμηθέα;
ΑΣΚΗΣΗ 2
Πώς βλέπετε να ορίζεται η πολιτική αρετή μέσα στο απόσπασμα;
ΑΣΚΗΣΗ 3
Πώς βλέπετε να διαρθρώνονται, μέσα στον μύθο του Πρωταγόρα, τα στάδια της εξέλιξης
του πολιτισμού που κατακτά ο άνθρωπος;
ΑΣΚΗΣΗ 4
Συγκρίνετε τον μύθο του Πρωταγόρα με το απόσπασμα του Αισχύλου από τον Προμηθέα
Δεσμώτη. (βλέπε σχολικό βιβλίο σελ. 64-68)
ΑΣΚΗΣΗ 5
Πώς ο άνθρωπος απέκτησε συγγένεια με τους θεούς και γιατί η έντεχνος σοφία και η φωτιά
θεωρούνται θεϊκά στοιχεία;
ΑΣΚΗΣΗ 6
Πώς δικαιολογείται ένας αγνωστικιστής, ο Πρωταγόρας, να κάνει στο έργο του αναφορά
στους θεούς;
ΑΣΚΗΣΗ 7

60
Πώς δημιουργήθηκε η γλώσσα, κατά την άποψη του Πρωταγόρα; Να τη συγκρίνετε με την
αρχαία παράδοση και τη σύγχρονη γλωσσολογία.
ΑΣΚΗΣΗ 8
Γιατί η πολεμική τέχνη αναπτύσσεται μόνο μέσα στα πλαίσια μιας οργανωμένης κοινωνίας;
ΑΣΚΗΣΗ 9
Ποια είναι τα μέρη της πολιτικής αρετής, σύμφωνα με τον Πρωταγόρα, και ποια η σημασία
τους για τη συγκρότηση κοινωνιών;
ΑΣΚΗΣΗ 10
α. Σε ποιο σημείο του κειμένου γίνεται αναφορά στον καταμερισμό της εργασίας;
β.1.Ποια σημασία τού αποδίδει ο Πρωταγόρας για την εξέλιξη του πολιτισμού και
β.2.γιατί η πολιτική αρετή δεν μπορούσε να περιλαμβάνεται στον καταμερισμό αυτό;
ΑΣΚΗΣΗ 11
Η αιδώς και η δίκη δεν είναι έμφυτες στον άνθρωπο, κατανέμονται σε όλους μεν, αλλά σε
μεταγενέστερο στάδιο. Ποια σημασία έχει η θέση αυτή για τη διδασκαλία της αρετής που
επαγγέλλεται ο Πρωταγόρας;
ΑΣΚΗΣΗ 1
Να δοθούν από δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις:
μοίρας, ἐνόμισεν, ἀπώλλυντο, διεφθείροντο, ἄγοντα, συμβουλῆς.
ΑΣΚΗΣΗ 2
Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω: γονίδιο, βάθρο, δω-
ρεά, ιαματικός, ισθμός.
ΑΣΚΗΣΗ 3
Ἰδιώταις: να σχηματίσετε σύνθετα της νέας ελληνικής με πρώτο συνθετικό το «ἴδιος».

61
5η Ενότητα
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ
Και για να μη νομίζεις ότι εξαπατάσαι, πάρε πάλι ως απόδειξη ότι πραγματικά όλοι
οι άνθρωποι πιστεύουν πως κάθε άντρας μετέχει και στη δικαιοσύνη και στην άλλη
πολιτική αρετή, το εξής˙ στις άλλες δηλαδή ικανότητες, όπως ακριβώς εσύ λες, εάν
κάποιος ισχυρίζεται ότι είναι ικανός αυλητής, ή (ικανός) σε οποιαδήποτε άλλη τέχνη,
στην οποία δεν είναι, τον περιγελούν ή αγανακτούν, και οι συγγενείς του τον πλη-
σιάζουν και τον συμβουλεύουν με τη σκέψη ότι είναι τρελός˙ στη δικαιοσύνη όμως
και στην άλλη πολιτική αρετή, και αν ακόμα γνωρίζουν για κάποιον ότι είναι άδικος,
αν αυτός ο ίδιος λέει την αλήθεια εναντίον του εαυτού του μπροστά σε πολλούς,
πράγμα το οποίο στην πρώτη περίπτωση θεωρούσαν ότι είναι σωφροσύνη, το να λέει
δηλαδή κανείς την αλήθεια, σ’ αυτή την περίπτωση (το θεωρούν) τρέλα, και ισχυρί-
ζονται ότι όλοι πρέπει να λένε ότι είναι δίκαιοι, είτε είναι είτε όχι, διαφορετικά (ισχυ-
ρίζονται) ότι είναι τρελός αυτός που δεν προσποιείται ότι κατέχει τη δικαιοσύνη˙ για-
τί, κατά τη γνώμη τους, είναι αναγκαίο ο καθένας να μετέχει με οποιονδήποτε τρόπο
σ’ αυτή, διαφορετικά (είναι αναγκαίο) να μη συγκαταλέγεται ανάμεσα στους αν-
θρώπους.
Ότι λοιπόν εύλογα δέχονται κάθε άνθρωπο ως σύμβουλο γι’ αυτή την αρετή, επειδή
πιστεύουν ότι όλοι μετέχουν σ’ αυτή, αυτά φέρνω ως επιχειρήματα˙ ότι όμως νομί-
ζουν ότι αυτή δεν είναι έμφυτη, ούτε εμφανίζεται τυχαία, αλλά ότι μπορεί να διδα-
χθεί και ότι ύστερα από φροντίδα γίνεται κτήμα, σε όποιον γίνεται κτήμα, αυτό θα
προσπαθήσω στη συνέχεια να σου αποδείξω. Γιατί για όσα κακά νομίζουν οι άνθρω-
ποι, ο ένας για τον άλλο, ότι έχουν από τη φύση τους ή από τύχη, κανείς δεν οργίζε-
ται ούτε συμβουλεύει ούτε διδάσκει ούτε τιμωρεί όσους τα έχουν, για να μην είναι τέ-
τοιοι, αλλά τους λυπούνται˙ για παράδειγμα, στους άσχημους ή μικρόσωμους ή α-
σθενικούς ποιος είναι τόσο ανόητος, ώστε να προσπαθεί να (τους) κάνει κάτι από αυ-
τά; Γιατί γνωρίζουν, νομίζω, ότι αυτά υπάρχουν στους ανθρώπους από τη φύση και
από την τύχη, δηλαδή οι καλές ιδιότητες και οι αντίθετές τους˙ όσες όμως καλές ιδιό-
τητες νομίζουν ότι τις αποκτούν οι άνθρωποι με φροντίδα και άσκηση και διδασκα-
λία, εάν κάποιος δεν έχει αυτές, αλλά τις αντίθετές τους κακές, σ’αυτές τις περιπτώ-
σεις, υποθέτω, προκαλούνται και οι θυμοί και οι τιμωρίες και οι συμβουλές˙ μία από
αυτές (τις κακές ιδιότητες) είναι και η αδικία και η ασέβεια και με έναν λόγο καθετί
το αντίθετο στην πολιτική αρετή.
ΛΕΞΙΛΟΓΙΟ
(Εκτός από το λεξιλόγιο του σχολικού βιβλίου στις σελίδες 84 -85)
Τῷ ὄντι = πραγματικά
ἐκεῖ = στην πρώτη περίπτωση
ἐνταῦθα = σ’ αυτή την περίπτωση
ὡς ἀναγκαῖον (ἐστί) = γιατί κατά τη γνώμη τους είναι αναγκαίο (το ὡς εισάγει εδώ
κύρια αιτιολογική πρόταση)

62
οὐδένα ὅντιν’ οὐχὶ = ο καθένας
που = υποθέτω, αν δεν απατώμαι
Ὄντι < εἰμί: ανούσιος, απουσία, επουσιώδης, εξουσία, ομοούσιος, ον, οντολογία, ο-
ντολογικός, όντως, ουσία, ουσιαστικός, ουσιώδης, παρουσία, περιουσιακός, περιούσι-
ος.
Λαβέ < λαμβάνω: ακατάληπτος, αμεροληψία, ανάληψη, αντιλαβή, ανεπανάληπτος,
αντίληψη, απολαβή, ασύλληπτος, δικολάβος, εικονολήπτης, επανάληψη, επιληψία,
εργολάβος, ευυπόληπτος, ηχολήπτης, ηχοληψία, θρησκοληψία, κατάληψη, λαβή,
λάφυρο, λήμμα, λήψη, μεροληψία, μετάληψη, παραλαβή, παραλήπτης, περίληψη,
προκατάληψη, πρόσληψη, συλλαβή, σύλληψη, υπόληψη, χειρολαβή.
Φῇ < φημί: αντίφαση, αντιφατικός, απόφαση, άφατος, διαφήμιση, διαφημιστικός,
δυσφήμιση, δυσφημιστικός, έμφαση, εμφατικός, επίφαση, κατάφαση, καταφατικός,
περίφημος, πρόσφατος, πρόφαση, προφήτης, φήμη, φημολογία.
Προσιόντες < προσέρχομαι < πρὸς + έρχομαι: ανεξίτηλος, διέλευση, εισιτήριο, ελευ-
θερία, έλευση, Ελευσίνα, εξιτήριο, έπηλυς, ερχομός, ισθμός, οδός, προσέλευση, προ-
σηλυτισμός, προσήλυτος, προσιτός (στο σχολικό εγχειρίδιο δίνεται ετυμολόγηση
από το ρήμα προσίημι < πρὸς + ἵημι: άνεση, αφέτης, αφετηρία, δίεση, ένεση, έφεση,
εφετείο).
Εἰδῶσιν, ἴσασιν < οἶδα: ειδήμων, είδηση, ειδικός, ειδοποιός, είδος, ιστορία.
ἀλήθεια < ἀληθής < ἀ- στερητικό + λήθη (< λανθάνω): αληθεύω, αληθινός, αλη-
θοφάνεια, επαληθεύω, φιλαλήθεια, φιλαλήθης.
δεῖν < δεῖ (απρόσωπο): αντιδεοντολογικός, δεοντολογία, δεοντολογικός.
εἰκότως < ἔοικα: εικασία, εικόνα, εικονικός, επιεικής
πειράσομαι < πειράομαι -ῶμαι: απειρία, απόπειρα, εμπειρία, πείρα, πείραγμα, πεί-
ραμα, πειραματόζωο, πειρατεία, πειρατής, πειρατικός, πειραχτήρι, πειρασμός
ἀσθενεῖς < ἀ- στερητικό + σθένος: ασθένεια, ασθενώ, ασθενώς, εξασθενώ
ἀσέβεια < ἀσεβὴς < ἀ- στερητικό + σέβω: ασέβημα, ασεβώ, σεβάζομαι, σέβας, σέβα-
σμα, σεβαστός.
συλλήβδην < σὺν + λαμβάνω: συλλαβή, συλλαβίζω, σύλληψη
ΣΥΝΤΟΜΗ ΑΠΟΔΟΣΗ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΥ
Στο πρώτο μέρος της ενότητας ο Πρωταγόρας θα αποδείξει την καθολικότητα της
πολιτικής αρετής, κάνοντας χρήση λογικής απόδειξης. Σύμφωνα μ’ αυτή, αν κάποιος
ισχυρίζεται ότι κατέχει μια τέχνη, ενώ αυτό δεν αληθεύει, τον περιγελούν και τον
συμβουλεύουν σαν να είναι τρελός. Στην περίπτωση όμως της δικαιοσύνης και της
πολιτικής αρετής γενικότερα, όλοι πρέπει να λένε πως την κατέχουν, ακόμα κι αν
αυτό δεν ισχύει. Διαφορετικά, θεωρείται τρελός, όποιος δεν προσποιείται ότι είναι δί-
καιος. Επομένως, όλοι οι άνθρωποι πρέπει να μετέχουν σ’ αυτή, αν θέλουν να θεω-

63
ρούνται μέλη του κοινωνικού συνόλου.
Στο δεύτερο μέρος της ενότητας, θα αποδείξει ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται χρη-
σιμοποιώντας και πάλι λογική απόδειξη: για όλα τα φυσικά ελαττώματα του αν-
θρώπου κανείς δεν θυμώνει, γιατί αυτά προέρχονται από τη φύση ή την τύχη και δεν
μπορούν να διορθωθούν. Όποιος όμως δεν κατέχει τις ιδιότητες που γίνονται κτήμα
έπειτα από φροντίδα, άσκηση και διδασκαλία (στις οποίες ανήκει και η πολιτική αρε-
τή), τότε προκαλούνται θυμοί, τιμωρίες και συμβουλές.
Α. ΤΟ «ΤΕΚΜΗΡΙΟΝ» ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΑΘΟΛΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΑΡΕΤΗΣ
Ο πλατωνικός Πρωταγόρας στην ενότητα αυτή επιχειρεί να αποδείξει λογικά ό,τι
ήδη έχει πει με τον μύθο και δεν εισάγει νέα θέματα προς συζήτηση. Χρησιμοποιεί τα
επιχειρήματα του Σωκράτη, συμμεριζόμενος τον προβληματισμό του, για να αποδεί-
ξει όμως το διδακτό της πολιτικής αρετής, δηλαδή το αντίθετο της σωκρατικής ρήσης
ότι η πολιτική αρετή δεν διδάσκεται. Η τακτική του Πλάτωνα να χρησιμοποιούν οι
συνομιλητές τα ίδια επιχειρήματα για να συνάγουν αντίθετα συμπεράσματα, δείχνει
ότι δεν είναι εύκολη και απλή υπόθεση η συζήτηση για το διδακτό της πολιτικής αρε-
τής. Αντίθετα, απαιτεί συστηματική εκτύλιξη της σκέψης των συνομιλητών και ερ-
μηνευτική ευελιξία.
Ειδικότερα, ακολουθώντας ο Πρωταγόρας το πρώτο επιχείρημα του Σωκράτη, που
αναφερόταν στον ειδικό στη ναυπηγική και στην οικοδομική, χρησιμοποιεί την περί-
πτωση του αυλητή για να δείξει την καθολικότητα της πολιτικής αρετής. Ο Πρωτα-
γόρας προβάλλει ρεαλιστικά τη συμβατική αντίληψη της αθηναϊκής κοινωνίας
ότι δεν μπορεί να υπάρχει άνθρωπος (ούτε κοινωνία) χωρίς στοιχειώδη αίσθηση
δικαιοσύνης, γι’ αυτό και δεν ανέχονται οι Αθηναίοι κανέναν να ομολογεί ότι εί-
ναι άδικος, ότι δηλαδή αρνείται τη δυνατότητα, το δικαίωμα και την υποχρέω-
ση να είναι δίκαιος. Συγχρόνως, διαφαίνεται και η κοινωνική ηθική της αθηναϊκής
κοινωνίας που απαιτούσε κάθε πολίτης να έχει πολιτική και κοινωνική συνείδηση
που στοιχειωδώς εκδηλώνεται με κατάφαση του δικαίου. Αυτό αναγκαστικά οδηγού-
σε στο να υποστηρίζει κανείς, έστω με τα λόγια, ότι ήταν δίκαιος, γιατί διαφορετικά
θα θεωρούνταν απειλή για τη συνοχή της κοινωνίας. Συνεπώς, ο Πρωταγόρας προ-
βάλλει ως «τεκμήριον» για την καθολικότητα της πολιτικής αρετής το συμβατικό αί-
σθημα δικαίου που χαρακτηρίζει την αθηναϊκή κοινωνία.
1.Η αποδεικτέα θέση: «Ἵνα δὲ μὴ οἴῃ ἀπατᾶσθαι ὡς τῷ ὄντι ἡγοῦνται πάντες
ἄνθρωποι πάντα ἄνδρα μετέχειν δικαιοσύνης τε καὶ τῆς ἄλλης πολιτικῆς
ἀρετῆς, τόδε αὖ λαβὲ τεκμήριον.»
Η φράση αυτή αποτελεί την αποδεικτέα θέση για την καθολικότητα της
αρετής, ότι όλοι δηλαδή οι άνθρωποι έχουν μερίδιο σ’ αυτή. Ο Σωκράτης, στο

64
επιχείρημα για τους ειδικούς που συμβουλεύουν σε ειδικά θέματα σε αντίθε-
ση με την πολιτική, για την οποία όλοι αδιακρίτως έχουν λόγο, αφήνει να νο-
ηθεί ότι για την πολιτική μιλούν όλοι, γιατί ισχύει η καθολικότητα της πολιτι-
κής αρετής ως κοινής ιδιότητας όλων των ανθρώπων. Επιπλέον, πρέπει να ε-
πισημανθεί ότι στα συστατικά της πολιτικής αρετής ο Πρωταγόρας προσθέτει
εδώ και τη δικαιοσύνη. Στο τέλος του κεφαλαίου θα προσθέσει, επίσης, την
ευσέβεια.
Ο Πρωταγόρας για να αποδείξει τη θέση του για την καθολικότητα της πολι-
τικής αρετής προβαίνει στη συγκριτική εξέταση δύο παραδειγμάτων από την
αθηναϊκή κοινωνία. Το πρώτο αναφέρεται στη στάση της κοινής γνώμης απέ-
ναντι στους ειδικούς σε έναν τεχνικό τομέα, εδώ σε έναν αυλητή, και το δεύ-
τερο στη στάση της κοινής γνώμης απέναντι στον πολίτη και στη σχέση του
με τη δικαιοσύνη. Η διαφορετική στάση της κοινής γνώμης στη μια και στην
άλλη περίπτωση είναι για τον Πρωταγόρα επαρκής λόγος για να πείσει τον
Σωκράτη και το ακροατήριό του για την καθολικότητα της πολιτικής αρετής.
2.Τα παραδείγματα που τεκμηριώνουν την αποδεικτέα θέση:
1ο παράδειγμα: «Ἐν γὰρ ταῖς ἄλλαις ἀρεταῖς, ὥσπερ σὺ λέγεις, ἐάν τις φῇ
ἀγαθὸς αὐλητὴς εἶναι, ἢ ἄλλην ἡντινοῦν τέχνην ἣν μή ἐστιν, ἢ
καταγελῶσιν ἢ χαλεπαίνουσιν, καὶ οἱ οἰκεῖοι προσιόντες νουθετοῦσιν ὡς
μαινόμενον˙»
Η αρετή, εδώ, δεν έχει ηθικό περιεχόμενο, αλλά αποδίδει την ικανότητα και
τις γνώσεις σε έναν ειδικό τομέα. Η κοινή γνώμη των Αθηναίων, απορρίπτει
αυστηρά όποιον ισχυρίζεται ότι έχει ειδικές γνώσεις, ενώ δεν έχει, δηλαδή ό-
ποιον δεν διαθέτει τη στοιχειώδη αυτογνωσία για το τι γνωρίζει και τι είναι.
Όσον αφορά, λοιπόν, την ικανότητα ή τις γνώσεις σε κάποια τέχνη, επαινείται
το να λέει κανείς την αλήθεια. Διαφορετικά, καταδικάζεται στη συνείδηση της
κοινής γνώμης.
2ο παράδειγμα: «ἐν δὲ δικαιοσύνῃ καὶ ἐν τῇ ἄλλῃ πολιτικῇ ἀρετῇ, ἐάν τι-
να καὶ εἰδῶσιν ὅτι ἄδικός ἐστιν, ἐὰν οὗτος αὐτὸς καθ’ αὑτοῦ τἀληθῆ λέγῃ
ἐναντίον πολλῶν, ὃ ἐκεῖ σωφροσύνην ἡγοῦντο εἶναι, τἀληθῆ λέγειν,
ἐνταῦθα μανίαν …»
Αντίθετα, όσον αφορά τη δικαιοσύνη (και την πολιτική αρετή γενικότε-
ρα), θεωρείται σωστό το να λένε όλοι ότι είναι δίκαιοι, ακόμα κι αν δεν εί-
ναι. Η κοινή γνώμη αποδέχεται ότι ο καθένας είτε είναι δίκαιος είτε όχι πρέ-
πει να υποστηρίζει ότι είναι ή να φαίνεται δίκαιος. Όποιος αποκλίνει από τη
στάση αυτή, δεν μπορεί να γίνεται αποδεκτός ως μέλος της κοινωνίας. Φαίνε-
ται εδραιωμένη η αντίληψη ότι η κοινωνική συνύπαρξη των ανθρώπων δεν
συμφωνεί με την αδικία, η οποία απειλεί με διάσπαση τη συνοχή της κοινωνί-

65
ας, και ότι δεν υπάρχει άνθρωπος που τουλάχιστον δεν καταφάσκει στη δι-
καιοσύνη.
Ειδικότερα, το σκεπτικό του Πρωταγόρα μπορεί να ερμηνευθεί και ως εξής:
α) ακόμα κι ένας άδικος είναι σε θέση να διακρίνει τη δίκαιη από την άδικη
πράξη. Αυτό σημαίνει ότι έχει μέσα του κάποια στοιχεία δικαιοσύνης, που
όμως δεν έχουν καλλιεργηθεί επαρκώς, ώστε να τον αποτρέψουν από τη διά-
πραξη της αδικίας. Άρα, δεν θα πει αλήθεια, αν ισχυριστεί ότι είναι άδικος.
β) το να ομολογεί κάποιος δημόσια την αλήθεια, ότι δηλαδή είναι άδικος, θε-
ωρείται παραφροσύνη, διότι:
 θα υποστεί ποινές,
 θα αμαυρωθεί η δημόσια εικόνα του.
Κανένας λογικός άνθρωπος δεν θέλει να του συμβεί κάτι τέτοιο. Ο Πρωταγό-
ρας φαίνεται να διεισδύει στη νοοτροπία των ανθρώπων και να παρατηρεί ότι
δεν τους ενδιαφέρει το τι πρέπει ή είναι σωστό να κάνουν, αλλά το τι τους
συμφέρει να κάνουν. Επίσης, δεν τους ενδιαφέρει η πραγματική τους εικόνα
(το εἶναι), όσο η εικόνα που συνάδει με τα προβαλλόμενα κοινωνικά πρότυπα
και το κοινώς αποδεκτό σύστημα αξιών (τοφαίνεσθαι). Συνεπώς, η κοινωνική
ηθική και το συμβατικό αίσθημα δικαίου αφορά (και πρέπει να αφορά) όλους
τους ανθρώπους, διαφορετικά θέτουν τον εαυτό τους έξω από την κοινωνία
και υφίστανται ό,τι συνεπάγεται αυτό.
Η άποψη του Πρωταγόρα για την καθολικότητα της πολιτικής αρετής συ-
μπληρώνεται και στηρίζεται από δύο ακόμη αιτιολογήσεις, που αποδίδονται
ως σχόλια της κοινής γνώμης:
α) «καί φασιν πάντας δεῖν φάναι εἶναι δικαίους»: όλοι πρέπει να λένε ότι
κατέχουν την πολιτική αρετή,
β) «ὡς ἀναγκαῖον οὐδένα ὅντιν’ οὐχὶ ἁμῶς γέ πως μετέχειν αὐτῆς, ἢ μὴ
εἶναι ἐν ἀνθρώποις.»: Είναι ανάγκη όλοι οι άνθρωποι να έχουν μερίδιο στην
πολιτική αρετή και να συμμετέχουν στη δικαιοσύνη, ή έστω να αποδέχονται
καταρχήν το δίκαιο, για να μπορούν να υπάρξουν κοινωνίες.
ἢ μὴ εἶναι ἐν ἀνθρώποις.»
Σ’ αυτό το σημείο ο Πρωταγόρας φαίνεται ότι δέχεται πως η πολιτική ιδιότη-
τα, έστω και ως κατάφαση στην έννοια της δικαιοσύνης, είναι ειδοποιό γνώρι-
σμα του ανθρώπου και απαραίτητη προϋπόθεση για να είναι δεκτός στην πο-
λιτική κοινωνία. Όταν και αυτό το ελάχιστο της κατάφασης στην έννοια του
δικαίου λείπει από κάποιον, ο άνθρωπος αυτός δεν μπορεί να συγκαταλέγεται
ανάμεσα στους ανθρώπους, γιατί υστερεί και αποτελεί απειλή για τους ιδρυ-
τικούς σκοπούς της πολιτικής κοινωνίας. Έτσι, σ’ αυτή την ενότητα προτείνε-
ται αυτός να μη συγκαταλέγεται μεταξύ των ανθρώπων, δηλαδή να εξο-
ρίζεται και να του στερούνται τα πολιτικά του δικαιώματα. Από την άλλη,

66
στην 4η ενότητα είχε προταθεί από τον Δία η θανατική ποινή («κτείνειν ὡς
νόσον πόλεως»). Ίσως η ποινή του Πρωταγόρα να φαίνεται ηπιότερη σε σχέ-
ση με αυτή που επιβάλλει ο Δίας˙ έχουν όμως και οι δύο τον ίδιο σκοπό: να
οδηγήσουν τους ανθρώπους στην αρετή. Έτσι, προβάλλεται ο παιδευτικός ρό-
λος των νόμων. Αν, βέβαια, λάβουμε υπόψη μας τη σημασία που έχει η πόλη
και η συμμετοχή του πολίτη στα κοινά την εποχή αυτή, καταλαβαίνουμε πως
η ποινή που αναφέρει ο Πρωταγόρας είναι ισάξια ή και αυστηρότερη από αυ-
τή που προτείνεται από τον Δία.
3.«Ὅτι μὲν οὖν πάντ’ ἄνδρα εἰκότως ἀποδέχονται περὶ ταύτης τῆς ἀρετῆς
σύμβουλον διὰ τὸ ἡγεῖσθαι παντὶ μετεῖναι αὐτῆς, ταῦτα λέγω˙»
Η φράση αυτή αποτελεί την κατακλείδα και το συμπέρασμα του «τεκμηρί-
ου». Εδώ, δηλαδή, κλείνει το θέμα της καθολικότητας της πολιτικής αρετής
και διατυπώνεται το συμπέρασμα. Αυτό καταδεικνύεται και από τις λέ-
ξεις οὖν και ταῦτα λέγω. Επιπλέον, συνδέεται με όσα είχε πει ο Σωκράτης για
τους Αθηναίους στην 1η ενότητα. Ο Πρωταγόρας, δηλαδή, από τη μια επιβε-
βαίωσε την άποψη του Σωκράτη ότι οι Αθηναίοι δικαιολογημένα δέχονται ο-
ποιονδήποτε για σύμβουλο σε θέματα πολιτικής αρετής και από την άλλη αι-
τιολόγησε την άποψη αυτή λέγοντας ότι αυτό γίνεται, επειδή πιστεύουν ότι
όλοι έχουν μερίδιο στην πολιτική αρετή.
Διαγραμματική παρουσίαση του πρωταγορικού συλλογισμού
Αποδεικτέα θέση: όλοι οι άνθρωποι πιστεύουν πως καθένας συμμετέχει στην πολιτική
αρετή.
(«ἡγοῦνται πάντες ἄνθρωποι πάντα ἄνδρα μετέχειν δικαιοσύνης τε καὶ τῆς ἄλλης
πολιτικῆς ἀρετῆς»).
Παραδείγματα:
α) Στις τέχνες: έστω ότι κάποιος δεν είναι καλός αυλητής.
Θεωρείται μυαλωμένος, αν πει την αλήθεια˙ αλλιώς, θεωρείται τρελός.
β) Στην αρετή-δικαιοσύνη: έστω ότι κάποιος δεν είναι δίκαιος.
Θεωρείται μυαλωμένος, αν προσποιηθεί ότι είναι δίκαιος, ακόμα κι αν δεν είναι˙ αλ-
λιώς, θεωρείται τρελός.
Φράσεις-αιτιολογήσεις, που τεκμηριώνουν την αποδεικτέα θέση:
α) επειδή όλοι πρέπει να ισχυρίζονται ότι είναι δίκαιοι
(«καί φασιν πάντας δεῖν φάναι εἶναι δικαίους»)
β) επειδή είναι αναγκαίο να έχει ο καθένας μερίδιο στην πολιτική αρετή
(«ὡς ἀναγκαῖον οὐδένα ὅντιν’ οὐχὶ ἁμῶς γέ πως μετέχειν αὐτῆς»)

67
Συμπέρασμα: όλοι οι άνθρωποι πιστεύουν πως καθένας συμμετέχει στην πολιτική αρε-
τή.
(«ἡγοῦνται πάντες ἄνθρωποι πάντα ἄνδρα μετέχειν δικαιοσύνης τε καὶ τῆς ἄλλης
πολιτικῆς ἀρετῆς»).
Κριτική του «τεκμηρίου» του Πρωταγόρα
Το «τεκμήριον» του Πρωταγόρα είναι μια υποδειγματική εφαρμογή των τεχνικών και
των κανόνων της ρητορικής. Αποτελεί επίκληση στην εμπειρία και μάλιστα εμπειρία
κοινή και αποδεκτή από όλους και γι’ αυτό είναι τυπικό τεκμήριο. Επιπλέον, το σχή-
μα της αντίθεσης, που χρησιμοποιεί ο ρήτορας για να δείξει τι ισχύει στον χώρο της
τεχνικής γνώσης και τι στον χώρο της δικαιοσύνης, είναι ένα κλασικό, τυπικό στοι-
χείο ρητορικής που χρησιμοποιείται στους ρητορικούς λόγους. Ωστόσο, η αξιολόγηση
του τεκμηρίου του Πρωταγόρα φανερώνει τα εξής τρωτά σημεία του:
α) η αποδεικτέα θέση έχει αποφαντική διατύπωση («ἡγοῦνται … μετέχειν»), ενώ στις
δύο αιτιολογήσεις υπάρχει δεοντολογική διατύπωση («δεῖν φάναι -
ἀναγκαῖον μετέχειν»), η οποία όμως δεν έχει αποδεικτική ισχύ. Δεν ευσταθεί ο συλ-
λογισμός ότι «όλοι έχουν την πολιτική αρετή, επειδή όλοι πρέπει να λένε ότι είναι δί-
καιοι και επειδή είναι αναγκαίο να έχουν όλοι μερίδιο σ’ αυτή». Αυτό που μας ενδι-
αφέρει είναι τι πραγματικά συμβαίνει και όχι τι πρέπει να συμβαίνει. Ο συλλογισμός
θα ήταν λογικά ορθός, αν είχε ως συμπέρασμα τη φράση: «ἡγοῦνται πάντες
ἄνθρωποι πάντα ἄνδρα δεῖν μετέχειν δικαιοσύνης τε καὶ τῆς ἄλλης πολιτικῆς
ἀρετῆς».
β) «ἐάντε ὦσιν ἐάντε μή»: η φράση έρχεται σε αντίφαση με την καθολικότητα της
αρετής, που υποστηρίχτηκε στην αποδεικτέα θέση, καθώς εδώ δηλώνεται ότι υπάρ-
χουν και άδικοι άνθρωποι.
γ) ο συλλογισμός έχει περιορισμένη αποδεικτική αξία, γιατί ως προς τη μορφή είναι
υποθετικός, στηρίζεται δηλαδή σε κρίσεις που ισχύουν υπό όρους και όχι απόλυτα.
δ) οι προκείμενες δεν είναι λογικές κρίσεις, αλλά εμπειρικά παραδείγματα και χαρα-
κτηρίζονται από υποκειμενισμό.
Β. ΠΡΩΤΗ ΑΠΟΔΕΙΞΗ ΓΙΑ ΤΟ ΟΤΙ Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΑΡΕΤΗ ΔΙΔΑΣΚΕΤΑΙ
1.«ὅτι δὲ αὐτὴν οὐ φύσει ἡγοῦνται εἶναι οὐδ’ ἀπὸ τοῦ αὐτομάτου, ἀλλὰ διδα-
κτόν τε καὶ ἐξ ἐπιμελείας παραγίγνεσθαι ᾧ ἂν παραγίγνηται, τοῦτό σοι
μετὰ τοῦτο πειράσομαι ἀποδεῖξαι.»
Ο Πρωταγόρας με τη συγκριτική παρουσίαση των δύο παραδειγμάτων του
αυλητή και του άδικου επιβεβαίωσε τον σωκρατικό ισχυρισμό για την άνευ
όρων συμμετοχή όλων των πολιτών στον πολιτικό διάλογο και υποχρεώνεται
τώρα να προχωρήσει στην ανατροπή της σωκρατικής θέσης ότι η πολιτική α-
ρετή δεν διδάσκεται. Το κύριο επιχείρημα, που χρησιμοποιεί, έχει θέμα τη δι-

68
αφοροποίηση της ανθρώπινης συμπεριφοράς και αντίδρασης στα έμφυτα και
επίκτητα γνωρίσματα της ανθρώπινης φύσης. Οργανώνει το επιχείρημα κατά
το τυπικό του ρητορικού λόγου, δηλαδή με υποδειγματική «πρόθεσιν» (θεμα-
τική περίοδο) και «απόδειξιν», και προσφεύγει και πάλι στην εμπειρία και τη
ρητορική αντίθεση (φυσικά – επίκτητα, θετικά – αρνητικά χαρακτηριστικά και
συμπονετική/ανεκτική – κριτική/«παρεμβατική» συμπεριφορά).
Η φράση «ὅτι δὲ αὐτὴν … παραγίγνεσθαι ᾧ ἂν παραγίγνηται» αποτελεί
την αποδεικτέα θέση του επιχειρήματος για το ότι η πολιτική αρετή διδάσκε-
ται. Ο Πρωταγόρας δεν αφίσταται από αυτό που οι άνθρωποι γενικά πιστεύ-
ουν, δηλαδή ότι: α) η πολιτική αρετή δεν είναι έμφυτη στον άνθρωπο ούτε εί-
ναι αυτόματη η εμφάνισή της και β) διδάσκεται, καλλιεργείται και γίνεται
κτήμα του ανθρώπου με επιμέλεια και άσκηση. Παράλληλα χρησιμοποιώντας
το σχήμα άρσης-θέσης θα αποδείξει ότι η αρετή δεν προέρχεται από τη φύση
ή την τύχη, χωρίς την προσπάθεια του ανθρώπου, αλλά ότι είναι αποτέλεσμα
διδασκαλίας, φροντίδας και άσκησης. Με την αναφορά στο ζεύγος «φύσει ή
τύχῃ» ο Πρωταγόρας δείχνει ότι τίποτε δεν μπορεί να θεωρηθεί τυχαίο στη
φύση, αλλά προϊόν της σκοπιμότητας του δημιουργού του. Συνεπώς, και η πο-
λιτική αρετή οφείλεται στη σκοπιμότητα της πολιτικής κοινωνίας, δηλαδή
στην εξασφάλιση του ζῆν και του εὖ ζῆν των ανθρώπων που την συναποτε-
λούν.
Ο Πρωταγόρας, στην πορεία απόδειξης της θέσης του, διακρίνει δύο κατηγο-
ρίες χαρακτηριστικών στον άνθρωπο, τα φυσικά/έμφυτα και τα επίκτητα:
2.«Ὅσα γὰρ ἡγοῦνται ἀλλήλους κακὰ ἔχειν ἄνθρωποι φύσει ἢ τύχῃ, οὐδεὶς
θυμοῦται οὐδὲ νουθετεῖ οὐδὲ διδάσκει οὐδὲ κολάζει τοὺς ταῦτα ἔχοντας,
ἵνα μὴ τοιοῦτοι ὦσιν, ἀλλ’ ἐλεοῦσιν˙ οἷον τοὺς αἰσχροὺς ἢ σμικροὺς ἢ
ἀσθενεῖς τίς οὕτως ἀνόητος ὥστε τι τούτων ἐπιχειρεῖν ποιεῖν; Ταῦτα μὲν
γὰρ οἶμαι ἴσασιν ὅτι φύσει τε καὶ τύχῃ τοῖς ἀνθρώποις γίγνεται, τὰ καλὰ
καὶ τἀναντία τούτοις˙»
Σ’ αυτό το χωρίο ο Πρωταγόρας αναφέρεται στα προτερήματα και τα ελαττώ-
ματα που προέρχονται από τη φύση και την τύχη και σχετίζονται με την εξω-
τερική εμφάνιση και τον ανθρώπινο οργανισμό. Φυσικά, δεν τον απασχολούν
τα φυσικά προτερήματα, γιατί αυτά δεν του είναι απαραίτητα για την απόδει-
ξή του, αφού όλοι θαυμάζουν αυτούς που τα έχουν. Με όποιον, όμως, έχει φυ-
σικά ελαττώματα (ασχήμια, μικρό ανάστημα, ασθενικό σώμα) κανείς δεν ορ-
γίζεται ούτε προσπαθεί να τα διορθώσει με συμβουλές, διδασκαλία και τιμω-
ρίες, γιατί δεν εξαρτώνται από τη βούληση και την ευθύνη του ανθρώπου
(«ἀπό τοῦ αὐτομάτου»). Αντίθετα, νιώθουν οίκτο και συμπόνια για τη σκλη-
ρότητα της φύσης ή της τύχης.
Αξίζει, εδώ, να σημειωθεί η καθαρή αποστασιοποίηση του σοφιστή από θεο-

69
κρατικές ερμηνείες, σε αντίθεση με την 4η ενότητα, όπου, στο πλαίσιο του μύ-
θου, γινόταν αναφορά στη θεϊκή προέλευση της αἰδοῦς και της δίκης. Δέχεται,
λοιπόν, την ύπαρξη μιας τελεολογικής αρχής στη φύση, ότι όλα δηλαδή γίνο-
νται για να εξυπηρετήσουν κάποιο σκοπό, και προσθέτει τον αστάθμητο πα-
ράγοντα του τυχαίου. Πουθενά, όμως, δεν γίνεται λόγος για παρουσία ή πα-
ρέμβαση του θείου.
Επιπλέον, μέσα από την ανάπτυξη των παραπάνω θέσεων αποκαλύπτεται η
ανθρωπιστική στάση του Πρωταγόρα, η οποία κρίνεται ιδιαίτερα πρωτοπορι-
ακή για την εποχή της. Άνθρωποι που έχουν αδικηθεί από τη φύση αξίζουν
την κατανόηση, τη συμπαράσταση και τη συμπάθεια των άλλων ανθρώπων.
3.«ὅσα δὲ ἐξ ἐπιμελείας καὶ ἀσκήσεως καὶ διδαχῆς οἴονται γίγνεσθαι ἀγαθὰ
ἀνθρώποις, ἐάν τις ταῦτα μὴ ἔχῃ, ἀλλὰ τἀναντία τούτων κακά, ἐπὶ τού-
τοις που οἵ τε θυμοὶ γίγνονται καὶ αἱ κολάσεις καὶ αἱ νουθετήσεις. Ὧν
ἐστιν ἓν καὶ ἡ ἀδικία καὶ ἡ ἀσέβεια καὶ συλλήβδην πᾶν τὸ ἐναντίον τῆς
πολιτικῆς ἀρετῆς.»
Σ’ αυτό το χωρίο αναφέρεται ο σοφιστής στα χαρακτηριστικά που αποκτούν
οι άνθρωποι ύστερα από φροντίδα, άσκηση και διδασκαλία. Σ’ αυτή την κατη-
γορία εντάσσονται στοιχεία, που έχουν να κάνουν με τον χαρακτήρα του αν-
θρώπου και τις αρετές. Εύλογα, και πάλι, δεν ασχολείται με όσους ήδη διαθέ-
τουν αυτές τις αρετές. Σε αυτό, λοιπόν, το σημείο κυρίως στηρίζει την απόδει-
ξη του «διδακτού» της αρετής: όποιος δεν έχει αρετές, αλλά τα αντίθετα χα-
ρακτηριστικά (για παράδειγμα την αδικία και την ασέβεια), προκαλεί την κοι-
νή γνώμη και οι άνθρωποι θυμώνουν μαζί του, τον τιμωρούν και τον συμβου-
λεύουν, διότι αδιαφόρησε να τα καλλιεργήσει. Άρα, η πολιτική αρετή διδάσκε-
ται. Συνεπώς, η κοινωνική φύση του ανθρώπου είναι επιδεκτική καλλιέργειας,
ευαισθητοποίησης και ηθικοποίησης.
«ἐξ ἐπιμελείας καὶ ἀσκήσεως καὶ διδαχῆς»
Οι παράγοντες που θα συντελέσουν στην κατάκτηση της πολιτικής αρετής εί-
ναι η φροντίδα, η άσκηση και η διδασκαλία, που αποτελούν τις τρεις μορφές
αγωγής. Ως βοηθητικά στοιχεία αναφέρονται επιπλέον η νουθεσία και η τι-
μωρία. Πιο συγκεκριμένα:
α) Η φροντίδα (ἐπιμέλεια) είναι η επιλογή των παιδευτικών/μορφωτικών α-
γαθών που θα παρασχεθούν.
β) Η άσκηση (ἄσκησις) είναι η εξασφάλιση πραγματικών συνθηκών αγωγής.
Οι άνθρωποι οφείλουν να να ασκηθούν, δηλαδή να μάθουν να εφαρμόζουν
αυτά που διδάσκονται, ώστε να είναι έτοιμοι να ανταποκριθούν ικανοποιητι-
κά στους ρόλους, που θα αναλάβουν αργότερα στο πλαίσιο της κοινωνίας και
στη συναναστροφή τους με τους συνανθρώπους και τους συμπολίτες τους.
Αυτό σημαίνει ότι στη διαδικασία της αγωγής είναι σημαντικό να αποκτήσουν
οι άνθρωποι με τον εθισμό την προσδοκώμενη από την πολιτεία συμπεριφο-
ρά.

70
γ) Η διδασκαλία (διδαχή) είναι η θεωρητική κατάρτιση και η συστηματική πα-
ροχή γνώσεων στον μαθητή από τον δάσκαλο, που έχει την ευθύνη καθοδή-
γησης.
Για να είναι, βέβαια, αποτελεσματική η διαδικασία της αγωγής οι παραπάνω
μορφές αγωγής χρειάζεται να βρίσκονται σε σχέση αλληλεξάρτησης και συ-
μπληρωματικότητας.
Οφείλουμε, ωστόσο, να σημειώσουμε ότι στις μορφές αγωγής εντάσσεται και
η μίμηση, την οποία σκόπιμα παραλείπει ο Πρωταγόρας, γιατί δεν εξυπηρετεί
την επιχειρηματολογία του. Η μίμηση που έχει στόχο ανώτερα πρότυπα είναι
θεμιτή. Όταν, όμως, κάποιος μιμείται άκριτα ή αρνητικά πρότυπα, τότε ελλο-
χεύουν κίνδυνοι τόσο για την ανθρώπινη προσωπικότητα όσο και για το κοι-
νωνικό σύνολο. Επομένως, η αποτελεσματικότητα της μίμησης είναι αμφι-
σβητήσιμη και η αναφορά του σ’ αυτή θα ανέτρεπε όλη του τη θεωρία για το
«διδακτόν» της αρετής ή θα έστρεφε τη συζήτηση σε θέματα άσχετα ή με χα-
λαρή σχέση με το βασικό ζητούμενο για το διδακτό της αρετής.
Τέλος, η αναφορά στις τρεις μορφές αγωγής έμμεσα προβάλλει την ανα-
γκαιότητα του καλού δασκάλου, δηλαδή του κατάλληλου και ικανού παιδα-
γωγού να αναλάβει την αγωγή του νέου. Ένας τέτοιος δάσκαλος είναι ο Πρω-
ταγόρας, από τον λόγο του οποίου συνάγεται και η αξία του ως παιδαγωγού.
Ειδικά ο μεθοδικός τρόπος, με τον οποίο πραγματεύεται το θέμα του, η συνα-
γωγή συμπερασμάτων από σειρά επιχειρημάτων και η ταξινόμηση προϋπο-
θέσεων, επιχειρημάτων και παραδειγμάτων τον καθιστούν άξιο σμιλευτή του
παιδαγωγικού λόγου και τον σπουδαιότερο ίσως εκπρόσωπο του ελληνικού
διαφωτισμού.
Σύντομη απόδοση του συλλογισμού του Πρωταγόρα
Μείζων προκείμενη: ο άνθρωπος ανέχεται τα φυσικά μειονεκτήμα-
τα/ελαττώματά του, όχι όμως και τα επίκτητα, τα οποία μεταστρέφει σε αρετές
με την επιμέλεια, την άσκηση και τη διδαχή.
Ελάσσων προκείμενη: η ασέβεια και η αδικία ως επίκτητα ελαττώματα είναι το
αντίθετο της πολιτικής αρετής.
Συμπέρασμα: άρα η πολιτική αρετή ως το αντίθετο της ασέβειας και της αδικί-
ας αποκτάται με την επιμέλεια, την άσκηση και τη διδαχή.

71
Διαγραμματική παρουσίαση του συλλογισμού του Πρωταγόρα
4.Κριτική της απόδειξης για το «διδακτόν» της αρετής
Η απόδειξη του Πρωταγόρα θεμελιώνεται σε σκέψη που διέπεται από πραγ-
ματικό ανθρωπισμό και λαμβάνει τον άνθρωπο ως μέτρο σύγκρισης. Από την
άλλη οργανώνεται με σοφιστικό τρόπο με αποτέλεσμα να αποβλέπει στην
πειθώ απλώς του δέκτη και όχι στην αναζήτηση και εύρεση της μίας και μο-
ναδικής αλήθειας, που είναι το ζητούμενο του Σωκράτη.
Ειδικότερα, ο μεθοδικός τρόπος, με τον οποίο πραγματεύεται ο Πρωταγόρας
το θέμα του, και η ταξινόμηση προϋποθέσεων, επιχειρημάτων και λογικών
παραδειγμάτων φανερώνουν ότι ο σοφιστής αγωνιά για την πειστικότητα των
λόγων του και όχι για την εύρεση της απόλυτης αλήθειας. Ο σοφιστικός τρό-
πος προσέγγισης του θέματος φαίνεται, λοιπόν, στα εξής:
α) Η βασική φράση που χρησιμοποιεί ως τεκμήριο για την απόδειξη της αρε-
τής («ὅσα δὲ ἐξ ἐπιμελείας καὶ ἀσκήσεως καὶ διδαχῆς οἴονται γίγνεσθαι
ἀγαθὰ ἀνθρώποις») αποτελεί την ίδια την αποδεικτέα θέση, αυτό δηλαδή που
χρειάζεται να αποδειχθεί. Έχουμε, λοιπόν, το είδος σοφίσματος που ονομάζε-
ται «λῆψις τοῦ ζητουμένου».
β) «ᾧ ἂν παραγίγνηται» / «ἐάν τις ταῦτα μὴ ἔχῃ»: Οι δύο φράσεις έρχονται

72
σε αντίφαση είτε με τη θεωρία ότι η αρετή διδάσκεται, αφού αφήνεται να
εννοηθεί ότι κάποιοι δεν μπορούν να την αποκτήσουν με τη διδασκαλία, είτε
με τη θεωρία για την καθολικότητα της αρετής, αφού δέχεται ότι υπάρ-
χουν και κάποιοι που δεν την κατέχουν.
γ) Παρουσιάζει ως άποψη γενικά των ανθρώπων, τη δική του απλώς άποψη
για το θέμα.
δ) Υπολανθάνει η απαίτηση του ικανού και κατάλληλου δασκάλου, όπως ο ί-
διος, για να διδάξει την πολιτική αρετή.
Συνολικά για τον αποδεικτικό λόγο του Πρωταγόρα στην ενότητα αυτή, μπο-
ρούμε να πούμε ότι η έλλειψη πειστικότητας των επιχειρημάτων του Πρωτα-
γόρα οφείλεται κυρίως στην ασάφεια της διατύπωσής του. Πιο συγκεκριμένα,
όταν ο Πρωταγόρας ισχυρίζεται ότι όλοι οι άνθρωποι κατέχουν την πολιτική
αρετή («ἡγοῦνται πάντες ἄνθρωποι πάντα ἄνδρα μετέχειν δικαιοσύνης τε καὶ
τῆς ἄλλης πολιτικῆς ἀρετῆς») εννοεί ότι όλοι έχουν μέσα τους στοιχεία πο-
λιτικής αρετής ως προδιάθεση και καταβολές. Πρέπει, όμως, να μεσολα-
βήσει η διδασκαλία για να φτάσουν στην πλήρη κατάκτησή της. Όταν, πάλι,
ισχυρίζεται ότι υπάρχουν και κάποιοι που δεν την έχουν, εννοεί αυτούς που
δεν την έχουν αναπτύξει πλήρως, που έχουν αδιαφορήσει να την κατα-
κτήσουν μέσω της διδασκαλίας και, επομένως, έχουν μείνει στο στάδιο της
προδιάθεσης, των καταβολών («ἐάντε ὦσιν ἐάντε μὴ / ᾧ ἂν παραγίγνηται» /
«ἐάν τις ταῦτα μὴ ἔχῃ»). Συνεπώς, το πρόβλημα, κατά τον Πρωταγόρα, είναι
πώς ο άνθρωπος με δεδομένη τη γενική αίσθηση του δικαίου (που του χαρί-
ζουν η αιδώς και η δίκη ως προδιάθεση και καταβολές) μπορεί και πρέπει να
παιδεύεται και να ευαισθητοποιείται προκειμένου να κατακτήσει μια δίκαιη
συμπεριφορά από κοινωνικοπολιτική άποψη.
«Ἐν γὰρ ταῖς ἄλλαις ἀρεταῖς … ἐν δὲ δικαιοσύνῃ …»
«Ὅσα γὰρ ἡγοῦνται … ὅσα δὲ ἐξ ἐπιμελείας …»
Άρση-θέση:
«ὅτι δὲ αὐτὴν οὐ φύσει ἡγοῦνται εἶναι οὐδ’ ἀπὸ τοῦ αὐτομάτου, ἀλλὰ διδακτόν τε καὶ
ἐξ ἐπιμελείας παραγίγνεσθαι»
«οὐδεὶς θυμοῦται οὐδὲ νουθετεῖ οὐδὲ διδάσκει οὐδὲ κολάζει τοὺς ταῦτα ἔχοντας …
ἀλλὰ ἐλεοῦσιν»
Ανιούσα κλιμάκωση:
«οὐδεὶς θυμοῦται οὐδὲ νουθετεῖ οὐδὲ διδάσκει οὐδὲ κολάζει τοὺς ταῦτα ἔχοντας»
«οἵ τε θυμοὶ γίγνονται καὶ αἱ κολάσεις καὶ αἱ νουθετήσεις»
«οἵ τε θυμοὶ γίγνονται καὶ αἱ κολάσεις καὶ αἱ νουθετήσεις»

73
ΑΣΚΗΣΗ 1
Γιατί η δικαιοσύνη και η πολιτική αρετή θεωρούνται, κατά τον Πρωταγόρα, στοιχεία σύμφυ-
τα με την ίδια την ανθρώπινη ιδιότητα (τουλάχιστον από τη στιγμή που ο άνθρωπος εισέρ-
χεται στον πολιτισμό); Αναλύστε τα επιχειρήματα του Πρωταγόρα στο απόσπασμα αυτό και
προσθέστε τα δικά σας.
ΑΣΚΗΣΗ 2
Πώς προσπαθούν οι άνθρωποι να καλλιεργήσουν την ιδιότητα της δικαιοσύνης και της πο-
λιτικής αρετής;
ΑΣΚΗΣΗ 3
Ο Πρωταγόρας προσκομίζει μια εμπειρική απόδειξη για την καθολικότητα της πολιτικής
αρετής. Ποια είναι αυτή και γιατί θεωρείται τρελός όποιος δέχεται ότι δεν κατέχει τη δικαιο-
σύνη και την άλλη πολιτική αρετή;
ΑΣΚΗΣΗ 4
Να αξιολογήσετε την εμπειρική απόδειξη του Πρωταγόρα για την καθολικότητα της αρετής.
Τη βρίσκετε πειστική;
ΑΣΚΗΣΗ 5
«ἢ μὴ εἶναι ἐν ἀνθρώποις»: να συγκρίνετε την τιμωρία αυτή με τη θανάτωση («κτείνειν ὡς
νόσον πόλεως») που προτάθηκε στην 4η ενότητα από τον Δία. Είναι η κύρωση αυτή ηπιότε-
ρη ή όχι και γιατί;
ΑΣΚΗΣΗ 6
Πώς αποδεικνύει ο Πρωταγόρας ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται; Να καταγράψετε τα επι-
χειρήματά του και να τα αξιολογήσετε.
ΑΣΚΗΣΗ 7
Είναι γνωστό ότι ο άνθρωπος μαθαίνει αρχικά με τη μίμηση. Γιατί, κατά τη γνώμη σας, την
παραλείπει ο Πρωταγόρας;
ΑΣΚΗΣΗ 1
Να βρείτε την ετυμολογία των παρακάτω λέξεων: νουθετοῦσιν, ἄδικος, τἀληθῆ, σωφροσύ-
νην, σύμβουλον, συλλήβδην.
ΑΣΚΗΣΗ 2
Να βρείτε συνώνυμα των παρακάτω λέξεων στα αρχαία ελληνικά: οἴῃ, μετέχειν, δεῖν,
ποιεῖν, ἀγαθὰ.
ΑΣΚΗΣΗ 3

74
Να δώσετε δύο ομόρριζα στα νέα ελληνικά για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις: φῇ,
οἰκεῖοι, μανίαν, φύσει, τύχῃ, διδαχῆς.

75
6η Ενότητα
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ
Στην περίπτωση αυτή, λοιπόν, ο καθένας θυμώνει με τον καθένα και τον συμβου-
λεύει, ολοφάνερα επειδή κατά τη γνώμη του (η αρετή) μπορεί να αποκτηθεί με επι-
μέλεια και μάθηση˙ αν πράγματι θέλεις, Σωκράτη, να καταλάβεις τι τέλος πάντων
σημαίνει το να τιμωρεί κανείς αυτούς που αδικούν, αυτό το ίδιο θα σου αποδείξει ότι
οι άνθρωποι πράγματι πιστεύουν πως η αρετή είναι κάτι που μπορεί να αποκτηθεί.
Γιατί κανένας δεν τιμωρεί αυτούς που αδικούν έχοντας αυτό στο νου του και εξαιτίας
αυτού, επειδή δηλαδή διέπραξε ένα αδίκημα, εκτός αν κάποιος εκδικείται ασυλλόγι-
στα, όπως ακριβώς ένα θηρίο˙ όποιος όμως επιχειρεί να τιμωρεί με σύνεση δεν παίρ-
νει εκδίκηση για το αδίκημα που έχει ήδη διαπραχθεί –γιατί δεν μπορεί βέβαια να
κάνει αυτό που έγινε να μην έχει γίνει– αλλά για χάρη του μέλλοντος, δηλαδή για να
μην αδικήσει πάλι ούτε αυτός ο ίδιος ούτε άλλος που είδε ότι αυτός τιμωρήθηκε. Και
εφόσον σκέφτεται με αυτόν τον τρόπο θεωρεί ότι είναι δυνατό να διδαχτεί η αρετή˙
επομένως τιμωρεί για να αποτραπεί στο μέλλον επανάληψη της αδικίας. Αυτή λοι-
πόν τη γνώμη έχουν όλοι, όσοι ακριβώς επιβάλλουν τιμωρίες και στην ιδιωτική και
στη δημόσια ζωή. Και τιμωρούν για εκδίκηση και για σωφρονισμό όποιους τυχόν νο-
μίζουν ότι αδικούν και οι άλλοι άνθρωποι και προπαντός οι Αθηναίοι, οι συμπολίτες
σου˙ συνεπώς, σύμφωνα μ’ αυτό τον συλλογισμό και οι Αθηναίοι είναι από αυτούς
που πιστεύουν ότι η αρετή μπορεί να αποκτηθεί και να διδαχτεί. Ότι δικαιολογημένα,
λοιπόν, δέχονται οι συμπολίτες σου και τον χαλκιά και τον τσαγκάρη να δίνει συμ-
βουλές για τα πολιτικά πράγματα (ή ζητήματα), και ότι νομίζουν πως η αρετή μπορεί
να διδαχτεί και να αποκτηθεί, σου το έχω αποδείξει, Σωκράτη, επαρκώς, όπως του-
λάχιστον μου φαίνεται.
ΛΕΞΙΛΟΓΙΟ
ὡς οὔσης κτητῆς = επειδή κατά τη γνώμη του μπορεί να αποκτηθεί (αιτιολογική με-
τοχή υποκειμενικής αιτιολογίας)
κτητῆς, παρασκευαστόν, παιδευτήν, διδακτὸν = μπορεί να…, είναι δυνατό να…,
(ρηματικά επίθετα σε –τὸς)
ὅστις μὴ = εκτός αν κάποιος
μετὰ λόγου / λόγος: α) ο έναρθρος λόγος (από αυτή την έννοια προέρχονται και οι
εξής σημασίες της λέξης: το λεγόμενο, η λέξη, η γλώσσα, η ομιλία, το όνομα, ο ισχυ-
ρισμός, η απόφαση, η απάντηση, η διαταγή, η εντολή, η συνδιάλεξη, ο έπαινος, η κα-
κή φήμη, το διήγημα, η διήγηση, ο μύθος, ο πεζός λόγος, η πεζογραφία)· β) επίσης, ο
λόγος έχει τη σημασία της διάνοιας, της σκέψης (που εκφράζεται με τον έναρθρο λό-
γο) της ομιλίας, του λογικού, του ορθού λόγου, (από αυτή την έννοια προέρχονται και
οι εξής σημασίες: η βάση της λογικής, η δικαιολογία, ο συλλογισμός, η θεωρία, η ε-
κτίμηση, ο λογαριασμός, η λογοδοσία, η συμμετρία, η αναλογία).
ἂν θείη = μπορεί να … (δυνητική ευκτική)
τιμωροῦμαι = τιμωρώ για εκδίκηση

76
κολάζω = τιμωρώ για σωφρονισμό
ἂν οἴωνται = τυχόν νομίζουν (το ἂν είναι αοριστολογικό)
ὥστε: μετά από ισχυρό σημείο στίξης (τελεία ή άνω τελεία) εισάγει κύρια πρόταση
και μεταφράζεται με το «επομένως».
Θυμοῦται < θυμόομαι –οῦμαι < θυμός < θύω (= κινούμαι με ορμή): θυμωμένος, ρά-
θυμος, ραθυμία, αμφιθυμία, θυμοειδής, θυμηδία, εύθυμος, ευθυμία, πρόθυμος, προ-
θυμία, απρόθυμος, απροθυμία, οξύθυμος, λιποθυμία, λιποθυμικός, επιθυμία, κυκλο-
θυμικός, θυμόσοφος.
νουθετεῖ < νοῦς + τίθημι: νουθεσία, νουθέτηση, νουθέτημα, νουθετητής.
α. νοῦς: < νοέω -ῶ: νους, νόηση, νοητικός, νόημα, νοηματικός, νοήμων, νοημοσύνη,
νοησιαρχικός, παράνοια, παρανοϊκός, πρόνοια, προνοητικός, μετάνοια, διχόνοια,
διάνοια, διανοητικός, άνοια, ανόητος, επίνοια, επινοητικός, εύνοια, ευνοϊκός, υπόνοι-
α, υπονοούμενο, κατανόηση, επινόηση, παρανόηση, διανόηση.
β. τίθημι: θεσμός, θέση, διάθεση, παράθεση, έκθεση, επίθεση, σύνθεση, θέμα, από-
θεμα, παράθεμα, έκθεμα, θετός, πρόσθετος, εμπρόθετος, σύνθετος, έκθετος, αντίθε-
τος, εκθέτης, καταθέτης, υιοθεσία, αδιαθεσία, τοποθεσία, νουθεσία, θήκη, διαθήκη,
παρακαταθήκη, συνθήκη, αποθήκη, αποθηκάριος, υποθετικός, επιθετικός, συνθετι-
κός, υπερθετικός, θεμέλιο, θεμελιώδης.
κτητῆς < κτῶμαι: κτήμα, κτήση, κτητικός, κτηματικός, κτηματομεσίτης, κτήτορας,
κτηματίας, ιδιοκτήτης, πλοιοκτήτης, ιδιόκτητος.
οὔσης < εἰμί: ουσία, παρουσιαστικό, ευπαρουσίαστος, εσθλός, έτυμον, ετυμολογία,
ετυμολογικός, όντως, οντολογικός, οντολογία, παροντικός, παρουσία, εξουσία, εξου-
σιαστικός, συνουσία, απουσία.
ἐθέλεις < ἐθέλω: θέλημα, εθελούσιος, αθέλητος, θεληματικός, εθελοντικός, εθελο-
ντισμός, εθελοντής, εθελοθυσία, εθελόδουλος.
ἐννοῆσαι < ἐν + νοέω -ῶ: < νοῦς: νους, νόηση, , νοητικός, νόημα, νοηματικός, νοή-
μων, νοημοσύνη, νοησιαρχικός, παράνοια, παρανοϊκός, πρόνοια, προνοητικός, μετά-
νοια, διχόνοια, διάνοια, διανοητικός, άνοια, ανόητος, επίνοια, επινοητικός, εύνοια,
ευνοϊκός, υπόνοια, υπονοούμενο, νοερός, ευνόητος, απρονοησία, νοησιαρχία, παρα-
νόηση, κατανόηση, συνεννόηση, νοητικότητα, νοηματοδότηση, ανόητος, νοερός, νοη-
ματικός, νοήμων, νοησιοκρατία, ακατανόητος.
τὸ κολάζειν (ουσιαστικοποιημένο απαρέμφατο) < κολάζω < κόλος (= κοντός,
βραχύς, πρβλ. κολοβός, κόλουρος) + άδ-j-ω: ακόλαστος, κόλαση, κολάσιμος, κολα-
σμένος, κολασμός, κολαστήριο, κολαστής, κολαστικός.
ἀδικοῦντας (< ἀδικῶ < ἄδικος < ἀ στερ. + δίκη): αδικία, αδίκημα, αδικημένος, άδι-
κος, αδικοπραγία, αδικοσκοτωμένος, αδικοσφαγμένος, αδικοχαμένος, αδικοχαμός,
αδίκως.
δύναται < δύναμαι: δυνατός, δυνατότητα, δύναμη, δυναμικός, ενδυνάμωση, δυναμι-
κό (το), δυναμισμός, δυνητικός, δυνάστης, δυναστεία, καταδυνάστευση, δυναμίτης,

77
αδυναμία, αδύναμος, δυναμωτικό, δυναμικότητα, δυναμισμός, δυναμίτης, δυναμογό-
νος, δυναμογράφος, δυναμοηλεκτρισμός, δυναμόμετρο.
ἡγοῦνται < ἡγέομαι –οῦμαι: ηγέτης, ηγεμόνας, ηγεσία, ηγεμονικός, ηγούμενος, η-
γουμενικός, ηγετικός, υφηγεσία, προηγουμένως, ηγήτορας, ηγούμενος, ηγουμενία,
ηγουμενικός, Ηγουμενίτσα, ηγουμενοσυμβούλιο, ηγουμενείο, περιήγηση, περιηγη-
τής, περιηγητικός, αφήγηση, αφηγητής, αφηγηματικός, αφηγηματικότητα, διήγηση,
διήγημα, διηγηματικός, καθηγητής, εξήγηση, επεξήγηση, επεξηγηματικός, παρεξή-
γηση, εισήγηση, εισηγητής, προηγούμενος, καθηγητής.
ἔχων < ἔχω: εξής, σχέση, σχεδόν, σχολείο, σχετικός, κατεχόμενος, διάδοχος, πάροχος,
ανάδοχος, παροχή, εξοχή, σχόλη, σχολή, σχέδιο, σχεδιασμός, σχεδιαστής, σχετικός,
άσχετος, σχετικότητα, σχεδίαση, σχεδιαστήριο, σχήμα, σχηματικός, σχηματισμός, έ-
ξοχος, εξοχότητα.
τιμωρεῖται < τιμωρέω –ῶ < τιμωρός < τιμάορος < τιμή + οὖρος (= φύλακας, φρου-
ρός) [η λέξη επιδέχεται και τις εξής επιπλέον ετυμολογήσεις: < τιμή + ὤρα = φρο-
ντίδα, < τιμή + ἄρνυμαι = παίρνω]: τιμώρημα, τιμώρηση, τιμωρία, ατιμώρητος, ατι-
μωρησία, τιμωρός, ακταιωρός, εμβρυωρός, θεωρός, θυρωρός, ολίγωρος, τιμή, τιμητι-
κός, τίμημα, τίμημα, τιμητής, τίμιος, τιμιότητα, έντιμος, εντιμότητα, άτιμος, ατιμία,
πρόστιμο, επιτίμηση, επιτιμητικός, αποτίμηση, εκτίμηση, εκτιμητής, διατίμηση, υπο-
τίμηση, υποτιμητικός, προτίμηση, τιμολόγιο, τιμοκατάλογος, τιμοκρατία, τιμοκρατι-
κός, αντίτιμο.
ἐπιχειρῶν < ἐπιχειρῶ < ἐπὶ + χείρ: επιχειρηματίας, επιχειρηματικός, επιχειρηματο-
λογία, επιχειρησιακός, εγχείρημα, εγχειρίδιο, χειροπιαστός, χειροποίητος, χειροδύ-
ναμος, επιχειρηματικότητα εγχείρηση, μετεγχειρητικός, επιχείρηση, διαχείριση, δια-
χειριστής, επιχείρημα, μεταχείριση, μεταχειρισμένος, υποχείριο, χειρολαβή, χειράμα-
ξα, χειραφέτηση, χειραγώγηση χειραψία, χειρισμός, χειριστής, χειροκρότημα, χειρο-
νομία, χειροτεχνία, χειροτονία, χειρουργός.
παρεληλυθότος < παρέρχομαι / πάρειμι: ερχομός, έλευση, προσέλευση, διέλευση,
ελευθερία, ανεξίτηλος, ισθμός, εισιτήριο, εξιτήριο, προσηλυτισμός, προσιτός, συνέ-
λευση, ελεύθερος, Ελευθέριος, απελευθερωτικός, ελευθερωτής, ελευθερόστομος.
ἀγένητον < ἀ (στερητικό) + γίγνομαι: γένος, γενεά, γενιά, γόνος, γονίδιο, γονέας,
γένεση, άγονος, πρόγονος, εγγονός, γεγονός, γενέτειρα, γυνή, γηγενής, γενετήσιος,
γνήσιος, ευγενής, πρωτογενής, εγγενής, ενδογενής, εξωγενής, νεογνό, γενέθλιος, ι-
θαγενής, συγγενής, γενικός, γονικός, γόνιμος, γονιμότητα, υπογονιμότητα.
θείη < τίθημι: θέση, ανάθημα, νομοθέτης, θεσμός, παρακαταθήκη, σύνθετος, πρό-
σθετος, θεμέλιος, θετός, υποθήκη.
ἰδὼν < εἶδον < ἐ- Fιδ -ον του ρ. ὁρῶ: είδος, είδωλο, ειδύλλιο, ειδεχθής, ανθρωποειδής,
ελικοειδής, χονδροειδής, τριγωνοειδής.
ἰδίᾳ: ιδιώτης, ιδιωτικός, ιδιόμορφος, ιδιόρρυθμος, ιδιοσυγκρασία, ιδιοτελής, ιδιοτέλει-
α, ιδιότροπος, ιδιοχρησία, ιδιόλεκτος, ιδίωμα, ιδιωματικός.
πολῖται < πόλις: πολίτευμα, πολιτικός, πολιτευτής, πολιτεία, πόλη, κωμόπολη, πολι-
τεία, κοινοπολιτεία, πολίτης, συμπολίτης, πολιτικός, πολιτειακός, πολιτικάντης, πο-

78
λιούχος, πολιτικοποίηση, πολιτικολογία, αντιπολίτευση, μεταπολίτευση, πολιτισμός,
πολιτισμικός, απολίτιστος, διαπολιτισμικός, απολίτικος, απολιτικοποίηση, πολιτάρ-
χης, πολιτειολογία.
λόγον < λέγω: λέξη, λεξικό, λογική, λογικός, λογοπαίγνιο, έπος, ρήμα, ρητό, ρήση,
επίρρημα, απόρρητος, ρήση, ρήτορας, ρητορικός, παρρησία, πρόλογος, διάλογος, άρ-
ρητος, ρήτρα, λέξημα, διάλεξη, συνδιάλεξη, λεξικό, λεξιλόγιο, λεξιπενία, λεξικογρά-
φος, λεκτικός, κυριολεξία, κυριολεκτικός, δυσλεξία, δυσλεκτικός, ιδιόλεκτος, διάλε-
κτος, μονολεκτικός, μονόλογος, διαλογικός, υπόλογος, παράλογος, έλλογος, επίλο-
γος, ομολογία, αναλογία, αναλογικός, απολογία, απολογητικός, έπος, επικός, ανεί-
πωτος.
ἀποδέχονται < ἀπὸ + δέχομαι: δοχείο, δέκτης, δεξαμενή, αποδοχή, παραδοχή, συ-
νεκδοχή, υποδοχή, αποδεκτός, ανάδοχος, δεξιός, παραδεκτός, απαράδεκτος, αποδέ-
κτης, δόκανο, ακατάδεκτος, ευπρόσδεκτος, αναδεξιμιός, δεκτός, διάδοχος, ανάδοχος,
δοκιμή, δοκιμάζω.
σκυτοτόμου < σκῦτος (τὸ) + τέμνω: σκυτάλη, σκυταλοδρομία, σκύτινος, σκυτοτομώ,
σκυτοτομείο, σκυτοτομικός, τομή, τόμος, τμήση, τμήμα, τεμάχιο, διχοτόμος, επιτομή,
διατομή, σύντομος, τέμενος, ταμίας, απότομος, επίτομος, διατομή, κατατομή, περι-
τομή, νεκροτομή, λοβοτομή, προτομή, σύντομος, συντομογραφία, ανατομία, καινο-
τομία, ρυμοτομία, κατάτμηση, σύντμηση.
συμβουλεύοντος < συμβουλεύω < σὺν + βουλεύω < βούλομαι [υπάρχει και δεύτερη
ετυμολόγηση: το ρήμα παρασύνθετο < συμβουλὴ < συν + βουλὴ < βούλο-
μαι]: βουλή, βούλευμα, προβούλευμα, διαβούλευση, εκδούλευση, βουλευτής, βούλη-
ση, βουλησιαρχία, βουλευτιλίκι, βουλευτίνα, βουλησιοκρατία. συμβουλή, σύμβουλος,
συμβούλιο, κοινοβουλευτικός.
ἀποδέδεικται < ἀπὸ + δείκνυμαι: αποδεικτικός, δυσαπόδεικτος, αναπόδεικτος, αυ-
ταπόδεικτος, δείξιμο, δείκτης, δείγμα, ένδειξη, υπόδειξη, απόδειξη, παράδειγμα, πα-
ραδειγματικός, παραδειγματισμός, υπόδειγμα, δειγματολόγιο, δειγματοληψία.
φαίνεται < φαίνομαι: φάσμα, φαινόμενο, φανός, φανερός, φανάρι, φάντασμα, φα-
ντασία, φανταστικός, φαντασίωση, φαντασμαγορικός, άφαντος, αφάνεια, διαφάνεια,
επιφάνεια, διαφανής, αφανής, περιφανής, καταφανής, φως, φαεινός, Φανή, Θεοφά-
νεια, απόφανση, περιφανής, εμφαντικός, έμφαση, πρωτόφαντος, τροφαντός.
ΣΥΝΤΟΜΗ ΑΠΟΔΟΣΗ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΥ
Με βάση όσα αναφέρθηκαν στην προηγούμενη ενότητα προκύπτει το συμπέρασμα
ότι η αρετή αποκτιέται με επιμέλεια και μάθηση. Στο ίδιο συμπέρασμα καταλήγουμε
και από τη θεώρηση του παιδευτικού χαρακτήρα της τιμωρίας. Αν δηλαδή κάποιος
τιμωρεί σύμφωνα με τη λογική, έχει ως στόχο όχι την εκδίκηση για τα αδικήματα του
παρελθόντος, αλλά τον σωφρονισμό αυτού που διέπραξε ένα αδίκημα και τον παρα-
δειγματισμό των υπολοίπων. Με άλλα λόγια, στόχος της τιμωρίας είναι να αποτρέ-
ψει τη διάπραξη παρόμοιων αδικημάτων στο μέλλον. Αυτός ο τρόπος επιβολής τιμω-
ριών, τον οποίο ακολουθούν όλοι, και κυρίως οι Αθηναίοι, αποδεικνύει ότι ο άνθρω-

79
πος μπορεί να βελτιωθεί και, επομένως, ότι η αρετή διδάσκεται. Έτσι, αποδεικνύεται
ικανοποιητικά ότι, κατά τη γνώμη των Αθηναίων, όλοι έχουν μερίδιο στην αρετή και
ότι αυτή διδάσκεται.
Ο Πρωταγόρας οργανώνει τυπικά τον αποδεικτικό του λόγο, ακολουθώντας την εξής
συλλογιστική πορεία:
«Ἔνθα δὴ πᾶς…κτητῆς οὔσης.»: η θεματική περίοδος δηλώνει την «πρόθεση» του λό-
γου.
«Εἰ γὰρ ἐθέλεις ἐννοῆσαι…καὶ οὐχ ἥκιστα Ἀθηναῖοι οἱ σοὶ πολῖται˙»: η ανάλυση της
προθέσεως.
«ὥστε κατὰ τοῦτον τὸν λόγον…ὥς γέ μοι φαίνεται.»: συμπεράσματα και επαναδια-
τύπωση της θέσης του.
1. ΜΕΤΑΒΑΣΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΠΟΔΕΙΞΗ ΤΟΥ ΔΙΔΑΚΤΟΥ ΤΗΣ ΑΡΕΤΗΣ ΣΤΟΝ ΗΘΙ-
ΚΟΠΛΑΣΤΙΚΟ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑ ΤΗΣ ΠΟΙΝΗΣ: «Ἔνθα δὴ πᾶς παντὶ θυμοῦται καὶ
νουθετεῖ, δῆλον ὅτι ὡς ἐξ ἐπιμελείας καὶ μαθήσεως κτητῆς οὔσης.»
Στην ενότητα αυτή ο Πρωταγόρας αναπτύσσει περαιτέρω και ολοκληρώνει το επι-
χείρημά του για το διδακτό της αρετής, εστιάζοντας στη σημασία και τη σκοπιμότητα
που έχουν οι ποινές στη ζωή της πόλης. Οι Αθηναίοι δεν τιμωρούν τους ανθρώπους
με φυσικά ελαττώματα και μειονεκτήματα, τιμωρούν όμως όσους έχουν ηθικά ελατ-
τώματα/μειονεκτήματα και αδιαφορούν για τη διόρθωσή τους με τη φροντίδα και την
άσκηση. Σύμφωνα με τα προηγούμενα, το ότι καθένας θυμώνει και τιμωρεί και συμ-
βουλεύει («οἱ θυμοὶ καὶ αἱ κολάσεις καὶ αἱ νουθετήσεις») όσους δεν έχουν ελαττώμα-
τα δοσμένα από τη φύση ή την τύχη, δηλαδή όσους δεν έχουν την πολιτική αρετή,
αποδεικνύει ότι αυτή αποκτιέται με μάθηση και διδασκαλία. Αφού οι άνθρωποι με τη
φροντίδα και την άσκηση μπορούν να διορθώσουν τα ελαττώματά τους και να βελ-
τιώσουν το ήθος τους, λογικά συνάγεται ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται. Ο Πρωτα-
γόρας συνεχίζει να αξιοποιεί ως βάση του σκεπτικού του την κοινή αντίληψη (πᾶς
παντὶ) που έχει η κοινωνία για τον ρόλο της τιμωρίας στη διαπαιδαγώγηση του αν-
θρώπου.
2. ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΟΥ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΟΣ
α) «Εἰ γὰρ ἐθέλεις ἐννοῆσαι τὸ κολάζειν, ὦ Σώκρατες, τοὺς ἀδικοῦντας τί ποτε
δύναται, αὐτό σε διδάξει ὅτι οἵ γε ἄνθρωποι ἡγοῦνται παρασκευαστὸν εἶναι
ἀρετήν.»
Ο ηθικοπλαστικός χαρακτήρας της ποινής ως επιχείρημα απόδειξης για το δι-
δακτό της αρετής
Ο σοφιστής εισάγει στον λόγο του δεύτερο συλλογισμό, στον οποίο, αξιοποιώντας
την υπό όρους αναγκαιότητα της τιμωρίας, αποδεικνύει το διδακτό της αρετής. Η ου-
σία του αποδεικτικού λόγου του Πρωταγόρα είναι ότι ο άδικος δεν έχει μάθει (ή ενδε-

80
χομένως δεν θέλει να μάθει) να συμμορφώνεται με τους ηθικούς κανόνες και, συνε-
πώς, με την τιμωρία του παραδειγματίζονται οι άλλοι άνθρωποι και σωφρονίζεται ο
ίδιος. Το γεγονός της τιμωρίας των ανθρώπων, επειδή αδικοπραγούν, σημαίνει ότι θα
μπορούσαν να αποφύγουν τη διάπραξη της αδικίας, αν είχαν μαθητεύσει στην αρε-
τή. Υποστηρίζεται, λοιπόν, ότι ο παιδευτικός χαρακτήρας της τιμωρίας αποτελεί α-
πόδειξη του διδακτού της αρετής. Και πάλι η σχέση του παιδευτικού χαρακτήρα της
τιμωρίας και του διδακτού της πολιτικής αρετής συνιστά μεθερμήνευση της κοινής
γνώμης για το θέμα από τον Πρωταγόρα (οἵ γε ἄνθρωποι ἡγοῦνται).
β) «Οὐδεὶς γὰρ κολάζει τοὺς ἀδικοῦντας πρὸς τούτῳ τὸν νοῦν ἔχων καὶ τούτου
ἕνεκα, ὅτι ἠδίκησεν, ὅστις μὴ ὥσπερ θηρίον ἀλογίστως τιμωρεῖται˙ ὁ δὲ μετὰ
λόγου ἐπιχειρῶν κολάζειν οὐ τοῦ παρεληλυθότος ἕνεκα ἀδικήματος τιμωρεῖται –
οὐ γὰρ ἂν τό γε πραχθὲν ἀγένητον θείη– ἀλλὰ τοῦ μέλλοντος χάριν, ἵνα μὴ αὖθις
ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτος μήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν κολασθέντα.»
Η άλογη και η έλλογη τιμωρία
Χρήσιμο είναι να αναφέρουμε τις σημασίες που έχει η λέξη «λόγος» («μετὰ λό-
γου») στο κείμενο. Αρχικά, έχει τη σημασία του έναρθρου λόγου, καθώς πρέπει να
επιχειρείται ο σωφρονισμός του παραβάτη μέσω νουθεσιών. Επίσης, ο λόγος έχει τη
σημασία της διάνοιας, της σκέψης (που εκφράζεται με τον έναρθρο λόγο και την ομι-
λία), του λογικού, του ορθού λόγου, καθώς αυτός που επιβάλλει τιμωρίες πρέπει να
λειτουργεί με βάση τη λογική και όχι με κίνητρα εκδίκησης.
Ο Πρωταγόρας αποδίδοντας παιδαγωγική σημασία στην ποινή προϋποθέτει τη στοι-
χειώδη έστω λογική και αισθήματα στον άνθρωπο, τα οποία χαρακτηρίζονται από τη
δυνατότητα περαιτέρω καλλιέργειας και εξανθρωπισμού. Από την άποψη αυτή ο
άνθρωπος διαθέτει ηθική συνείδηση, περισσότερο ή λιγότερο αναπτυγμένη, η οποία
με την ποινή μπορεί να τον οδηγήσει στην αναθεώρηση των πράξεών του και στην
αυτεπίγνωσή του. Γίνεται φανερό, λοιπόν, ότι η τιμωρία ως σκόπιμη ενέργεια μέσα
στην κοινωνία απορρέει και πρέπει να απορρέει από τη λογική. Η λογική είναι η βά-
ση για την οργάνωση της κοινωνικής ζωής, για τη συνεννόηση των ανθρώπων και τη
συμβίωσή τους.
Σε ένα τέτοιο πλαίσιο η ποινή έχει σημασία και σκοπό, είναι δηλαδή προϊόν λογικής.
Αποβλέπει στη συνέτιση αυτού που αδικοπραγεί και στον παραδειγματισμό των άλ-
λων, που γίνονται μάρτυρες της τιμωρίας του. Συνεπώς, δεν πρόκειται για ενστικτώ-
δη εκδήλωση αυτοσυντήρησης που κατατείνει στην εξόντωση του «εχθρού», ούτε για
πράξη τυφλής αντεκδίκησης και ανταπόδοσης. Όποιος επιβάλλει ποινές ἀλογίστως,
δεν πιστεύει στον παιδευτικό χαρακτήρα της ποινής. Αντίθετα, η έλλογη τιμωρία εί-
ναι ένας τρόπος παροχής βοήθειας προς τον άλλον, αφού αποβλέπει στην ανασυ-
γκρότηση της ανθρώπινης υπόστασης, στη βελτίωσή της και στην αναμόρφωσή της.
Ο Πρωταγόρας προκαλεί διακριτικά τον Σωκράτη με την αντίθε-
ση «ἀλογίστως» και «μετά λόγου», γιατί τον υποχρεώνει να συμφωνήσει ή να δια-
φωνήσει με ένα από αυτά. Αν ο Σωκράτης φέρει αντίρρηση για τον σωφρονιστικό

81
χαρακτήρα της ποινής, τότε συμφωνεί με το «ὅστις ὥσπερ θηρίον ἀλογίστως
τιμωρεῖται».
O σωφρονιστικός και παραδειγματικός χαρακτήρας της ποινής
Σ’ αυτό το απόσπασμα ο Πρωταγόρας αναφέρεται σε δύο είδη τιμωρίας κάνοντας
χρήση δύο διαφορετικών ρημάτων:
α) Με το ρήμα τιμωροῦμαι αναφέρεται στην τιμωρία που έχει ως στόχο την εκδίκηση
και την ικανοποίηση του αδικηθέντος.
β) Με το ρήμα κολάζω αναφέρεται στην έλλογη τιμωρία του αδικήσαντος με σκοπό
τον σωφρονισμό του.
(Βλέπε και σχόλιο σχολικού βιβλίου: «κολάζει», σελ. 86)
Κατά τη γνώμη του, ο άνθρωπος ως έλλογο ον οφείλει να επιβάλλει τιμωρίες για
σωφρονισμό και παραδειγματισμό, απορρίπτοντας τα κίνητρα της ανταπόδοσης και
της αντεκδίκησης. Η τιμωρία, για τον Πρωταγόρα, έχει παιδευτικό χαρακτήρα και
όχι εκδικητικό και κατασταλτικό. Στόχος της δεν είναι η θεραπεία ενός αδικήματος
που έχει ήδη διαπραχθεί, γιατί αυτό αποτελεί μια συντελεσμένη πια πραγματικότη-
τα, η οποία δεν μπορεί να αλλάξει («οὐ γὰρ ἂν τό γε πραχθὲν ἀγένητον θείη»). Αντί-
θετα, αφορά την αποτροπή διάπραξης μιας άδικης πράξης στο μέλλον («τοῦ μέλλο-
ντος χάριν»). Πιο συγκεκριμένα, ο στόχος της είναι διττός:
 ο σωφρονισμός του παραβάτη («ἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτος»),
ώστε να μη διαπράξει ποτέ ξανά στο μέλλον αδίκημα και
 ο παραδειγματισμός («μήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν κολασθέντα») των υπο-
λοίπων.
γ) «Καὶ τοιαύτην διάνοιαν ἔχων διανοεῖται παιδευτὴν εἶναι ἀρετήν˙ ἀποτροπῆς
γοῦν ἕνεκα κολάζει.»
Ο αποτρεπτικός χαρακτήρας της ποινής
Ο Πρωταγόρας, πρωτοπόρος για την εποχή του, εισηγείται τον «αποτρεπτικό χαρα-
κτήρα» της ποινής, ο οποίος ως όρος υπάρχει ως τώρα στη θεωρία του δικαίου. Όταν
η οργανωμένη κοινωνία υιοθετεί την τιμωρία ως μέσο για να αποτρέψει τα μέλη της
από μελλοντικές αδικοπραγίες, συγχρόνως αποδέχεται ως προϋπόθεση ότι οι άν-
θρωποι διαθέτουν εκείνη την ιδιαίτερη ιδιότητα που τους επιτρέπει κάποια στιγμή με
την κατάλληλη νουθεσία, άσκηση και καλλιέργεια, να αναθεωρήσουν και να εναρ-
μονιστούν με το τι επιτρέπεται και τι απαγορεύεται στην ευνομούμενη πολιτεία. Συ-
νεπώς, για τον Πρωταγόρα επιβάλλεται η ποινή για να αποτρέψει από το κακό τους
ανθρώπους. Ο σκοπός αυτός είναι η λογική εξήγηση της ύπαρξης της ποινής. Σε αυ-
τό το σημείο, βέβαια, η αναφορά στη σωφρονιστική σκοπιμότητα της ποινής είναι γε-
νική και μάλλον δεοντολογική (δηλαδή αυτό που είναι ορθό να γίνεται, και όχι αυτό
που γίνεται).
δ) «Ταύτην οὖν τὴν δόξαν πάντες ἔχουσιν ὅσοιπερ τιμωροῦνται καὶ ἰδίᾳ καὶ
δημοσίᾳ. Τιμωροῦνται δὲ καὶ κολάζονται οἵ τε ἄλλοι ἄνθρωποι οὓς ἂν οἴωνται
ἀδικεῖν, καὶ οὐχ ἥκιστα Ἀθηναῖοι οἱ σοὶ πολῖται˙»

82
Η συναίνεση της κοινής γνώμης για την αποτρεπτικότητα της ποινής και το δι-
δακτο της αρετής
Ο Πρωταγόρας ενισχύει την άποψή του για τον αποτρεπτικό χαρακτήρα της ποινής
επικαλούμενος και πάλι την κοινή αντίληψη και πρακτική για το θέμα. Η επίκλησή
του αυτή δεν πρέπει να εκληφθεί ως αδυναμία επιχειρηματολογίας, αλλά ως συνέ-
πεια των γνωσιολογικών του αρχών, σύμφωνα με τις οποίες η αλήθεια είναι σχετική
και όχι απόλυτη. Δεν υπάρχουν απόλυτα κριτήρια που να εγγυώνται τη μία και μο-
ναδική αλήθεια και, συνεπώς, σε έναν τέτοιο κόσμο σχετικότητας το μόνο έγκυρο
κριτήριο που μπορεί να γίνει αποδεκτό είναι αυτό της γνώμης της πλειοψηφίας.
Έτσι, για τον Πρωταγόρα ισχύει ο σωφρονιστικός και αποτρεπτικός χαρακτήρας της
ποινής και στον ιδιωτικό και στον δημόσιο βίο. Στον ιδιωτικό, στις σχέσεις των αν-
θρώπων στην οικογένεια και το σχολείο, και στον δημόσιο, στις σχέσεις των πολιτών
με την πολιτεία. Στην ιδιωτική ζωή (ἰδίᾳ), οι γονείς και οι παιδαγωγοί τιμωρούν τα
παιδιά και τους μαθητές τους. Στη δημόσια ζωή (δημοσίᾳ), τα όργανα του κράτους
επιβάλλουν ποινές σε όσους παραβιάζουν τους νόμους.
Η αθηναϊκή κοινωνία φαίνεται ότι αποδέχεται τη λογική πως μέσα από την ποινή εί-
ναι δυνατόν να διαμορφωθούν ηθικές και σύννομες συνειδήσεις πολιτών. Μέσα σ’
αυτό το σύνολο ανήκουν και οι Αθηναίοι, τους οποίους αναφέρει ο Πρωταγόρας για
να απαντήσει στη θέση του Σωκράτη. Ο τελευταίος είχε ισχυριστεί ότι οι Αθηναίοι
δεν πιστεύουν ότι η αρετή είναι διδακτή. Ο Πρωταγόρας με τον συλλογισμό του απο-
δεικνύει ότι οι Αθηναίοι επιβάλλουν τιμωρίες και, επομένως, πιστεύουν ότι η αρετή
διδάσκεται. Χρησιμοποιεί την Αθήνα ως παράδειγμα για να υποστηρίξει τη θέση του,
και για λόγους αντικειμενικότητας, καθώς τα παραδείγματα αντλούνται από την
αθηναϊκή ζωή, την οικεία στον Σωκράτη, και όχι από την προσωπική του εμπειρία
και πατρίδα. Το ύφος μάλιστα του λόγου γίνεται λεπτά ειρωνικό στις φράσεις «...οἱ
σοὶ πολῖται·» και «...καὶ χαλκέως καὶ σκυτοτόμου συμβουλεύοντος...»
Κριτική του επιχειρήματος του Πρωταγόρα για την παιδευτική σημασία της τι-
μωρίας
Η άποψη του Πρωταγόρα για τον αποτρεπτικό, παιδευτικό και τελεολογικό χαρα-
κτήρα της ποινής κρίνεται ιδιαίτερα ρηξικέλευθη και πρωτοποριακή για την εποχή
της, στην οποία η ποινή είχε τη μορφή της εκδίκησης. Ο Πρωταγόρας υπερβαίνοντας
ιδεολογικά την εποχή του εισηγείται τον εξανθρωπισμό της δικαιοσύνης. Παρόμοιες
αντιλήψεις άρχισαν να ακούγονται και να εφαρμόζονται για πρώτη φορά τα νεότερα
χρόνια την εποχή του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού (18ος μ.Χ. αιώνας) από τον Τσεζάρε
Μπεκαρία στο έργο του Περί Εγκλημάτων και Ποινών.
Το επιχείρημα του Πρωταγόρα μπορεί να θεωρηθεί μη πειστικό για τους εξής λό-
γους:
α) Η άποψη ότι οι άνθρωποι επιβάλλουν τιμωρίες σε όσους διαπράττουν αδικήματα,
επειδή αδιαφόρησαν να αποκτήσουν την αρετή, και, επομένως, ότι η αρετή είναι δι-
δακτή, είναι μια άποψη που δεν μπορεί να υιοθετηθεί ανεπιφύλακτα, γιατί πρέπει
πρώτα να αποδειχθεί. Ο Πρωταγόρας χρησιμοποιεί, δηλαδή, την αποδεικτέα θέση
(ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται) και ως αποδεικτικό στοιχείο. Για άλλη μια φο-

83
ρά, λοιπόν, έχουμε τοσόφισμα της λήψεως του ζητουμένου.
β) Η πρωτοποριακή και γενικά αποδεκτή θέση του Πρωταγόρα για την παιδευτική
σημασία της τιμωρίας θεωρείται δεδομένη, αλλά ανήκει μάλλον στη σφαίρα της θε-
ωρίας και της δεοντολογίας (= τι πρέπει να συμβαίνει) και δεν ανταποκρίνεται στην
πραγματικότητα, ιδιαίτερα εκείνης της εποχής. Έτσι, ο Πρωταγόρας επικαλείται
μάλλον ένα ιδανικό παρά αποδίδει μια ρεαλιστική κατάσταση της εποχής του στην
Αθήνα. Για την εποχή του ήταν μάλλονανεφάρμοστη η σωφρονιστική σκοπιμό-
τητα της ποινής, γιατί οι Αθηναίοι συνέδεαν περισσότερο την τιμωρία με την
εκδίκηση και με την ικανοποίηση του ίδιου του παθόντος ή των συγγενών ενός θύ-
ματος. Όπως πίστευαν ότι η αλαζονεία (ὕβρις) προκαλεί την οργή (τίσις) και την τι-
μωρία (νέμεσις) των θεών με στόχο την αποκατάσταση της ηθικής τάξης, κάτι ανά-
λογο ακολουθούσαν και στην καθημερινότητά τους στη συναναστροφή τους με τους
άλλους ανθρώπους.
Ο Πρωταγόρας, λοιπόν, επιχειρεί να αποδείξει τον παιδευτικό ρόλο της ποινής και,
συνεπώς, το διδακτό της αρετής, αναφερόμενος στο τι θα έπρεπε να κάνουν οι Αθη-
ναίοι, όταν δικάζουν, και όχι τι πραγματικά κάνουν, όταν δικάζουν. Άλλωστε ο σοφι-
στής δεν κάνει λόγο καθαρά για τον τρόπο με τον οποίο οι Αθηναίοι δίκαζαν. Το επι-
χείρημα του Πρωταγόρα, επομένως, είναι έμμεσα δεοντολογικό και μπορεί να απο-
δοθεί περίπου ως εξής « η αρετή είναι διδακτή, εφόσον οι ποινές (πρέπει να) έχουν
παιδευτικό/σωφρονιστικό χαρακτήρα». Και είναι λογικό ότι με τη σωφρονιστική σκο-
πιμότητα της ποινής και με το τι θα έπρεπε να κάνουν οι Αθηναίοι, όταν δικάζουν,
δεν θα μπορούσε να διαφωνήσει ο Σωκράτης.
Ο παιδευτικός χαρακτήρας της ποινής και η θανατική ποινή
Και πριν από το επιχείρημά του για τον παιδευτικό χαρακτήρα της ποινής, ο Πρωτα-
γόρας αναφέρθηκε ήδη στην ποινή στην 4η ενότητα, στο πλαίσιο του μύθου. Ο Πρω-
ταγόρας στην 4η ενότητα, διά στόματος Δία στον μύθο, πρότεινε για όποιον δεν συμ-
μετέχει στην αἰδῶ και τη δίκη τη θανατική ποινή («κτείνειν ὡς νόσον πόλεως»). Σ’
αυτή την ενότητα, αντίθετα, μιλά για την παιδευτική σημασία της τιμωρίας («ἵνα
μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτος μήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν κολασθέντα»). Φαινο-
μενικά, λοιπόν, ερχόμαστε αντιμέτωποι με μια αντίφαση: η θανατική ποινή δεν
αφήνει περιθώρια βελτίωσης στον δράστη, άρα αίρεται ο σωφρονιστικός χαρα-
κτήρας της και συνεπώς η έλλογη σκοπιμότητα που πρέπει να έχει κάθε ποι-
νή. Κατά συνέπεια, η αποδοχή της θανατικής ποινής αντιφάσκει με την αποδοχή του
σωφρονιστικού χαρακτήρα της ποινής εν γένει.
Η αντίφαση αίρεται ως έναν βαθμό, αν λάβουμε υπόψη μας και το ακόλουθο χωρίο
της 7ης ενότητας: «… πρέπει να εκδιώκουμε από την πόλη ή να σκοτώνουμε ως ανία-
το όποιον δεν υπακούει σε αυτό το πράγμα ακόμα και μετά τη διδασκαλία, ακόμα και
μετά την τιμωρία». Η θανατική ποινή αποτελεί, λοιπόν, έσχατο μέσο τιμωρίας
που επιβάλλεται, όταν οι άλλες μορφές τιμωρίας (νουθεσίες, θυμοί, μικρές τιμωρί-
ες, εξορία και στέρηση πολιτικών δικαιωμάτων) δεν έχουν επιφέρει τα επιθυμητά
αποτελέσματα, δηλαδή τον σωφρονισμό του δράστη. Μάλιστα, επιβάλλεται όχι για
να εκδικηθεί η πολιτεία αυτόν που διέπραξε ένα αδίκημα, αλλά για ναδιαφυλάξει

84
την αρμονική συμβίωση και ισορροπία μέσα στην πόλη, απομακρύνοντας οποιο-
δήποτε ταραχοποιό στοιχείο.
Ωστόσο, προβάλλει και πάλι το όριο του πολιτισμικού επιπέδου που έχει κατακτήσει
και βιώνει στις καθημερινές συνθήκες πραγμάτωσής του μια κοινωνία. Αν το θεσμι-
κό πλαίσιο δεν διαμορφώθηκε από συνειδήσεις που έχουν αναγάγει την ανθρώπινη
ζωή σε υπέρτατη αξία, τότε θα παρατηρούνται ρωγμές σε οριακές στιγμές, κατά τη
διελκυστίνδα των οποίων η ζυγαριά θα γέρνει όχι στον άνθρωπο, αλλά στην ανάγκη
διατήρησης του συστήματος. Στον βαθμό που η κοινωνία συμπεριφέρεται κατά τον
ίδιο τρόπο με τον παρεκτραπέντα, συνιστά αποδεικτικό σημάδι της ιδεολογικής, ηθι-
κής και συνειδησιακής ανεπάρκειάς της. Αν η θεσπισμένη πολιτεία χρησιμοποιεί
λαιμητόμους, κώνεια ή ηλεκτρικές καρέκλες για να αφαιρέσει ένα μοναδικό γεγονός
με βίαιο τρόπο, σε τι διαφέρει το αποτέλεσμα της πράξη της από εκείνο του αδικο-
πραγήσαντα;
Μια ορθολογικά διαμορφωμένη κοινωνία δεν μεταμορφώνεται σε Μήδεια. Αφοσιώ-
νεται στη διαπαιδαγώγηση και στη συνειδησιακή διαμόρφωση των πολιτών κατευ-
θύνοντάς τους πάντα προς τη βίωση της ανάγκης για την έκφραση της ηθικοπνευ-
ματικής ιδιοσυστασίας τους.
3. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
«ὥστε κατὰ τοῦτον τὸν λόγον καὶ Ἀθηναῖοί εἰσι τῶν ἡγουμένων παρασκευαστὸν
εἶναι καὶ διδακτὸν ἀρετήν. Ὡς μὲν οὖν εἰκότως ἀποδέχονται οἱ σοὶ πολῖται καὶ
χαλκέως καὶ σκυτοτόμου συμβουλεύοντος τὰ πολιτικά, καὶ ὅτι διδακτὸν καὶ
παρασκευαστὸν ἡγοῦνται ἀρετήν, ἀποδέδεικταί σοι, ὦ Σώκρατες, ἱκανῶς, ὥς γέ
μοι φαίνεται.»
Ο Πρωταγόρας συγκεφαλαιώνει τα συμπεράσματά του απευθυνόμενος στον Σωκρά-
τη. Καταλήγει, λοιπόν, στις εξής τρεις θέσεις:
α) η αρετή είναι διδακτή.
β) αυτή είναι και η θέση των Αθηναίων, γι’ αυτό σωστά ο κάθε πολίτης ανεξάρτητα
από το επάγγελμά του, είτε είναι χαλκιάς είτε τσαγκάρης, έχει το δικαίωμα να συμ-
βουλεύει για τα πολιτικά.
γ) ανασκευή του ισχυρισμού του Σωκράτη ότι η αρετή δεν είναι διδακτή.
α) «ὥστε κατὰ τοῦτον τὸν λόγον καὶ Ἀθηναῖοί εἰσι τῶν ἡγουμένων
παρασκευαστὸν εἶναι καὶ διδακτὸν ἀρετήν»
Με το πρώτο συμπέρασμα ο Πρωταγόρας επαναδιατυπώνει την αρχική του θέ-
ση, ότι η αρετή μπορεί να αποκτηθεί και να διδαχθεί. Εφόσον κάποιος κάνει χρή-
ση της έλλογης τιμωρίας με στόχο να αποτρέψει την επανάληψη ενός αδικήματος
στο μέλλον, αυτό σημαίνει πως πιστεύει ότι η αρετή μπορεί να διδαχθεί˙ θεωρεί, δη-
λαδή, ότι με την επίδραση της ποινής, ενός εξωτερικού παράγοντα, ο άνθρωπος
που αδίκησε μπορεί να αποβάλει την αδικία, να συνετιστεί, να βελτιωθεί και να
στραφεί στην αρετή κάνοντάς τη σταδιακά κτήμα του. Αν υπήρχε η αντίληψη ότι

85
η αρετή είναι έμφυτο χαρακτηριστικό, θα ήταν μάταιο να επιβάλλονται ποινές, αφού
όλοι θα γεννιόμαστε με ή χωρίς την αρετή, χωρίς όμως αυτό να μπορεί να μεταβλη-
θεί.
β) «Ὡς μὲν οὖν εἰκότως ἀποδέχονται οἱ σοὶ πολῖται καὶ χαλκέως καὶ σκυτοτόμου
συμβουλεύοντος τὰ πολιτικά»
Το δεύτερο συμπέρασμα συνιστά την απάντηση του Πρωταγόρα στο πρώτο επιχεί-
ρημα του Σωκράτη (ενότητα 1η: «Μάλιστα, ωραία τέχνη κατέχεις λοιπόν … αυτό εί-
ναι κάτι που διδάσκεται»). Έχει, λοιπόν, από τη μια αποδείξει ότι αποδέχεται την ά-
ποψη του Σωκράτη για την καθολικότητα της αρετής και από την άλλη έχει ανα-
σκευάσει τη θέση του ότι η αρετή δεν είναι διδακτή. Ο Πρωταγόρας συχνά επικαλού-
νταν την κοινή γνώμη της αθηναϊκής κοινωνίας και προσάρμοζε σε αυτή και στις
εμπειρικές εφαρμογές της τις απόψεις του για το διδακτό της αρετής. Έτσι, η στάση
της αθηναϊκής κοινωνίας εδώ φαίνεται να δικαιώνεται μέσα από το επιχείρημά του.
γ) «…καὶ ὅτι διδακτὸν καὶ παρασκευαστὸν ἡγοῦνται ἀρετήν, ἀποδέδεικταί σοι,
ὦ Σώκρατες, ἱκανῶς, ὥς γέ μοι φαίνεται.»
Ο Πρωταγόρας ολοκληρώνει το επιχείρημά του γεμάτος αυτοπεποίθηση και αυταρέ-
σκεια (ἱκανῶς), πιστεύοντας ότι αντιμετώπισε με πειστικότητα τον αντίπαλό του,
Σωκράτη, και ανέτρεψε το επιχείρημά του για το μη διδακτό της πολιτικής αρετής.
Έτσι, ικανοποιεί τη ματαιοδοξία του και ενισχύει το κύρος του ως κορυφαίου διανοη-
τή της εποχής του. Συγχρόνως, στο τέλος, μετριάζει ευγενικά τη στάση του με τη
φράση «ὥς γέ μοι φαίνεται».
Αντίθεση
ἀλογίστως … ὁ δὲ μετὰ λόγου.
Λιτότητα
οὐχ ἥκιστα, μὴ ἀλογίστως.
Υπερβατό
ὡς ἐξ ἐπιμελείας καὶ μαθήσεως κτητῆς οὔσης, ὁ δὲ μετὰ λόγου ἐπιχειρῶν,
παρασκευαστὸν εἶναι καὶ διδακτὸν ἀρετήν.
Παρομοίωση
ὥσπερ θηρίον
ΑΣΚΗΣΗ 1
Πώς παρουσιάζει εδώ την έννοια της τιμωρίας ο Πρωταγόρας; Αναλύστε τη θέση του, όπως
παρουσιάζεται στον λόγο του, στις δύο τελευταίες ενότητες.
ΑΣΚΗΣΗ 2
Με ποιο πνεύμα νομίζετε ότι θα πρέπει μια κοινωνία να εφαρμόζει τον νόμο και τις ποινές

86
στους παραβάτες;
ΑΣΚΗΣΗ 3
Να συγκρίνετε τη θέση του Πρωταγόρα για την τιμωρία με την αντίληψη που υπήρχε γι’ αυ-
τή στην εποχή του. Ποιες ομοιότητες και διαφορές εντοπίζετε;
ΑΣΚΗΣΗ 4
Πώς κρίνετε τη θέση του Πρωταγόρα για την παιδευτική σημασία της τιμωρίας σε σχέση με
την εποχή της;
ΑΣΚΗΣΗ 5
Ο Πρωταγόρας μιλώντας στην 4η
ενότητα για τη θανατική ποινή και στην 6η
για την παιδευ-
τική σημασία της τιμωρίας φαινομενικά πέφτει σε αντίφαση. Εξηγήστε σε τι συνίσταται η
αντίφαση αυτή και πώς τελικά αίρεται.
ΑΣΚΗΣΗ 6
Πώς ο Πρωταγόρας μέσα από την ανάλυση της θέσης του για την επιβολή τιμωριών φτάνει
να αποδείξει ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται; Αξιολογήστε την πειστικότητα του επιχειρή-
ματός του.
ΑΣΚΗΣΗ 7
Ποια συναισθήματα νομίζετε ότι διακατέχουν τον Πρωταγόρα στο τέλος της 6ης
ενότητας,
αν κρίνετε από τη φράση του «… ἀποδέδεικταί σοι, ὦ Σώκρατες, ἱκανῶς, ὥς γέ μοι φαίνε-
ται»;
ΑΣΚΗΣΗ 1
Να δώσετε από δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις:
νουθετεῖ, μαθήσεως, κτητῆς, ἠδίκησεν, πραχθέν, δόξαν.
ΑΣΚΗΣΗ 2
Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω: ένδειξη, λογική, έν-
δοξος, προνομιούχος, προθυμία, ιδιότροπος.
ΑΣΚΗΣΗ 3
Να συμπληρώσετε τις παρακάτω προτάσεις με παράγωγα του ἰδὼν<ὁρῶ.
α) Το ουράνιο τόξο που εμφανίστηκε στον ουρανό δεν ήταν …………………… για πολλή ώ-
ρα.
β) Ένας ……………………………… μπορεί εύκολα να διαγνώσει αν έχεις προβλήματα
……………………….
γ) Ένας καλός πολιτικός πρέπει να διακρίνεται από ………………………….
δ) Ένα μεγάλο ποσοστό των εκπομπών που προβάλλονται στην ……………………… είναι
ακατάλληλες για ανηλίκους.
ε) Είναι τυχερός˙ οι ουλές που του άφησε ο τραυματισμός είναι …………………….

87
7η Ενότητα
Ο Πρωταγόρας με τη χρήση λογικών επιχειρημάτων θα αντικρούσει το δεύτερο επι-
χείρημα του Σωκράτη, ότι οι άριστοι άνδρες δεν μπορούν να μεταδώσουν την πολιτι-
κή αρετή στα παιδιά τους. Αρχικά, θα μιλήσει για την πολιτική αρετή και το περιεχό-
μενό της και θα τονίσει ότι είναι αναγκαίο να την κατέχουν όλοι, για να μπορούν να
υπάρξουν οργανωμένες κοινωνίες. Αν κάποιος δεν την έχει, θα πρέπει να την απο-
κτήσει με τη διδασκαλία. Όποιος, όμως, δεν βελτιωθεί με τη διδασκαλία, πρέπει να
τιμωρείται, να εκδιώκεται από την πόλη ή ακόμα και να θανατώνεται. Επομένως, θα
ήταν παράλογο οι άριστοι άνδρες να μην προσπαθούν να διδάσκουν την πολιτική
αρετή στα παιδιά τους, αφού η έλλειψή της επιφέρει τόσο σοβαρές συνέπειες.
Στη συνέχεια, ο σοφιστής θα αναφερθεί στο εκπαιδευτικό σύστημα της Αθήνας και
στη διά βίου εκπαίδευση των Αθηναίων, για να καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η πο-
λιτική αρετή διδάσκεται. Συγκεκριμένα, θα αναλύσει τις τέσσερις βαθμίδες εκπαί-
δευσης στον ιδιωτικό και στον δημόσιο βίο, τους φορείς αγωγής, τις μεθόδους και τον
στόχο της αγωγής σε κάθε βαθμίδα, που καθιστούν προφανή τον συλλογισμό του.
Α. Ο «ΛΟΓΟΣ» ΤΟΥ ΠΡΩΤΑΓΟΡΑ: ΟΙ ΑΡΙΣΤΟΙ ΑΝΔΡΕΣ ΔΙΔΑΣΚΟΥΝ ΤΗΝ ΠΟ-
ΛΙΤΙΚΗ ΑΡΕΤΗ ΣΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΟΥΣ. ΤΟ ΑΝΤΙΘΕΤΟ ΜΟΙΑΖΕΙ ΠΑΡΑΛΟΓΟ.
1.Από τον μύθο στον λόγο
«Υπάρχει ακόμη μια απορία… αλλά λόγο.»
Ο Πρωταγόρας ως τώρα ανέπτυξε τα επιχειρήματά του και τις σκέψεις του,
επιχειρώντας να απαντήσει στην πρώτη απορία- ένσταση του Σωκράτη ότι η
αρετή δεν διδάσκεται. Ο σοφιστής χρησιμοποίησε τον μύθο για να δείξει ότι η
«η αρετή του πολίτη» ενυπάρχει ως δυνατότητα σε όλους, αφού η αιδώς και η
δίκη δόθηκαν σε όλους σύμφωνα με τον μύθο. Όμως είναι απαραίτητη η διδα-
σκαλία και η κατάλληλη αγωγή και εξάσκηση για να αφομοιωθούν. Στη συ-
νέχεια με τη φράση «Υπάρχει ακόμη μία απορία…» ο σοφιστής μας εισάγει
στην ανασκευή της δεύτερης απορίας-ένστασης του Σωκράτη ότι οι άριστοι
άνδρες, και ως τέτοιους θα εννοήσουμε τους πολιτικούς με το ακέραιο ήθος
και τις διαπιστωμένες ικανότητες, δεν μπορούν να διδάξουν ή έστω να μεταγ-
γίσουν στα παιδιά τους την πολιτική αρετή.
Ο Πρωταγόρας δηλώνει ότι θα εγκαταλείψει τη μέθοδο του μύθου, που χρη-
σιμοποίησε για να απαντήσει στο πρώτο επιχείρημα του Σωκράτη, και θα
χρησιμοποιήσει τον λόγο. Ο σοφιστής αποφασίζει να αλλάξει μέθοδο και να
περάσει από τη γλώσσα των εμπειρικών αναπαραστάσεων, των συμβολι-
σμών, των αλληγοριών και των ποιητικών εκφράσεων, στη γλώσσα της λογι-
κής, των επιχειρημάτων, των πυκνότερων νοημάτων, των ορθολογικών απο-
δείξεων, των τεκμηριωμένων στοιχείων και των πραγματικών γεγονότων. Γε-
νικά, η εξέλιξη του διαλόγου και της παρουσίασης του θέματος απαιτεί πια

88
μια περισσότερο ορθολογική οργάνωση και μια διεισδυτικότερη προσέγγιση,
ώστε να γίνει και πειστικότερος.
2.Η απάντηση του Πρωταγόρα
«Σκέψου λοιπόν, (…) Μπορούμε να πιστέψουμε κάτι τέτοιο, Σωκράτη;»
Ο Πρωταγόρας, χρησιμοποιώντας ένα εκτενές επιχείρημα, αναπτύσσει τη
συλλογιστική του, για να αποδείξει ότι οι σπουδαίοι πολιτικοί άνδρες οπωσ-
δήποτε ενδιαφέρονται να διδάξουν την πολιτική τέχνη στα παιδιά τους.
Το επιχείρημα οργανώνεται ως εξής: α) αρχίζει με την προϋπόθεση ότι η αρε-
τή είναι ενιαία και όλοι οι πολίτες μετέχουν σε αυτή, γιατί στην αντίθετη πε-
ρίπτωση δεν θα υπήρχε πόλη. β) συστατικά μέρη της πολιτικής αρετής είναι η
δικαιοσύνη, η σωφροσύνη και η οσιότητα, τα οποία αποτελούν τους συνεκτι-
κούς δεσμούς για την ύπαρξη της πόλης. γ) για να υπάρξει και να διατηρείται
η πόλη χρειάζεται οι άνθρωποι να συνδέονται με την αρετή και τα μέρη της,
είτε με τη διδασκαλία είτε με την τιμωρία και τον εξαναγκασμό. δ) όποιος α-
δυνατεί να δεχτεί και να προσαρμόσει τη συμπεριφορά του στην πολιτική α-
ρετή και τα μέρη της, δεν έχει θέση μέσα στην κοινωνία, εξορίζεται ή θανα-
τώνεται. ε) τέλος, συμπυκνώνοντας τον συλλογισμό του, καταλήγει στη διε-
ρώτηση / ρητορικό ερώτημα τι είδους μεγάλοι άνδρες είναι αυτοί που μερι-
μνούν να διδάξουν στα παιδιά τους όλα τα άλλα και δεν φροντίζουν να τους
διδάξουν την πολιτική αρετή, της οποίας η παραμέληση συνεπάγεται εξορία
και θάνατο για τον παραβάτη της.
Στον συλλογισμό αυτό ο Πρωταγόρας επικαλείται το ζητούμενο ως δεδομένο
και χρησιμοποιεί την αποδεικτέα θέση ως αποδεικτικό λόγο, χρησιμοποιεί δη-
λαδή το σόφισμα της «λήψης του ζητουμένου». Αναλυτικά, ο Πρωταγόρας ε-
πικαλούμενος την κοινή εμπειρία και αντίληψη κάνει την υπόθεση ότι είναι
παράλογο οι σπουδαίοι πολιτικοί να θέλουν τα παιδιά τους να εξορίζονται ή
να θανατώνονται, γιατί δεν μετέχουν στην πολιτική αρετή και τα μέρη της.
Αυτό ακριβώς στη συνέχεια το θεωρεί δεδομένο, απτή πραγματικότητα, την
οποία και επικαλείται ως επιχείρημα.
α) «Σκέψου λοιπόν… που έχεις.»
Στο σημείο αυτό, ο Πρωταγόρας επαναλαμβάνει μια θέση που έχει αποδείξει
σε προηγούμενες ενότητες, ότι είναι αναγκαίο να κατέχουν όλοι την πολιτική
αρετή, προκειμένου να υπάρχουν πόλεις. Και στη συνέχεια, στην ανάλυση της
αρετής στα μέρη της, ο Πρωταγόρας θα έχει μία ακόμη ευκαιρία να τονίσει
την ανάγκη διατήρησης της συνοχής της πολιτικής κοινωνίας και, κατά συνέ-
πεια, την ανάγκη να εξοικειώνονται όλοι με την πολιτική αρετή ως ενότητα
των μερών της, γιατί έτσι καθίσταται εφικτή η ομαλή και αρμονική ζωή στην
πολιτική κοινωνία.
β) «Διότι, εάν μεν… όλα μαζί ἀνδρὸς ἀρετήν.»

89
Ο Πρωταγόρας έχει και πάλι την ευκαιρία να αναφερθεί στο περιεχόμενο της
πολιτικής αρετής και τη σημασία της. Συγχρόνως υιοθετεί μια πιο αυστηρή
αποδεικτική πορεία, καθώς οδηγείται από το γενικό ή καθολικό στο μερικό.
Έτσι, προτάσσει το όλον της αρετής, ότι η αρετή είναι μία και κοινή για όλους
τους πολίτες, για να παρουσιάσει τα μέρη της, τη δικαιοσύνη, τη σωφροσύνη
και την οσιότητα. Αφού η πολιτική αρετή είναι μία και ενιαία, άριστος και α-
γαθός άνδρας είναι όποιος συνδυάζει και τα τρία μέρη της ως γνώρισμά του,
καθώς φαίνεται αντιφατικό κάποιος να είναι όσιος, αλλά όχι δίκαιος ή φρόνι-
μος, και αντίστροφα. Μάλιστα, αναφέρεται σ’ αυτή με τον όρο «ἀνδρὸς
ἀρετήν», με τον οποίο δηλώνεται η ανδροκρατούμενη κοινωνία της εποχής
του και ιδιαίτερα στην Αθήνα. Σ’ αυτή, μόνο οι άνδρες μπορούσαν να συμμε-
τέχουν στα κοινά, ενώ οι γυναίκες είχαν υποδεέστερη θέση, ασχολούνταν μό-
νο με την οργάνωση του νοικοκυριού και έπρεπε να υπακούουν στον άντρα
τους.
γ) «εάν υπάρχει λοιπόν… με την τιμωρία, να βελτιωθεί˙»
Όπως ο σπουδαίος πολιτικός έτσι και ο απλός πολίτης χρειάζεται να χαρα-
κτηρίζεται από το ενιαίο της πολιτικής αρετής, για να υπάρξει πόλη και ο ίδι-
ος αρμονικά ενταγμένος μέσα σε αυτή. Προς αυτή την κατεύθυνση προσανα-
τολισμένη η διαπαιδαγώγηση του πολίτη αποβλέπει στο να του εμφυσήσει
την αρετή και τα μέρη της, ώστε να ενεργεί κατά τρόπο συμβατό με τον τρόπο
ύπαρξης της πόλης. Αν όμως η διαπαιδαγώγηση αστοχεί και αποτυγχάνει,
και δεν συμμορφώνεται ο πολίτης στις αρχές της αρετής, τότε επιβάλλονται
ποινές, τιμωρίες, κολασμοί, ώστε να εθιστεί, έστω και με αυτό τον τρόπο, στο
ενιαίο της αρετής.
δ) «και εάν σε περίπτωση που κάποιος … και μετά την τιμωρία˙»
Παρόλο, όμως, που η καθολικότητα της αρετής αποτελεί αναγκαία προϋπό-
θεση για τη συγκρότηση των πολιτικών κοινωνιών, μερικοί είναι ανεπίδεκτοι
και αδυνατούν να οικειωθούν και στοιχειωδώς την αρετή και τα μέρη της. Αυ-
τοί, λοιπόν, σύμφωνα με τα λεγόμενα του Πρωταγόρα, πρέπει να εκδιώκονται
από την πόλη ή ακόμα και να θανατώνονται. Μάλιστα, η εξορία και η δήμευ-
ση της περιουσίας θεωρούνταν βαρύτατες ποινές, διότι οδηγούσαν στον συνε-
χή διασυρμό ολόκληρης της γενιάς. Εδώ παρατηρούμε ότι ο σοφιστής αναφέ-
ρει τις ποινές με ανιούσα κλιμάκωση και διαπιστώνουμε αυτό που επισημά-
ναμε και στην 6η ενότητα: η θανατική ποινή επιβάλλεται μόνο ως έσχατο μέ-
σο τιμωρίας, όταν οι άλλες μορφές τιμωρίας δεν έχουν επιφέρει τα επιθυμητά
αποτελέσματα και με σκοπό να διαφυλαχθεί η ισορροπία και η αρμονική
συμβίωση μέσα στην πόλη.
ε) «Για το θέμα αυτό … να πιστέψουμε κάτι τέτοιο, Σωκράτη;»
Τέλος, το συμπέρασμα στο οποίο καταλήγει ο Πρωταγόρας είναι το εξής: εί-

90
ναι αδύνατον και παράλογο οι πολιτικοί άνδρες να διδάσκουν στα παιδιά τους
άλλα πράγματα, που δεν είναι τόσο σημαντικά, και να μη τους διδάσκουν την
πολιτική αρετή, η έλλειψη της οποίας επιφέρει βαρύτατες ποινές (εξορία, δή-
μευση περιουσιών) ή ακόμα και τον θάνατο.
Καταλήγει ο Πρωταγόρας στη διατύπωση του συμπεράσματός του, που δίνε-
ται και αυτό ρητορικά, με τη μορφή διερώτησης, μετά από μια ρητορική ερώ-
τηση («υπάρχει ένα πράγμα στο οποίο είναι αναγκαίο να μετέχουν όλοι οι
πολίτες, προκειμένου να είναι δυνατή η ύπαρξη πόλεως, ή δεν υπάρχει;»), ε-
φτά διαδοχικές υποθετικές προτάσεις («εάν …»), που διατυπώνονται με ρητο-
ρικό τρόπο και εκλαμβάνονται ως δεδομένες θέσεις, με έντονα στοιχεία προ-
φορικότητας, επαναλήψεις και πλατειασμούς. Επιπλέον στο συμπέρασμα α-
ξιοποιείται ο συλλογισμός «ἐκ τοῦ ἐλάσσονος πρὸς τὸ μεῖζον», δηλαδή ο
λόγος σταδιακά κορυφώνεται καθώς προτάσσει στην αναφορά του το λιγότε-
ρο σπουδαίο (πχ. διδασκαλία γλώσσας, αριθμητικής κ.τ.λ.) στο σπουδαιότερο,
που εδώ είναι η διδασκαλία της αρετής. Όλοι αυτοί οι εκφραστικοί τρόποι
χρησιμοποιούνται πιθανόν για λόγους εντυπωσιασμού ή αποδεικνύουν την
αμηχανία και τη δυσκολία του σοφιστή να πείσει τον αντίπαλό του.
Κριτική της απόδειξης του Πρωταγόρα
Το επιχείρημα του Πρωταγόρα δεν κρίνεται ιδιαίτερα πειστικό για τους εξής
λόγους:
α. αλλοιώνει τη θέση του Σωκράτη αποδεικνύοντας τελικά μια άποψη που ο
ίδιος πιστεύει και θεωρεί δεδομένη,
β. χρησιμοποιεί ρητορική ερώτηση και μια σειρά εφτά διαδοχικών υποθέ-
σεων, από τις οποίες προκύπτει μια θέση που ο ίδιος θεωρεί δεδομένη χωρίς
να προσκομίζει άλλα αποδεικτικά στοιχεία,
γ. χρησιμοποιεί δεοντολογική διατύπωση («πρέπει να μετέχουν, πρέπει να
ενεργεί, πρέπει να τον διδάσκουμε και να τον τιμωρούμε, πρέπει να εκδιώ-
κουμε»), η οποία δεν έχει αποδεικτική ισχύ, καθώς αναφέρει τι πρέπει να
συμβαίνει και όχι τι συμβαίνει στην πραγματικότητα,
δ. θεωρεί ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται, επειδή η πολιτεία επιβάλλει ποινές
σε όποιον αδιαφόρησε να την αποκτήσει. Η θέση αυτή, όμως, δεν έχει αποδει-
χθεί (σόφισμα λήψεως του ζητουμένου).
Β. Η ΔΙΑ ΒΙΟΥ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΤΩΝ ΑΘΗΝΑΙΩΝ ΑΠΟΔΕΙΚΝΥΕΙ ΟΤΙ Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ
ΑΡΕΤΗ ΔΙΔΑΣΚΕΤΑΙ
Ο Πρωταγόρας, συνεχίζοντας την απόδειξη για το διδακτό της αρετής, επικαλείται
ένα εμπειρικό και γι’ αυτό ισχυρότερο τεκμήριο. Αναφέρεται στη μέριμνα των αν-
θρώπων για την ηθική και πολιτική αγωγή των παιδιών τους. Παρουσιάζει το εκπαι-
δευτικό σύστημα της Αθήνας εγκωμιαστικά ως πρότυπο παιδείας και αγωγής που
υπηρετεί με συνέπεια την πολιτική αγωγή και τον πολιτισμό. Βέβαια, η περιγραφή

91
του αθηναϊκού εκπαιδευτικού συστήματος γίνεται για να φανεί το διδακτό της αρε-
τής και αυτό σημαίνει ότι δεν αποτελεί μια πλήρη και λεπτομερή απόδοσή του, παρά
τις πολύτιμες πληροφορίες, που διασώθηκαν, γιατί ο σκοπός του Πρωταγόρα δεν ή-
ταν αυτός. Ο Πρωταγόρας θα παρουσιάσει τη δομή και τη λειτουργία του εκπαιδευ-
τικού συστήματος της Αθήνας μιλώντας για τις βαθμίδες που περιλαμβάνει, για να
καταλήξει τελικά στο συμπέρασμά του ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται.
Ενδεικτικά και χωρίς να παραβιάζουμε τα δεδομένα του κειμένου μπορούμε να απο-
δώσουμε διαγραμματικά την εκπαίδευση που περιγράφει ο Πρωταγόρας ως εξής:

92
Καλό είναι να σημειώσουμε σ’ αυτό το σημείο τον ρόλο των φορέων αγωγής:

93
Παραμάνα: ήταν δούλη ή φτωχή ελεύθερη, έμμισθη, που φρόντιζε μαζί με τη μητέρα
τα παιδιά στη βρεφική και νηπιακή ηλικία. Η γυναίκα που θήλαζε το βρέφος ονομα-
ζόταν «τίτθη», και εκείνη που είχε τη γενική φροντίδα του παι-
διού, «τιθήνη» ή «τροφός».
Παιδαγωγός: δεν είχε τη σημασία που έχει σήμερα η λέξη. Ο ρόλος του ήταν μόνο
συνοδευτικός: ήταν δούλος που συνόδευε το παιδί στους περιπάτους και αργότερα
στο σχολείο, το συμβούλευε και επέβλεπε τη μελέτη των μαθημάτων του και τη συ-
μπεριφορά του.
Γραμματιστής: δίδασκε ανάγνωση, αριθμητική και γραφή. Συνήθιζε τα παιδιά να
απομνημονεύουν και να απαγγέλλουν ποιήματα μεγάλων ποιητών, από τα οποία οι
μαθητές αντλούσαν συμβουλές, διδάγματα και πρότυπα που ήθελαν να μιμηθούν.
Κιθαριστής: δίδασκε τραγούδι, αλλά και την τέχνη του αυλού, της κιθάρας και της
λύρας. Η μουσική είχε σπουδαία θέση στην εκπαίδευση των νέων. Πίστευαν ότι συ-
νέβαλλε στην ημέρωση της ψυχής και στη διαμόρφωση εύρυθμου χαρακτήρα μεταδί-
δοντας την αίσθηση του μέτρου και της ισορροπίας.
Παιδοτρίβης: αναλάμβανε την εκγύμναση των νέων στην «παλαίστρα», ένα τετρά-
γωνο γήπεδο περιτριγυρισμένο από τοίχους. Οι Αθηναίοι στόχευαν στη σύζευξη υ-
γιούς ψυχής και υγιούς σώματος («νοῦς ὑγιὴς ἐν σώματι ὑγιεῖ»).
*«εὐθῦναι»: παρατηρούμε ότι ο Πρωταγόρας κάνει ένα γλωσσικό παιχνίδι με τη λέξη
«εὐθεία». Στην 1η βαθμίδα εκπαίδευσης αναφέρει ότι, όταν ένα παιδί παρεκκλίνει
από τη θεμιτή συμπεριφορά, το επαναφέρουν στην ευθεία, όπως ισιώνουν ένα δέ-
ντρο που λυγίζει και γέρνει. Η παρομοίωση του παιδιού με δέντρο προετοιμάζει για
την ετυμολογική ερμηνεία της λέξης «εὐθῦναι», που θα δοθεί στην τελική βαθμίδα
εκπαίδευσης. «Εὐθῦναι» ονομαζόταν η λογοδοσία που ήταν υποχρεωμένος να κάνει
μπροστά σε ειδικούς ελεγκτές ένας άρχοντας για τις πράξεις του, όταν τελείωνε ο
χρόνος της θητείας του. (Αντίθετα, όταν ήταν υποχρεωμένος να λογοδοτήσει στην
αρχή της θητείας του υποβαλλόταν στη «δοκιμασία», πβλ. την περίπτωση του Μα-
ντίθεου στον λόγο του Λυσία Ὑπὲρ Μαντιθέου.) Έτσι ονομάζονταν και οι κυρώσεις
που του επιβάλλονταν, αν διαπιστωνόταν κατάχρηση της εξουσίας του ή παραλεί-
ψεις.
Με βάση την περιγραφή του εκπαιδευτικού συστήματος των Αθηναίων από τον
Πρωταγόρα, μπορούμε να συναγάγουμε ορισμένα βασικά γνωρίσματά του:
α. η αγωγή των Αθηναίων πολιτών ήταν μια διαδικασία που διαρκούσε όλη τους τη
ζωή. Επρόκειτο, δηλαδή, για μια διά βίου μάθηση.
β. η εκπαίδευση είχε ιδιωτικό χαρακτήρα και επομένως απευθυνόταν κυρίως στις
εύπορες οικογένειες. Η διδασκαλία γινόταν στο σπίτι του μαθητή ή του δασκάλου,
ενώ το περιεχόμενο της εκπαίδευσης δεν ήταν σαφώς καθορισμένο από την πολιτεία,
αλλά εξαρτιόταν από το κριτήριο του δασκάλου ή της οικογένειας.
γ. το περιεχόμενο της εκπαίδευσης ήταν κυρίως ηθοπλαστικό, αφού αποσκοπούσε
στο να διαμορφωθούν ηθικά ενάρετοι άνθρωποι. Αυτό υποδηλώνεται σε όλες τις
βαθμίδες εκπαίδευσης. Συγκεκριμένα, στην πρώτη βαθμίδα οι φορείς αγωγής επιδί-

94
δονταν στη μετάδοση βασικών αρχών ηθικής συμπεριφοράς. Στη δεύτερη βαθμίδα, ο
δάσκαλος φρόντιζε περισσότερο για την «εὐκοσμία», την ευπρεπή, δηλαδή, συμπερι-
φορά των παιδιών, και λιγότερο για τη μετάδοση γνώσεων. Η τρίτη απέβλεπε κυρίως
στο αρμονικό δέσιμο της ψυχής και του σώματος. Τέλος, στην τελική βαθμίδα, η υπα-
κοή στους νόμους είχε ως στόχο να ρυθμίσει τη συμπεριφορά των πολιτών, ώστε να
αναπτυχθούν μεταξύ τους σχέσεις συνεργασίας, αλληλεγγύης και αλληλοσεβασμού.
Χαρακτηριστικό είναι μάλιστα το γεγονός ότι οι νόμοι αναγράφονταν σε ξύλινες πι-
νακίδες και τοποθετούνταν σε δημόσιο χώρο, για να μπορούν να τους διαβάζουν όλοι
οι πολίτες.
Συμπέρασμα συλλογισμού: «Ενώ λοιπόν είναι … αν η αρετή είναι διδακτή;»
Στη φράση αυτή διατυπώνεται το συμπέρασμα του Πρωταγόρα για το «διδακτὸν» της
πολιτικής αρετής. Αφού, λοιπόν, μίλησε διεξοδικά για το εκπαιδευτικό σύστημα της
Αθήνας και τις βαθμίδες που περιλαμβάνει, καταλήγει στο λογικό επακόλουθο ότι η
πολιτική αρετή διδάσκεται. Πιο συγκεκριμένα, υποστηρίζει ότι δεν είναι δυνατόν να
μη διδάσκεται η πολιτική αρετή, εφόσον καταβάλλονται τόσες προσπάθειες
από τους ανθρώπους και σε ιδιωτικό και σε δημόσιο επίπεδο για τη μετάδοσή
της. Αν οι άνθρωποι θεωρούσαν ότι η αρετή δεν διδάσκεται, θα ήταν μάταιο να το
προσπαθούν μέσω της παιδείας.
Κριτική του συμπεράσματος
α. Κάποιοι μελετητές θεωρούν πειστικό το συμπέρασμα του Πρωταγόρα, καθώς
στηρίζεται σε πραγματικά γεγονότα.
β. Άλλοι, πάλι, μελετητές το θεωρούν μη πειστικό για τους εξής λόγους:
 το συμπέρασμα διατυπώνεται και πάλι μέσω μιας ρητορικής ερώτησης,
στην οποία η απάντηση θεωρείται δεδομένη, χωρίς να προσκομίζονται άλλα
αποδεικτικά στοιχεία,
 ο Πρωταγόρας θεωρεί ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται, επειδή γίνονται προ-
σπάθειες να διδαχθεί και σε ιδιωτικό και σε δημόσιο επίπεδο. Η θέση αυτή,
όμως, δεν έχει αποδειχθεί (σόφισμα λήψεως του ζητουμένου).
«δεν θα σου πω μύθο, αλλά λόγο»
«αυτό είναι δίκαιο και το άλλο άδικο»
«και ότι αυτό είναι καλό και το άλλο αισχρό»
«και αυτό όσιο κι εκείνο ανόσιο»
«και ότι αυτά πρέπει να τα κάνεις και αυτά να μην τα κάνεις»
Ρητορικές ερωτήσεις:
«υπάρχει ένα πράγμα … ή δεν υπάρχει;»
«μπορούμε να πιστέψουμε κάτι τέτοιο, Σωκράτη;»

95
«Ενώ λοιπόν είναι … αν η αρετή είναι διδακτή;»
«εάν αυτό το πράγμα δεν είναι ούτε η οικοδομική ούτε η μεταλλουργία ούτε η κερα-
μική, αλλά η δικαιοσύνη και η σωφροσύνη και το όσιον»
«και η παραμάνα του και η μητέρα του και ο παιδαγωγός του και ο ίδιος ο πατέρας
του»
Άρση – θέση:
«εάν αυτό το πράγμα δεν είναι ούτε η οικοδομική ούτε η μεταλλουργία ούτε η κερα-
μική, αλλά η δικαιοσύνη και η σωφροσύνη και το όσιον»
Ανιούσα κλιμάκωση:
«πρέπει να τον διδάσκουμε -> και να τον τιμωρούμε -> πρέπει να εκδιώκουμε από την
πόλη -> ή να σκοτώνουμε ως ανίατο»
Συλλογισμός «ἐκ τοῦ ἐλάσσονος πρὸς τὸ μεῖζον»:
«Ενώ όμως είναι το πράγμα αυτό διδακτό … με κάθε δυνατή επιμέλεια!»
Παρομοίωση:
«… το "ισιώνουν", σαν δέντρο που λυγίζει και γέρνει»
ΑΣΚΗΣΗ 1
Συγκρίνετε τη στάση του Σωκράτη, όταν στη φυλακή αρνήθηκε να πειστεί στις προτάσεις
των φίλων του για απόδραση, με τις απόψεις του Πρωταγόρα περί τιμωρίας.
ΑΣΚΗΣΗ 2
Συγκρίνετε την άποψη του Σωκράτη για την αδυναμία των πολιτών να διδάξουν την πολιτι-
κή αρετή στα παιδιά τους με τη διαφορετική θέση του Πρωταγόρα.
ΑΣΚΗΣΗ 3
Ποια μέσα θεωρείτε ότι έχουν στη διάθεσή τους η οικογένεια και η κοινωνία προκειμένου να
διδάξουν στους νέους την πολιτική αρετή;
ΑΣΚΗΣΗ 4
Οι αρχαίοι Έλληνες ταύτιζαν απολύτως την πολιτική και την ιδιωτική αρετή. Θεωρείτε πως
πράγματι πρέπει να τις ταυτίζουμε ή μήπως πρόκειται για ξεχωριστές ιδιότητες;
ΑΣΚΗΣΗ 5
Με ποια μέθοδο δηλώνει ο Πρωταγόρας ότι θα ανασκευάσει τη δεύτερη αντίρρηση του Σω-
κράτη; Γιατί, κατά τη γνώμη σας, προτίμησε να αλλάξει μέθοδο; Ποια πλεονεκτήματα του
προσφέρει η δεύτερη;
ΑΣΚΗΣΗ 6
Ποια είναι η βασική υποχρέωση του πολίτη για να μπορούν να υπάρξουν οργανωμένες κοι-

96
νωνίες και με ποιους τρόπους παρεμβαίνει η πολιτεία στην εκπλήρωση της υποχρέωσης αυ-
τής;
ΑΣΚΗΣΗ 7
Με ποιο επιχείρημα προσπαθεί ο Πρωταγόρας να αποδείξει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρες
μπορούν να διδάσκουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους; Να αξιολογήσετε την πειστικό-
τητά του.
ΑΣΚΗΣΗ 8
Ποια εκφραστικά μέσα χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να καταλήξει στο πρώτο του συ-
μπέρασμα; Τι φανερώνουν;
ΑΣΚΗΣΗ 9
Παρουσιάστε αναλυτικά τις τρεις βαθμίδες εκπαίδευσης στην αρχαία Αθήνα (ηλικία, φορείς
αγωγής, στόχους και μεθόδους).
ΑΣΚΗΣΗ 10
Ποια ήταν τα βασικά γνωρίσματα του εκπαιδευτικού συστήματος της αρχαίας Αθήνας;
ΑΣΚΗΣΗ 11
Ποιο είναι το επιχείρημα που χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να αποδείξει ότι η πολιτική
αρετή διδάσκεται; Αξιολογήστε το.

Πλάτωνος Πρωταγόρας

More Related Content

What's hot (20)

Similar to Πλάτωνος Πρωταγόρας (20)

Recently uploaded (8)

Πλάτωνος Πρωταγόρας