SlideShare a Scribd company logo

Αριστοτέλους Ηθικά Νικομάχεια - Απαντήσεις Ερωτήσεων

fabioabazzi, profile picture
fabioabazzi

Απαντήσεις των ερμηνευτικών ερωτήσεων και λεξιλογικών ασκήσεων στην αντίστοιχη διδαγμένη ενότητα του "Φιλοσοφικού Λόγου" της Γ'Λυκείου Θεωρητικής Κατεύθυνσης (πρόκειται για το πιστό υλικό του ηλεκτρονικού βοηθήματος του Υπουργείου Παιδείας, απλώς συγκεντρωμένο σε ένα αρχείο)

Education
1 of 45
Downloaded 55 times
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
Most read
28
Most read
29
Most read
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
1 Ἀριστοτέλους «Ἠθικὰ Νικομάχεια» Απαντήσεις
2 1η Ενότητα Ερμηνευτικές ερωτήσεις ανοιχτού τύπου ΑΣΚΗΣΗ 1 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης Ο Αριστοτέλης στο κείμενο αυτό μας κάνει λόγο για τις διανοητικές και ηθικές αρετές, καθώς και για τον δια- φορετικό τρόπο με τον οποίο κατακτάται η καθεμιά. Έτσι, οι παράγοντες που συμβάλλουν στη γένεση και την επαύξηση των διανοητικών αρετών είναι κατά κύριο λόγο η διδασκαλία, η οποία απαιτεί εμπειρία καιχρόνο. Η φράση «τὸ πλεῖον» (= κατά κύριο λόγο) υποδηλώνει την ύπαρξη κι άλλων παραγόντων που δεν αναφέρονται στο κείμενο. Την κύρια, λοιπόν, ευθύνη για τη μετάδοσή τους (πέρα από άλλους παράγοντες και το ίδιο το άτομο) την έχει ο δάσκαλος. Από την άλλη η κατάκτηση των ηθικών αρετών οφείλεται στον εθισμό («ἔθος»), δηλαδή στη συνήθεια που δημιουργείται με την επανάληψη μιας ενέργειας. Μάλιστα, ο Αριστοτέλης, για να στηρίξει αυτή του την άποψη, συνδέει ετυμολογικά τη λέξη «ἠθική», όρο τον οποίο δημιούργησε ο ίδιος, με τη λέξη «ἔθος». Ο ετυμολογικός συσχετισμός των λέξεων «ἦθος» και «ἔθος» είναι σωστός, καθώς το «ἦθος» είναι ο εκτεταμένος τύπος του όρου «ἔθος» (J.B.Hofmann, Ετυμολογικόν Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής). Οι δύο όροι συμπίπτουν και σημασιολογικά και μάλιστα με σχέση αιτίου - αποτελέσματος, γιατί το «ἔθος» (= συνήθεια, έθιμο) ως αίτιο οδηγεί στο «ἦθος» (= ο χαρακτήρας) που προκύπτει ως αποτέλεσμα. Ο χαρακτήρας του ανθρώ- που και τα ποιοτικά γνωρίσματά του διαμορφώνονται με τη συνειδητή επανάληψη των ίδιων ενεργειών, με αποτέλεσμα να γίνονται αναπόσπαστο στοιχείο της προσωπικότητάς του. Άλλωστε στην αρχαία ελληνική γλώσσα είχε γίνει ήδη η διάκριση των εννοιών «ἔθος» και «ἦθος». Κατά λογική συνέπεια και ο φιλοσοφικός όρος «ἠθικὴ» παραπέμπει στη μελέτη των ηθών, των αντιλήψεων, των ατομικών και συλλογικών μορφών συ- μπεριφοράς και των ατομικών και κοινωνικών στάσεων σε μια συγκεκριμένη κοινωνία στον χρόνο και χώρο. Από την άποψη αυτή συνδέονται εννοιολογικά οι όροι «ἠθικὴ» και «ἔθος». Έτσι, καταλήγει ο Αριστοτέλης να μας πείσει ότι οι δύο λέξεις δεν συνδέονται μόνο ετυμολογικά, αλλά και σημασιολογικά. Από τα παραπάνω προκύπτει ότι την ευθύνη για την κατάκτηση των ηθικών αρετών την έχει ο ίδιος ο άνθρωπος. Εξαρτάται μά- λιστα σε απόλυτο βαθμό από αυτόν αν θα φτάσει στον στόχο του, αν θα αποκτήσει ήθος «εὐγενὲς καὶ φιλόκα- λον». Και για να το κατορθώσει, πρέπει να καταβάλει επίπονη προσπάθεια και αγώνα, να εθίσει την ψυχή του σε πράξεις ενάρετες, να την καλλιεργήσει «διὰ τοῦ ἔθους». Τέτοιες απόψεις υποστήριζε και ο Πλάτωνας (Νό- μοι 792). Σοφός, λοιπόν, γίνεται κανείς κατά κύριο λόγο με τη βοήθεια του δασκάλου, ενώ αγαθός γίνεται με τη θέληση και την επιμονή του στην άσκηση της αρετής. Βέβαια, για να φτάσει στον στόχο του, πρέπει να κατα- βάλει επίπονη προσπάθεια και αγώνα. ΑΣΚΗΣΗ 2 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης Συχνά οι αρχαίοι Έλληνες επιχειρούσαν να ετυμολογήσουν τις λέξεις τους, να βρουν δηλαδή την αρχική τους σημασία, επειδή πίστευαν ότι οι λεκτικές σχέσεις αποδίδουν πραγματικές σχέσεις των σημαινομένων, αντίλη- ψη αποδεκτή και από τη σύγχρονη Γλωσσολογία. Το ίδιο έγινε πολλές φορές και με τον Αριστοτέλη, που έχο- ντας πάθος με την ανακάλυψη των πραγματικών σημασιών των λέξεων και πιστεύοντας ότι είναι σε θέση να τις ανακαλύψει, επιχειρούσε μέσα από την ετυμολογική συγγένεια δύο εννοιών να βρει τη σημασιολογική τους συγγένεια. Ο Αριστοτέλης πίστευε στην ταυτότητα «λέγεσθαι = εἷναι». Αυτό θα πει ότι ο Αριστοτέλης έδινε οντολογικό περιεχόμενο στις λέξεις, πίστευε δηλαδή πως ένα πράγμα «υπάρχει» ή «είναι έτσι», αφού η γλώσ- σα το εμφανίζει ως «υπάρχον» ή ως «τέτοιας λογής». Με απλά λόγια τα πράγματα είναι ακριβώς έτσι όπως τα δηλώνουν οι λέξεις. Ο Αριστοτέλης αρχίζει τη διερεύνηση της έννοιας «ηθική» συνδέοντάς την ετυμολογικά με τη λέξη «ἔθος». Ο ετυμολογικός συσχετισμός των λέξεων «ἦθος» και «ἔθος» είναι σωστός, καθώς το «ἦθος» είναι ο εκτεταμένος τύπος του όρου «ἔθος» (J.B.Hofmann, Ετυμολογικόν Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής). Οι δύο όροι συμπίπτουν και σημασιολογικά και μάλιστα με σχέση αιτίου - αποτελέσματος, γιατί το «ἔθος» (=συνήθεια, έθιμο) ως αίτιο οδηγεί στο «ἦθος» (=ο χαρακτήρας) που προκύπτει ως αποτέλεσμα. Ο χαρακτήρας του ανθρώπου και τα ποιο- τικά γνωρίσματά του διαμορφώνονται με τη συνειδητή επανάληψη των ίδιων ενεργειών, με αποτέλεσμα να γίνονται αναπόσπαστο στοιχείο της προσωπικότητάς του. Άλλωστε στην αρχαία ελληνική γλώσσα είχε γίνει ήδη η διάκριση των εννοιών «ἔθος» και «ἦθος». Κατά λογική συνέπεια και ο φιλοσοφικός ό- ρος «ἠθικὴ»παραπέμπει στη μελέτη των ηθών, των αντιλήψεων, των ατομικών και συλλογικών μορφών συ- μπεριφοράς και των ατομικών και κοινωνικών στάσεων σε μια συγκεκριμένη κοινωνία στον χρόνο και χώρο. Από την άποψη αυτή συνδέονται εννοιολογικά οι όροι «ἠθικὴ» και «ἔθος». Έτσι, καταλήγει ο Αριστοτέλης να μας πείσει ότι οι δύο λέξεις δεν συνδέονται μόνο ετυμολογικά, αλλά και σημασιολογικά. ΑΣΚΗΣΗ 3 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης
3 Ο Αριστοτέλης συνάγει αποφατικό συμπέρασμα από την προηγούμενη ετυμολογική προσέγγιση του όρου «η- θική» και εισάγει τον όρο «φύσει» τον οποίο αποκλείει από γενετικό γνώρισμα της ηθικής αρετής. Η συλλογι- στική πορεία που ακολούθησε ο Αριστοτέλης είναι η εξής:  Η λέξη «ἠθικὴ» συνδέεται ετυμολογικά και σημασιολογικά με τη λέξη «ἔθος».  «Ἔθος» είναι ο εθισμός, η συνήθεια που προέρχεται από την επανάληψη.  Αφού, λοιπόν, η «ἠθικὴ» συνδέεται σημασιολογικά με το «ἔθος», αυτό σημαίνει ότι η ηθική, δηλαδή οι ηθικές αρετές, σχετίζονται με τον εθισμό, τη συνήθεια που προέρχεται από την επανάληψη μιας ηθικής ενέργειας.  Ό,τι, όμως, σχετίζεται με τον εθισμό, τη συνήθεια και την επανάληψη είναι επίκτητο χαρα- κτηριστικό.  Άρα, οι ηθικές αρετές δεν υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως (αποδεικτέα θέση: «οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεται»). Αντίθεση με την παλιά αριστοκρατική αντίληψη Η θέση του Αριστοτέλη ότι η αρετή δεν είναι έμφυτη, αλλά είναι αποτέλεσμα συνήθειας, έρχεται σε αντίθεση με την παλιά αριστοκρατική αντίληψη. Σύμφωνα μ’ αυτή, η αρετή είναι δώρο της φύσης ή των θεών, το οποίο τελεσίδικα δίνεται ή δεν δίνεται στον άνθρωπο τη στιγμή της γέννησής του και είναι προνόμιο των ευγενών («τῶν ἀρίστων»). Φυσικά, κληροδοτείται και στους απογόνους τους, αλλά δεν δίνεται στους πολλούς. Την άποψη αυτή τη συναντάμε σε πολλούς ποιητές (στον Όμηρο, τον Τυρταίο, τον Θέογνη, τον Πίνδαρο). Χα- ρακτηριστικά είναι τα λόγια της Αντιγόνης προς την Ισμήνη στο έργο Αντιγόνη του Σοφοκλή: «δείξεις τάχα εἴτε εὐγενὴς πέφυκας, εἴτ’ ἐσθλῶν κακή». Επίσης, ο Ξενοφώντας στο έργο του Ἀγησίλαος αποδίδει την αρετή του Αγησιλάου στην ευγενική του καταγωγή. ΑΣΚΗΣΗ 4 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης Ο Αριστοτέλης διακρίνει δύο είδη αρετών: τις διανοητικές και τις ηθικές. Οι διανοητικές αρετές (π.χ. σοφία, φρόνηση, σύνεση) σχετίζονται με τη λογική και ανήκουν, σύμφωνα με τον χωρισμό του Αριστοτέλη, στο καθα- ρά λογικό μέρος της ψυχής, το «λόγον ἔχον» μέρος. Παράγοντες που συμβάλλουν στη γένεση και την ανάπτυ- ξή τους είναι κατά κύριο λόγο η διδασκαλία, η οποία απαιτεί εμπειρία και χρόνο. Η φράση κατά κύριο λό- γο υποδηλώνει την ύπαρξη κι άλλων παραγόντων που δεν αναφέρονται στο κείμενο. Την κύρια, λοι- πόν, ευθύνη για τη μετάδοσή τους (πέρα από άλλους παράγοντες και το ίδιο το άτομο) την έχει ο δάσκα- λος. Οι ηθικές αρετές (π.χ. η δικαιοσύνη, η σωφροσύνη, η ανδρεία) ανήκουν, σύμφωνα με τον χωρισμό του Αριστο- τέλη, στο «ἐπιθυμητικόν», στο μέρος, δηλαδή, της ψυχής που μετέχει και στο «λόγον ἔχον» και στο «ἄλογον» μέρος. Αυτές περιγράφουν τον χαρακτήρα του ανθρώπου. Η κατάκτησή τους οφείλεται στον εθισμό («ἔθος»), δηλαδή στη συνήθεια που δημιουργείται με την επανάληψη μιας ενέργειας. Μάλιστα, ο Αριστοτέλης, για να στηρίξει αυτή του την άποψη, συνδέει ετυμολογικά τη λέξη «ἠθική», όρο τον οποίο δημιούργησε ο ίδιος, με τη λέξη «ἔθος». Έτσι, καταλήγει να μας πείσει ότι οι δύο λέξεις δεν συνδέονται μόνο ετυμολογικά, αλλά και ση- μασιολογικά. Από τα παραπάνω προκύπτει ότι την ευθύνη για την κατάκτηση των ηθικών αρετών την έχει ο ίδιος ο άνθρωπος. Εξαρτάται μάλιστα σε απόλυτο βαθμό από αυτόν αν θα φτάσει στον στόχο του, αν θα απο- κτήσει ήθος «εὐγενὲς καὶ φιλόκαλον». Και για να το κατορθώσει, πρέπει να καταβάλει επίπονη προσπάθεια και αγώνα, να εθίσει την ψυχή του σε πράξεις ενάρετες, να την καλλιεργήσει «διὰ τοῦ ἔθους». Τέτοιες απόψεις υποστήριζε και ο Πλάτωνας (Νόμοι 792). Σοφός, λοιπόν, γίνεται κανείς κατά κύριο λόγο με τη βοήθεια του δα- σκάλου, ενώ αγαθός γίνεται με τη θέληση και την επιμονή του στην άσκηση της αρετής. Βέβαια, για να φτάσει στον στόχο του, πρέπει να καταβάλει επίπονη προσπάθεια και αγώνα. ΑΣΚΗΣΗ 5 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης Προκειμένου να στηρίξει ο Αριστοτέλης τη θέση του, ότι οι ηθικές αρετές δεν υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως («οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεται»), θα χρησιμοποιήσει δύο γνωστά παραδείγματαπαρμέ- να από τον χώρο της φύσης: την πέτρα και τη φωτιά. Η πέτρα πάντοτε θα κινείται με πορεία προς τα κάτω, διότι υπακούει στον φυσικό νόμο της βαρύτητας, που είναι σταθερός και αμετάβλητος. Η φωτιά πάντοτε θα έχει πορεία προς τα πάνω λόγω της φυσικής ιδιότητας των θερμών αερίων, που επίσης είναι σταθερή και δεν μεταβάλλεται. Άρα, από τα παραπάνω προκύπτει ότι οι φυσικοί νόμοι δεν μεταβάλλονται, όσο κι αν προ- σπαθήσει κάποιος. Επομένως, εφόσον οι ηθικές αρετές μεταβάλλονται και δεν μένουν σταθερές, όπως τα πράγματα που γεννιούνται με μια ιδιότητα εκ φύσεως, αποδεικνύεται ότι δεν είναι έμφυτες. Έτσι, ο Αριστοτέ-
4 λης καταφέρνει να αποδείξει τη θέση του μέσα από έναν επαγωγικό συλλογισμό. Και τα δύο παραδείγματα, που ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί επαγωγικά για να συναγάγει γενικό και καθολικό συμπέρασμα, ανήκουν στα απλά δεδομένα της εμπειρίας. Δεν θα ήταν υπερβολή να λέγαμε πως κανένας άλ- λος φιλόσοφος δεν έκανε τα απλά δεδομένα της εμπειρίας, της καθημερινής ζωής, αφετηρία για τη σκέψη του στον βαθμό που το έκανε ο Αριστοτέλης. Σωστά ειπώθηκε ότι η φιλοσοφία του περί τέλους, π.χ., είναι, στην πραγματικότητα «θεμελιωμένη πάνω στο εμπειρικό δεδομένο ότι από βελανίδι γεννιέται μια βελανιδιά», ή ότι «η πολιτική του θεωρία αναπτύχθηκε από τους διαλογισμούς του σχετικά με τη ζωή μέσα στο πλαίσιο ενός νοικοκυριού». Πραγματικά, «συχνά ένα μόνο εμπειρικό δεδομένο μπορεί να είναι για αυτόν ικανοποιητική βά- ση για να προχωρήσει σε μια θεωρία με συνέπειες μεγάλης σημασίας». Δεν ήταν, στα αλήθεια, αυτό το αμείω- το ενδιαφέρον του για τα απλά πράγματα της καθημερινής ζωής που έκανε τον Αριστοτέλη – επαναστατικά πρώτον – μελετητή του κόσμου των ζώων και των φυτών; ΑΣΚΗΣΗ 6 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης Το κείμενο ολοκληρώνεται με γενικό συμπέρασμα που μοιάζει, αλλά δεν είναι, αντιφατικό, ότι οι ηθικές αρε- τές δεν υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως, αλλά ούτε και αντίθετα προς αυτή. Ο Αριστοτέλης εννοεί ότι οι ηθικές αρετές δεν είναι έμφυτες, ούτε όμως και αντίθετες με τη φύση, αλλά ο άνθρωπος έχει «δυνάμει», από τη φύση του (πεφυκόσι), την προδιάθεση να δεχτεί την αρετή, ωστόσο γίνεται τέλειος (τελειουμένοις) με τον εθισμό του σε αυτή. Κατά τον φιλόσοφο, η άσκηση της αρετής είναι δυνατότητα (πεφυκόσι) και όχι χαρακτηριστικό, δοσμένη στον άνθρωπο από τη φύση. Επομένως, ο ίδιος είναι ο μόνος υπεύθυνος για το αν θα φτάσει στην αρετή βελτιώνο- ντας αδιάλειπτα τη συμπεριφορά του, διαμορφώνοντας τον χαρακτήρα του, το ήθος του. Η δυνατότητα που του δίνει η φύση μπορεί να γίνει πραγματικότητα, μόνο αν ο άνθρωπος το επιλέξει και το επιδιώξει με προσω- πικό αγώνα και άσκηση. Έτσι, ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι η κατάκτηση της ηθικής αρετής από τον άνθρωπο ε- ξαρτάται από την προαίρεση, την προσωπική επιλογή του. Ακόμη, με τη λέξη «τελειουμένοις» ο Αριστοτέλης μας παραπέμπει σ’ έναν χαρακτηριστικό όρο της φιλοσοφίας του, το «τέλος», που σημαίνει την ολοκλήρωση, την επίτευξη του ύψιστου σκοπού. Θεωρεί, δηλαδή, τις ηθικές αρετές το μέσο, με το οποίο ο άνθρωπος θα φτά- σει στην ολοκλήρωσή του, στο ξεπέρασμα της ζωώδους φύσης του και στην κατάκτηση της ευδαιμονίας. Επι- πλέον, η παρατακτική, αντιθετική σύνδεση των μετοχών «πεφυκόσι μὲν ἡμῖν δέξασθαι αὐτάς, τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ ἔθους» προετοιμάζει την αναφορά στο χαρακτηριστικό ζεύγος των αριστοτελικών εννοιών «δυνάμει και ἐνεργείᾳ» οι οποίες αναφέρονται στην επόμενη ενότητα (2η ενότητα). Ο άνθρωπος έχει τη φυσική προδιά- θεση να δεχθεί τις ηθικές αρετές (πεφυκόσι μὲν ἡμῖν δέξασθαι αὐτάς = δυνάμει κατάσταση), αλλά η τελειο- ποίησή του σε αυτές θα γίνει με τον εθισμό (τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ ἔθους = ἐνεργείᾳ κατάσταση) και εφόσον βέβαια το έχει επιλέξει. ΑΣΚΗΣΗ 7 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης  γένεσις: η δημιουργία  αὔξησις: η διαμόρφωση και εξέλιξη  ἔθος: ο εθισμός, η συνήθεια, ο τρόπος συμπεριφοράς, που καθιερώνεται με την επανάλη- ψη  φύσις: ο κόσμος και οι νόμοι που τον διέπουν  φύσει: ο εκ φύσεως, ο έμφυτος, τα εγγενή χαρακτηριστικά του ανθρώπου  ἀρετή: η διαρκής διάθεση να θέλουμε να επιτελέσουμε ένα ορισμένο είδος ηθικών πράξε- ων  διανοητικὴ ἀρετή: η αρετή που σχετίζεται με το «λόγον ἔχον» μέρος της ψυχής (πχ. η φρόνηση, η σοφία, η σύνεση)  ἠθική αρετή: η αρετή που ανήκει στο «ἐπιθυμητικὸν» μέρος της ψυχής και περιγράφει τον χαρακτήρα του ανθρώπου
5  τελειουμένοις: η τελείωση, η ολοκλήρωση, η επίτευξη του ύψιστου στόχου, της ευδαιμονί- ας. ΑΣΚΗΣΗ 8 Απάντηση  αντιθέσεις: «ἡ μὲν διανοητικὴ ≠ ἡ δ’ ἠθική», «ἐξ ἔθους ≠ φύσει»  πολυσύνδετα σχήματα: «καὶ τὴν γένεσιν καὶ τὴν αὔξησιν», «οὔτ’ ἄρα φύσει οὔτε παρὰ φύσιν»  συσσώρευση αρνήσεων: «οὐδεμία», «οὐθέν», «οὐκ ἂν ἐθισθείη», «οὐδ’ ἂν ἐθίζῃ», «οὐδὲ τὸ πῦρ», «οὐδ’ ἄλλο», «οὐδέν», «οὔτ’ ἄρα …», «οὔτε παρὰ φύσιν». Αραιή είναι η χρήση επιθέτων, ενώ κυριαρχούν τα ρήματα και τα ουσιαστικά. Λεξιλογικές ασκήσεις ΑΣΚΗΣΗ 1 Λύση λεξιλογικής άσκησης δοχείο: δέξασθαι φιλαρέσκεια: ἀρετῆς ανηθικότητα: ἠθικὴ σχεδόν: ἔσχηκε φορτίο: φερόμενος, φέρεσθαι ένδεια: δεῖται ΑΣΚΗΣΗ 2 Λύση λεξιλογικής άσκησης γένεσιν: γενέθλιος, γενιά, γέννηση, γονέας, γόνος, νεογνό ἔσχηκε: αδειούχος, αποχή, έξη, εξής, ευεξία, εχεμύθεια, κατοχή, καχεξία, συνοχή, σχεδόν, σχέση, σχήμα, τρο- παιούχος φέρεσθαι: αποφορά, ασθενοφόρο, διαφορά, διένεξη, μεταφορά, οισοφάγος, φερέγγυος, φερέφωνο, φορά, φο- ρείο, φόρεμα, φόρτος ΑΣΚΗΣΗ 3 Λύση λεξιλογικής άσκησης ἀρετὴς ≠ κακίας πλεῖον ≠ μεῖον γένεσιν ≠ θάνατον, μόρον, τελευτὴν αὔξησιν ≠ μείωσιν, ἐλάττωσιν ἐμπειρίας ≠ ἀπειρίας ΑΣΚΗΣΗ 4 Λύση α. Ο …φόρτος... εργασίας με έχει εξουθενώσει. β. Το καινούριο …φόρεμα… που αγόρασε την έκανε πολύ χαριτωμένη. γ. Ο αγώνας έληξε με μεγάλη βαθμολογική …διαφορά… δ. Η …μεταφορά... των ασθενών στο νοσοκομείο έγινε με …ασθενοφόρα... ε. Ο …παράφορος… έρωτας την έβγαλε εκτός εαυτού, με αποτέλεσμα να μην μπορεί να κρίνει αντικειμενικά.
6 2η Ενότητα Ερμηνευτικές ερωτήσεις ανοιχτού τύπου ΑΣΚΗΣΗ 1 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης Ο Αριστοτέλης στην ενότητα αυτή θα προσπαθήσει και πάλι να αποδείξει ότι οι ηθικές αρετές δεν υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως. Το νέο του επιχείρημα έχει ως εξής: σε όσα υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως προηγείται η ύπαρξη και η δυνατότητα μιας ενέργειας και ακολουθεί η ενέργεια, η πραγμάτωση της δυνατότητας (δύναμις → ἐνέργεια). Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα των αισθήσεων. Αντίθετα, στις ηθικές αρετές προηγείται η ενέργεια, ο εθισμός και η επανάληψη μιας πράξης και ακολουθεί η κατάκτησή τους (πρότερον: ενέργειες προς κατάκτηση της ηθικής δύναμης → ὕστερον: ενέργειες από την κατακτημένη ηθική ιδιότητα). Για την απόδειξη των λεγομένων χρησιμοποιούνται τα παραδείγματα των οικοδόμων και των κιθαριστών. Επομένως, οι ηθικές αρετές δεν υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως, αφού δεν ακολουθούν την πορεία όσων υπάρχουν μέσα μας εκ φύ- σεως. Αυτό αποδεικνύεται και μέσα από παραδείγματα ηθικών αρετών (της δικαιοσύνης, της σωφροσύνης και της ανδρείας). ΑΣΚΗΣΗ 2 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης Παρατηρούμε και σ’ αυτή, αλλά και σε επόμενες ενότητες ότι, όταν ο Αριστοτέλης αναφέρεται σε ανθρώπους (στους οποίους συμπεριλαμβάνει και τον εαυτό του), χρησιμοποιεί το α΄ πληθυντικό πρόσωπο. Συγκεκριμένα, στο κείμενο αυτό χρησιμοποιεί οχτώ ρήματα σε αυτό το πρόσωπο: «κομιζόμεθα», «ἀποδίδομεν», «ἐλάβομεν», «ἐχρησάμεθα», «ἔσχομεν», «λαμβάνομεν», «μανθάνομεν», «γινόμεθα». Όταν, πάλι, αναφέρεται στους οικοδό- μους ή τους κιθαριστές, χρησιμοποιεί το γ΄ πληθυντικό πρόσωπο. Η αλλαγή αυτή ίσως να οφείλεται στο ότι ο φιλόσοφος δεν είχε προσωπική επαφή με τις τέχνες και τους τεχνίτες και χρησιμοποιεί το γ’ πληθυντικό πρό- σωπο, όταν πρόκειται για δεξιότητες που αφορούν τον καταμερισμό της εργασίας και συνεπώς οι δεξιότητες αυτές δεν είναι γνώρισμα όλων των ανθρώπων. Αντίθετα, χρησιμοποιεί το α’ πληθυντικό πρόσωπο, όταν α- ναφέρεται στις ηθικές αρετές και συνεπώς σε γνωρίσματα που αφορούν όλους τους ανθρώπους ανεξαιρέτως. Ωστόσο, μας προβληματίζει ότι σε επόμενες ενότητες (πχ. 4η και 6η) εναλλάσσει τα πρόσωπα («γινόμεθα οἳ μὲν δίκαιοι οἳ δὲ ἄδικοι», «οἳ μὲν γὰρ σώφρονες καὶ πρᾶοι γίνονται») ή χρησιμοποιεί γ΄ πληθυντικό εκεί που θα πε- ριμέναμε α΄ πληθυντικό («ἀγαθὸς ἄνθρωπος γίνεται», ενώ θα περιμέναμε «ἀγαθοὶ ἄνθρωποι γινόμεθα»). Από τα παραπάνω, λοιπόν, μπορούμε να καταλήξουμε στο συμπέρασμα ότι η χρήση γ΄ προσώπου δεν αποτε- λεί συνειδητή επιλογή, αλλά χρησιμοποιείται μάλλον ασυναίσθητα και προσδίδεται μ’ αυτόν τον τρόπο ποικι- λία στον λόγο. Ας μην ξεχνάμε, άλλωστε, ότι τα κείμενα του Αριστοτέλη προέρχονται από προσωπικές του σημειώσεις, που χρησιμοποιούσε στις παραδόσεις των μαθημάτων του. Είναι, λοιπόν, εύλογο σ’ αυτές τις ση- μειώσεις να έχουν παρεισφρήσει και στοιχεία του προφορικού λόγου. ΑΣΚΗΣΗ 3 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης Με τη λέξη ἔτι ο Αριστοτέλης δηλώνει ή ότι εισάγει ένα καινούργιο επιχείρημα (που έρχεται να προστεθεί στα προηγούμενα) ή ότι προχωρεί σε μια βαθύτερη εξέταση του θέματός του. Το καινούργιο του λοιπόν επιχείρημα είναι εδώ το ακόλουθο: «Ορισμένα πράγματα ο άνθρωπος τα έχει εκ φύσεως (την όραση π.χ. ή την ακοή)· στην περίπτωση λοιπόν αυτών των πραγμάτων κάνουμε τη διαπίστωση ότι αυτά στην αρχή υπάρχουν μέσα μας ως δυνατότητες· στις σχετικές ενέργειες προχωρούμε αργότερα (επειδή γεννιέμαι με την ικανότητα να βλέπω, «αρχίζω κάποια στιγμή» να βλέπω· ή: επειδή γεννιέμαι με την ικανότητα να ακούω, «αρχίζω κάποια στιγμή» να ακούω). Δεν συμβαίνει το ίδιο με τις αρετές· στη δική τους περίπτωση πρέπει να προηγηθούν οι ενέργειες, αν είναι να βρεθώ κάποια στιγμή να έχω πια την κάθε επιμέρους συγκεκριμένη ιδιότητα = δύναμη = ικανότητα να συμπεριφέρομαι έτσι ή έτσι. Αν έτσι έχουν τα πράγματα, θα πει ότι οι αρετές δεν ανήκουν σ’ αυτά που ο άνθρωπος τα έχει εκ φύσεως». Το «ἔτι», λοιπόν, αποκτά εδώ μεταβατική και προσθετική σημασία. ΑΣΚΗΣΗ 4 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης Ο Αριστοτέλης στην ενότητα αυτή θα προσπαθήσει να αποδείξει με ένα νέο επιχείρημα ότι οι ηθικές αρετές δεν υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως. α. Όσα έχουμε μέσα μας εκ φύσεως («ὅσα μὲν φύσει ἡμῖν παραγίνεται») Ο Αριστοτέλης ξεκινάει τον συλλογισμό του διερευνώντας πρώτα τι συμβαίνει σε όσα χαρακτηριστικά έχουμε μέσα μας εκ φύσεως. Αυτά έχουν εκ των προτέρων μέσα τους τη δυνατότητα να πραγματωθούν, αλλά η- πραγμάτωσή τους έρχεται ύστερα χωρίς να χρειάζεται ο εθισμός, η επανάληψη μιας ενέργειας. Για να απο-
7 δείξει τα λεγόμενά του ο φιλόσοφος, χρησιμοποιεί το παράδειγμα των αισθήσεων: την όραση και την ακοή δεν τις αναπτύξαμε μέσα από την εξάσκηση, αντιθέτως υπάρχουν ήδη αναπτυγμένες μέσα μας και περνάμε αμέσως στη χρησιμοποίησή τους. β. Οι ηθικές αρετές («τὰς δ’ ἀρετὰς λαμβάνομεν ἐνεργήσαντες πρότερον») Αντίθετα, στις ηθικές αρετές προηγείται η ενέργεια, δηλαδή η εξάσκηση, η επανάληψη μιας ενέργειας, καια- κολουθεί η κατάκτηση της ηθικής αρετής. Αλλά για να γίνει η αρετή από προδιάθεση αποκτημένη ιδιότη- τα, είναι ανάγκη ο άνθρωπος να ασκηθεί σε αυτή. Ο Αριστοτέλης για τον τρόπο άσκησης αναφέρει «γιατί όσα πρέπει να κάνουμε αφού τα μάθουμε, τα μαθαίνουμε κάνοντάς τα («ἃ γὰρ δεῖ μαθόντας ποιεῖν, ταῦτα ποιοῦντες μανθάνομεν»). Δύο παραδείγματα από την καθημερινή ζωή, που αφορούν τις πρακτικές τέχνεςα- ποδεικνύουν την αλήθεια της θέσης αυτής: για να αποκτήσει δηλαδή κανείς την ικανότητα του οικοδόμου ή του κιθαριστή, πρέπει πρώτα να εξασκηθεί στο χτίσιμο ή στο παίξιμο της κιθάρας αντίστοιχα. Αναλογικά με τα δύο αυτά παραδείγματα αναφέρονται τρία παραδείγματα από τον χώρο της ηθικής, από τα οποία φαίνεται ότι οι δίκαιοι, οι σώφρονες και οι ανδρείοι αποκτούν τις συγκεκριμένες ιδιότητες έχοντας ασκηθεί σε αντίστοι- χες δίκαιες, συνετές και ανδρείες πράξεις. Αυτό, λοιπόν, που συμβαίνει στις πρακτικές τέχνες, συμβαίνει και στις ηθικές αρετές (αναλογία με τρία παραδείγματα ηθικών αρετών: της δικαιοσύνης, της σωφροσύνης και της ανδρείας): με την επανάληψη και τον εθισμό σε ηθικές πράξεις αποκτούμε τις ηθικές αρετές. Συμπέρασμα: οι ηθικές αρετές δεν υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως, αφού δεν ακολουθούν την πορεία όσων υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως. Συνοπτική νοηματική απόδοση του συλλογισμού 1η προκείμενη: σε όσα υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως προηγείται η ύπαρξη και η δυνατότητα μιας ενέργειας και ακολουθεί η ενέργεια, η πραγμάτωση της δυνατότητας (δύναμις → ἐνέργεια) 2η προκείμενη: στις ηθικές αρετές προηγείται η ενέργεια, ο εθισμός και η επανάληψη μιας πράξης και ακο- λουθεί η κατάκτησή τους Πράξεις που προσδίδουν αρετή → πράξεις που απορρέουν από την αγαθή φύση. Συμπέρασμα: οι ηθικές αρετές δεν υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως, αφού δεν ακολουθούν την πορεία όσων υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως. ΑΣΚΗΣΗ 5 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης Προκειμένου ο Αριστοτέλης να αποδώσει τη χρονική προτεραιότητα των δυνάμεων έναντι των ενερ- γειών(δύναμις → ἐνέργεια) σε όσα χαρακτηριστικά υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως, συνδέει τις δυνάμεις με το «πρότερον» και με απαρέμφατα ή μετοχές αορίστου που δηλώνουν το προτερόχρονο («ἰδεῖν», «ἀκοῦσαι», «χρη- σάμενοι»). Αντίθετα, για να αποδώσει την αντίθετη πορεία που ακολουθείται στις ηθικές αρετές(ἐνέργεια -> δύναμις), συνδέει τη μετοχή «ἐνεργήσαντες» με το «πρότερον», για να δηλώσει το προτερόχρονο, ή τις μετοχές ενεστώτα «ποιοῦντες» και «πράττοντες», για να δηλώσει το σύγχρονο. Έτσι, αν προσπαθήσουμε να συσχετίσουμε τα παραπάνω με τα παραδείγματα που δίνονται στο κείμενο (αι- σθήσεις – τέχνες – αρετές) και με τα δύο ζεύγη των αριστοτελικών όρων «πρότερον - ὕστερον» και «δυνάμει - ἐνεργείᾳ», προκύπτει το εξής διάγραμμα: φύσει (αισθήσεις) πρότερον δυνάμει → ὕστερον ἐνεργείᾳ ἐξ ἔθους (τέχνες) πρότερον ἐνεργείᾳ ενέργειες προς κατάκτηση της τεχνικής δύναμης → ὕστερον ενέργειες από την κατακτη- μένη τεχνική δεξιότητα ἐξ ἔθους (αρετές) πρότερον ενέργειες προς κατάκτηση της ηθικής δύναμης → ὕστερον ενέργειες από την κατακτημένη ηθική
8 δεξιότητα Χαρακτηριστική είναι η χρήση του επιρρήματος «πολλάκις». Παρόλο που αναφέρεται σε όσα χαρακτηριστικά έχουμε εκ φύσεως, η χρήση του υποδηλώνει ότι για την κατάκτηση των ηθικών αρετών είναι απαραίτητη η ά- σκηση και η επανάληψη. ΑΣΚΗΣΗ 6 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης Ο Αριστοτέλης αρχίζει το νέο επιχείρημα με αναφορά σε όσα ο άνθρωπος έχει από τη φύση και όχι από εθι- σμό. Αυτά, λοιπόν, που δόθηκαν από τη φύση, δόθηκαν αρχικά ως δυνατότητες και, όταν αναπτύχθηκαν πλή- ρως τα γνωρίσματά τους, έγιναν ικανότητες, περιήλθαν δηλαδή στην ἐνεργείᾳ κατάσταση. Στην κατηγορία αυτή κατατάσσει τις αισθήσεις, οι οποίες δόθηκαν ως a priori στοιχεία της ύπαρξης του ανθρώπου. Έτσι ο άν- θρωπος διαθέτει εκ των προτέρων τα αισθητήρια όργανα, τα οποία του δίνουν τη δυνατότητα να αισθάνεται, όταν ολοκληρωθεί η ανάπτυξή τους. Για περαιτέρω διευκρίνιση ο Αριστοτέλης αναφέρει την ακοή και την όρα- ση ως παραδείγματα, με τα οποία δείχνει ότι ο άνθρωπος διαθέτει πρώτα τη δυνατότητα να ακούει και να βλέπει και στη συνέχεια ακούει και βλέπει. Η διάκριση δύναμης και ενέργειας απασχολεί τον Αριστοτέλη κυρίως στα Μετά τα Φυσικά, στο Θ βιβλί- ο.Δύναμις είναι η δυνατότητα ενός όντος να περνά από μια κατάσταση σε μια άλλη, ενώ ἐνέργεια είναι η πραγμάτωση αυτής της δυνατότητας. Για τον Αριστοτέλη, η «ἐνέργεια» έχει μεγαλύτερη σημασία από τη «δύ- ναμιν», αφού η πρώτη εξαρτάται από την προσπάθεια που καταβάλλει κάθε άνθρωπος, την προσωπική ευθύ- νη και προαίρεση, ενώ η δεύτερη σχετίζεται με τη φύση και υπάρχει ανεξάρτητα από τον άνθρωπο. Στο κείμε- νο συνδέει «τὰς δυνάμεις» με το «πρότερον» και «τὰς ἐνεργείας» με το «ὕστερον» εννοώντας ότι οι «δυνάμεις» έχουν χρονική προτεραιότητα – και όχι λογική και οντολογική – έναντι των «ἐνεργειῶν». Ο Αριστοτέλης απο- δεικνύει τη λογική και οντολογική προτεραιότητα της «ενέργειας» έναντι της «δύναμης» με τρία επιχειρήματα: 1. Η «ενέργεια» αποδίδει μια συνθετότερη έννοια από ό,τι η «δύναμη», γιατί συνδέεται με την ύπαρξη ενός πράγματος, δηλαδή με την πλήρη ανάπτυξη των στοιχείων που το συνιστούν. 2. Για να οδηγηθεί το δυνάμει ον στην ενεργεία κατάστασή του χρειάζεται την επίδραση μιας ενέργειας, γιατί η δύναμη και προϋποθέτει την ενέργεια και προκύπτει από αυτή. Άλλωστε η ενέργεια είναι ο σκοπός (οὗ ἕνεκα) του όντος και όχι η δύναμη. Σκοπός, τον οποίο εξυπηρετεί η δύναμη, είναι η ενέργεια και όχι αντίστροφα. Άρα η ενέργεια έχει οντολογική προτεραιότητα έναντι της δύναμης. 3. Η δυνατότητα μπορεί να εξελιχθεί σε ον αλλά και σε μη ον. Η ενέργεια όμως ταυτίζεται μόνο με την ύπαρξη, το ον. Στο έργο Μετὰ τὰ Φυσικὰ ο Αριστοτέλης διακρίνει τρία είδη δυνάμεων: α) αυτές που υπάρχουν στον άνθρωπο από τη γέννησή του (π.χ. οι αισθήσεις) και συνδέονται με το άλογο μέ- ρος της ψυχής, β) αυτές που τις αποκτά ο άνθρωπος με την άσκηση, τον εθισμό (π.χ. οι πρακτικές τέχνες, το παίξιμο ενός μουσικού οργάνου) και συνδέονται με το άλογο και το λογικό μέρος της ψυχής και γ) τις δυνάμεις που τις αποκτά ο άνθρωπος με τη μάθηση (π.χ. οι επιστημονικές γνώσεις) και συνδέονται και αυτές με το λογικό μέρος της ψυχής. ΑΣΚΗΣΗ 7 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης Ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί τα παρακάτω εκφραστικά μέσα, προκειμένου να ενισχύσει το επιχείρημά του: α) Αντιθέσεις  «ὅσα μὲν φύσει … ≠ τὰς δ’ ἀρετὰς λαμβάνομεν»  «τὰς δυνάμεις τούτων πρότερον κομιζόμεθα ≠ ὕστερον δὲ τὰς ἐνεργείας ἀποδίδομεν»  «οὐ γὰρ ἐκ τοῦ πολλάκις ἰδεῖν … ἀλλ’ ἀνάπαλιν ἔχοντες ἐχρησάμεθα» β) Αναλογίες  «τὰς δ’ ἀρετὰς λαμβάνομεν ἐνεργήσαντες πρότερον, ὥσπερ καὶ ἐπὶ τῶν ἄλλων τεχνῶν»  «ἃ γὰρ δεῖ μαθόντας ποιεῖν, ταῦτα ποιοῦντες μανθάνομεν …οὕτω δὴ καὶ τὰ μὲν δίκαια πράττοντες δίκαιοι γινόμεθα …» γ) Παραδείγματα Ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί δύο ζευγάρια παραδειγμάτων:  όραση – ακοή  οικοδόμοι – κιθαριστές
9 Λεξιλογικές ασκήσεις ΑΣΚΗΣΗ 1 Λύση α) Στα μεγάλα αστικά κέντρα η ……αποκομιδή……. των σκουπιδιών γίνεται σε καθημερινή βάση. β) Για να στηρίξεις τη θέση σου είναι απαραίτητη η ……προσκόμιση…….. αποδεικτικών στοιχείων. γ) Το ταξί αποτελεί πια ένα ακριβό μεταφορικό μέσο, καθώς το ……κόμιστρο…… έχει αυξηθεί σημαντικά. δ) Η ……συγκομιδή…… και επεξεργασία των καρπών της ελιάς αποτελεί μια κοπιαστική και χρονοβόρα δια- δικασία. ε) Οι τραυματίες …διακομίστηκαν… στο πλησιέστερο κέντρο υγείας. ΑΣΚΗΣΗ 2 Λύση Σώφρονες < σῶος + φρὴν παράφρων – παραφροσύνη μετριόφρων – μετριοφροσύνη νομιμόφρων – νομιμοφροσύνη μεγαλόφρων – μεγαλοφροσύνη ευφρόσυνος / εύφρων – ευφροσύνη ΑΣΚΗΣΗ 3 Λύση πρότερον ≠ ὕστερον δῆλον ≠ ἄδηλον ἀρετὰς ≠ κακίας δίκαιοι ≠ ἄδικοι σώφρονες ≠ ἄφρονες ἀνδρεῖοι ≠ δειλοὶ ΑΣΚΗΣΗ 4 Λύση ὕστερον = ἔπειτα δῆλον = φανερὸν δεῖ = χρὴ ποιεῖν = δρᾶν, πράττειν ἀνδρεῖοι = γενναῖοι ΑΣΚΗΣΗ 5 Λύση οικόσημο: οἰκοδομοῦντες, οἰκοδόμοι μετακόμιση: κομιζόμεθα λάφυρο: ἐλάβομεν, λαμβάνομεν δεοντολογία: δεῖ εύχρηστος: ἐχρησάμεθα, χρησάμενοι ΑΣΚΗΣΗ 6 Λύση Ενδεικτικές απαντήσεις: 1. Το οικοδόμημα της οικονομικής και πολιτικής ένωσης δεν είχε μόνο ρωγμές – τα ίδια τα θεμέλιά του ήταν σαθρά. 2. Ο ηθοποιός ενσαρκώνει τον ήρωα με τις απαραίτητες δόσεις αυτοσαρκασμού. 3. Η διάχυση της βίας στον κοινωνικό ιστό δεν προέρχεται από παρθενογένεση. 4. Η πτώχευση της οικονομίας, αν τελικά δεν αποφευχθεί, συνεπάγεται τη χρεοκοπία της πολιτι- κής. 5. Αν οι άμεσες διαπραγματεύσεις καταλήξουν σε αδιέξοδο, η μετοχή της Αμερικής στην περιοχή θα διολισθήσει εκ νέου. 6. Αντί για πειραματόζωο του νεοφιλελευθερισμού, ίσως εξελιχθεί η Ελλάδα σε εργαστήριο ενός νέου κοινωνικού κινήματος. (Michael Hardt) 7. Το μουσείο Ακρόπολης, ένα μουσείο μεγάλου βεληνεκούς, δεν έχει ακόμα σύγχρονο κατάλογο με τη συλλογή του.
10 3η Ενότητα Ερμηνευτικές ερωτήσεις ανοιχτού τύπου ΑΣΚΗΣΗ 1 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης Η λέξη που φέρει όλο το βάρος της φράσης «οἱ γὰρ νομοθέται τοὺς πολίτας ἐθίζοντες ποιοῦσιν ἀγαθοὺς» είναι η μετοχή «ἐθίζοντες». Ο Αριστοτέλης φέρνει άλλο ένα επιχείρημα για να καταδείξει τη σχέση μεταξύ ηθικής αρετής και ηθικής πράξης και να αποδείξει ότι για να υπάρξει ηθική αρετή πρέπει να προηγηθεί η επανάληψη, ο εθισμός. Με τον εθισμό, λοιπόν, και όχι με άλλο τρόπο θα προσπαθήσουν να κάνουν οι νομοθέτες τους πολί- τες καλούς. Και ο εθισμός έχει την έννοια της διαπαιδαγώγησης των πολιτών. Κατά τον φιλόσοφο, με την κα- τάλληλη αγωγή μέσω της νομοθεσίας θα ασκηθούν οι πολίτες στην επανάληψη ηθικών πράξεων, ώστε να ε- πιτύχουν την αρμονική και δίκαιη συμβίωση, την ευδαιμονία της πόλης. ΑΣΚΗΣΗ 2 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης Η αντωνυμία αὐτὸ αναφέρεται στη μετοχή «ἐθίζοντες» και μπορεί να αποδοθεί στον αρχαίο λόγο ως «τὸ ἐθίζειν». ΑΣΚΗΣΗ 3 Απάντηση Στη φράση «καὶ διαφέρει τούτῳ πολιτεία πολιτείας» υπάρχει κόμμα πριν από τον συμπλεκτικό σύνδε- σμο καὶγια τρεις λόγους:  ο καὶ δεν έχει συνδετική αλλά συμπερασματική σημασία. Γι’ αυτό πρέπει να μεταφραστεί με το «επομένως».  τα υποκείμενα των ρημάτων «ἁμαρτάνουσιν» και «διαφέρει» είναι διαφορετικά.  πριν από τον καὶ υπάρχει ένα ζεύγος κύριων προτάσεων που συνδέονται αντιθετικά («τὸ μὲν … ἐστίν, ὅσοι δὲ … ἁμαρτάνουσιν»). Το κόμμα κλείνει αυτό το ζεύγος και δεν αποφεύ- γεται ενδεχόμενη σύγχυση του αναγνώστη. ΑΣΚΗΣΗ 4 Απάντηση Για να αποδείξει ο Αριστοτέλης τη θέση του ότι «οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεται» προσκομί- ζει τα εξής αποδεικτικά επιχειρήματα:  για να φτάσουμε στην κατάκτηση των ηθικών αρετών πρέπει να προηγηθεί ο εθισμός σε ηθικές πράξεις  αν οι ηθικές αρετές ήταν έμφυτες, οι ενέργειες των νομοθετών να κάνουν τους πολίτες κα- λούς μέσω του εθισμού θα ήταν μάταιες  αν οι ηθικές αρετές υπήρχαν μέσα μας εκ φύσεως, όλοι θα γεννιόμασταν καλοί ή κακοί και δεν θα χρειαζόταν η συμβολή του δασκάλου. ΑΣΚΗΣΗ 5 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης Το επιχείρημα που φέρνει ο Αριστοτέλης ως μαρτυρία («μαρτυρεῖ δὲ») για να αποδείξει ότι οι ηθικές αρετές δεν υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως εισάγεται με τον προσθετικό «καὶ» («καὶ τὸ γινόμενον») και αφορά το έργο των νομοθετών. Βασικός στόχος και επιδίωξή τους είναι να κάνουν τους πολίτες να αποκτήσουν την ηθική α- ρετή μέσω του εθισμού σε ανάλογες πράξεις και συμπεριφορές («οἱ γὰρ νομοθέται τοὺς πολίτας ἐθίζοντες ποιοῦσιν ἀγαθούς, …»). Στο επιχείρημα αυτό εντοπίζεται και η γενικότερη αντίληψη των αρχαίων Ελλήνων ότι το άτομο δεν λειτουργεί αποκλειστικά και μόνο για χάρη του εαυτού του, αλλά και για χάρη του κοινού κα- λού. Έτσι και οι νομοθέτες λειτουργούν με βάση τον γνώμονα αυτό. Στην ουσία το επιχείρημα αυτό έχει ως εξής: αν οι ηθικές αρετές ήταν έμφυτες, όλες οι ενέργειες των νομοθετών να κάνουν τους πολίτες καλούς θα ήταν μάταιες, αφού όλοι θα γεννιόντουσαν με ή χωρίς αυτές και οποιαδήποτε προσπάθεια δεν θα μπο- ρούσε να μεταβάλει αυτά τα χαρακτηριστικά. Έτσι αποδεικνύεται αφενός ότι οι ηθικές αρετές δεν υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως και αφετέρου ότι αυτές δεν αποκτώνται αλλιώς παρά μόνο με τη διαρκή άσκηση και την
11 επανάληψη ηθικών πράξεων. Ωστόσο, ο Αριστοτέλης επισημαίνει ότι κάποιοι νομοθέτες πετυχαίνουν το στόχο τους, ενώ κάποιοι άλλοι απο- τυγχάνουν να ασκήσουν σωστά τους πολίτες. Γι’ αυτό, άλλωστε, και τα πολιτεύματα διακρίνονται σε καλά και λιγότερο καλά. ΑΣΚΗΣΗ 6 Απάντηση Ο Αριστοτέλης παραθέτει ένα επιπλέον επιχείρημα για το συμπέρασμα στο οποίο κατέληξε στην προηγούμε- νη ενότητα, ότι δηλαδή οι δίκαιοι γίνονται δίκαιοι πράττοντας μόνο δίκαιες πράξεις. Όμοια και οι σώφρονες και οι ανδρείοι. Με άλλα λόγια γίνεται κανείς ηθικός μόνο όταν πράττει ηθικά. Το επιχείρημα το αντλεί από τον χώρο της πόλης, καθώς για τον φιλόσοφο υπάρχει στενή σχέση μεταξύ ηθικής και πολιτικής. Άλλωστε, μόνο αν ένας άνθρωπος διέπεται από ηθικές αρετές μπορεί να λειτουργήσει σωστά μέσα στην πόλη και ως πολίτης και ως πολιτικός. ΑΣΚΗΣΗ 7 Απάντηση Ο Αριστοτέλης διακρίνει τα πολιτεύματα σε καλά και λιγότερο καλά και όχι σε καλά και κακά. Παρατη- ρείται, λοιπόν, ότι η λέξη «φαύλης» (που κανονικά «φαῦλος» σημαίνει κακός, ευτελής, ασήμαντος) χρησιμο- ποιείται εδώ με διαφορετική σημασία, έτσι ώστε να ανταποκρίνεται στις αντιλήψεις του φιλοσόφου. Η αναφο- ρά αυτή στη διάκριση των πολιτευμάτων φαίνεται, με την πρώτη ματιά, να μη σχετίζεται με το θέμα του κει- μένου και να αποτελεί μια παρέκβαση. Κάτι τέτοιο, όμως, δεν ισχύει, καθώς στόχος του φιλοσόφου είναι να συνδέσει την αξία των πολιτευμάτων με την αρετή των πολιτών. Συγκεκριμένα, ο Αριστοτέλης δεν πιστεύει ότι υπάρχουν κακά πολιτεύματα, αφού πρωταρχικός στόχος όλων των νομοθετών, και άρα και των πολιτευμάτων μέσα στα οποία δρουν, είναι να κάνουν τους πολίτες ενάρε- τους ασκώντας τους στην ηθική αρετή, προκειμένου να φτάσουν στον ύψιστο στόχο, την ευδαιμονία. Το κριτή- ριο διάκρισης των πολιτευμάτων σε καλά και λιγότερο καλά αφορά τον βαθμό επιτυχίας του έργου των νομο- θετών: όσο δηλαδή πιο κοντά στον στόχο τους φτάνουν, να οδηγήσουν τους πολίτες στην ηθική αρετή, και άρα στην ευδαιμονία, τόσο πιο καλό θεωρείται και το πολίτευμα. Κύριο έργο των νομοθετών είναι να κάνουν, με τους νόμους, τους πολίτες ηθικούς, ενάρετους, να τους σταθεροποιήσουν στον δρόμο της αρετής για να είναι και η πολιτεία αγαθή. ΑΣΚΗΣΗ 8 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης χρησιμοποιώντας τα παραδείγματα των οικοδόμων και των κιθαρι- στών είχε υποστηρίξει ότι οι ηθικές αρετές κατακτώνται με τον εθισμό. Σ’ αυτή την ενότητα χρησιμοποιώντας τα ίδια παραδείγματα προσθέτει ένα νέο στοιχείο – επιχείρημα: τη σημασία της καλής («εὖ») και της κα- κής («κακῶς») άσκησης στην ποιότητα της αποκτημένης επίκτητης ιδιότητας. Δεν αρκεί, λοιπόν, απλώς να εξασκούμαστε σε μια οποιαδήποτε πράξη, αλλά να εξασκούμαστε σε καλές και σωστές πράξεις. Αυτό το βλέπουμε και στις τέχνες, αλλά και στις ηθικές αρετές. Θα γίνουμε καλοί οικοδόμοι, όχι αν απλώς οικοδομού- με συνεχώς, αλλά μόνο αν εξασκηθούμε στο σωστό χτίσιμο, και καλοί κιθαριστές, όχι αν απλώς παίζουμε συ- νεχώς κιθάρα, αλλά μόνο αν εξασκηθούμε στο σωστό παίξιμο της κιθάρας. Με τη χρήση του «επαγωγικού πα- ραδείγματος» Ο Αριστοτέλης δείχνει ότι στην πράξη η ποιότητα της άσκησης και της μαθητείας προσδιορίζει την ποιότητα της επίκτητης ιδιότητας. Έτσι φαίνεται να αποδέχεται ότι η ποιότητα άσκησης και η ποιότητα της επίκτητης ιδιότητας συνδέονται με σχέση αιτίου αποτελέσματος. Με τη σκέψη αυτή ο Αριστοτέλης επιχειρεί να αποδείξει ότι η ηθική αρετή προϋποθέτει τον εθισμό και η ποιότητα της ηθικής αρετής είναι ανάλογη της ποιό- τητας του εθισμού. Θα γίνουμε λοιπόν ηθικά ενάρετοι, μόνο αν εξασκηθούμε σε ηθικά ενάρετες πράξεις σύμ- φωνα με τους κανόνες της τέλειας αρετής. ΑΣΚΗΣΗ 9 Απάντηση Στην 1η ενότητα ο Αριστοτέλης είχε αναφέρει ότι οι διανοητικές αρετές οφείλουν τη γένεση και την αύξησή τους κατά κύριο λόγο στη διδασκαλία, ενώ οι ηθικές αρετές αποκτιούνται μέσω του εθισμού. Στην 3η ενότητα μιλά πάλι για τις ηθικές αρετές και τονίζει ότι η διδασκαλία παίζει σημαντικό ρόλο στην άσκηση για την από- κτηση των αρετών. Άρα, η αντίφαση που φαινομενικά υπάρχει στην πραγματικότητα δεν ισχύει, αφού η φρά- ση «τὸ πλεῖον» που αναφέρεται στη διανοητική αρετή, δεν αποκλείει τη διδασκαλία ως μέσο για την κατάκτη- ση και των ηθικών αρετών. Υποστηρίζει ότι στην περίπτωση των ηθικών αρετών ο δάσκαλος δεν θα δώσει θε-
12 ωρητικές γνώσεις στον ασκούμενο σε αυτή, όπως συμβαίνει στις διανοητικές αρετές, αλλά θα τον διδάξει τους κανόνες της αρετής, τους τρόπους εφαρμογής αυτών και θα εκπαιδεύσει στην ορθή άσκηση. Ο δάσκαλος είναι αυτός που θα παρακολουθεί και θα καθοδηγεί τους ανθρώπους στον σωστό εθισμό. Λεξιλογικές ασκήσεις ΑΣΚΗΣΗ 1 Λύση νεογνό: γίνονται διάλειμμα: λοιποὶ οισοφάγος: διαφέρει αρχιτέκτονας: τέχνη σχήμα: εἶχεν λογική: ἀνάλογον ΑΣΚΗΣΗ 2 Λύση ἀγαθοὺς = καλοὺς βούλημα = ἐπιθυμία εὖ = καλῶς φθείρεται = ἀπόλλυται ΑΣΚΗΣΗ 3 Λύση νομοθέται: θέμα, υιοθεσία ἁμαρτάνουσιν: αμαρτωλός, αμαρτία φθείρεται: φθορά, διαφθορά οἰκοδόμοι: οικογένεια, οικείος διδάξοντος: δάσκαλος, δίδαγμα ΑΣΚΗΣΗ 4 Λύση φερ -: περιφέρεια, φέρσιμο, φερέγγυος, φερέφωνο φορ-: φορά, φορείο, φόρτος, φόρεμα, διαφορά, περιφορά, αναφορά, συμφορά, παράφορος φωρ-: φωριαμός, αυτόφωρο, κατάφωρος οισ-: οισοφάγος ενεκ-: διένεξη, διηνεκής ΑΣΚΗΣΗ 5 Λύση λειπ-: έλλειψη, παράλειψη, έκλειψη, διάλειψη, διάλειμμα, υπόλειμμα, λείψανο λιπ-: ελλιπής, λιποθυμία, λιπόψυχος, λιποβαρής λοιπ-: λοιπόν, υπόλοιπος, κατάλοιπο ΑΣΚΗΣΗ 6 Λύση Ενδεικτικές απαντήσεις: 1. Η δημιουργική ένδεια έχει πλήξει τον κινηματογράφο, τα τελευταία χρόνια. 2. Το νέο σύστημα πρόσβασης υποψηφίων φοιτητών στα ΑΕΙ, οι συγχωνεύσεις τμημάτων και η οι- κονομική διαχείριση των πανεπιστημίων βρίσκονται στην κορυφή των κυοφορούμενων αλλαγών. 3. Οι κοινωνίες προχωρούν, όταν επιτυγχάνουν την αλληλένδεση των γενιών, όταν οι ανιόντες και οι κατιόντες δεν είναι οικισμοί μοναχικοί σε λιβάδια, αλλά αλληλέγγυο σύνολο. 4. Επιτελικά στελέχη του κόμματος δεν αποκλείουν μετά το συνέδριο ο πρώην υπουργός να κινηθεί σε αυτόνομη τροχιά. 5. Δικαιολογείται ο πνευματικός αυτευνουχισμός ή η υποταγή μας στην ημιμόρφωση ή, το χειρότε- ρο, σε συμφέροντα; 6. Τα ίδια τα κέντρα των αποφάσεων της Ουάσιγκτον (ο Λευκός Οίκος και το Κογκρέσο) τελούν υπό χρηματοπιστωτική κατοχή.
13 7. Η τιμή των ελληνικών ομολόγων πέφτει, τα επιτόκια ανεβαίνουν κι ένα ακόμα καρφί μπαίνει στοφέρετρο της ελληνικής οικονομίας.
14 4η Ενότητα Ερμηνευτικές ερωτήσεις ανοιχτού τύπου ΑΣΚΗΣΗ 1 Απάντηση Ο Αριστοτέλης με το «ἐν αὐτοῖς», το οποίο είναι ουδετέρου γένους, αναφέρεται στους τομείς συμπεριφοράς των ανθρώπων και όχι στους ίδιους τους ανθρώπους. Συγκεκριμένα αναφέρεται στο «ἐν τοῖς συναλλάγμασι», στο «ἐν τοῖς δεινοῖς», στο «περὶ τὰς ἐπιθυμίας» και στο «περὶ τὰς ὀργάς». ΑΣΚΗΣΗ 2 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης Στην ενότητα αυτή εμφανίζεται μια νέα έννοια, η «ἕξις». Η λέξη αυτή ετυμολογικά παράγεται από το θέμα του μέλλοντα του ρήματος «ἔχω» και συγκεκριμένα από το σεχ- > hεχ- > ἑχ + την παραγωγική κατάληξη -σις, η οποία δηλώνει ενέργεια. Αρχική σημασία της λέξης είναι το να κατέχει κανείς συνέχεια κάτι που έχει αποκτήσει. Για τον Αριστοτέλη η λέξη απέκτησε ηθικό περιεχόμενο: είναι τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα μας, που α- ποκτιούνται με την επίμονη άσκηση και την επανάληψη κάποιων συγκεκριμένων ενεργειών. Οι «ἕξεις» είναι ένα από τα «γινόμενα ἐν τῇ ψυχῇ». Τα άλλα δύο είναι τα πάθη και οι δυνάμεις. Πάθη (πχ. επιθυμία, οργή, φό- βος, χαρά, φιλία, μίσος) είναι όσα έχουν ως αποτέλεσμα την ευχαρίστηση ή τη δυσαρέσκεια. Οι δυνάμεις είναι οι δυνατότητες συμμετοχής στα πάθη, οι οποίες δεν αρκούν από μόνες τους για να χαρακτηριστεί κανείς καλός ή κακός, αλλά πρέπει να γίνουν μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα του. Τα μόνιμα αυτά στοιχεία αποκτιούνται με την επανάληψη μιας πράξης, που συνιστά την «ἕξιν». Ακριβώς ότι η «ἕξις» απορρέει από εθισμό και δεν είναι κάτι έμφυτο φαίνεται και από τη χρήση του ρήματος «γίνονται», το οποίο δείχνει ότι η«ἕξις» προκύπτει μέσα από μία διαδικασία, από ένα βαθμιαίο τρόπο διαμόρφωσής της και κατάκτησής της από τον άνθρωπο. Σήμερα η λέξη έχει αποκτήσει ψυχολογικό περιεχόμενο και είναι η συνήθεια ως αποτέλεσμα επανάληψης, μάθησης ή συνεχούς επίδρασης του ίδιου παράγοντα. ΑΣΚΗΣΗ 3 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης Όπως και ο δάσκαλός του ο Πλάτωνας, ο Αριστοτέλης τόνισε και ξανατόνισε τη μεγάλη σημασία που έχει η παιδεία και η αγωγή για την ιδιωτική (=προσωπική) και για τη δημόσια (= κοινωνική) ζωή του ατόμου. Και όλα αυτά βέβαια, γιατί πίστευε πως με την παιδεία και την αγωγή, η οποία εθίζει το άτομο σε συγκεκριμένους τρόπους συμπεριφοράς, το άτομο βοηθιέται στην απόκτηση της αρετής που είναι προϋπόθεση για την ευδαι- μονία του ατόμου και της πόλεως. Δύο πράγματα αισθάνθηκε πως έπρεπε να τονίσει με ιδιαίτερη έμφαση: α) την πρωτεύουσα σημασία της παιδείας και της αγωγής, και β) ότι όσο πιο νωρίς αρχίσει η παιδεία και η αγωγή, τόσο πιο πολλές θα είναι οι ελπίδες να αποδειχτούν αυτές αποτελεσματικές και γόνιμες. Ειδικότερα, ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι ο εθισμός και η απόκτηση μόνιμων στοιχείων του χαρακτήρα μας έχει πολύ μεγάλη παιδαγωγική αξία. Γι΄ αυτό και εισάγει στην ενότητα αυτή το παιδαγωγικό του σχόλιο. Θεωρεί, λοιπόν, ότι ο άνθρωπος πρέπει να συνηθίζει από μικρός σε ηθικές ενέργειες, για να φτάσει στην κατάκτηση των ηθικών αρετών. Μάλιστα, αυτή η διεργασία πρέπει να ξεκινήσει από πολύ μικρή ηλικία, γιατί τότε συντε- λείται η διαμόρφωση της ηθικής του συνείδησης. Το φυσικό, οικογενειακό και κοινωνικό περιβάλλον του παι- διού παίζει καθοριστικό ρόλο στη σωματική, συναισθηματική, ψυχική και πνευματική ανάπτυξή του. Επιπλέ- ον, επειδή η διαδικασία αυτή απαιτεί πολύ χρόνο, κρίνεται σωστό να ξεκινήσει όσο γίνεται πιο νωρίς. Οι παι- δαγωγικές αυτές αντιλήψεις του Αριστοτέλη συμφωνούν με τις σύγχρονες και φαίνεται ότι έπαιξαν και παί- ζουν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της σύγχρονης αντίληψης για την αγωγή. ΑΣΚΗΣΗ 4 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης Ο ρόλος των τριών λέξεων «Οὕτω δὴ καὶ» είναι εισαγωγικός στο νέο επιχείρημα του Αριστοτέλη. Συγκεκριμέ- να το τροπικό επίρρημα «οὕτω», είναι ομοιωματικό προς τα προηγούμενα και δηλώνει αναλογική θεώρηση του θέματος που ακολουθεί. Ο φιλόσοφος χρησιμοποιεί δηλαδή σ’ αυτή την ενότητα αναλογικό συλλογισμό: όπως για την εκμάθηση των τεχνών είναι απαραίτητος ο εθισμός σε κατάλληλες ενέργειες, έτσι και για την κατάκτηση των ηθικών αρετών έχει σημασία η επανάληψη ίδιων πράξεων («ὁμοίων ἐνεργειῶν»). Με τον συ- μπερασματικό σύνδεσμο «δὴ» ανακεφαλαιώνονται τα προηγούμενα, ενώ ο μεταβατικός σύνδεσμος «καὶ» εισάγει το νέο επιχείρημα με το οποίο δείχνει ότι και στις αρετές ισχύει το ίδιο που συμβαίνει στις τέχνες.
15 Όπως η κατάλληλη ή η ακατάλληλη άσκηση κάνει τον τεχνίτη καλόν ή κακόν αντίστοιχα, έτσι και η ποιότητα του εθισμού στον χώρο των αρετών καθορίζει την ποιότητα των αποκτημένων αρετών. ΑΣΚΗΣΗ 5 Απάντηση Η φράση «Καὶ ἑνὶ δὴ λόγῳ ἐκ τῶν ὁμοίων ἐνεργειῶν αἱ ἕξεις γίνονται» αποτελεί την αποδεικτέα θέση, ότι δη- λαδή τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα μας, είτε αυτά είναι καλά είτε κακά, διαμορφώνονται βάσει επανα- λαμβανόμενων ενεργειών. Γι’ αυτό και πρέπει οι ενέργειές μας να έχουν συγκεκριμένη ποιότητα. Επομένως, καταλαβαίνουμε ότι η στάση, η συμπεριφορά μας, οι πράξεις μας και γενικότερα οι επιλογές μας καθορίζουν αν θα αποκτήσουμε ή όχι τις ηθικές αρετές. Σ’ αυτό το συμπέρασμα κατέληξε ο Αριστοτέλης με την αναλογική μέθοδο και με μια σειρά παραδειγμάτων από διάφορους τομείς συμπεριφοράς του ανθρώπου. Ειδικότερα, πα- ρατηρούμε ότι ο φιλόσοφος διακρίνει δύο αντίθετους τρόπους συμπεριφοράς: ο ένας οδηγεί στην κατά- κτηση των ηθικών αρετών, ενώ ο άλλος όχι. Τα παραδείγματα αυτά έχουν ως εξής: α) Στη συναναστροφή μας με τους άλλους ανθρώπους («τὰ ἐν τοῖς συναλλάγμασι τοῖς πρὸς τοὺς ἀνθρώπους»), αν ακολουθήσουμε τον έναν τρόπο συμπεριφοράς, γινόμαστε δίκαιοι, ενώ αν ακολουθήσουμε τον άλλον, γινόμαστε άδικοι («οἳ μὲν δίκαιοι οἳ δὲ ἄδικοι»), β) Σε όσα προξενούν φόβο («τὰ ἐν τοῖς δεινοῖς»), άλλοι συνηθίζοντας να δείχνουν θάρρος γίνονται ανδρείοι, ενώ άλλοι συνηθίζοντας να φοβούνται γίνονται δειλοί («ἐθιζόμενοι φοβεῖσθαι ἢ θαρρεῖν οἳ μὲν ἀνδρεῖοι οἳ δὲ δειλοί»), γ) Σχετικά με τις επιθυμίες («τὰ περὶ τὰς ἐπιθυμίας»), άλλοι ακολουθώντας τον έναν τρόπο συμπεριφοράς τις αντιμετωπίζουν με σύνεση και εγκράτεια, ενώ άλλοι ακολουθώντας τον άλλο τρόπο συμπεριφοράς ξεφεύγουν από τα όρια του μέτρου και γίνονται ακόλαστοι («οἳ μὲν γὰρ σώφρονες οἳ δὲ ἀκόλαστοι»), δ) Σχετικά με όσα προξενούν οργή («τὰ περὶ τὰς ὀργάς»), άλλοι ακολουθώντας τον έναν τρόπο συμπεριφοράς τα αντιμετωπίζουν με πραότητα, ενώ άλλοι ακολουθώντας την αντίθετη συμπεριφορά γίνονται οργίλοι και ξεσπούν («(οἳ μὲν) πρᾶοι (οἳ δὲ) ὀργίλοι»). ΑΣΚΗΣΗ 6 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης Θέτει τον περιορισμό της ποιότητας στις ενέργειές μας: «Διὸ δεῖ τὰς ἐνεργείας ποιὰς ἀποδιδόναι». Και σ’ αυτό το σημείο καθοριστικός είναι ο ρόλος της επανάληψης, που πρέπει να γίνεται με ποιότητα, ώστε να προσδίδει την ανάλογη ποιότητα και στα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα μας. Επειδή η ἕξις είναι ουδέτερη έννοια, μπορεί να είναι καλή αλλά και κακή, η ποιότητα του εθισμού που την προκαλεί είναι καθοριστική για τη δική της ποιότητα. Γι’ αυτό θεωρεί αναγκαίο (δεῖ) ο Αριστοτέλης να φροντίζουμε για την ποιότητα των ε- νεργειών που οδηγούν στην ἕξιν. Ο φιλόσοφος επανέρχεται στην άποψή του ότι ενάρετες πράξεις λέγονται όχι μόνον αυτές που μοιάζουν με τις πράξεις των ενάρετων ανθρώπων, αλλά αυτές που γίνονται και με τον τρόπο που τις κάνουν οι ενάρετοι άνθρωποι. (Για τους αναγκαίους όρους ώστε να χαρακτηριστεί μία πράξη ενάρετη βλέπε Ενότητα 2η, Ενότητα 6η και Ενότητα 10η των Ηθικών Νικομαχείων.) ΑΣΚΗΣΗ 7 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης Όπως και ο δάσκαλός του ο Πλάτωνας, ο Αριστοτέλης τόνισε και ξανατόνισε τη μεγάλη σημασία που έχει η παιδεία και η αγωγή για την ιδιωτική (=προσωπική) και για τη δημόσια (= κοινωνική) ζωή του ατόμου. Και όλα αυτά βέβαια, γιατί πίστευε πως με την παιδεία και την αγωγή, η οποία εθίζει το άτομο σε συγκεκριμένους τρόπους συμπεριφοράς, το άτομο βοηθιέται στην απόκτηση της αρετής που είναι προϋπόθεση για την ευδαι- μονία του ατόμου και της πόλεως. Δύο πράγματα αισθάνθηκε πως έπρεπε να τονίσει με ιδιαίτερη έμφαση: α) την πρωτεύουσα σημασία της παιδείας και της αγωγής, και β) ότι όσο πιο νωρίς αρχίσει η παιδεία και η αγωγή, τόσο πιο πολλές θα είναι οι ελπίδες να αποδειχτούν αυτές αποτελεσματικές και γόνιμες. Ειδικότερα, ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι ο εθισμός και η απόκτηση μόνιμων στοιχείων του χαρακτήρα μας έχει πολύ μεγάλη παιδαγωγική αξία. Γι΄ αυτό και εισάγει στην ενότητα αυτή το παιδαγωγικό του σχόλιο. Θεωρεί λοιπόν, ότι ο άνθρωπος πρέπει να συνηθίζει από μικρός σε ηθικές ενέργειες, για να φτάσει στην κατάκτηση των ηθικών αρετών. Μάλιστα, αυτή η διεργασία πρέπει να ξεκινήσει από πολύ μικρή ηλικία, γιατί τότε συντε- λείται η διαμόρφωση της ηθικής του συνείδησης. Το φυσικό, οικογενειακό και κοινωνικό περιβάλλον του παι- διού παίζει καθοριστικό ρόλο στη σωματική, συναισθηματική, ψυχική και πνευματική ανάπτυξή του. Επιπλέ- ον, επειδή η διαδικασία αυτή απαιτεί πολύ χρόνο, κρίνεται σωστό να ξεκινήσει όσο γίνεται πιο νωρίς. Οι παι-
16 δαγωγικές αυτές αντιλήψεις του Αριστοτέλη συμφωνούν με τις σύγχρονες και φαίνεται ότι έπαιξαν και παί- ζουν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της σύγχρονης αντίληψης για την αγωγή. Παρόλο που ο λόγος του Αριστοτέλη είναι γενικά λιτός, στην τελευταία αυτή περίοδο του κειμένου («οὐ μικρὸν οὖν … μᾶλλον δὲ τὸ πᾶν») επιλέγει να συσσωρεύσει μια σειρά εκφραστικών μέσων, προκειμένου να καταδείξει την εξαιρετικά μεγάλη σημασία του εθισμού στην ηθική διαπαιδαγώγηση των παιδιών:  σχήμα επιδιόρθωσης: «οὐ μικρὸν οὖν … μᾶλλον δὲ τὸ πᾶν»  σχήμα λιτότητας: «οὐ μικρὸν»  σχήμα άρσης - θέσης: «οὐ μικρὸν … ἀλλὰ πάμπολυ»  υπερβολή: «τὸ πᾶν»  ανιούσα κλιμάκωση: «οὐ μικρὸν -> πάμπολυ -> τὸ πᾶν» ΑΣΚΗΣΗ 8 Απάντηση Αναλογίες «οὕτω δὴ καὶ» «ὁμοίως δὲ» Αντιθέσεις: τονίζουν τους δύο αντίθετους τρόπους συμπεριφοράς «φοβεῖσθαι ἢ θαρρεῖν» «οἳ μὲν ἀνδρεῖοι οἳ δὲ δειλοὶ» «οἳ μὲν σώφρονες … οἳ δ’ ἀκόλαστοι» «οἳ μὲν πρᾶοι … οἳ δ’ ὀργίλοι» «οἳ μὲν ἐκ τοῦ οὑτωσὶ ≠ οἳ δὲ ἐκ τοῦ οὑτωσὶ» Χιαστό σχήμα «ἐθιζόμενοι φοβεῖσθαι ἢ θαρρεῖν οἳ μὲν ἀνδρεῖοι οἳ δὲ δειλοὶ» Σχήμα από κοινού «γινόμεθα οἳ μὲν δίκαιοι … οἳ δὲ δειλοὶ (γινόμεθα)» «οἳ μὲν γὰρ σώφρονες καὶ πρᾶοι γίνονται, οἳ δ’ ἀκόλαστοι καὶ ὀργίλοι (γίνονται)» «οἳ μὲν ἐκ τοῦ οὑτωσὶ ἐν αὐτοῖς ἀναστρέφεσθαι, οἳ δὲ ἐκ τοῦ οὑτωσὶ (ἀναστρέφεσθαι)» Σχήμα υπερβατό «ὁμοίως δὲ καὶ περὶ τὰς ἐπιθυμίας ἔχει» Παρόλο που ο λόγος του Αριστοτέλη είναι γενικά λιτός, στην τελευταία περίοδο του κειμένου («οὐ μικρὸν οὖν … μᾶλλον δὲ τὸ πᾶν») επιλέγει να συσσωρεύσει μια σειρά εκφραστικών μέσων, προκειμένου να καταδείξει την εξαιρετικά μεγάλη σημασία του εθισμού στην ηθική διαπαιδαγώγηση των παιδιών:  σχήμα επιδιόρθωσης: «οὐ μικρὸν οὖν … μᾶλλον δὲ τὸ πᾶν»  σχήμα λιτότητας: «οὐ μικρὸν»  σχήμα άρσης – θέσης: «οὐ μικρὸν … ἀλλὰ πάμπολυ»  υπερβολή:«τὸ πᾶν»  ανιούσα κλιμάκωση: «οὐ μικρὸν -> πάμπολυ -> τὸ πᾶν» Λεξιλογικές ασκήσεις ΑΣΚΗΣΗ 1 Λύση ομοιογένεια: ὁμοίως πληθώρα: πάμπολυ δέος: δεινοῖς μισαλλοδοξία: συναλλάγμασι θαρραλέος: θαρρεῖν
17 περιστροφή: ἀναστρέφεσθαι ΑΣΚΗΣΗ 2 Λύση πράττοντες: πράγμα, πρακτικός ὀργίλοι: οργή, οργιαστικός ἀναστρέφεσθαι: στροφή, αποστροφή ἐνεργειῶν: εργάτης, περιέργεια ἀποδιδόναι: δόση, δώρο ΑΣΚΗΣΗ 3 Λύση πράττοντες = ποιοῦντες, δρῶντες ἀνδρεῖοι = γενναῖοι πρᾶοι = ἥρεμοι, γαλήνιοι ἐνεργείας = πράξεις ἀκολουθοῦσιν = ἕπονται ΑΣΚΗΣΗ 4 Λύση Ενδεικτικές απαντήσεις: 1. Κλείνει η στρόφιγγα των προσλήψεων. 2. Οι αναπτυσσόμενες χώρες γίνονται συχνά δορυφόροι των ισχυρών οικονομικά χωρών με επε- κτατικές βλέψεις. 3. Η αστυνομική επιχείρηση στο λιμάνι του Πειραιά πυροδότησε καταιγισμό πολιτικών δηλώσεων. 4. Ο εισαγγελέας διέταξε προ ημερών τη διενέργεια προκαταρκτικής εξέτασης για αναζήτηση τυ- χόν ποινικών ευθυνών. 5. Δίνεται έμφαση στη συνεργατική μάθηση και όχι στην αποστήθιση γνώσεων. 6. Ο πληθυσμός της πόλης είναι πολυμιγής· αυτό διαπιστώνεται από τα ονόματα. 7. Οι συνεχείς αναφορές στην προοπτική του ΔΝΤ τροφοδοτούν κλίμα εντονότατης ανασφάλειας στο εσωτερικό της χώρας. 8. Η χώρα διαθέτει αρκετά όπλα στη φαρέτρα για την αντιμετώπιση της κρίσης. 9. Ύστερα από μια επώδυνη κυοφορία και μετά την ολοκλήρωση των δύσκολων διαπραγματεύσε- ων με την ΕΕ, η οικονομική πολιτική έχει δρομολογηθεί.
18 5η Ενότητα Ερμηνευτικές ερωτήσεις ανοιχτού τύπου ΑΣΚΗΣΗ 1 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης Για να στηρίξει λογικά ο φιλόσοφος τη θέση ότι τα ευχάριστα ή δυσάρεστα συναισθήματα αποδεικνύουν τη διαμόρφωση έξης, χρησιμοποιεί παραδείγματα, με τα οποία φτάνει στο σημείο να υποστηρίξει ότι δεν είναι αρκετό να απέχει κανείς από τις σωματικές ηδονές για να δικαιούται τον χαρακτηρισμό του σώφρονα ανθρώ- που. Τον χαρακτηρισμό αυτό θα τον δικαιούται, μόνο αν η αποχή από τις σωματικές ηδονές γίνεται για αυτόν πηγή ευχαρίστησης και χαράς. Κάτι παραπάνω: αν η αποχή από τις σωματικές ηδονές του προκαλεί λύπη και στενοχώρια, τότε –και παρά την αποχή του!– θα εξακολουθήσει να λέγεται = να είναι ακόλαστος. Το ίδιο στην περίπτωση της ανδρείας: ανδρείος είναι αυτός που υπομένει τα δεινά κι αυτό του προκαλεί χαρά ή, έστω, δεν του προκαλεί λύπη. Γιατί, αν του προκαλεί λύπη, τότε δεν είναι ανδρείος, αλλά δειλός –και ας υπομένει τα δει- νά! Ότι αυτό ήταν μια βαθιά πίστη του Αριστοτέλη το διαπιστώνουμε και από τη συχνότητα με την οποία την πρόβαλλε (αἱ κατ’ ἀρετὴν πράξεις εἰσίν ἡδεῖαι). Ας δούμε όμως αναλυτικότερα αυτά τα παραδείγματα: 1ο παράδειγμα («ὁ μὲν γὰρ ἀπεχόμενος … ἀκόλαστος»): αν κανείς κρατιέται μακριά από τις σωματικές ηδονές και αυτό του προκαλεί ευχάριστα συναισθήματα, τότε η αποχή του αυτή συνιστά μόνιμο στοιχείο του χαρα- κτήρα του και είναι σώφρων, ενώ αν η αποχή αυτή του προκαλεί δυσάρεστα συναισθήματα, τότε δεν του έχει γίνει μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα του και είναι ακόλαστος. Επομένως, δεν αρκεί να απέχει κανείς από τις σωματικές ηδονές για να χαρακτηρίζεται σώφρων. Τον χαρακτηρισμό αυτό τον δικαιούται, μόνο εάν η αποχή αυτή του προκαλεί ευχάριστα συναισθήματα. Για να γίνει πιο κατανοητό το παράδειγμα, καλό είναι να διευκρινιστούν τα εξής:  «ἡδονή»: είναι το ευχάριστο συναίσθημα, η ηθική ικανοποίηση, η ανώτερη ηδονή που ολο- κληρώνει τον άνθρωπο και δεν προκαλείται από σωματικό ερέθισμα. Για το ευχάριστο συ- ναίσθημα που προκαλείται από σωματικό ερέθισμα, ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί τον όρο «σωματικαὶ ἡδοναί».  όταν ο Αριστοτέλης μιλά για αποχή από τις σωματικές ηδονές («ἀπεχόμενος τῶν σωματικῶν ἡδονῶν»), δεν εννοεί την πλήρη αποχή από αυτές, αλλά την αποχή από τις υπερβολικές σωματικές ηδονές, την έμμετρη απόλαυσή τους. Η πλήρης αποχή είναι, κατά τον φιλόσοφο, κακία και αναίσθητος αυτός που απέχει πλήρως από αυτές.  «λύπη»: είναι το δυσάρεστο συναίσθημα.  «σώφρων»: είναι αυτός που χρησιμοποιεί τη λογική του ώστε να ενεργεί σωστά, ο εγκρα- τής, αυτός που τηρεί το μέτρο. Η αποχή από τις σωματικές ηδονές τού προκαλεί ευχάριστα συναισθήματα, γιατί μπορεί και επιβάλλεται σ’ αυτές και αποδεικνύει στον εαυτό του την ισχυρή του θέληση.  «ἀκόλαστος»: είναι αρχικά αυτός που δίνεται στις σωματικές ηδονές δίχως μέτρο. Στην ενότητα που εξετάζουμε ακόλαστος είναι αυτός που απέχει από τις σωματικές ηδονές, επι- βάλλεται σ’ αυτές, αλλά η αποχή αυτή του προκαλεί δυσάρεστα συναισθήματα. Λυπά- ται, όταν δεν μπορεί να ικανοποιήσει τις επιθυμίες του για απόλαυση των σωματικών η- δονών. 2ο παράδειγμα («καὶ ὁ μὲν ὑπομένων … δειλός»): αν κάποιος υπομένει τους κινδύνους της μάχης ή τις αντι- ξοότητες της ζωής και αυτό του προκαλεί ευχάριστα ή τουλάχιστον όχι δυσάρεστα συναισθήματα, τότε αυτό είναι πια μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα του και είναι ανδρείος. Αν όμως υπομένει τους κινδύνους με δυσαρέ- σκεια, τότε το να υπομένει τους κινδύνους δεν του έχει γίνει ακόμη μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα του και εί- ναι δειλός. Σε τελική ανάλυση, αν η πράξη ανδρείας μας ευχαριστεί, αυτό δείχνει ότι μέσα μας έχει σχηματι- στεί και σταθεροποιηθεί η ἕξις να πράττουμε ανδρεία. Αντίθετα, αν μας προκαλεί λύπη η πράξη μας, η λύπη αυτή δείχνει ότι η πράξη μας δεν είναι εκδήλωση ἕξεως, αλλά είναι αντίθετη με αυτή και την φθείρει. Ας διευκρινίσουμε τώρα τους εξής όρους:  «ἀνδρεῖος»: αισθάνεται ικανοποίηση, χαρά, όταν αντιμετωπίζει τα δεινά. Αυτό δεν σημαί- νει ότι δεν νιώθει το συναίσθημα του φόβου, αλλά μπορεί και επιβάλλεται σ’ αυτό και το ξεπερνά κι αυτό είναι στοιχείο της αρετής.
19  «δειλός»: λυπάται, όταν βρίσκεται αντιμέτωπος με τις δυσκολίες, και νιώθει υπερβολικό φόβο στην αντιμετώπιση των κινδύνων. Ο φόβος του υπερβαίνει τα όρια του μέτρου και δεν μπορεί να τον ξεπεράσει. Αυτό είναι στοιχείο της κακίας. Άλλα παραδείγματα που θα μπορούσαν να αναφερθούν είναι τα εξής: α) όταν κάποιος βιώνει ευχάριστα συναισθήματα κάνοντας μια δίκαιη πράξη, τότε είναι δίκαιος, ενώ, αν κάνο- ντας τη δίκαιη πράξη νιώθει δυσαρέσκεια, τότε είναι άδικος, β) όταν πάλι κάποιος βιώνει ευχάριστα συναισθήματα δείχνοντας εντιμότητα στις συναλλαγές του με τους ανθρώπους, τότε είναι έντιμος, ενώ, αν νιώθει δυσαρέσκεια, είναι ανέντιμος, γ) τέλος, αν κάποιος βιώνει ευχάριστα συναισθήματα βοηθώντας και προσφέροντας συμπαράσταση στους συνανθρώπους του, τότε είναι φιλάνθρωπος· αν, όμως, η προσφορά βοήθειας προς τους άλλους του προκαλεί συναισθήματα δυσαρέσκειας, τότε είναι ατομιστής. Τα παραδείγματα που αναφέρθηκαν προηγουμένως οδηγούν τον Αριστοτέλη στη διατύπωση του συμπερά- σματός του, ότι η ηθική αρετή συνδέεται με τα ευχάριστα και τα δυσάρεστα συναισθήματα. Δεν αρκεί, λοιπόν, να κάνει κάποιος ηθικές πράξεις για να θεωρηθεί ότι έχει κατακτήσει τις ηθικές αρετές, αλλά και να βιώνει ευχάριστα συναισθήματα μέσα από αυτές. Αν οι πράξεις αυτές δεν προκαλούν χαρά αλλά είναι αποτέλεσμα επιβολής και καταναγκασμού και προκαλούν δυσάρεστα συναισθήματα, δεν μπορεί να χαρακτηριστεί ηθικά ενάρετος αυτός που τις πράττει. Ο Αριστοτέλης, λοιπόν, δεν αναφέρεται στον συνεχή εσωτερικό αγώνα που απαιτείται για την κατάκτηση των ηθικών αρετών, αλλά τονίζει ότι αυτές δημιουργούν ευχάριστα συναισθή- ματα στον ηθικό άνθρωπο. Η αρετή δηλαδή ρυθμίζει τα συναισθήματα της ηδονής και της λύπης στην ψυχή του ανθρώπου και θέτει μέτρο σε αυτά. ΑΣΚΗΣΗ 2 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης Παρατηρούμε και σ’ αυτή αλλά και σε άλλες ενότητες ότι, όταν ο Αριστοτέλης αναφέρεται σε ανθρώπους (στους οποίους συμπεριλαμβάνει και τον εαυτό του), χρησιμοποιεί το α’ πληθυντικό πρόσωπο. Συγκεκριμένα, στη 2η ενότητα χρησιμοποιεί οχτώ ρήματα σε αυτό το πρόσωπο: «κομιζόμεθα», «ἀποδίδομεν», «ἐλάβομεν», «ἐχρησάμεθα», «ἔσχομεν», «λαμβάνομεν», «μανθάνομεν», «γινόμεθα». Στην ενότητα, πάλι, που βρισκόμαστε, χρησιμοποιεί σε α’ πληθυντικό πρόσωπο τους τύπους «πράττομεν» και «ἀπεχόμεθα», ενώ και σε πολλά απα- ρέμφατα το εννοούμενο υποκείμενο είναι στο ίδιο πρόσωπο (πχ. «ἦχθαι», «χαίρειν», «λυπεῖσθαι»). Από την άλλη, όταν αναφέρεται στους οικοδόμους ή τους κιθαριστές, χρησιμοποιεί το γ’ πληθυντικό πρόσωπο (π.χ. 2η ενότητα: «οἷον οἰκοδομοῦντες οἰκοδόμοι γίνονται καὶ κιθαρίζοντες κιθαρισταὶ (γίνονται)»). Η αλλαγή αυτή ίσως να οφείλεται στο ότι ο φιλόσοφος δεν είχε προσωπική επαφή με τις τέχνες και τους τεχνίτες. Ωστόσο, μας προβληματίζει ότι στην 4η και 6η ενότητα εναλλάσσει τα πρόσωπα («γινόμεθα οἱ μὲν δίκαιοι οἳ δὲ ἄδικοι», «οἳ μὲν γὰρ σώφρονες καὶ πρᾶοι γίνονται») ή χρησιμοποιεί γ’ πληθυντικό εκεί που θα περιμέναμε α’ πληθυντικό («ἀγαθὸς ἄνθρωπος γίνεται», ενώ θα περιμέναμε «ἀγαθοὶ ἄνθρωποι γινόμεθα»). Από τα παραπάνω, λοιπόν, μπορούμε να καταλήξουμε στο συμπέρασμα ότι η χρήση γ’ προσώπου δεν αποτε- λεί συνειδητή επιλογή, αλλά χρησιμοποιείται μάλλον ασυναίσθητα και προσδίδεται μ’ αυτό τον τρόπο ποικι- λία στον λόγο. Ας μην ξεχνάμε, άλλωστε, ότι τα κείμενα του Αριστοτέλη προέρχονται από προσωπικές του σημειώσεις, που χρησιμοποιούσε στις παραδόσεις των μαθημάτων του. Είναι, λοιπόν, εύλογο σ’ αυτές τις ση- μειώσεις να έχουν παρεισφρήσει και στοιχεία του προφορικού λόγου. Από την άλλη μπορούμε να υποστηρίξουμε σοβαρά ότι ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί το γ’ πληθυντικό πρόσω- πο, όταν πρόκειται για δεξιότητες που αφορούν τον καταμερισμό της εργασίας και συνεπώς οι δεξιότητες αυ- τές δεν είναι γνώρισμα όλων των ανθρώπων. Αντίθετα, χρησιμοποιεί το α’ πληθυντικό πρόσωπο, όταν αναφέ- ρεται στις ηθικές αρετές και συνεπώς σε γνωρίσματα που αφορούν όλους τους ανθρώπους ανεξαιρέτως. ΑΣΚΗΣΗ 3 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης Με τη λέξη «ἕξις» ο Αριστοτέλης δηλώνει τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα, τους σταθερούς τρόπους συμπε- ριφοράς, που μπορεί να είναι καλοί ή κακοί, αρετές ή κακίες και που γίνονται κτήμα μέσω της επανάληψης κάποιων ενεργειών. Η σημασία της, λοιπόν, ως αριστοτελικού όρου δεν είναι ίδια στην αρχαία και στη νέα ελ- ληνική. Συγκεκριμένα, στην αρχαία ελληνική σήμαινε το να κατέχει κανείς συνέχεια κάτι που έχει αποκτήσει. Στη νέα ελληνική πάλι η λέξη αποκτά ψυχολογικό περιεχόμενο και είναι η συνήθεια ως αποτέλεσμα επανά- ληψης, μάθησης ή συνεχούς επίδρασης του ίδιου παράγοντα. Κλείνεται, λοιπόν, σε εισαγωγικά, για να δηλω- θεί από τους συγγραφείς του σχολικού εγχειριδίου ότι χρησιμοποιείται με την αριστοτελική σημασία.
20 ΑΣΚΗΣΗ 4 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης Η πλατωνική διδασκαλία εκτίθεται στους Νόμους (653b - c). Τη διδασκαλία αυτή θυμήθηκε ο Αριστοτέλης, κάτι που δείχνει, φυσικά, τη μεγάλη τιμή που έτρεφε για αυτόν. Δεν δυσκολεύεται καθόλου να πει κανείς πως είναι, ίσως, ο πιο σημαντικός ορισμός της αγωγής –και είναι πολλοί, ως γνωστόν, οι ορισμοί που δοκιμάστηκαν ως σήμερα για την έννοια αυτή: «Η πιο σωστή παιδεία, η πιο σωστή αγωγή είναι αυτή που μας κάνει ικανούς να χαιρόμαστε με ό,τι αξίζει και να λυπούμαστε για ό,τι αξίζει»– και, φυσικά, οι μεγάλες ιδέες βρίσκονται στο στόμα ενός μεγάλου μάστορη του λόγου και την πιο δυνατή, την πιο επιγραμματική διατύπωση! Ο Αριστοτέλης συμφωνεί με τον Πλάτωνα (στους Νόμους) και διατυπώνει κι ο ίδιος τη θέση ότι στη διαμόρφω- ση των μόνιμων στοιχείων του χαρακτήρα μας σημαντικό ρόλο παίζει η ορθή αγωγή και ιδιαίτερα από πολύ μικρή ηλικία. Το ανθρώπινο περιβάλλον του παιδιού (γονείς και δάσκαλοι), οφείλει από νωρίς να επεμβαίνει, να καθοδηγεί, να του υποδεικνύει τις πράξεις για τις οποίες πρέπει να νιώθει ευχάριστα συναισθήματα και να το βοηθήσει να ασκηθεί σ’ αυτές. Με την επιβράβευση των ηθικών πράξεων και την αποδοκιμασία των μη η- θικών πράξεων θα το βοηθήσει να επιδιώκει μόνο τις πρώτες, αφού μόνο αυτές θα του προσφέρουν τη χαρά της επιβράβευσης, συναίσθημα που προτιμά να αισθάνεται κάθε άνθρωπος. Ο φιλόσοφος επισημαίνει τον κε- φαλαιώδους σημασίας ρόλο που έχει η παιδεία στη διάπλαση του ήθους του ανθρώπου, η οποία πρέπει να πα- ρέχεται από μικρή ηλικία. Προσδιορίζει την έναρξη της παιδευτικής αγωγής στην πολύ μικρή ηλικία «εὐθὺς ἐκ νέων», δείχνοντας μάλλον τη μεγάλη σημασία που έχει η επίδραση των φορέων αγωγής στον αδιαμόρφωτο ακόμη άνθρωπο. Έτσι, θα επέλθει ο εθισμός σε ενάρετες - ηθικές πράξεις, ο οποίος θα συνεχιστεί και σε μεγα- λύτερες ηλικίες, μέχρι να διαμορφωθούν τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα. Αν τώρα συγκρίναμε τις παιδα- γωγικές αντιλήψεις του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη με τη σύγχρονη παιδαγωγική, θα παρατηρούσαμε τα εξής:  Η σύγχρονη παιδαγωγική αποδέχεται την άποψη ότι ο άνθρωπος πρέπει να διαπαιδαγω- γείται από πολύ μικρή ηλικία. Επίσης, αναγνωρίζει την αξία και τη συμβολή της ηθικής ε- πιβράβευσης.  Διάσταση απόψεων μπορούμε να παρατηρήσουμε ως προς τον χαρακτήρα της αγωγής: η πλατωνική αγωγή έχει χαρακτήρα περισσότερο αυταρχικό. Οι φορείς αγωγής προσπαθούν να επιβάλουν στο παιδί τις δικές τους επιλογές και δεν το αφήνουν να ενεργήσει ελεύθερα. Αντίθετα, η σύγχρονη παιδαγωγική προωθεί την ελεύθερη και ενεργητική συμμετοχή του παιδιού στη διαδικασία της αγωγής. Αυτό πρέπει να αφήνεται να αναπτύξει ελεύθερα την προσωπικότητά του, να κάνει τις επιλογές του, να αναλαμβάνει την ευθύνη τους και να μαθαίνει μέσα από τα λάθη του. Ο ρόλος των φορέων αγωγής είναι να το καθοδηγήσουν και να το προστατέψουν από σημαντικές παρεκτροπές χωρίς να επιβάλουν συμπεριφορές. ΑΣΚΗΣΗ 5 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης Η «ἕξις» είναι το τέλος μιας πορείας εθισμού και σημαίνει ότι ο άνθρωπος έχει αποκτήσει με τον εθισμό μόνι- μα γνωρίσματα. Κριτήριο ότι συντελέστηκε η πορεία εθισμού και κρυσταλλώθηκε σε έξη είναι τα ευχάριστα ή δυσάρεστα συναισθήματα που προκαλεί η επιτέλεση των πράξεων στον άνθρωπο. Χρειάζεται ωστόσο να διευ- κρινίσουμε προκαταρκτικά το περιεχόμενο με το οποίο χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης τις έννοιες της ηδονής και της λύπης. Μπορούμε να πούμε ότι ο φιλόσοφος διακρίνει την ηδονή σε «καλή» και «κακή» ή σε ανώτερη και κατώτερη αντίστοιχα. Η «καλή ή ανώτερη ηδονή» συνδέεται με την εγκράτεια και την αποχή του ανθρώπου από την «κακή ή κατώτερη ηδονή». Η λύπη μπορεί να προκύπτει από την αδυναμία ή την απροθυμία του αν- θρώπου να αποφύγει την «κακή ή κατώτερη ηδονή» και να υποβάλει τον εαυτό του στη δοκιμασία της εγκρά- τειας. Στην προσπάθειά του να γίνει κάτοχος της αρετής ο άνθρωπος έχει συνεχώς ανάγκη από επιβεβαιώσεις για την ορθότητα των ενεργειών του, για την ορθότητα γενικά της πορείας του. Ποιος ή τι θα τον βεβαιώσει ότι πορεύεται στον δρόμο που θα τον οδηγήσει στην αρετή και όχι ενδεχομένως στον δρόμο που θα τον οδηγήσει στο αντίθετό της στην κακία; Ο Αριστοτέλης διατυπώνει τη θέση ότι τα ευχάριστα ή δυσάρεστα συναισθήματα που συνοδεύουν τις πράξεις μας αποτελούν το κριτήριο ότι έχουν διαμορφωθεί μέσα μας τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα μας. Για να αποδείξει τη θέση αυτή χρησιμοποιεί τα ακόλουθα παραδείγματα: 1ο παράδειγμα («ὁ μὲν γὰρ ἀπεχόμενος … ἀκόλαστος»): αν κανείς κρατιέται μακριά από τις σωματικές ηδονές και αυτό του προκαλεί ευχάριστα συναισθήματα, τότε η αποχή του αυτή συνιστά μόνιμο στοιχείο του χαρα- κτήρα του και είναι σώφρων, ενώ αν η αποχή αυτή του προκαλεί δυσάρεστα συναισθήματα, τότε δεν του έχει γίνει μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα του και είναι ακόλαστος. Επομένως, δεν αρκεί να απέχει κανείς από τις
21 σωματικές ηδονές για να χαρακτηρίζεται σώφρων. Τον χαρακτηρισμό αυτό τον δικαιούται, μόνο εάν η αποχή αυτή του προκαλεί ευχάριστα συναισθήματα. Για να γίνει πιο κατανοητό το παράδειγμα, καλό είναι να διευκρινιστούν τα εξής:  «ἡδονή»: είναι το ευχάριστο συναίσθημα, η ηθική ικανοποίηση, η ανώτερη ηδονή που ολο- κληρώνει τον άνθρωπο και δεν προκαλείται από σωματικό ερέθισμα. Για το ευχάριστο συ- ναίσθημα που προκαλείται από σωματικό ερέθισμα, ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί τον όρο «σωματικαὶ ἡδοναί».  όταν ο Αριστοτέλης μιλά για αποχή από τις σωματικές ηδονές («ἀπεχόμενος τῶν σωματικῶν ἡδονῶν»), δεν εννοεί την πλήρη αποχή από αυτές, αλλά την αποχή από τις υπερβολικές σωματικές ηδονές, την έμμετρη απόλαυσή τους. Η πλήρης αποχή είναι, κατά τον φιλόσοφο, κακία και αναίσθητος αυτός που απέχει πλήρως από αυτές.  «λύπη»: είναι το δυσάρεστο συναίσθημα.  «σώφρων»: είναι αυτός που χρησιμοποιεί τη λογική του ώστε να ενεργεί σωστά, ο εγκρα- τής, αυτός που τηρεί το μέτρο. Η αποχή από τις σωματικές ηδονές τού προκαλεί ευχάριστα συναισθήματα, γιατί μπορεί και επιβάλλεται σ’ αυτές και αποδεικνύει στον εαυτό του την ισχυρή του θέληση.  «ἀκόλαστος»: είναι αρχικά αυτός που δίνεται στις σωματικές ηδονές δίχως μέτρο. Στην ενότητα που εξετάζουμε ακόλαστος είναι αυτός που απέχει από τις σωματικές ηδονές, επι- βάλλεται σ’ αυτές, αλλά η αποχή αυτή του προκαλεί δυσάρεστα συναισθήματα. Λυπά- ται, όταν δεν μπορεί να ικανοποιήσει τις επιθυμίες του για απόλαυση των σωματικών η- δονών. 2ο παράδειγμα («καὶ ὁ μὲν ὑπομένων … δειλός»): αν κάποιος υπομένει τους κινδύνους της μάχης ή τις αντι- ξοότητες της ζωής και αυτό του προκαλεί ευχάριστα ή τουλάχιστον όχι δυσάρεστα συναισθήματα, τότε αυτό είναι πια μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα του και είναι ανδρείος. Αν όμως υπομένει τους κινδύνους με δυσαρέ- σκεια, τότε το να υπομένει τους κινδύνους δεν του έχει γίνει ακόμη μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα του και εί- ναι δειλός. Σε τελική ανάλυση, αν η πράξη ανδρείας μας ευχαριστεί, αυτό δείχνει ότι μέσα μας έχει σχηματι- στεί και σταθεροποιηθεί η ἕξις να πράττουμε ανδρεία. Αντίθετα, αν μας προκαλεί λύπη η πράξη μας, η λύπη αυτή δείχνει ότι η πράξη μας δεν είναι εκδήλωση ἕξεως, αλλά είναι αντίθετη με αυτή και την φθείρει. Ας διευκρινίσουμε τώρα τους εξής όρους:  «ἀνδρεῖος»: αισθάνεται ικανοποίηση, χαρά, όταν αντιμετωπίζει τα δεινά. Αυτό δεν σημαί- νει ότι δεν νιώθει το συναίσθημα του φόβου, αλλά μπορεί και επιβάλλεται σ’ αυτό και το ξεπερνά κι αυτό είναι στοιχείο της αρετής.  «δειλός»: λυπάται, όταν βρίσκεται αντιμέτωπος με τις δυσκολίες, και νιώθει υπερβολικό φόβο στην αντιμετώπιση των κινδύνων. Ο φόβος του υπερβαίνει τα όρια του μέτρου και δεν μπορεί να τον ξεπεράσει. Αυτό είναι στοιχείο της κακίας. Άλλα παραδείγματα που θα μπορούσαν να αναφερθούν είναι τα εξής: α) όταν κάποιος βιώνει ευχάριστα συναισθήματα κάνοντας μια δίκαιη πράξη, τότε είναι δίκαιος, ενώ, αν κάνο- ντας τη δίκαιη πράξη νιώθει δυσαρέσκεια, τότε είναι άδικος, β) όταν πάλι κάποιος βιώνει ευχάριστα συναισθήματα δείχνοντας εντιμότητα στις συναλλαγές του με τους ανθρώπους, τότε είναι έντιμος, ενώ, αν νιώθει δυσαρέσκεια, είναι ανέντιμος, γ) τέλος, αν κάποιος βιώνει ευχάριστα συναισθήματα βοηθώντας και προσφέροντας συμπαράσταση στους συνανθρώπους του, τότε είναι φιλάνθρωπος· αν, όμως, η προσφορά βοήθειας προς τους άλλους του προκαλεί συναισθήματα δυσαρέσκειας, τότε είναι ατομιστής. Τα παραδείγματα που αναφέρθηκαν προηγουμένως οδηγούν τον Αριστοτέλη στη διατύπωση του συμπερά- σματός του, ότι η ηθική αρετή συνδέεται με τα ευχάριστα και τα δυσάρεστα συναισθήματα. Δεν αρκεί, λοιπόν, να κάνει κάποιος ηθικές πράξεις για να θεωρηθεί ότι έχει κατακτήσει τις ηθικές αρετές, αλλά και να βιώνει ευχάριστα συναισθήματα μέσα από αυτές. Αν οι πράξεις αυτές δεν προκαλούν χαρά αλλά είναι αποτέλεσμα επιβολής και καταναγκασμού και προκαλούν δυσάρεστα συναισθήματα, δεν μπορεί να χαρακτηριστεί ηθικά ενάρετος αυτός που τις πράττει. Ο Αριστοτέλης, λοιπόν, δεν αναφέρεται στον συνεχή εσωτερικό αγώνα που απαιτείται για την κατάκτηση των ηθικών αρετών, αλλά τονίζει ότι αυτές δημιουργούν ευχάριστα συναισθή- ματα στον ηθικό άνθρωπο. Η αρετή δηλαδή ρυθμίζει τα συναισθήματα της ηδονής και της λύπης στην ψυχή του ανθρώπου και θέτει μέτρο σε αυτά. ΑΣΚΗΣΗ 6 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης
22  Όσοι κατέκτησαν ως ἕξιν τις ηθικές αρετές - βιώνουν ευχάριστα συναισθήματα με την εκτέλεση μιας ηθικής πράξης και γι' αυτό τις επιδιώκουν, - βιώνουν δυσάρεστα συναισθήματα με την εκτέλεση μιας μη ηθικής πράξης (η άποψη αυ- τή αφήνεται να εννοηθεί από τα συμφραζόμενα)  Όσοι δεν κατέκτησαν ως ἕξιν τις ηθικές αρετές - βιώνουν δυσάρεστα συναισθήματα με την εκτέλεση μιας ηθικής πράξης και γι αυτό τις αποφεύγουν - βιώνουν ευχάριστα συναισθήματα με την εκτέλεση μιας μη ηθικής πράξης. ΑΣΚΗΣΗ 7 Απάντηση Για άλλη μια φορά στο κείμενο του Αριστοτέλη διαφαίνεται η κοινωνική διάσταση της αρετής, καθώς η πόλη (μέσω των νομοθετών), αλλά και η οικογένεια και το στενό κοινωνικό περιβάλλον είναι αυτοί που έχουν την ευθύνη για την κατάκτηση της ηθικής αρετής από τους ανθρώπους. Η αρετή, λοιπόν, έχει κοινωνικό χαρακτήρα, επειδή:  οι πράξεις μας συντελούνται μέσα στο κοινωνικό περιβάλλον και έχουν αντίκτυπο στον κοινωνικό περίγυρο,  ο κοινωνικός περίγυρος προσδιορίζει το πόσο ηθικές είναι οι πράξεις μας και μας αποδίδει ηθικούς χαρακτηρισμούς σύμφωνα με αυτές,  κάθε κοινωνία - πολιτεία αξιολογεί ποιες πράξεις είναι ηθικές και μας υποχρεώνει με την παιδεία και την αγωγή να τις ακολουθήσουμε. ΑΣΚΗΣΗ 8 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης Η πλατωνική διδασκαλία εκτίθεται στους Νόμους (653b - c). Τη διδασκαλία αυτή θυμήθηκε ο Αριστοτέλης, κάτι που δείχνει, φυσικά, τη μεγάλη τιμή που έτρεφε για τον Πλάτωνα. Δεν δυσκολεύεται καθόλου να πει κανείς πως είναι, ίσως, ο πιο σημαντικός ορισμός της αγωγής –και είναι πολλοί, ως γνωστόν, οι ορισμοί που δοκιμά- στηκαν ως σήμερα για την έννοια αυτή: «Η πιο σωστή παιδεία, η πιο σωστή αγωγή είναι αυτή που μας κάνει ικανούς να χαιρόμαστε με ό,τι αξίζει και να λυπούμαστε για ό,τι αξίζει»– και, φυσικά, οι μεγάλες ιδέες βρίσκο- νται στο στόμα ενός μεγάλου μάστορη του λόγου και την πιο δυνατή, την πιο επιγραμματική διατύπωση! Ο Αριστοτέλης συμφωνεί με τον Πλάτωνα (στους Νόμους) και διατυπώνει κι ο ίδιος τη θέση ότι στη διαμόρφω- ση των μόνιμων στοιχείων του χαρακτήρα μας σημαντικό ρόλο παίζει η ορθή αγωγή και ιδιαίτερα από πολύ μικρή ηλικία. Το ανθρώπινο περιβάλλον του παιδιού (γονείς και δάσκαλοι), οφείλει από νωρίς να επεμβαίνει, να καθοδηγεί, να του υποδεικνύει τις πράξεις για τις οποίες πρέπει να νιώθει ευχάριστα συναισθήματα και να το βοηθήσει να ασκηθεί σ’ αυτές. Με την επιβράβευση των ηθικών πράξεων και την αποδοκιμασία των μη η- θικών πράξεων θα το βοηθήσει να επιδιώκει μόνο τις πρώτες, αφού μόνο αυτές θα του προσφέρουν τη χαρά της επιβράβευσης, συναίσθημα που προτιμά να αισθάνεται κάθε άνθρωπος. Ο φιλόσοφος επισημαίνει τον κε- φαλαιώδους σημασίας ρόλο που έχει η παιδεία στη διάπλαση του ήθους του ανθρώπου, η οποία πρέπει να πα- ρέχεται από μικρή ηλικία. Προσδιορίζει την έναρξη της παιδευτικής αγωγής στην πολύ μικρή ηλικία «εὐθὺς ἐκ νέων», δείχνοντας μάλλον τη μεγάλη σημασία που έχει η επίδραση των φορέων αγωγής στον αδιαμόρφωτο ακόμη άνθρωπο. Έτσι, θα επέλθει ο εθισμός σε ενάρετες - ηθικές πράξεις, ο οποίος θα συνεχιστεί και σε μεγα- λύτερες ηλικίες, μέχρι να διαμορφωθούν τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα. Λεξιλογικές ασκήσεις ΑΣΚΗΣΗ 1 Λύση α) Η ……σημασία…… της λέξης ήταν διττή, με αποτέλεσμα να δημιουργηθεί σύγχυση μεταξύ των παρευρι- σκομένων. β) Στο σημείο αυτό της εθνικής οδού γίνονται πολλά ατυχήματα λόγω της ελλιπούς……οδοσήμανσης….. γ) Κάθε μέρα κατά τη διάρκεια της προσευχής γίνεται έπαρση της ελληνικής……σημαίας….. δ) Όλοι οι συγγενείς του διασκορπίστηκαν στα τέσσερα……σημεία….. του ορίζοντα την εποχή του μετανα-
23 στευτικού ρεύματος. ε) Κάθε εργαζόμενος πρέπει να συγκεντρώνει ένα συγκεκριμένο αριθμό……ενσήμων…. για να μπορέσει να συνταξιοδοτηθεί. ΑΣΚΗΣΗ 2 Λύση ἡδονήν: ηδονικός, ηδυπάθεια λύπην: λυπηρός, συλλυπητήριος ἀνδρεῖος: ανδροπρεπής, ανδρείκελο νέων: νιότη, νεότητα ὀρθή: κατόρθωμα, επιδιόρθωση ΑΣΚΗΣΗ 3 Λύση αγωγή: ἦχθαι εξής: ἕξεων, ἀπεχόμενος, ἀπεχόμεθα δέος: δειλὸς άριστος: ἀρετὴ παράσημο: σημεῖον χαρμόσυνος: χαίρων, χαίρειν ΑΣΚΗΣΗ 4 Λύση σημεῖον < σημαίνω ἕξεων < ἔχω (από το θέμα του μέλλοντα ἑχ-σω > ἕξω) σώφρων < σῶος + (ἡ) φρὴν ἀνδρεῖος < ἀνὴρ δειλὸς < δειλιάω -ῶ < δέδοικα ή δέδια ἦχθαι < ἄγομαι ΑΣΚΗΣΗ 5 Λύση Ενδεικτικές απαντήσεις: 1. Η τεχνική ορίζεται κατά κανόνα ως αναγκαία προπαίδεια και φιλέρευνη άσκηση της οικείας τέ- χνης. 2. Η μείωση των ελλειμμάτων και η αύξηση της ανταγωνιστικότητας είναι μονόδρομος. 3. Πρέπει να έχεις την ικανότητα να φέρνεις το καζάνι σε σημείο βρασμού, αλλά όχι να κοχλάζει, να διατηρείς τους ανθρώπους στη ζώνη της παραγωγικής δυσφορίας. 4. Στις τυφλές εξεγέρσεις, όταν οι εξεγερμένοι κινούνται μόνο από την απελπισία, το μίσος, τον φθόνο ή ακόμα και την ιδιοτέλεια, παύουν να λειτουργούν ως σώμα λαού. 5. Η Τέχνη, κατανοητή ή μη, παραμένει μαγευτική· ταλαντούχα από τη φτιαξιά της, υπερβαίνει τη συμβατική σκέψη και παγιδεύει στις κρύπτες της μοναδικά μηνύματα - πλοηγούς της ζωής.
24 6η Ενότητα Ερμηνευτικές ερωτήσεις ανοιχτού τύπου ΑΣΚΗΣΗ 1 Απάντηση Ο Αριστοτέλης προσδίδει στον όρο «ἀρετὴ» ένα ιδιαίτερο περιεχόμενο. Δεν της αποδίδει καθαρά ηθικό περιε- χόμενο (όπως ο Πλάτωνας), αλλά της αποδίδει το περιεχόμενο με το οποίο απαντάται και σε παλαιότερα αρ- χαιοελληνικά κείμενα, της οποιασδήποτε θετικής ικανότητας ή ιδιότητας που υπάρχει σε μεγάλο βαθμό. Συ- νώνυμά της μπορούν να θεωρηθούν η υπεροχή, η ανωτερότητα, το προτέρημα, η αξία. Έτσι, η έννοια αυτή μπορεί να αποδοθεί τόσο στα άψυχα και στα ζώα όσο και στον άνθρωπο. Για τον Αριστοτέλη, λοιπόν, τα γνω- ρίσματα της αρετής είναι: α) να κάνει τον άνθρωπο ή το ζώο ή το πράγμα που την έχει, να βρίσκεται στην τέλεια κατάστασή του και β) να τον/το βοηθά να εκτελεί με σωστό τρόπο το έργο για το οποίο είναι προορισμένος/ο από τη φύση. Συνεπώς, ο Αριστοτέλης επεκτείνει το περιεχόμενο της αρετής στον κοινωνικό και πολιτικό περισσότερο τομέα . ΑΣΚΗΣΗ 2 Απάντηση Οι έξεις είναι αποτέλεσμα επαναλαμβανόμενων ενεργειών και η ποιότητά τους εξαρτάται από την ποιότητα των ενεργειών μας. Άρα, δεν αρκεί να χαρακτηρίζουμε τις αρετές έξεις, αφού αυτές διακρίνονται σε καλές και κακές, αλλά να βρούμε το ιδιαίτερο εκείνο γνώρισμα, την ειδοποιό διαφορά που τις διαφοροποιεί από τις άλλες έξεις. Για τον Αριστοτέλη, λοιπόν, η ειδοποιός διαφορά που κάνει μια έξη αρετή είναι: α) να κάνει τον άνθρωπο ή το ζώο ή το πράγμα που την έχει, να βρίσκεται στην τέλεια κατάστασή του και β) να τον / το βοηθά να εκτελεί με σωστό τρόπο το έργο για το οποίο είναι προορισμένος / ο από τη φύση. ΑΣΚΗΣΗ 3 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης Για να αποδείξει ο Αριστοτέλης τη θέση του που αφορά τα γνωρίσματα που διαφοροποιούν την αρετή από τις άλλες έξεις, θα στηριχτεί για άλλη μια φορά στην επαγωγή. Έτσι, θα χρησιμοποιήσει δύο παραδείγματα˙ το ένα σχετίζεται με τα όργανα του σώματος και το άλλο με τα ζώα. 1ο παράδειγμα: η αρετή του ματιού είναι η ιδιότητα που κάνει και το μάτι τέλειο και το βοηθά να εκτελεί σω- στά το έργο για το οποίο είναι προορισμένο από τη φύση, δηλαδή να βλέπει καλά. 2ο παράδειγμα: η αρετή του αλόγου είναι η ιδιότητα που και το άλογο το κάνει σπουδαίο και το βοηθά να ε- κτελεί σωστά το έργο για το οποίο είναι προορισμένο από τη φύση, δηλαδή το κάνει ικανό να τρέχει, να κου- βαλά τον αναβάτη και να αντιμετωπίζει τους εχθρούς. Αφού ο Αριστοτέλης είδε πώς εφαρμόζονται τα γνωρίσματα της αρετής στα άψυχα και στα ζώα, οδηγείται τώ- ρα συμπερασματικά (με τη λέξη «δὴ») και στον άνθρωπο. Η αρετή, λοιπόν, του ανθρώπου κάνει τον άνθρωπο αγαθό και τον βοηθά να επιτελέσει σωστά το έργο για το οποίο είναι προορισμένος από τη φύση. Για την περί- πτωση του ανθρώπου το επίθετο «ἀγαθὸς» παίρνει τη θέση του «σπουδαῖος», γιατί εδώ πια έχουμε να κά- νουμε με την ηθική αρετή. ΑΣΚΗΣΗ 4 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης Ο Αριστοτέλης προσδίδει στον όρο «ἀρετὴ» ένα ιδιαίτερο περιεχόμενο. Δεν της αποδίδει καθαρά ηθικό περιε- χόμενο, αλλά είναι οποιαδήποτε θετική ικανότητα ή ιδιότητα που υπάρχει σε μεγάλο βαθμό. Συνώνυμά της μπορούν να θεωρηθούν η υπεροχή, η ανωτερότητα, το προτέρημα. Έτσι, η έννοια αυτή μπορεί να αποδοθεί τόσο στα άψυχα και στα ζώα όσο και στον άνθρωπο. ΑΣΚΗΣΗ 5 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης Δύο θεμελιώδεις ιδέες του Αριστοτέλη πρέπει να τις έχει συνεχώς παρούσες στο μυαλό του, για να παρακο- λουθήσει σωστά τον γενικότερο στοχασμό του μεγάλου φιλοσόφου: α) Σε διάκριση με τα έργα τέχνης που είναι έργα των ανθρώπων, κάθε δημιούργημα της φύσης (πιο συγκεκρι- μένα κάθε ζωντανό ον) έχει μέσα στον ίδιο του τον εαυτό αυτό που ο Αριστοτέλης ονομάζει αρχήν κινήσεως (= αρχή της αύξησής του). Αυτό θα πει πως από τη στιγμή που θα γεννηθεί κάτι από τη φύση, αρχίζει σε αυτό μια ορισμένη διαδικασία που, αν δεν εμποδιστεί από έξω, θα ακολουθήσει μια από πριν καθορισμένη πορεία. Η
25 πορεία αυτή θα το οδηγήσει στο τέλος του (= τελείωσή του). Πολλά βέβαια μπορούν να συμβούν καθ’ οδόν ώ- στε το φυσικό αυτό ον να μη φτάσει ποτέ στο τέλος του. Αυτό όμως δεν σημαίνει απολύτως τίποτε ως προς το τέλος που έχει οριστεί για αυτό το ον. β) Αξεχώριστη με την έννοια του τέλους είναι στον Αριστοτέλη η ιδέα ότι καθετί που δημιουργείται από τη φύ- ση, έχει να επιτελέσει ένα συγκεκριμένο ἔργον: η φύση δεν δημιουργεί τίποτε μάταια. Βασική αντίληψη του Αριστοτέλη είναι ότι «ἡ φύσις οὐδὲν ποιεῖ μάτην» (= η φύση τίποτα δεν κάνει μάταια, χωρίς λόγο). Αυτό σημαί- νει ότι η «φύσις» ανέθεσε, κατά τον Αριστοτέλη, σε καθετί σ’ αυτό τον κόσμο ένα «ἔργον», έναν συγκεκριμένο προορισμό. Όταν επιτελεστεί αυτό το έργο, τότε το ον φτάνει στο τέλος, στην τελειοποίησή του, στην επίτευξη του σκοπού ύπαρξής του (τελεολογική αντίληψη). Υπάρχει, λοιπόν «ἔργον» του οφθαλμού, «ἔργον» του ίπ- που, «ἔργον» του ανθρώπου, «ἔργον» του χεριού και «ἔργον» του ποδιού. Σε άλλο σημείο στα Ἠθικὰ Νικομά- χεια ο Αριστοτέλης θα μιλήσει για το «ἔργον» που επιτελεί ο κάθε επιμέρους «τεχνίτης» (αθλητής, αγαλματο- ποιός, κιθαριστής), παράλληλα με το «ἔργον» του ανθρώπου, που είναι «ψυχῆς ἐνέργεια κατὰ λόγον ἢ μὴ ἄνευ λόγου», όπως αναφέρεται και σε σχόλιο του σχολικού μας βιβλίου. ΑΣΚΗΣΗ 6 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης Ο Αριστοτέλης επιλέγει να αναφερθεί στην περίπτωση του ανθρώπου κάνοντας χρήση μιας υποθετικής πρό- τασης («Εἰ δὴ …») που έχει ως απόδοση τη δυνητική ευκτική «ἂν εἴη». Τα δύο αυτά στοιχεία προδίδουν μετρι- οπάθεια, διαλλακτικότητα και λόγο επιστημονικό. Ο φιλόσοφος δεν έχει διάθεση να επιβάλει τις θέσεις του˙ αντίθετα, φαίνεται να είναι πρόθυμος να τις συζητήσει περαιτέρω, να τις συμπληρώσει ή ακόμα και να τις α- ναθεωρήσει. Γίνεται σαφές ότι στην ειδική περίπτωση του ανθρώπου η αρετή αποκτά ηθικό περιεχόμενο, και δηλώνει ενδε- χομένως («ἂν εἴη») την ἕξιν με την οποία ο άνθρωπος γίνεται αγαθός και οδηγείται στην επιτέλεση ηθικών πράξεων. Ο Αριστοτέλης καταλήγει μέσω ενός υποθετικού συλλογισμού σε συμπέρασμα, αποφεύγοντας τη χρήση συμπερασματικής πρότασης, που δηλώνει αποκρυσταλλωμένη άποψη. Το γεγονός μάλιστα ότι στην απόδοση του υποθετικού λόγου χρησιμοποιεί δυνητική ευκτική, εκφράζει, αν μη τι άλλο, τουλάχιστον τη δια- λεκτικότητά του, καθώς αφήνει περιθώρια για διερεύνηση αυτών των θεμάτων, χωρίς δηλαδή δογματισμό και αξιωματικό ύφος, που δεν προσιδιάζουν στον επιστημονικό λόγο, ο οποίος από τη φύση του μακροπρόθεσμα επιδέχεται διάψευση. Το ύφος του λοιπόν δεν είναι εγκεφαλικό και αυστηρό· σε συνδυασμό με κριτήρια ανι- χνευτικά της απολυτότητας των ερευνητικών πορισμάτων διαπιστώνουμε πως διακρίνεται από μια υπόρρητη πρόταση συνδιερεύνησης της προβληματικής, συνδυασμένη με τη νοηματκή διαφάνεια, την οποία επικουρεί η χρήση πολλών παραδειγμάτων, παρμένων από την καθημερινότητα της εποχής του. Λεξιλογικές ασκήσεις ΑΣΚΗΣΗ 1 Λύση  πᾶσα = ὅλη, ἅπασα  ἔργον = πρᾶξις, δρᾶσις  εὖ = καλῶς  ὁρῶμεν = βλέπομεν, θεωρῶμεν  πολεμίους = ἐχθροὺς  φανερόν = δῆλον ΑΣΚΗΣΗ 2 Λύση  ἀρετὴ → κακία  σπουδαῖον → φαῦλον  ὁμοίως → ἀνομοίως
26  μεῖναι → φυγεῖν  πολεμίους → φίλους  φανερὸν → ἄδηλον ΑΣΚΗΣΗ 3 Λύση  φόρτος = ἐνεγκεῖν  φυσιολογικός = φύσις  δρομέας = δραμεῖν  δωρεά = ἀποδίδωσιν, άποδώσει  συνοχή = ἕξις  βάθρο = ἐπιβάτην ΑΣΚΗΣΗ 4 Λύση λεξιλογικής άσκησης α. Ένας καλός πολιτικός πρέπει να διακρίνεται από …διορατικότητα... β. Μια ίωση τον ταλαιπώρησε για πολύ καιρό˙ γι’ αυτό η …όψη... του είναι ωχρή. γ. Τα λάθη που έγιναν ήταν …οφθαλμοφανή… Όλοι μπορούσαν εύκολα να τα διακρίνουν. δ. Σε ένα κατάστημα …οπτικών... μπορείς να βρεις μεγάλη ποικιλία φακών επαφής. ε. Οι …οφθαλμαπάτες… είναι ένα συχνό φαινόμενο αυτών που ταξιδεύουν στην έρημο. ΑΣΚΗΣΗ 5 Λύση  μεῖναι – αναμονή  δραμεῖν – δρομολόγιο  ἐνεγκεῖν – φερέφωνο  ἐπιβάτην – βηματοδότης  φανερὸν – φάσμα  ἀρετὴ – δυσαρέσκεια ΑΣΚΗΣΗ 6 Λύση λεξιλογικής άσκησης ακταιωρός, εμβρυωρός, θεωρός, θυρωρός, ολίγωρος, πυλωρός, σηματωρός, σκευωρός, σκοπιωρός, τι- μωρός.
27 7η Ενότητα Ερμηνευτικές ερωτήσεις ανοιχτού τύπου ΑΣΚΗΣΗ 1 Απάντηση Το παράδειγμα που αναφέρεται στο αντικειμενικό μέσο είναι αριθμητικό. Αν πάρουμε μια σειρά αριθμών από το 2 έως το 10, το δύο είναι το λίγο, το 10 είναι το πολύ, ενώ μέσο είναι το 6, γιατί, σύμφωνα με τις διδα- σκαλίες της αριθμητικής, απέχει ίση απόσταση, 4 δηλαδή μονάδες, τόσο από το 2 όσο και από το 10, από τα δύο δηλαδή άκρα. Σ’ αυτή δηλαδή την περίπτωση το κριτήριο προσδιορισμού του μέσου είναι ποσοτικό. ΑΣΚΗΣΗ 2 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης Σ’ αυτό το σημείο αξίζει να επισημάνουμε ότι οι όροι «αντικειμενικός» και «υποκειμενικός» δεν υπήρχαν την εποχή του Αριστοτέλη και ήταν δικές του επινοήσεις. Είναι αλήθεια ότι πολύ συχνά οι επιστήμονες κατά τη διάρκεια της επιστημονικής έρευνας βρίσκονται αντιμέτωποι με την ανάγκη να εκφράσουν με τις κατάλληλες λέξεις τις νέες ιδέες ή επιστημονικές τους συλλήψεις. Αυτό αποτελεί μια δύσκολη διαδικασία και οι επιλογές τους είναι δύο: ή να επινοήσουν καινούριες λέξεις ή να χρησιμοποιήσουν ήδη υπάρχουσες με διαφορετικό νοη- ματικό περιεχόμενο. Έτσι, βλέπουμε ότι και ο Αριστοτέλης, για να πλησιάσει στον προσδιορισμό των εννοιών αυτών, χρησιμοποίησε τον όρο «κατ’ αὐτὸ τὸ πρᾶγμα» για την έννοια της αντικειμενικότητας και τον όρο «πρὸς ἡμᾶς» για τον όρο της υποκειμενικότητας. ΑΣΚΗΣΗ 3 Απάντηση Στόχος του Αριστοτέλη σ’ αυτή την ενότητα είναι να αποδείξει ότι η αρετή είναι ένα είδος μεσότητας. Γι’ αυτό, λοιπόν, πρέπει πρώτα να προσδιορίσει την έννοια της μεσότητας, για να καταλήξει έπειτα στον συσχετισμό της με την ηθική αρετή. Αν, λοιπόν, πάρουμε ένα μέγεθος αβ που μπορεί να διαιρείται επ’ άπειρον, μπορούμε, όπως διδάσκει ο Αριστο- τέλης, να χωρίσουμε ένα κομμάτι γβ, ένα κομμάτι αγ και ένα κομμάτι αδ. Το γβ είναι κομμάτι μεγαλύτερο από το αγ («τὸ μὲν πλεῖον»), το αγ είναι μικρότερο από το γβ («τὸ δ’ ἔλαττον») και το αδ είναι ένα κομμάτι ίσο με το δβ («τὸ δ’ ἴσον»). Μέσον, λοιπόν, δεν είναι ούτε το μεγαλύτερο ούτε το μικρότερο κομμάτι αλλά το σημείο που χωρίζει δύο ίσα μέρη. Σχηματικά το μέσον μπορεί να αποδοθεί ως εξής: Το μέσον, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, μπορεί να προσδιοριστεί με βάση δύο κριτήρια: τα αντικειμενικά και τα υποκειμενικά. α) Μέσον με βάση τα αντικειμενικά κριτήρια («κατ’ αὐτὸ τὸ πρᾶγμα»): το μέσο αυτό σχετίζεται με τα ίδια τα πράγματα. Είναι αυτό που ισαπέχει από τα δύο άκρα του πράγματος. Θεωρείται αντικειμενικό, γιατί απορ- ρέει από παρατηρήσεις και μετρήσεις, από επιστημονική δηλαδή γνώση, και γι’ αυτό είναι ένα και αποδεκτό από όλους. β) Μέσον με βάση τα υποκειμενικά κριτήρια («πρὸς ἡμᾶς»): το μέσον αυτό δεν είναι ούτε πάρα πολύ, ούτε
28 πολύ λίγο, ούτε είναι ένα για όλους. Είναι σχετικό και ο προσδιορισμός του εξαρτάται από τον ίδιο τον άνθρω- πο, ο οποίος με τη χρήση της λογικής μπορεί να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς παράγο- ντες, όπως τις ιδιαίτερες ανάγκες του, τις περιστάσεις, την εποχή, τον τόπο, τα κοινωνικά πρότυπα κτλ. ΑΣΚΗΣΗ 4 Απάντηση Ο Αριστοτέλης, προκειμένου να κάνει κατανοητά τα κριτήρια προσδιορισμού της έννοιας της μεσότητας, θα δώσει δύο παραδείγματα ακολουθώντας επαγωγικό συλλογισμό. α) Το παράδειγμα που αναφέρεται στο αντικειμενικό μέσο είναι αριθμητικό. Αν πάρουμε μια σειρά αριθμών από το 2 έως το 10, το δύο είναι το λίγο, το 10 είναι το πολύ, ενώ μέσο είναι το 6, γιατί, σύμφωνα με τις διδα- σκαλίες της αριθμητικής, απέχει ίση απόσταση, 4 δηλαδή μονάδες, τόσο από το 2 όσο και από το 10, από τα δύο δηλαδή άκρα. Σ’ αυτή δηλαδή την περίπτωση το κριτήριο προσδιορισμού του μέσου είναιποσοτικό. β) Το παράδειγμα που αναφέρεται στο υποκειμενικό μέσο αντλείται από τον χώρο του αθλητισμού. Αν για κάποιον αθλητή το φαγητό των δύο μνων είναι λίγο και το φαγητό των δέκα μνων είναι πολύ, τότε ο προπονη- τής δεν θα επιλέξει αναγκαστικά το φαγητό των έξι μνων, που αντικειμενικά είναι η μεσότητα, γιατί γι’ αυτόν τον αθλητή μπορεί να θεωρηθεί μεγάλη μερίδα ή μικρή. Για τον Μίλωνα, που ήταν μεγαλόσωμος και έτρωγε μεγάλες ποσότητες φαγητού, είναι λίγο, ενώ για κάποιον που τώρα ξεκινάει να γυμνάζεται, είναι πολύ. Το ίδιο ισχύει και για τους αθλητές του δρόμου, που έχουν ανάγκη μικρότερης ποσότητας φαγητού, ή της πάλης, που χρειάζονται μεγαλύτερες ποσότητες ώστε να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις του αθλήματός τους. Παρατη- ρούμε, δηλαδή, ότι ο προσδιορισμός του μέσου σχετίζεται με ποιοτικά κριτήρια καιμεταβλητούς παράγο- ντες, όπως η σωματική διάπλαση του αθλητή, ο χρόνος εκγύμνασης και το είδος του αθλήματος. ΑΣΚΗΣΗ 5 Απάντηση Ο Αριστοτέλης, στην προσπάθειά του να προσδιορίσει την έννοια της «μεσότητας» αναφέρεται και στις έννοιες της «ὑπερβολῆς» και της «ἐλλείψεως». Ήδη στην 4η ενότητα εμμέσως πλην σαφώς διατύπωσε την άποψη ότι κάθε αρετή είναι «μεσότης» που βρίσκεται ανάμεσα στα δύο άκρα, την υπερβολή και την έλλειψη. Μέσα από τα αντιθετικά ζεύγη που παρέθεσε, έγινε κατανοητό ότι η μεσότητα αποτελεί τη σωστή, την ενδεδειγμένη συ- μπεριφορά, η οποία επαινείται, γιατί οδηγεί στην κατάκτηση των ηθικών αρετών, ενώ η υπερβολή και η έλλει- ψη αποτελούν τη λανθασμένη, τη μη ενδεδειγμένη συμπεριφορά, η οποία επικρίνεται, γιατί μας απομακρύνει από τις ηθικές αρετές. Ο συσχετισμός των αρετών που αναφέρθηκαν εκεί με τις έννοιες της υπερβολής και της έλλειψης σχηματικά μπορεί να αποδοθεί με τον ακόλουθο πίνακα: ἔλλειψις μέσον ὑπερβολὴ δειλία ἀνδρεία θρασύτης ἀναισθησία σωφροσύνη ἀκολασία ἀοργησία πραότης ὀργιλότης Ο Αριστοτέλης, βέβαια, στην 4η ενότητα δεν αναφέρει καν το άκρο της έλλειψης σχετικά με τις αρετές αυτές,
29 επειδή συναντάται πολύ πιο σπάνια από το άκρο της υπερβολής. Να επισημάνουμε, επίσης, ότι σε άλλα σημεία των Ηθικών Νικομαχείων αναφέρει και πολλά άλλα παραδείγ- ματα αρετών, για να κάνει πλήρως κατανοητές τις παραπάνω έννοιες. ΑΣΚΗΣΗ 6 Απάντηση Στον όρο «μέσον» αναφέρονται τα: «τὸ ἴσον» (συγκεκριμένα μ’ αυτή τη λέξη δηλώνονται τα δύο ίσα τμήματα που βρίσκονται εκατέρωθεν του μέσου), «τοῦ πράγματος μέσον», «τὸ ἴσον ἀπέχον ἀφ’ ἑκατέρου τῶν ἄκρων», «πρὸς ἡμᾶς (μέσον)», «μήτε πλεονάζει μήτε ἐλλείπει» (τα ρήματα αυτά εκφράζουν την υπερβολή και την έλ- λειψη αντίστοιχα αλλά στη φράση που βρίσκονται υποδηλώνουν το μέσον). Στον όρο «ἔλλειψις» αναφέρονται τα: «τὸ ἔλαττον», «ὀλίγον», «ὑπερέχεται», «ἐλλείπει». Στον όρο «ὑπερβολή» αναφέρονται τα: «τὸ πλεῖον», «πολὺ», «ὑπερέχει», «πλεονάζει». ΑΣΚΗΣΗ 7 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης Με το «οὕτω δὴ» ο Αριστοτέλης καταλήγει στο συμπέρασμα ότι κάθε «ἐπιστήμων», ειδικός τεχνίτης – δεν εν- νοεί εδώ ο Αριστοτέλης ειδικούς επιστήμονες όπως στα μαθηματικά, γιατί αυτοί ασχολούνται με το αντικειμε- νικό μέσο και όχι το υποκειμενικό – αποφεύγει την υπερβολή και την έλλειψη και επιδιώκει και προτιμά («αἱρεῖται») το μέσον που προσδιορίζεται με υποκειμενικά και όχι με αντικειμενικά κριτήρια. Έτσι, ο Αριστοτέ- λης γενικεύει την πρακτική σημασία της υποκειμενικής μεσότητας και συγχρόνως με το ρήμα «αἱρεῖται» θέτει και το ζήτημα της προαιρέσεως σε σχέση με τη μεσότητα. Στο συμπέρασμα αυτό, καταφεύγοντας και πάλι στην εμπειρία της καθημερινής ζωής, αναφέρει την κοινή διαπίστωση ότι οι τεχνίτες επιδιώκουν το υποκειμε- νικό μέσον, αυτό που βρίσκεται σε συμφωνία με τις ανάγκες των ανθρώπων. Το μέσον αυτό το επιδιώκουν «ζητεῖ» και το επιλέγουν «αἱρεῖται». Με το δεύτερο ρήμα στο ζήτημα της μεσότητας εισάγεται η ελευθερία της επιλογής και προστίθεται και η ψυχολογική διάστασή του, καθώς συνάγεται ότι η μεσότητα είναι επιλογή που εναπόκειται σε μας να την κάνουμε ή όχι. ΑΣΚΗΣΗ 8 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης Στις ενότητες που ήδη μελετήσαμε, ο Αριστοτέλης έδωσε βασικά γνωρίσματα της ηθικής αρετής, όρισε την έν- νοια γένους και διερευνά την ειδοποιό διαφορά. Είδαμε, δηλαδή, ότι οι ηθικές αρετές δεν υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως, αφού συνδέονται με τον εθισμό σε ηθικές πράξεις. Είναι, λοιπόν, η αρετή «ἕξις» που αποκτιέται με μακροχρόνια άσκηση σε ηθικές πράξεις και καθοριστικό ρόλο σ’ αυτό παίζει η διδασκαλία. Δεν είναι, όμως, μια οποιαδήποτε «ἕξις», αφού μεγάλη σημασία έχει η ποιότητα των έξεών μας. Επίσης, η αρετή συνδέεται με τα ευχάριστα συναισθήματα που νιώθουμε, όταν τηρούμε το μέτρο κατά την εκτέλεση μιας ηθικής πράξης. Έτσι, ο φιλόσοφος κατέληξε ότι η αρετή είναι «ἕξις» με την οποία ο άνθρωπος φτάνει στην ολοκλήρωσή του και στην ολοκλήρωση του έργου του. Σ’ αυτή την ενότητα προστίθενται τα εξής νέα γνωρίσματα της αρετής: α) Η αρετή βρίσκεται στο μέσον, ανάμεσα δηλαδή στα δύο άκρα, την υπερβολή και την έλλειψη. β) Η αρετή βρίσκεται στο μέσον που προσδιορίζεται με κριτήρια υποκειμενικά («πρὸς ἡμᾶς»). Εδώ, παρατηρούμε ότι ο Αριστοτέλης πλησιάζει τη σχετικοκρατική στάση των σοφιστών απέναντι στα πράγ- ματα, η οποία εκφράζεται με τη φράση του Πρωταγόρα: «Πάντων χρημάτων μέτρον ἐστὶν ἄνθρωπος, τῶν μὲν ὄντων ὡς ἔστιν, τῶν δὲ οὐκ ὄντων ὡς οὐκ ἔστιν» (= Μέτρο όλων των πραγμάτων είναι ο άνθρωπος, αυτών που υπάρχουν πως υπάρχουν και αυτών που δεν υπάρχουν πως δεν υπάρχουν). Υπάρχει, δηλαδή, ο κίνδυνος να θεωρηθεί ότι το κάθε άτομο προσδιορίζει όπως θέλει, αυθαίρετα την αρετή. Κάτι τέτοιο, όμως, δεν ισχύει, όπως θα δούμε παρακάτω, γιατί υπεισέρχεται το κριτήριο του «ὀρθοῦ λόγου», της λογικής, και μάλιστα της λογικής του φρόνιμου ανθρώπου, η οποία διασφαλίζει τη σχετική αντικειμενικότητα στον προσδιορισμό του μέσου. Ο Αριστοτέλης με την υποκειμενική μεσότητα σχετικοποιεί το περιεχόμενο των ηθικών αρετών, αλλά δεν οδη- γείται στον σοφιστικό σχετικισμό και υποκειμενισμό. Αποδέχεται μάλλον τη σχετικότητα του ηθικού κώδικα και όχι τον σχετικισμό, όπως άλλωστε θα διευκρινίσει παρακάτω, στις επόμενες ενότητες. Η σχετικότητα του ηθικού κώδικα σημαίνει ότι το περιεχόμενο των ηθικών αρετών εξαρτάται από το περιεχόμενο συγκεκριμένων και αντικειμενικών σταθερών μεταβλητών, όπως είναι ο χρόνος, ο σκοπός, η περίσταση κ.τ.λ. Αντίθετα με τον σχετικισμό του ηθικού κώδικα εννοείται ότι το περιεχόμενο των ηθικών αρετών ορίζεται από το άτομο όπως νομίζει και το συμφέρει κάθε φορά, κυριαρχεί δηλαδή ο υποκειμενισμός. γ) Η αρετή είναι προϊόν ελεύθερης βούλησης του ανθρώπου («τοῦθ’ αἱρεῖται»). δ) Η αρετή προσδιορίζεται με βάση τη λογική, τον «ὀρθὸν λόγον» (η άποψη αυτή θα αναλυθεί περαιτέρω στις
30 επόμενες ενότητες). Το στοιχείο αυτό προκύπτει από την αναφορά της λέξης «ἐπιστήμων», ο οποίος επιζητά («ζητεῖ») και επιλέγει («αἱρεῖται») τη μεσότητα ακολουθώντας μια λογική διεργασία. ΑΣΚΗΣΗ 9 Απάντηση Αφού η αρετή είναι μεσότητα που προσδιορίζεται με υποκειμενικά κριτήρια, προκύπτει ότι δεν υπάρχει μέσα μας εκ φύσεως. Αν συνέβαινε αυτό, δεν θα ίσχυαν όσα αναφέρονται στις ενότητες 1, 2 και 3. Αν, δηλαδή, ήταν έμφυτο χαρακτηριστικό, δεν θα μεταβαλλόταν, όπως αμετάβλητοι είναι και οι νόμοι της φύσης, και, επομένως, θα προσδιοριζόταν με αντικειμενικά κριτήρια. Επίσης, δεν θα χρειαζόταν ο εθισμός σε ηθικές πράξεις για την κατάκτησή της και οι προσπάθειες των νομοθετών να κάνουν τους πολίτες καλούς μέσω του εθισμού θα ήταν άσκοπες, αφού όλοι θα γεννιόμασταν εκ φύσεως με ή χωρίς την αρετή χωρίς αυτό να μπορεί να μεταβληθεί. ΑΣΚΗΣΗ 10 Απάντηση Είδαμε παραπάνω ότι η αρετή είναι μεσότητα υποκειμενική και προσδιορίζεται από τον ίδιο τον άνθρωπο με μέτρο τον εαυτό του. Επομένως, απαραίτητη προϋπόθεση για τον προσδιορισμό αυτής της μεσότητας είναι η αυτογνωσία, το σωκρατικό δηλαδή «γνῶθι σαυτόν». Μόνο αν κάποιος γνωρίζει καλά τον εαυτό του και μπορεί να εκτιμήσει τα όριά του, τα θετικά και τα αρνητικά χαρακτηριστικά του, μπορεί να φτάσει στην αρετή και στον προσδιορισμό του μέσου της. Αυτή η διαδικασία, βέβαια, είναι εξαιρετικά δύσκολη και επίπονη. Λεξιλογικές ασκήσεις ΑΣΚΗΣΗ 1 Λύση συνεχεῖ ≠ ἀσυνεχεῖ λαβεῖν ≠ δοῦναι ἴσον ≠ ἄνισον πᾶς ≠ οὐδεὶς μέσον ≠ ὑπερβολή, ἔλλειψις ΑΣΚΗΣΗ 2 Λύση απόβλητα: ὑπερβολὴν ταυτότητα: ταὐτὸν εχεμύθεια: συνεχεῖ, ἀπέχον, ὑπερέχει, ὑπερέχεται λάφυρο: λαβεῖν, λαμβάνουσι, ληπτέον, ληψομένῳ ΑΣΚΗΣΗ 3 Λύση βαλ-: βαλτός, βαλβίδα, βαλλιστικός, περιβάλλον, παραβάλλω, καταβάλλω, αποβάλλω, συμβάλλω, υποβάλλω, υπερβάλλω, αναβάλλω βελ-: βέλος, βελόνα, βεληνεκές βλη-: βλήμα, έμβλημα, πρόβλημα, απόβλητος, διαβλητός, αναβλητικός, υποβλητικός, επιβλητικός βολ-: βόλος, βολίδα, βολή, αναβολή, υπερβολή, συμβολή, ευμετάβολος, σύμβολο, παράβολο, έμβολο, αμφιβο- λία, σφαιροβολία. ΑΣΚΗΣΗ 4 Λύση εχ-: εχεμύθεια, έξη, εξής, ανέχεια, συνέχεια, ανεκτικός, περιεκτικός, περιέκτης, προσεκτικός, καχεξία, καχεκτι- κός, ευεξία, ακάθεκτος σχ-: σχήμα, σχέση, σχεδόν, σχετικός, άσχετος, σχέδιο, σχολείο οχ-: ανοχή, συνοχή, κατοχή, εποχή, εξοχή, παροχή, προεξοχή, οχυρός, οχύρωση -ούχος: τροπαιούχος, διπλωματούχος, συμβασιούχος, προνομιούχος, πτυχιούχος, ζαχαρούχος, σοκολατούχος -ουχία: αλληλουχία, κληρουχία ωχ-: ευωχία, ανακωχή ΑΣΚΗΣΗ 5 Λύση «πλεῖον»: πλειοψηφία, πλειοδοτικός, πλεονεξία, πλεονέκτημα, πλεονέκτης «ὀλίγον»: ολιγαρκής, ολιγομελής, ολιγόλογος ΑΣΚΗΣΗ 6 Λύση
31 α) Το δημόσιο …………έλλειμμα………….. συνεχώς αυξάνεται, με αποτέλεσμα να καταρρέει η εθνική οικονο- μία. β) Προτίμησε να αποσυρθεί στην ιδιαίτερη πατρίδα του για το ………υπόλοιπο…………… της ζωής του. γ) Η ………έκλειψη………….. ηλίου είναι ένα φαινόμενο που συνεχίζει να προκαλεί δέος. δ) Δεν είχε αναπτύξει επαρκώς το θέμα που του δόθηκε στο μάθημα της έκθεσης. Οι …………ελλείψεις…………. ήταν πολλές και σημαντικές. ε) Πολλές φορές παθαίνει …………διαλείψεις…………., με αποτέλεσμα να μην αναγνωρίζει οικεία του πρό- σωπα. ΑΣΚΗΣΗ 7 Λύση Ενδεικτικές απαντήσεις: 1. Το δύσκολο στη λογοτεχνία (και στη ζωή) είναι να υποχωρήσει το υποκείμενο μπροστά στο κεί- μενο, ώστε να αποβάλει την κτητική του κυριότητα. 2. Τόσο ο ομηρικός Οδυσσέας όσο και ο σοφόκλειος Οιδίπους κυκλοφορούν μέσα στο ίδιο το σπίτι τους ως ξένοι, στοιχείο που τους καθιστά απρόβλεπτα παράξενους. 3. Η εύλογη υπόθεση ότι η γνώση παράγει γλώσσα, αλλά και η γλώσσα γνώση, δεν εξισώνει αυτομάτως τους δύο όρους ούτε ποσοτικά ούτε ποιοτικά. 4. Ο καθηγητής αποκάλυψε αναλογικές ομοιότητες και διαφορές μεταξύ των οικονομικών κρίσεων, που θα μπορούσαν να λειτουργήσουν ως προβολείς αναγνώρισης της σημερινής δημοσιονομικής μας κρίσης. 5. Είναι εξόφθαλμη υπερβολή να καταλογίζονται αποκλειστικά στον υπουργό Οικονομίας όλες οι κυβερνητικές δυσλειτουργίες.
32 8η Ενότητα Ερμηνευτικές ερωτήσεις ανοιχτού τύπου ΑΣΚΗΣΗ 1 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης Παρατηρούμε ότι στη φράση «τοῦ μέσου ἂν εἴη στοχαστική», ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί δυνητική ευκτική και όχι οριστική. Η δυνητική ευκτική εκφράζει αυτό που είναι δυνατό να γίνει στο παρόν και το μέλλον, δηλαδή κάτι πιθανό και ενδεχόμενο, ή κάτι που ο συγγραφέας θέλει να παραθέσει ως απλή σκέψη του λέγοντος. Έτσι, αποφεύγει να είναι κατηγορηματικός και δογματικός. Από την άλλη, η οριστική δηλώνει το πραγματικό, το σίγουρο. Αν δεχτούμε την άποψη του Μπυφόν ότι «το ύφος είναι ο άνθρωπος», που επαναλαμβάνει και ο Γ. Σεφέρης στο κείμενό του για τον Μακρυγιάννη (Δοκιμές, Α’ τόμος, Ίκαρος 1981, σελ. 260), καταλαβαίνουμε ότι ο Αριστοτέλης ήταν μετριοπαθής, συγκαταβατικός και διαλλακτικός χαρακτήρας. Στην άποψη αυτή συνηγορεί και το γεγονός ότι τα Ηθικά Νικομάχεια γράφτηκαν στην ώριμη περίοδο της ζωής του, που διακρινόταν από μετριοπάθεια και έλλειψη δογματισμού. ΑΣΚΗΣΗ 2 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης Με τον όρο «ολοκληρωμένο» ο Αριστοτέλης ορίζει αυτό το έργο που βρίσκεται στη μεσότητα, που τηρεί το μέτρο και την αρμονία και εξισορροπεί τις αντιθέσεις ανάμεσα στην υπερβολή και στην έλλειψη. Γι’ αυτό από αυτό δεν μπορούμε ούτε να αφαιρέσουμε κάτι («οὔτ’ ἀφελεῖν»), γιατί δεν έχει κάτι περιττό και με την α- φαίρεση θα το οδηγήσουμε στην έλλειψη, ούτε να προσθέσουμε κάτι («οὔτε προσθεῖναι»), γιατί δεν του λείπει κάτι και με την πρόσθεση θα το οδηγήσουμε στην υπερβολή. Επομένως, γίνεται κατανοητό ότι η υπερβολή και η έλλειψη διαταράσσουν την ισορροπία και καταστρέφουν την τελειότητά του («φθειρούσης»), ενώ η μεσότητα τη διαφυλάσσει («σῳζούσης»). Συγκεκριμένα, ο Αριστοτέλης στην Ποιητική του αναφέρει ότι ένα έργο τέχνης δεν πρέπει να είναι ούτε «παμμέγεθες» ούτε «πάμμικρον». ΑΣΚΗΣΗ 3 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης Στο χωρίο «ἡ δ’ ἀρετὴ … στοχαστική», ο Αριστοτέλης συσχετίζει τις έννοιες τέχνη (η οποία εδώ ταυτίζεται με τον όρο «ἐπιστήμη»), φύση και αρετή και διαπιστώνει ότι έχουν ένα κοινό γνώρισμα, αλλά και διαφορές. Το κοινό τους γνώρισμα είναι ότι και οι τρεις έχουν τη δυνατότητα να δημιουργούν μορφές. Η διαφορά τους έγκει- ται σε τι δίνει μορφή η καθεμιά. Έτσι, λοιπόν: α) η τέχνη μορφοποιεί το υλικό της, β) η αρετή δίνει μορφή στην προσωπικότητα του ανθρώπου και γ) η φύση δημιουργεί κι αυτή τις δικές της μορφές. Παράλληλα, ο φιλόσοφος επιχειρεί να ιεραρχήσει τις τρεις αυτές έννοιες. Έτσι, κατ’ αυτόν, η φύση είναι ανώ- τερη από την τέχνη, γιατί κάθε φυσικό ον έχει τάση προς την τελειότητα. Από τη στιγμή δηλαδή που γεννιέ- ται και αυξάνεται, οδηγείται, ανεξάρτητα από τη θέλησή του, στο «τέλος», στην τελειότερη μορφή του. Αντίθε- τα, τα έργα τέχνης είναι σταθερά και αμετάβλητα και δεν τείνουν πουθενά. Ο Αριστοτέλης αναφέρει: «ο σκο- πός και το ωραίο είναι σε μεγαλύτερο βαθμό παρόντα στη φύση, παρά στα έργα της τέχνης» (Περὶ ζώων μορί- ων, 639b, 19-21). Εξάλλου, όπως διαπιστώνει και ο Ασπάσιος, ο σχολιαστής του Αριστοτέλη, «μιμεῖται γὰρ τέ- χνη τὴν φύσιν» (= η τέχνη μιμείται τη φύση), γι’ αυτό και είναι κατώτερη αυτής. Από την άλλη, η αρετή είναι ανώτερη και από τη φύση και από την τέχνη, γιατί μορφοποιεί στην ουσία του τον άνθρωπο και αποτελεί ύψι- στη έκφανση της μεσότητας. Όπως μάλιστα αναφέρει και ο Ασπάσιος, η αρετή είναι ανώτερη από την τέχνη, γιατί η αρετή είναι «τελειότης φύσεως καὶ κατωρθωμένη φύσις», δηλαδή μια φυσική ιδιότητα με επιτυχία οδη- γημένη στο σκοπό της. Από τα παραπάνω γίνεται αντιληπτό ότι, για τον Αριστοτέλη, ανώτερη όλων είναι η αρετή, ακολουθεί η φύση και τελευταία στην ιεράρχηση έρχεται η τέχνη: αρετή > φύση > τέχνη ΑΣΚΗΣΗ 4 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης Για να αποδείξει ο Αριστοτέλης ότι η αρετή έχει ως στόχο της το μέσον, διατυπώνει τον εξής υποθετικό συλλο- γισμό : 1η προκείμενη: αν η τέχνη στοχεύει στο μέσον («Εἰ δὴ πᾶσα ἐπιστήμη … ἄγουσα τὰ ἔργα») και 2η προκείμενη: αν η αρετή είναι ακριβέστερη και ανώτερη από την τέχνη («ἡ δ’ ἀρετὴ πάσης τέχνης
33 ἀκριβεστέρα καὶ ἀμείνων ἐστὶν») Συμπέρασμα: η αρετή έχει ως στόχο της το μέσον («τοῦ μέσου ἂν εἴη στοχαστική»). ΑΣΚΗΣΗ 5 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης Η χρήση υποθετικού συλλογισμού, ο οποίος βασίζεται σε προκείμενες από τις οποίες η μία τουλάχιστον είναι υποθετική πρόταση, προσιδιάζει στο ύφος του επιστημονικού λόγου, γιατί υποδηλώνει μετριοπάθεια, διαλλα- κτικότητα και έλλειψη δογματισμού. Άλλωστε μέσα στο πλαίσιο της επιστημονικής έρευνας εντάσσεται και η διατύπωση υποθέσεων, οι οποίες αργότερα επαληθεύονται ή διαψεύδονται. Τη μετριοπάθεια και τη διαλλακτι- κότητα υποδηλώνει και η χρήση της δυνητικής ευκτικής στο χωρίο «τοῦ μέσου ἂν εἴη στοχαστική», η οποία δη- λώνει αυτό που είναι δυνατό να γίνει στο παρόν και το μέλλον, δηλαδή το πιθανό και ενδεχόμενο. Ας μην ξε- χνάμε εξάλλου ότι ο Αριστοτέλης συνέγραψε τα Ηθικά Νικομάχεια (όπως πληροφορούμαστε και από την ει- σαγωγή του σχολικού εγχειριδίου) σε ώριμη πια ηλικία, την οποία χαρακτήριζε η ηρεμία, η νηφαλιότητα, η ώ- ριμη σκέψη και η έλλειψη δογματισμού. ΑΣΚΗΣΗ 6 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης Σ’ αυτό το σημείο ο Αριστοτέλης συνδέει τη μεσότητα με την ηθική αρετή και σαφώς τη διακρίνει από τις προ- ηγούμενες εφαρμογές της μεσότητας. Διαχωρίζει την ηθική αρετή ως προϊόν της έξεως και ως προϋπόθεση πράξεως από τη διανοητική αρετή που σχετίζεται με τον νου και παραπέμπει στη θεωρητική ζωή του ανθρώ- που. Διευκρινίζει ότι η ηθική αρετή αναφέρεται στα πάθη και στις πράξεις, δηλαδή στην εξωτερίκευση του αν- θρώπου, στη συμπεριφορά του εν γένει. Στην αριστοτελική έννοια «πάθη» αναφερθήκαμε και στην 6η ενότητα των Ηθικών Νικομαχείων. Είδαμε λοιπόν ότι για τον Αριστοτέλη πάθη είναι η επιθυμία, η οργή, ο φόβος, το θάρρος, ο φθόνος, η χαρά, η φιλία, το μίσος, ο πόθος, η ζήλεια, η λύπη, δηλαδή αυτά που σήμερα θα λέγαμε συναισθήματα. Μάλιστα, ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι τα «πάθη» είναι άλογες παρορμήσεις της ψυχής και βιολο- γικές ιδιότητες του ανθρώπινου είδους. Στις ψυχικές καταστάσεις και στη συμπεριφορά του ανθρώπου βρί- σκουν εφαρμογή επίσης οι τρεις ποσοτικές έννοιες (υπερβολή, έλλειψη, το μέσον). Ακόμη τα συναισθήματα και η δράση του ανθρώπου επιδέχονται τον έλεγχο με βάση τις τρεις αυτές ποσοτικές έννοιες - κριτήρια. Από την άλλη γίνεται φανερό ότι η μεσότητα αφορά τις ηθικές και όχι τις διανοητικές αρετές. Κι αυτό, γιατί οι ηθικές αρετές σχετίζονται με τα συναισθήματα και τις πράξεις και σ’ αυτά υπάρχει υπερβολή, έλλειψη και με- σότητα. Αντίθετα, οι διανοητικές αρετές δεν είναι μεσότητες. Σχετικά με τη διανοητική αρετή της σοφίας ο Ασπάσιος γράφει: «φανερὸν δὲ ποιεῖ διὰ τούτων ὅτι ἡ διανοητικὴ ἀρετὴ οὐκ ἔστι μεσότης· οὐ γὰρ δεῖ μέσως μὲν εἰδέναι, ὑπερβαλλόντως δὲ μή, ἀλλ’ ἐφ’ ὅσον οἷόν τε εἰδέναι ἄριστα ἂν ἔχοι» (= με αυτά (ο Αριστοτέλης) κάνει φανερό ότι η διανοητική αρετή δεν είναι μεσότητα· γιατί δεν πρέπει να έχει κανείς γνώσεις μεσαίας ποιότητας και όχι υπερβολικά πολλές, αλλά θα ήταν άριστο να έχει όσο το δυνατόν πιο πολλές γνώσεις). Δηλαδή στην αρετή της σοφίας θεωρείται πολύ καλό να έχει κανείς πάρα πολλές γνώσεις, να βρίσκεται δηλαδή στην υπερ- βολή. Λεξιλογικές ασκήσεις ΑΣΚΗΣΗ 1 Λύση α. Το δύσκολο έργο που ανέλαβε να εκπονήσει, σήμερα βρίσκεται στο τελικό του στάδιο. β. Δεν επιτρέπει στον εαυτό του το παραμικρό λάθος. Η τελειομανία του δεν έχει όρια. γ. Ετοίμασε το σπίτι για να υποδεχτεί τους καλεσμένους της. Όλα ήταν τακτοποιημένα στην εντέλεια. δ. Κατά την εκτέλεση μιας συνταγής ζαχαροπλαστικής χρειάζεται απόλυτη αυτοσυγκέντρωση και προσοχή. ε. Επιστρατεύτηκε όλο το επιτελείο της εκπομπής, για να προκύψει το καλύτερο δυνατό αποτέλεσμα. ΑΣΚΗΣΗ 2 Λύση λεξιλογικής άσκησης Αδενοπάθεια, αντιπάθεια, αντιπαθής, αντιπαθητικός, απάθεια, απαθής, εμπάθεια, εμπαθής, ευπάθεια, ηδυ- πάθεια, καρδιοπάθεια, μετριοπάθεια, μετριοπαθής, μυστικοπάθεια, πάθημα, πάθηση, παθητικός, παθητικό- τητα, παθιάρης, παθογένεια, παθογόνος, παθολογία, παθολογικός, πάθος, πένθιμος, πένθος, πλημμυροπα- θής, προσπάθεια, σεισμοπαθής, συμπάθεια, συμπαθής, συμπαθητικός, ωραιοπαθής. ΑΣΚΗΣΗ 3 Λύση  μεσοπόλεμος: μέσον, μεσότητος
34  βαλβίδα: ὑπερβολῆς  υπόλοιπο: ἔλλειψις  σωσίβιο: σῳζούσης  υιοθεσία: προσθεῖναι  πραγματεία: πράξεις ΑΣΚΗΣΗ 4 Λύση  ἄγουσα: αγωγή, άξονας  προσθεῖναι: θέμα, επίθεση  φθειρούσης: φθορά, φθαρτός  σῳζούσης: σωστικός, σωτήριος  λέγομεν: διάλεξη, λεκτικός  ἠθικήν: ηθοπλαστικός, ηθογραφία ΑΣΚΗΣΗ 5 Λύση Ενδεικτικές απαντήσεις: 1. Αστάθεια: προσθεῖναι. Μια χρεοκοπία θα επέφερε φυγή κεφαλαίων, τραπεζική κρίση, εκτόξευση κόστους δανεισμού, πολυετή ύφεση, νέο φαύλο κύκλο οικονομικής αστάθειας. 2. Καχεκτικός: τοῖς ἔχουσιν. Λειτούργησε μετά τον Εμφύλιο η δημοκρατία, έστω και καχεκτική. 3. Ακτινοβολία: ὑπερβολῆς. Το κύρος, η ακτινοβολία ενός έθνους δεν έχουν να κάνουν με την εδαφική έκταση και τον πλη- θυσμό του, αλλά με τα επιτεύγματά του. 4. Έκλειψη: ἐλλείψεως. Η ολική έκλειψη των διανοητών στον τόπο μας φαίνεται οριστική. 5. Φυτεύω: φύσις. Αγρότες αφήνουν τις καλλιέργειες για να φυτέψουν φωτοβολταϊκές μονάδες.
35 9η Ενότητα Ερμηνευτικές ερωτήσεις ανοιχτού τύπου ΑΣΚΗΣΗ 1 Απάντηση Δίπλα σ’ αυτά τα επιρρήματα εννοείται η γενική συγκριτική «τοῦ δέοντος». Τύποι του ρήματος «δεῖ» χρησιμο- ποιούνται ή εννοούνται σκόπιμα και πιο κάτω στο κείμενο («ὅτε δεῖ», «ὡς δεῖ», «ἐφ’ οἷς (δεῖ)», «πρὸς οὓς (δεῖ)», «οὗ ἕνεκα (δεῖ)»), για να δώσει ο φιλόσοφος δεοντολογικό περιεχόμενο στο κείμενο. Αυτό που προσπαθεί να δείξει είναι ότι η συμπεριφορά μας πρέπει να καθορίζεται από συγκεκριμένους κανόνες, που θα μας οδηγή- σουν στις ηθικά ορθές πράξεις. ΑΣΚΗΣΗ 2 Απάντηση Ο Αριστοτέλης σκόπιμα επαναλαμβάνει ή εννοεί τύπους του ρήματος «δεῖ» («καὶ μᾶλλον καὶ ἧττον (τοῦ δέο- ντος)», «ὅτε δεῖ», ἐφ’ οἷς (δεῖ)», «πρὸς οὓς (δεῖ)», «οὗ ἕνεκα (δεῖ)», «ὡς δεῖ»), για να δώσει δεοντολογικό περιεχό- μενο στο κείμενο και να κατευθύνει τους ανθρώπους προς την ηθικά ορθή συμπεριφορά. Πώς όμως καθορίζε- ται η ηθικά ορθή συμπεριφορά; Κάθε κοινωνία έχει κάποια κριτήρια ορθής συμπεριφοράς. Στην περίπτωση των αρχαίων Ελλήνων τα κριτήρια αυτά εντάσσονται μέσα στο πλαίσιο της πόλης-κράτους, γιατί ας μην ξε- χνάμε ότι ο αρχαίος Έλληνας λειτουργούσε πάντα ως μέλος του συνόλου και όχι ως άτομο. Τα κριτήρια, λοι- πόν, αυτά είναι τα εξής: α. οι γραπτοί νόμοι της πόλης-κράτους: αυτοί ήταν άλλωστε που καθόρισαν τη στάση του Σωκράτη, όπως αυτή παρουσιάζεται στον πλατωνικό διάλογο «Κρίτων», όταν του προτάθηκε να δραπετεύσει, β. η παράδοση: οι άγραφοι νόμοι, τα πρότυπα και τα παραδείγματα προς μίμηση ή προς αποφυγή, που προ- βάλλονταν, υποδείκνυαν τον ορθό τρόπο συμπεριφοράς, γ. η λογική, δηλαδή ο ορθός λόγος: η λογική και ιδιαίτερα η λογική του φρόνιμου ανθρώπου υποδείκνυε την ενδεδειγμένη συμπεριφορά (η έννοια της λογικής θα αναλυθεί διεξοδικά στη 10η ενότητα). Παρόμοια με αυτά των αρχαίων Ελλήνων κριτήρια ρυθμίζουν τη συμπεριφορά και των σύγχρονων Ελλήνων. Έτσι κι εμείς ρυθμίζουμε τη συμπεριφορά μας ανάλογα με τους γραπτούς νόμους του κράτους και τους άγρα- φους νόμους, που απορρέουν από τις λαϊκές μας παραδόσεις, τις ιστορικές μας καταβολές και τη θρησκευτική συνείδηση των ανθρώπων. ΑΣΚΗΣΗ 3 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης Στην 8η ενότητα ο Αριστοτέλης είχε καταλήξει στο συμπέρασμα ότι οι ηθικές αρετές σχετίζονται με τα συναι- σθήματα και τις πράξεις, γιατί σ’ αυτά υπάρχει υπερβολή και έλλειψη και το μέσον. Έρχεται, λοιπόν, στην ε- νότητα αυτή να αποδείξει την παραπάνω θέση με επαγωγικό τρόπο δίνοντας ενδεικτικά κάποια παραδείγμα- τα συναισθημάτων, τα οποία διακρίνονται σε ευχάριστα και δυσάρεστα. Τονίζει ότι σ’ αυτά υπάρχει υπερβολή και έλλειψη, καθώς μπορούμε να τα βιώσουμε είτε σε μεγαλύτερο είτε σε μικρότερο βαθμό. Αν τα αισθανόμα- στε σε μεγαλύτερο βαθμό («μᾶλλον»), τότε φτάνουμε στην υπερβολή, ενώ, αν τα αισθανόμαστε σε μικρότερο βαθμό («ἧττον»), φτάνουμε στην έλλειψη. Όμως, ούτε το «μᾶλλον» ούτε το «ἧττον» είναι καλά («οὐκ εὖ»), ό- πως υπογραμμίζει ο φιλόσοφος, γιατί έτσι απομακρυνόμαστε από τη μεσότητα. ΑΣΚΗΣΗ 4 Απάντηση Για να μπορέσει να διατηρηθεί η μεσότητα στα συναισθήματα, που είναι και το «ἄριστον», πρέπει να τηρού- νται ορισμένες προϋποθέσεις, οι οποίες παρουσιάζονται από τον φιλόσοφο με πολυσύνδετο σχήμα που προσ- δίδει έμφαση. Συγκεκριμένα, πρόκειται για δεοντολογικούς κανόνες –γι’ αυτό και επαναλαμβάνεται συνεχώς ή εννοείται το «δεῖ»- που μας κατευθύνουν προς την ηθικά ορθή πράξη. Η εφαρμογή τους απαιτεί μόχθο και επίπονη προσπάθεια. Αυτοί οι κανόνες είναι: α. «ὅτε δεῖ»: η χρονική στιγμή κατά την οποία πρέπει να νιώθουμε ένα συναίσθημα, β. «ἐφ’ οἷς (δεῖ)»: τα πράγματα, οι συνθήκες σε σχέση με τις οποίες πρέπει να νιώθουμε ένα συναίσθημα, γ. «πρὸς οὓς (δεῖ)»: οι άνθρωποι σε σχέση με τους οποίους πρέπει να νιώθουμε ένα συναίσθημα, δ. «οὗ ἕνεκα (δεῖ)»: ο λόγος για τον οποίο πρέπει να νιώθουμε ένα συναίσθημα, ε. «ὡς δεῖ»: ο τρόπος με τον οποίο πρέπει να εκδηλώνουμε ένα συναίσθημα. ΑΣΚΗΣΗ 5 Απάντηση
36 Για να μπορέσει να διατηρηθεί η μεσότητα στα συναισθήματα, που είναι και το «ἄριστον», πρέπει να τηρού- νται ορισμένες προϋποθέσεις, οι οποίες παρουσιάζονται από τον φιλόσοφο με πολυσύνδετο σχήμα που προσ- δίδει έμφαση. Συγκεκριμένα, πρόκειται για δεοντολογικούς κανόνες – γι’ αυτό και επαναλαμβάνεται συνεχώς ή εννοείται το «δεῖ» – που μας κατευθύνουν προς την ηθικά ορθή πράξη. Η εφαρμογή τους απαιτεί μόχθο και επίπονη προσπάθεια. Αυτοί οι κανόνες είναι: α. «ὅτε δεῖ»: η χρονική στιγμή κατά την οποία πρέπει να νιώθουμε ένα συναίσθημα, β. «ἐφ’ οἷς (δεῖ)»: τα πράγματα, οι συνθήκες σε σχέση με τις οποίες πρέπει να νιώθουμε ένα συναίσθημα, γ. «πρὸς οὓς (δεῖ)»: οι άνθρωποι σε σχέση με τους οποίους πρέπει να νιώθουμε ένα συναίσθημα, δ. «οὗ ἕνεκα (δεῖ)»: ο λόγος για τον οποίο πρέπει να νιώθουμε ένα συναίσθημα, ε. «ὡς δεῖ»: ο τρόπος με τον οποίο πρέπει να εκδηλώνουμε ένα συναίσθημα. Τύποι του ρήματος «δεῖ» χρησιμοποιούνται ή εννοούνται σκόπιμα στο κείμενο («ὅτε δεῖ», «ὡς δεῖ», «ἐφ’ οἷς (δεῖ)», «πρὸς οὓς (δεῖ)», «οὗ ἕνεκα (δεῖ)»), για να δώσει ο φιλόσοφος δεοντολογικό περιεχόμενο στο κείμενο. Αυ- τό που προσπαθεί να δείξει είναι ότι η συμπεριφορά μας πρέπει να καθορίζεται από συγκεκριμένους κανόνες, που θα μας οδηγήσουν στις ηθικά ορθές πράξεις. ΑΣΚΗΣΗ 6 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης 1η προκείμενη: το μέσον επαινείται και είναι το σωστό («τὸ μέσον ἐπαινεῖται καὶ κατορθοῦται») 2η προκείμενη: ο έπαινος και το σωστό σχετίζονται με την αρετή («ταῦτα δ’ ἄμφω τῆς ἀρετῆς») Συμπέρασμα: επομένως, η αρετή είναι ένα είδος μεσότητας («μεσότης τις ἄρα ἐστὶν ἡ ἀρετή») Στο συμπέρασμα, το οποίο προκύπτει λογικά, η αρετή ορίζεται ως «κάποια» (τις) μεσότητα, διατηρεί δηλαδή την υποκειμενικότητα στον προσδιορισμό του περιεχομένου της. Η αρετή είναι απλώς μια μορφή μεσότητας, προσδιοριζόμενη από τις πέντε σταθερές μεταβλητές (δεῖ), και όχι συγκεκριμένη αντικειμενικά και απόλυτα καθορισμένη για όλους μεσότητα. ΑΣΚΗΣΗ 7 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης Η διπλή χρήση των «δεῖ» («ὅτε δεῖ», «ὡς δεῖ»), τα τρία «δεῖ» που εννοούνται («ἐφ’ οἷς (δεῖ)», «πρὸς οὓς (δεῖ)», «οὗ ἕνεκα (δεῖ)»), η εννοούμενη γενική συγκριτική ( «καὶ μᾶλλον καὶ ἧττον (τοῦ δέοντος)») και οι ρηματικοί τύποι «ψέγεται» και «ἐπαινεῖται» υποδηλώνουν τον κοινωνικό χαρακτήρα της αρετής, η οποία καλλιεργείται ως προ- ορισμός από την «πόλιν». Οι τύποι αυτοί φανερώνουν ότι ο Αριστοτέλης έδινε πολύ μεγάλη σημασία στην ά- ποψη της κοινής γνώμης ως έκφραση των πολιτών της πόλης, του υψηλότερου τύπου κοινωνίας που μπορεί να πετύχει την ευδαιμονία. Η κοινή γνώμη, δηλαδή η κοινωνία, είναι αυτή που καθορίζει τι είναι σωστό και τι λά- θος, ποια συμπεριφορά πρέπει να ακολουθούμε και ποια όχι και αυτή είναι που ψέγει ή επαινεί τα συναισθή- ματα και τις πράξεις μας. Εξάλλου, σ’ αυτό ακριβώς έγκειται και η διαφορά του Αριστοτέλη από τον Πλά- τωνα. Η αρετή, για τον Αριστοτέλη, είναι μια ανθρώπινη ιδιότητα, η οποία μπορεί να προσεγγιστεί και να κα- τακτηθεί από τον καθένα που λειτουργεί με βάση τη λογική, τον ορθό λόγο, και καταβάλλει επίπονη προσπά- θεια. Αντίθετα, η πλατωνική αρετή τοποθετείται σ’ έναν κόσμο νοητό και μεταφυσικό έξω από τον χώρο της πρακτικής ζωής του ανθρώπου. ΑΣΚΗΣΗ 8 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης Στην ενότητα αυτή είναι φανερή η μεθοδικότητα της σκέψης του Αριστοτέλη. Στην 8η ενότητα διατύπωσε τη θέση του υποθετικά (με δύο υποθετικές προτάσεις: «εἰ δὲ πᾶσα …», «(εἰ) ἡ δ’ ἀρετὴ πάσης …») και δυνητικά (δυνητική ευκτική: «ἂν εἴη») προσδίδοντας έτσι μετριοπάθεια και διαλλακτικότητα στα λεγόμενά του. Στην 9ηενότητα υποβάλλει τις υποθέσεις και το δυνητικό συμπέρασμα σε λογικό έλεγχο με τη χρήση παραδειγμά- των και διατυπώνει έναν δεύτερο συλλογισμό. Ο λογικός αυτός έλεγχος τον οδήγησε στην οριστικοποίηση του συμπεράσματός του και γι’ αυτό χρησιμοποιεί πια οριστική έγκλιση («Μεσότης τις ἄρα ἐστὶν ἡ ἀρετή…»), που εκφράζει το πραγματικό και τη βεβαιότητα. Ο τρόπος αυτός διερεύνησης είναι απόλυτα επιστημονικός, κα- θώς υποδηλώνει ότι ο φιλόσοφος είναι ανοιχτός σε περαιτέρω διερεύνηση, δεκτικός και σε άλλες σκέψεις και ιδέες, ενώ απέχει από τον δογματισμό. Έτσι, προάγεται η επιστημονική έρευνα και οι επιστήμες εξελίσσονται.
37 Λεξιλογικές ασκήσεις ΑΣΚΗΣΗ 1 Λύση φοβηθῆναι ≠ θαρρῆσαι λυπηθῆναι ≠ ἡσθῆναι ἧττον ≠ μᾶλλον ἔλλειψις ≠ ὑπερβολὴ ἁμαρτάνεται ≠ κατορθοῦται ἐπαινεῖται ≠ ψέγεται οὐκ εὖ ≠ ἄριστον ΑΣΚΗΣΗ 2 Λύση ἐπιθυμῆσαι < ἐπὶ + θυμῶ ὑπερβολὴ < ὑπὲρ + βάλλω ἔλλειψις < ἐν + λείπω πάθη < πάσχω ἐπαινεῖται < ἐπὶ + αἰνέω -ῶ κατορθοῦται < κατὰ + ὀρθόω -ῶ ΑΣΚΗΣΗ 3 Λύση φοβηθῆναι: φοβία, εκφοβιστικός ἐπιθυμῆσαι: λιποθυμία, θυμοειδής ὑπερβολή: βλήμα, βελόνα / βέλος ἁμαρτάνεται: αμαρτία, αμαρτωλός κατορθοῦται: ορθός, παλινόρθωση ΑΣΚΗΣΗ 4 Λύση βεληνεκές: ὑπερβολὴ επανόρθωση: κατορθοῦται πραγματογνώμων: πράξεις φόβητρο: φοβηθῆναι ηδονή: ἡσθῆναι ελεεινός: ἐλεῆσαι ΑΣΚΗΣΗ 5 Λύση λεξιλογικής άσκησης Ενδεικτικές απαντήσεις: 1. Όρθιος: κατορθοῦται. Σε μία περίοδο, κατά την οποία η Ελλάδα βιώνει τη μεγαλύτερη οικονομική κρίση στη σύγχρονη ιστορία της, υπάρχουν ορισμένες εταιρείες οι οποίες καταφέρνουν και στέκονται όρθιες. 2. Στόχαστρο: στοχαστική. Οι οικονομικοί τεχνοκράτες έβαλαν στο στόχαστρο τον 13ο και 14ο μισθό για την αντιμετώπιση της κρίσης. 3. Πρόβλημα: ὑπερβολή. Η οικονομική κρίση, εκτός από προβλήματα, δημιουργεί και ευκαιρίες. 4. Παρόμοιος: ὁμοίως. Θα κατορθώσει η ελληνική οικονομία να τεθεί σε τροχιά ανάπτυξης παρόμοια ή και ακόμη με- γαλύτερη από κείνη της προηγούμενης δεκαετίας; 5. Ουσιαστικά (επίρρημα): ἐστίν. Κάποιες φωνές υπερασπίζονται την επιστροφή στο εθνικό νόμισμα, παραβλέποντας όμως ουσιαστικάτις συνέπειες αυτής της επιλογής.
38 6. Αμφίδρομος: ἀμφότερα, ἄμφω. Το δορυφορικό κανάλι λειτουργεί ως αμφίδρομος δίαυλος επικοινωνίας με τον απανταχού ελ- ληνισμό. 7. Δυόσμος: ἡσθῆναι. Οι αντιοξειδωτικές ιδιότητες του δυόσμου αποδίδονται στις φαινολικές ουσίες που περιέχει.
39 10η Ενότητα Ερμηνευτικές ερωτήσεις ανοιχτού τύπου ΑΣΚΗΣΗ 1 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης Το μετοχικό αυτό σύνολο συνάπτεται στον όρο «ἐν μεσότητι» και δίνει τα κριτήρια προσδιορισμού της υποκει- μενικής μεσότητας με τα οποία περιορίζεται το υποκειμενικό στοιχείο και κερδίζει σε αντικειμενικότητα. Γι’ αυτό ο Αριστοτέλης σπεύδει να διευκρινίσει ότι ο κοινός κανόνας, που θα εξασφαλίσει το στοιχείο της αντικει- μενικότητας στην ανθρώπινη αυτή ιδιότητα, είναι η ανθρώπινη λογική, ο ορθός λόγος. Προχωρεί μάλιστα με ακόμη αυστηρότερο τρόπο στον καθορισμό του αντικειμενικού αυτού κριτηρίου: δεν μετράει γι’ αυτόν τόσο η κοινή ανθρώπινη λογική όσο η λογική του φρόνιμου ανθρώπου, του ανθρώπου που «βουλεύεται εὖ» (Ηθικά Νικομάχεια 1141 b 10). ΑΣΚΗΣΗ 2 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης Μετά από εννέα ενότητες, στις οποίες ο Αριστοτέλης μας παρουσίαζε βήμα-βήμα τα γνωρίσματα της ηθικής αρετής, έρχεται στη 10η ενότητα να μας δώσει ως συμπέρασμα («ἄρα») τον πλήρη ορισμό της αρετής. Είναι, λοιπόν, η αρετή μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται ελεύθερα από τον άνθρωπο. Βρίσκεται στη μεσότητα που προσδιορίζεται με βάση τα υποκειμενικά κριτήρια και καθορίζεται από τη λογική και μάλιστα τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου. Πριν δώσουμε αναλυτικά τα γνωρίσματά της, ας θυμηθούμε τι περιεχόμενο της δίνει ο φιλόσοφος. Η αρετή, λοιπόν, είναι μια ιδιότητα που αποδίδεται όχι μόνο στον άνθρωπο, αλλά και στα ζώα και στα πράγματα. Δεν είναι, επομένως, αποκλειστικά και μόνο μια ηθική ιδιότητα που απορρέει από την επανάληψη ηθικών ενερ- γειών, αλλά επίσης η ικανότητα, το προτέρημα των έμψυχων ή των άψυχων, που τους δίνει τη δυνατότητα να βρίσκονται στην τέλεια κατάστασή τους και να επιτελούν με σωστό τρόπο το έργο για το οποίο είναι προορι- σμένα από τη φύση. Ας περάσουμε, όμως, τώρα στην ανάλυση των γνωρισμάτων της αρετής, όπως αυτά δίνονται μέσα από τον ορισμό της: Οριστέα έννοια: Αρετή Έννοια γένους: α. «ἕξις»: ο όρος προέρχεται από το θέμα του μέλλοντα («ἕξω») του ρήματος «ἔχω». Ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι η «ἕξις» είναι το προσεχές γένος της αρετής και δίνει στον όρο ηθικό περιεχόμενο: είναι το μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που προκύπτει από συνήθεια ή επαναλαμβανόμενη άσκηση. Η ποιότητα, λοιπόν, των έξεων εξαρτάται από την ποιότητα των ενεργειών μας. Άρα, δεν αρκεί να χαρακτηρίζουμε τις αρετές έξεις, αφού αυ- τές διακρίνονται σε καλές και κακές, αλλά να βρούμε το ιδιαίτερο εκείνο γνώρισμα, την ειδοποιό διαφορά που τις διαφοροποιεί από τις άλλες έξεις. β. «προαιρετική»: είναι η ελεύθερη και έλλογη εκλογή και βούληση (Ηθικά Νικομάχεια, 1111b-1112a), που αποτελούν απαραίτητη προϋπόθεση για να κάνει ο άνθρωπος σωστή επιλογή ενεργειών και να κατακτήσει το μέτρο αποφεύγοντας τις ακρότητες, δηλαδή την υπερβολή και την έλλειψη. Την ευθύνη, λοιπόν, για την κατά-
40 κτηση της ηθικής αρετής την έχει ο ίδιος ο άνθρωπος. Αν ο δρόμος προς την αρετή δεν ήταν αποτέλεσμα ελεύ- θερης βούλησης, αλλά καταναγκασμού, τότε η αρετή δεν θα είχε καμία αξία για τον άνθρωπο. Η «προαίρεσις» αποτελεί, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, τον έναν από τους τρεις αναγκαίους όρους για την ύπαρξη της αρετής. Οι άλλοι δύο όροι είναι:  ο άνθρωπος να έχει συνείδηση της πράξης του («εἰδὼς») και  να την πραγματοποιεί με σιγουριά και σταθερότητα («βεβαίως καὶ ἀμετακινήτως»). Συγκεκριμένα, οι τρεις παραπάνω προϋποθέσεις για την ύπαρξη της αρετής αναφέρονται από τον φιλόσοφο ως εξής: «πρῶτον μὲν ἐὰν εἰδώς, ἔπειτ’ ἐὰν προαιρούμενος, καὶ προαιρούμενος δι’ αὐτά, τὸ δὲ τρίτον ἐὰν καὶ βεβαίως καὶ ἀμετακινήτως ἔχων πράττῃ» (Ηθικά Νικομάχεια, 1105 a 30-31). Ειδοποιός διαφορά: γ. «ἐν μεσότητι οὖσα»: η μετοχή συνάπτεται στον όρο «ἕξις» και προσθέτει την ειδοποιό διαφορά στον ορισμό της αρετής. Δεν πρόκειται για οποιαδήποτε έξη, αλλά για έξη που την χαρακτηρίζει η μεσότητα και μάλιστα η «πρὸς ἡμᾶς».  Τα υποκειμενικά κριτήρια («πρὸς ἡμᾶς»): το μέσον αυτό δεν είναι ούτε πάρα πολύ ούτε πολύ λίγο ούτε είναι ένα για όλους. Είναι σχετικό και ο προσδιορισμός του εξαρτάται από τον ίδιο τον άνθρωπο, ο οποίος με τη χρήση της λογικής μπορεί να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς παράγοντες, όπως τις ιδιαίτερες ανάγκες του, τις περιστά- σεις, την εποχή, τον τόπο, τα κοινωνικά πρότυπα κ.τ.λ. δ. «τῇ πρὸς ἡμᾶς»: η μεσότητα προσδιορίζεται με βάση τα υποκειμενικά κριτήρια. Αυτό προκύπτει ως ε- ξής: αφού η αρετή είναι έξη, δεν είναι μια οποιαδήποτε έξη, αλλά έξη που την χαρακτηρίζει η μεσότητα και μάλιστα η «πρὸς ἡμᾶς», η οποία σχετίζεται με τον ίδιο τον άνθρωπο και τις επιλογές του, οι οποίες ρυθμίζο- νται από εξωγενείς και μεταβλητούς παράγοντες. ε. «ὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειεν»: το μετοχικό αυτό σύνολο συνάπτεται στον όρο «ἐν μεσό- τητι» και δίνει τα κριτήρια προσδιορισμού της υποκειμενικής μεσότητας με τα οποία περιορίζεται το υποκειμε- νικό στοιχείο και κερδίζει σε αντικειμενικότητα. Γι’ αυτό ο Αριστοτέλης σπεύδει να διευκρινίσει ότι ο κοινός κανόνας, που θα εξασφαλίσει το στοιχείο της αντικειμενικότητας στην ανθρώπινη αυτή ιδιότητα, είναιη αν- θρώπινη λογική, ο ορθός λόγος. Προχωρεί μάλιστα με ακόμη αυστηρότερο τρόπο στον καθορισμό του αντι- κειμενικού αυτού κριτηρίου: δεν μετράει γι’ αυτόν τόσο η κοινή ανθρώπινη λογική όσο η λογική του φρόνιμου ανθρώπου, του ανθρώπου που «βουλεύεται εὖ» (Ηθικά Νικομάχεια 1141 b 10). Συγκεκριμένα, οι έννοιες «λό- γος» και «φρόνιμος» έχουν το εξής περιεχόμενο:  «λόγος»: ο λόγος - φρόνηση αποτελεί ένα από τα στάδια της πορείας προς την αρετή, α- φού με αυτόν ο άνθρωπος μπορεί να διακρίνει τις καλές από τις κακές πράξεις. Το άλλο στάδιο είναι ο νόμος, που συνηθίζει τους ανθρώπους να ενεργούν ενάρετα ως πολίτες. Ά- ρα, ο λόγος βοηθά τον νόμο να τελειοποιεί το έργο του.  «φρόνιμος»: η φρόνηση συνδέεται με τον λόγο και αν υπάρχει αυτή, υπάρχουν συγκε- ντρωμένες στον άνθρωπο και όλες οι άλλες αρετές. Ο φρόνιμος άνθρωπος είναι αυτός που θα καθορίσει με τη λογική του το «δέον», τις σωστές ενέργειες που πρέπει να ακολουθού- νται μέσα στην κοινωνία. Το περιεχόμενο, όμως, της έννοιας «φρόνιμος» και «δέον» δεν μπορεί να καθοριστεί με σαφήνεια. Στον αντικειμενικό προσδιορισμό τους παίζει ρόλο τό- σο η ανθρώπινη λογική όσο και η εποχή, η κοινωνία, τα πρότυπα των ανθρώπων, στοιχεία τα οποία συνεχώς μεταβάλλονται. ΑΣΚΗΣΗ 3 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης Ο Αριστοτέλης αναπτύσσει νέο συλλογισμό, με τον οποίο θα καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η υπερ- βολή και η έλλειψη συσχετίζονται με την κακία και τους κακούς, ενώ το μέσον με την αρετή και τους καλούς. Μέσα από αυτόν προβάλλεται η αντίθεση ανάμεσα στο λάθος («ἁμαρτάνειν») και το
41 σωστό(«κατορθοῦν»), που ήδη από την προηγούμενη ενότητα συνέδεσε με την υπερβολή και την έλ- λειψη, και το μέσον αντίστοιχα. Έτσι λοιπόν διαπιστώνει ότι:  Η υπερβολή και η έλλειψη βρίσκονται σε άπειρα σημεία και γι’ αυτό μπορούμε με πολλούς τρόπους («πολλαχῶς», «παντοδαπῶς») και εύκολα («ῥᾴδιον») να αποτύχουμε στον στόχο μας, δηλαδή να κάνουμε το λάθος. Επομένως, η υπερβολή και η έλλειψη συνδέονται με το λάθος και κατά συνέπεια με την κακία και τους κακούς.  Το μέσον βρίσκεται σε ένα μόνο σημείο, γι’ αυτό μπορούμε με έναν μόνο τρόπο («μοναχῶς», «ἁπλῶς») και δύσκολα («χαλεπὸν») να επιτύχουμε τον στόχο μας, δηλαδή να κάνουμε το σωστό. Επομένως το μέσον συνδέεται με την αρετή και τους καλούς. ΑΣΚΗΣΗ 4 Απάντηση Ο Αριστοτέλης, προκειμένου να ενισχύσει τις θέσεις που διατυπώσαμε προηγουμένως, επικαλείται τη διδα- σκαλία των Πυθαγορείων σχετικά με τη θεωρία των «ἐναντίων». Σύμφωνα με αυτή, οι αρχές των όντων εί- ναι δέκα ζεύγη αντιθετικών δυνάμεων: πέρας περιττὸν ἓν δεξιὸν ἄρρεν ἠρεμοῦν εὐθὺ φῶς ἀγαθὸν τετράγωνον ἄπειρον ἄρτιον πλῆθος ἀριστερὸν θῆλυ κινούμενον καμπύλον σκότος κακὸν ἑτερόμηκες Στον κόσμο, δηλαδή, υπάρχει αρμονία όχι μόνο ανάμεσα στα όμοια, αλλά και ανάμεσα στα αντίθετα. Οι αντι- θετικές αυτές δυνάμεις δεν αλληλοαναιρούνται, αλλά αλληλοσυμπληρώνονται, αλληλοκαθορίζονται. Αν δια- βαστούν οι αρχές αυτές κατά στήλη καθέτως, δείχνουν τη σταδιακή μετάβαση προς το «ἀγαθὸν» που εκφράζε- ται με το «τετράγωνο» και αντίστοιχα προς το «κακὸν» που εκφράζεται με το «ἑτερόμηκες». Επίσης, κατά τους Πυθαγόρειους, το «ἀγαθὸν» συνάπτεται με το «πέρας» και το «κακὸν» με το «ἄπειρον». Ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί δύο από αυτά τα ζεύγη, το «πέρας - ἄπειρον» και το «ἀγαθὸν - κακόν». Συνδυάζο- ντάς τα συμπεραίνει ότι το αγαθό, δηλαδή οι καλές πράξεις, έχουν καθορισμένα όρια, είναι σύμμετρες και τέ- λειες, γιατί αυτό που έχει πέρας θεωρείται τελειότερο από το άπειρο και άμορφο. Οι αναφορές στους Πυθαγό- ρειους και στον παροιμιακό στίχο («ἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς, παντοδαπῶς δὲ κακοὶ») ενδυναμώνουν την πειστι- κότητα των απόψεων που αναπτύσσονται, εμπλουτίζοντας την επιχειρηματολογία κατά βάθος και πλάτος. ΑΣΚΗΣΗ 5 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης Προκειμένου να τονιστεί η αντίθεση ανάμεσα στην κακία και το λάθος από τη μια και την αρετή και το σωστό από την άλλη, ο φιλόσοφος χρησιμοποιεί πληθώρα αντιθέσεων που συνδέονται με τους αντιθετικούς συνδέ- σμους «μὲν – δέ». Συγκεκριμένα, οι έννοιες που αντιτίθενται είναι οι εξής: «τὸ ἁμαρτάνειν» ≠ «τὸ κατορθοῦν» «πολλαχῶς» ≠ «μοναχῶς» «τὸ κακὸν» ≠ «τὸ ἀγαθὸν» «τὸ ἄπειρον» ≠ «τὸ πεπερασμένον» «ῥᾴδιον» ≠ «χαλεπὸν» «τὸ ἀποτυχεῖν» ≠ «τὸ ἐπιτυχεῖν» «κακία» ≠ «ἀρετὴ» «ὑπερβολὴ-ἔλλειψις» ≠ «μεσότης» «ἐσθλοὶ» ≠ «κακοὶ»
42 «ἁπλῶς» ≠ «παντοδαπῶς» Να σημειώσουμε σ’ αυτό το σημείο ότι οι έννοιες που βρίσκονται στο πρώτο σκέλος των αντιθέσεων, μαζί με τα «τῷ ἐλλείπειν» και «(τῷ) ὑπερβάλλειν» που αναφέρονται στο τέλος του κειμένου, αναφέρονται στο «ἁμαρτάνειν». Αντίθετα οι έννοιες που βρίσκονται στο δεύτερο σκέλος των αντιθέσεων, μαζί με τα «εὑρίσκειν» και «αἱρεῖσθαι» που επίσης αναφέρονται στο τέλος του κειμένου, αναφέρονται στο «κατορθοῦν». ΑΣΚΗΣΗ 6 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης Μετά από εννέα ενότητες, στις οποίες ο Αριστοτέλης μας παρουσίαζε βήμα-βήμα τα γνωρίσματα της ηθικής αρετής, έρχεται στη 10η ενότητα να μας δώσει ως συμπέρασμα («ἄρα») τον πλήρη ορισμό της αρετής. Είναι, λοιπόν, η αρετή μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται ελεύθερα από τον άνθρωπο. Βρίσκεται στη μεσότητα που προσδιορίζεται με βάση τα υποκειμενικά κριτήρια και καθορίζεται από τη λογική και μάλιστα τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου. Πριν δώσουμε αναλυτικά τα γνωρίσματά της, ας θυμηθούμε τι περιεχόμενο της δίνει ο φιλόσοφος. Η αρετή, λοιπόν, είναι μια ιδιότητα που αποδίδεται όχι μόνο στον άνθρωπο, αλλά και στα ζώα και στα πράγματα. Δεν είναι, επομένως, αποκλειστικά και μόνο μια ηθική ιδιότητα που απορρέει από την επανάληψη ηθικών ενερ- γειών, αλλά επίσης η ικανότητα, το προτέρημα των έμψυχων ή των άψυχων, που τους δίνει τη δυνατότητα να βρίσκονται στην τέλεια κατάστασή τους και να επιτελούν με σωστό τρόπο το έργο για το οποίο είναι προορι- σμένα από τη φύση. Ας περάσουμε, όμως, τώρα στην ανάλυση των γνωρισμάτων της αρετής, όπως αυτά δίνονται μέσα από τον ορισμό της: Οριστέα έννοια: Αρετή Έννοια γένους: α. «ἕξις»: ο όρος προέρχεται από το θέμα του μέλλοντα («ἕξω») του ρήματος «ἔχω». Ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι η «ἕξις» είναι το προσεχές γένος της αρετής και δίνει στον όρο ηθικό περιεχόμενο: είναι το μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που προκύπτει από συνήθεια ή επαναλαμβανόμενη άσκηση. Η ποιότητα, λοιπόν, των έξεων εξαρτάται από την ποιότητα των ενεργειών μας. Άρα, δεν αρκεί να χαρακτηρίζουμε τις αρετές έξεις, αφού αυ- τές διακρίνονται σε καλές και κακές, αλλά να βρούμε το ιδιαίτερο εκείνο γνώρισμα, την ειδοποιό διαφορά που τις διαφοροποιεί από τις άλλες έξεις. β. «προαιρετική»: είναι η ελεύθερη και έλλογη εκλογή και βούληση (Ηθικά Νικομάχεια, 1111b-1112a), που αποτελούν απαραίτητη προϋπόθεση για να κάνει ο άνθρωπος σωστή επιλογή ενεργειών και να κατακτήσει το μέτρο αποφεύγοντας τις ακρότητες, δηλαδή την υπερβολή και την έλλειψη. Την ευθύνη, λοιπόν, για την κατά- κτηση της ηθικής αρετής την έχει ο ίδιος ο άνθρωπος. Αν ο δρόμος προς την αρετή δεν ήταν αποτέλεσμα ελεύ- θερης βούλησης, αλλά καταναγκασμού, τότε η αρετή δεν θα είχε καμία αξία για τον άνθρωπο. Η «προαίρεσις» αποτελεί, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, τον έναν από τους τρεις αναγκαίους όρους για την ύπαρξη της αρετής. Οι άλλοι δύο όροι είναι:  ο άνθρωπος να έχει συνείδηση της πράξης του («εἰδὼς») και  να την πραγματοποιεί με σιγουριά και σταθερότητα («βεβαίως καὶ ἀμετακινήτως»).
43 Συγκεκριμένα, οι τρεις παραπάνω προϋποθέσεις για την ύπαρξη της αρετής αναφέρονται από τον φιλόσοφο ως εξής: «πρῶτον μὲν ἐὰν εἰδώς, ἔπειτ’ ἐὰν προαιρούμενος, καὶ προαιρούμενος δι’ αὐτά, τὸ δὲ τρίτον ἐὰν καὶ βεβαίως καὶ ἀμετακινήτως ἔχων πράττῃ» (Ηθικά Νικομάχεια, 1105 a 30-31). Ειδοποιός διαφορά: γ. «ἐν μεσότητι οὖσα»: η μετοχή συνάπτεται στον όρο «ἕξις» και προσθέτει την ειδοποιό διαφορά στον ορισμό της αρετής. Δεν πρόκειται για οποιαδήποτε έξη, αλλά για έξη που την χαρακτηρίζει η μεσότητα και μάλιστα η «πρὸς ἡμᾶς».  Τα υποκειμενικά κριτήρια («πρὸς ἡμᾶς»): το μέσον αυτό δεν είναι ούτε πάρα πολύ ούτε πολύ λίγο ούτε είναι ένα για όλους. Είναι σχετικό και ο προσδιορισμός του εξαρτάται από τον ίδιο τον άνθρωπο, ο οποίος με τη χρήση της λογικής μπορεί να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς παράγοντες, όπως τις ιδιαίτερες ανάγκες του, τις περιστά- σεις, την εποχή, τον τόπο, τα κοινωνικά πρότυπα κ.τ.λ. δ. «τῇ πρὸς ἡμᾶς»: η μεσότητα προσδιορίζεται με βάση τα υποκειμενικά κριτήρια. Αυτό προκύπτει ως ε- ξής: αφού η αρετή είναι έξη, δεν είναι μια οποιαδήποτε έξη, αλλά έξη που την χαρακτηρίζει η μεσότητα και μάλιστα η «πρὸς ἡμᾶς», η οποία σχετίζεται με τον ίδιο τον άνθρωπο και τις επιλογές του, οι οποίες ρυθμίζο- νται από εξωγενείς και μεταβλητούς παράγοντες. ε. «ὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειεν»: το μετοχικό αυτό σύνολο συνάπτεται στον όρο «ἐν μεσό- τητι» και δίνει τα κριτήρια προσδιορισμού της υποκειμενικής μεσότητας με τα οποία περιορίζεται το υποκειμε- νικό στοιχείο και κερδίζει σε αντικειμενικότητα. Γι’ αυτό ο Αριστοτέλης σπεύδει να διευκρινίσει ότι ο κοινός κανόνας, που θα εξασφαλίσει το στοιχείο της αντικειμενικότητας στην ανθρώπινη αυτή ιδιότητα, είναιη αν- θρώπινη λογική, ο ορθός λόγος. Προχωρεί μάλιστα με ακόμη αυστηρότερο τρόπο στον καθορισμό του αντι- κειμενικού αυτού κριτηρίου: δεν μετράει γι’ αυτόν τόσο η κοινή ανθρώπινη λογική όσο η λογική του φρόνιμου ανθρώπου, του ανθρώπου που «βουλεύεται εὖ» (Ηθικά Νικομάχεια 1141 b 10). Συγκεκριμένα, οι έννοιες «λό- γος» και «φρόνιμος» έχουν το εξής περιεχόμενο:  «λόγος»: ο λόγος - φρόνηση αποτελεί ένα από τα στάδια της πορείας προς την αρετή, α- φού με αυτόν ο άνθρωπος μπορεί να διακρίνει τις καλές από τις κακές πράξεις. Το άλλο στάδιο είναι ο νόμος, που συνηθίζει τους ανθρώπους να ενεργούν ενάρετα ως πολίτες. Ά- ρα, ο λόγος βοηθά τον νόμο να τελειοποιεί το έργο του.  «φρόνιμος»: η φρόνηση συνδέεται με τον λόγο και αν υπάρχει αυτή, υπάρχουν συγκε- ντρωμένες στον άνθρωπο και όλες οι άλλες αρετές. Ο φρόνιμος άνθρωπος είναι αυτός που θα καθορίσει με τη λογική του το «δέον», τις σωστές ενέργειες που πρέπει να ακολουθού- νται μέσα στην κοινωνία. Το περιεχόμενο, όμως, της έννοιας «φρόνιμος» και «δέον» δεν μπορεί να καθοριστεί με σαφήνεια. Στον αντικειμενικό προσδιορισμό τους παίζει ρόλο τό- σο η ανθρώπινη λογική όσο και η εποχή, η κοινωνία, τα πρότυπα των ανθρώπων, στοιχεία τα οποία συνεχώς μεταβάλλονται. ΑΣΚΗΣΗ 7 Λύση λεξιλογικής άσκησης «προαιρετική»: είναι η ελεύθερη και έλλογη εκλογή και βούληση (Ηθικά Νικομάχεια 1111 b 4), που αποτελούν απαραίτητη προϋπόθεση για να κάνει ο άνθρωπος σωστή επιλογή ενεργειών και να φτάσει στο μέτρο απο- φεύγοντας τις ακρότητες, δηλαδή την υπερβολή και την έλλειψη. Την ευθύνη, λοιπόν, για την κατάκτηση της ηθικής αρετής την έχει ο ίδιος ο άνθρωπος. Αν ο δρόμος προς την αρετή δεν ήταν αποτέλεσμα ελεύθερης βού- λησης, αλλά καταναγκασμού, τότε η αρετή δεν θα είχε καμία αξία για τον άνθρωπο. Η «προαίρεσις» αποτελεί, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, τον έναν από τους τρεις αναγκαίους όρους για την ύπαρξη της αρετής. Οι άλλοι δύο όροι είναι:  ο άνθρωπος να έχει συνείδηση της πράξης του («εἰδὼς») και  να την πραγματοποιεί με σιγουριά και σταθερότητα («βεβαίως καὶ ἀμετακινήτως»).
44 Συγκεκριμένα, οι τρεις παραπάνω προϋποθέσεις για την ύπαρξη της αρετής αναφέρονται από τον φιλόσοφο ως εξής, «πῶς ἔχων πράττῃ, πρῶτον μὲν ἐὰν εἰδώς, ἔπειτ’ ἐὰν προαιρούμενος, καὶ προαιρούμενος δι’ αὐτά, τὸ δὲ τρίτον ἐὰν καὶ βεβαίως καὶ ἀμετακινήτως ἔχων πράττῃ» (Ηθικά Νικομάχεια, 1105 a 30-31). Λεξιλογικές ασκήσεις ΑΣΚΗΣΗ 1 Λύση ἁμαρτάνειν ≠ κατορθοῦν πολλαχῶς ≠ μοναχῶς πεπερασμένου ≠ ἀπείρου χαλεπὸν ≠ ῥᾴδιον ἀποτυχεῖν ≠ ἐπιτυχεῖν ἐσθλοὶ ≠ κακοὶ ΑΣΚΗΣΗ 2 Λύση διορισμός καθηγητών όριο ασφαλείας οριζόντιος άξονας οριστικό τέλος καθοριστικός παράγοντας παραμεθόριος περιοχή συνοριακές διαφορές αόριστη αντωνυμία ΑΣΚΗΣΗ 3 Λύση ῥᾴδιον: ραδιουργία, ράθυμος σκοποῦ: περίσκεψη, σκοπιά ἐπιτυχεῖν: τυχερός, ευτύχημα ἀρετῆς: άριστος, φιλαρέσκεια προαιρετική: συναίρεση, αιρετός πάθεσι: συμπάθεια, πάθημα ΑΣΚΗΣΗ 4 Λύση εντευκτήριο: ἀποτυχεῖν, ἐπιτυχεῖν βέλος: ὑπερβολὴ, ὑπερβάλλειν αφαιρετικός: προαιρετική, αἱρεῖσθαι δεοντολογία: δέοντος περιορισμός: ὡρισμένῃ, ὁρίσειεν σχέση: ἕξις ΑΣΚΗΣΗ 5 Λύση ἀπείρου < α- στερητικό + πέρας κατορθοῦν < κατὰ + ὀρθόω -ῶ σκοποῦ < σκοπέω -ῶ φρόνιμος < φρὴν (γεν. φρενὸς) πάθεσι < πάσχω πράξεσι < πράττω ΑΣΚΗΣΗ 6 Ενδεικτικές απαντήσεις: 1. Απείκασμα: εἴκαζον. Το διασημότερο καλλιτεχνικό έργο του Ηφαίστου στην Ιλιάδα είναι η ασπίδα του Αχιλλέα· δεν
45 πρόκειται βέβαια για πραγματική ασπίδα, αλλά για αφηγηματικό απείκασμα του ιλιαδικού κό- σμου. 2. Βεληνεκές: ὑπερβολή, ὑπερβάλλειν. Στόχος του φιλόδοξου πρωθυπουργού δεν είναι μόνο η παντοδυναμία του στο εσωτερικό, ούτε απλώς ένας περιφερειακός ρόλος, αλλά η ανάδειξή του σε ηγέτη παγκόσμιου βεληνεκούς. 3. Πλειστηριασμός: πολλαχῶς. Τα πολιτικά κόμματα απέφυγαν τον πειρασμό να αντιδικήσουν επί των πτωμάτων, που άφηναν πίσω τους οι αποκαλύψεις, και να κάνουν πλειστηριασμούς ηθικής. 4. Ορίζοντας: ὡρισμένῃ. Το 2012 θα είναι δύσκολη χρονιά για την κρουαζιέρα, διότι θα περιοριστεί ο ορίζοντας δραστηριότητας των τουριστικών πρακτόρων. 5. Άλωση: προαιρετική. Χωρίς στέρεο και επαρκή πνευματικό και ηθικό εξοπλισμό, η άλωση της νομής της εξουσίας από μία άωρη νέα αστική τάξη δημιούργησε ένα απίθανο μείγμα εξουσιαστικού προτύπου. 6. Μονολιθικός: μοναχῶς. Εμμένει με πείσμα στις απόψεις του, είναι μονολιθικός και δογματικός. 7. άπειρος: πεπερασμένου. Θεωρητικά μια πρόταση μπορεί να είναι άπειρη, να μην τελειώνει ποτέ.

More Related Content

DOC
η κλίση των ρημάτων εἶμι
ΜΙΧΑΗΛ ΚΤΧ
 
PDF
Λατινικά, ενότητα 37
gina zaza
 
DOC
ανώμαλα παραθετικά αρχαία
Α Χ
 
DOCX
ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΣΤΑ ΚΕΙΜΕΝΑ
Georgia Sofi
 
PDF
ΛΑΤΙΝΙΚΑ ΛΥΚΕΙΟΥ - Μάθημα 5ο
Thanos Stavropoulos
 
PDF
Παραθετικά επιθέτων -επιρρημάτων (θεωρία -ασκήσεις) Αρχαία ελληνικά
mvourtsian
 
PPTX
Αρχαία Γ Γυμνασίου, ενότητα 2 (σύνταξη,μετάφραση)
despifor
 
PDF
Μετοχή: θεωρία ασκήσεις
Georgia Dimitropoulou
 
η κλίση των ρημάτων εἶμι
ΜΙΧΑΗΛ ΚΤΧ
 
Λατινικά, ενότητα 37
gina zaza
 
ανώμαλα παραθετικά αρχαία
Α Χ
 
ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΣΤΑ ΚΕΙΜΕΝΑ
Georgia Sofi
 
ΛΑΤΙΝΙΚΑ ΛΥΚΕΙΟΥ - Μάθημα 5ο
Thanos Stavropoulos
 
Παραθετικά επιθέτων -επιρρημάτων (θεωρία -ασκήσεις) Αρχαία ελληνικά
mvourtsian
 
Αρχαία Γ Γυμνασίου, ενότητα 2 (σύνταξη,μετάφραση)
despifor
 
Μετοχή: θεωρία ασκήσεις
Georgia Dimitropoulou
 

What's hot (20)

PDF
ρήμα fio - factus sum - fieri
Thanos Stavropoulos
 
DOCX
Λυσίου Υπέρ Μαντιθέου 18-21, Εργασίες μαθητών
ΣΟΦΙΑ ΦΕΛΛΑΧΙΔΟΥ
 
PDF
λατινικά : πλάγιος λόγος, θεωρία
gina zaza
 
PDF
σουπίνο, θεωρία
gina zaza
 
PDF
Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια, ασκήσεις
gina zaza
 
DOC
ΥΠΟΤΑΚΤΙΚΗ ΒΑΡΥΤΟΝΩΝ ΡΗΜΑΤΩΝ ΣΤΗ ΜΕΣΗ ΦΩΝΗ
Αγγελα Μπουρτζακη
 
PDF
Ν. Γλώσσα γ γυμνασίου - εκπαιδευτικό υλικό 4ης ενότητας : Ενωμένη Ευρώπη και ...
vserdaki
 
PDF
Λεξιλογικός πίνακας "καλός -ή -όν", ενότητα 4, Αρχαία Β Γυμνασίου
Τσατσούρης Χρήστος, Γυμνάσιο Μαγούλας Δυτικής Αττικής
 
PDF
Λύομαι-παθητική φωνή
Olga Paizi
 
PDF
Μετοχές, είδη μετοχών Αρχαία Ελληνικά
mvourtsian
 
PDF
Ευριπίδη Ελένη, Πάροδος, στ. 192 - 436
Τσατσούρης Χρήστος, Γυμνάσιο Μαγούλας Δυτικής Αττικής
 
PDF
Ν. Γλώσσα γ΄γυμνασίου - εκπαιδευτικό υλικό 3ης ενότητας
vserdaki
 
PDF
Επιρρηματικές προτάσεις της αρχαίας ελληνικής γλώσσας - πίνακας
Georgia Dimitropoulou
 
PDF
Capio cepi - captum - capere
Thanos Stavropoulos
 
DOCX
μεσος παρακειμενος και υπερσυντελικος των αφωνοληκτων ρηματων θεωρια
Eleni Kots
 
PPT
ΕΥΚΤΙΚΗ ΕΝΕΡΓΗΤΙΚΗΣ ΦΩΝΗΣ
Alexandra Gerakini
 
DOC
ΘΟΥΚΥΔΙΔΟΥ ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ - ΕΙΣΑΓΩΓΗ - ΣΧΟΛΙΑ
Στέλλα Ναλμπάντη
 
PDF
Λεξιλογικός πίνακας "ζευγνύω", ενότητα 7 Αρχαίων Α΄ Γυμνασίου
Τσατσούρης Χρήστος, Γυμνάσιο Μαγούλας Δυτικής Αττικής
 
PDF
Αρχαία Α' Γυμνασίου, ενότητα 3
despifor
 
PDF
Του Βασίλη - Σχέδιο μαθήματος - Φύλλο εργασίας
vserdaki
 
ρήμα fio - factus sum - fieri
Thanos Stavropoulos
 
Λυσίου Υπέρ Μαντιθέου 18-21, Εργασίες μαθητών
ΣΟΦΙΑ ΦΕΛΛΑΧΙΔΟΥ
 
λατινικά : πλάγιος λόγος, θεωρία
gina zaza
 
σουπίνο, θεωρία
gina zaza
 
Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια, ασκήσεις
gina zaza
 
ΥΠΟΤΑΚΤΙΚΗ ΒΑΡΥΤΟΝΩΝ ΡΗΜΑΤΩΝ ΣΤΗ ΜΕΣΗ ΦΩΝΗ
Αγγελα Μπουρτζακη
 
Ν. Γλώσσα γ γυμνασίου - εκπαιδευτικό υλικό 4ης ενότητας : Ενωμένη Ευρώπη και ...
vserdaki
 
Λεξιλογικός πίνακας "καλός -ή -όν", ενότητα 4, Αρχαία Β Γυμνασίου
Τσατσούρης Χρήστος, Γυμνάσιο Μαγούλας Δυτικής Αττικής
 
Λύομαι-παθητική φωνή
Olga Paizi
 
Μετοχές, είδη μετοχών Αρχαία Ελληνικά
mvourtsian
 
Ευριπίδη Ελένη, Πάροδος, στ. 192 - 436
Τσατσούρης Χρήστος, Γυμνάσιο Μαγούλας Δυτικής Αττικής
 
Ν. Γλώσσα γ΄γυμνασίου - εκπαιδευτικό υλικό 3ης ενότητας
vserdaki
 
Επιρρηματικές προτάσεις της αρχαίας ελληνικής γλώσσας - πίνακας
Georgia Dimitropoulou
 
Capio cepi - captum - capere
Thanos Stavropoulos
 
μεσος παρακειμενος και υπερσυντελικος των αφωνοληκτων ρηματων θεωρια
Eleni Kots
 
ΕΥΚΤΙΚΗ ΕΝΕΡΓΗΤΙΚΗΣ ΦΩΝΗΣ
Alexandra Gerakini
 
ΘΟΥΚΥΔΙΔΟΥ ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ - ΕΙΣΑΓΩΓΗ - ΣΧΟΛΙΑ
Στέλλα Ναλμπάντη
 
Λεξιλογικός πίνακας "ζευγνύω", ενότητα 7 Αρχαίων Α΄ Γυμνασίου
Τσατσούρης Χρήστος, Γυμνάσιο Μαγούλας Δυτικής Αττικής
 
Αρχαία Α' Γυμνασίου, ενότητα 3
despifor
 
Του Βασίλη - Σχέδιο μαθήματος - Φύλλο εργασίας
vserdaki
 
Ad

Similar to Αριστοτέλους Ηθικά Νικομάχεια - Απαντήσεις Ερωτήσεων (20)

PDF
H8ika ervthseis ypoyrgioy
Ελένη Χριστοδουλάκη
 
PDF
Nikomaxia sxol
afpan
 
PDF
Αριστοτέλους Ηθικά Νικομάχεια
fabioabazzi
 
PDF
Ηθικα νικομαχεια εισαγωγη 1η ενοτητα
protagoras74
 
PDF
ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΗΣΗΣ ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΕΣ 2014
labr0s
 
PDF
ερμηνευτικεσ επισημανσεισ 2015
ΜΙΧΑΗΛ ΚΤΧ
 
PDF
Αριστοτέλης- Ηθικά Νικομάχεια (Γ΄Λυκείου) - Μεταφράσεις
Olga Paizi
 
PDF
T5 lypourlis
Antonis Stergiou
 
PDF
ηθκα νικομαχεια ενότητα 3η
protagoras74
 
PDF
ηθικα νικομαχεια ενότητα 5η
protagoras74
 
PDF
ΗΘΙΚΉ.pdf
Big Brain's Team Big Brain's Team
 
PDF
ηθικα νικομαχεια ενότητα 4η
protagoras74
 
PPSX
Aξιολογώντας την πράξη
Akis Ampelas
 
PDF
Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια
gina zaza
 
PDF
ΘΕΜΑΤΑ ΠΡΟΣΟΜΟΙΩΣΗΣ Ο.Π. ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ
Akis Ampelas
 
PPSX
αξιολογώντας την πράξη, κεφ. 3
Athina Georgiadou
 
PPTX
Επιστήμη και Κοινωνικές Επιστήμες
Αντιγόνη Κριπαροπούλου
 
PDF
ιδεολογικεσ επισημανσεισ 2015
ΜΙΧΑΗΛ ΚΤΧ
 
PPTX
eisagogi(protagoras-politeia).pptx
JiannisTsiklis1
 
PDF
Πρωταγόρας, ενότητα 1
gina zaza
 
H8ika ervthseis ypoyrgioy
Ελένη Χριστοδουλάκη
 
Nikomaxia sxol
afpan
 
Αριστοτέλους Ηθικά Νικομάχεια
fabioabazzi
 
Ηθικα νικομαχεια εισαγωγη 1η ενοτητα
protagoras74
 
ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΗΣΗΣ ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΕΣ 2014
labr0s
 
ερμηνευτικεσ επισημανσεισ 2015
ΜΙΧΑΗΛ ΚΤΧ
 
Αριστοτέλης- Ηθικά Νικομάχεια (Γ΄Λυκείου) - Μεταφράσεις
Olga Paizi
 
T5 lypourlis
Antonis Stergiou
 
ηθκα νικομαχεια ενότητα 3η
protagoras74
 
ηθικα νικομαχεια ενότητα 5η
protagoras74
 
ΗΘΙΚΉ.pdf
Big Brain's Team Big Brain's Team
 
ηθικα νικομαχεια ενότητα 4η
protagoras74
 
Aξιολογώντας την πράξη
Akis Ampelas
 
Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια
gina zaza
 
ΘΕΜΑΤΑ ΠΡΟΣΟΜΟΙΩΣΗΣ Ο.Π. ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ
Akis Ampelas
 
αξιολογώντας την πράξη, κεφ. 3
Athina Georgiadou
 
Επιστήμη και Κοινωνικές Επιστήμες
Αντιγόνη Κριπαροπούλου
 
ιδεολογικεσ επισημανσεισ 2015
ΜΙΧΑΗΛ ΚΤΧ
 
eisagogi(protagoras-politeia).pptx
JiannisTsiklis1
 
Πρωταγόρας, ενότητα 1
gina zaza
 
Ad

More from fabioabazzi (6)

PDF
Αριστοτέλους Πολιτικά - Απαντήσεις Ερωτήσεων
fabioabazzi
 
PDF
Αριστοτέλους Πολιτικά
fabioabazzi
 
PDF
Πλάτωνος Πολιτεία - Απαντήσεις Ερωτήσεων
fabioabazzi
 
PDF
Πλάτωνος Πολιτεία
fabioabazzi
 
PDF
Πλάτωνος Πρωταγόρας - Απαντήσεις Ερωτήσεων
fabioabazzi
 
PDF
Πλάτωνος Πρωταγόρας
fabioabazzi
 
Αριστοτέλους Πολιτικά - Απαντήσεις Ερωτήσεων
fabioabazzi
 
Αριστοτέλους Πολιτικά
fabioabazzi
 
Πλάτωνος Πολιτεία - Απαντήσεις Ερωτήσεων
fabioabazzi
 
Πλάτωνος Πολιτεία
fabioabazzi
 
Πλάτωνος Πρωταγόρας - Απαντήσεις Ερωτήσεων
fabioabazzi
 
Πλάτωνος Πρωταγόρας
fabioabazzi
 

Recently uploaded (8)

PPTX
Δριστά Κυριακή, Το καπλάνι της βιτρίνας της Άλκης Ζέη.pptx
Λαμπρινή Μαγαλιού
 
PPTX
Χειραφέτιση και Αναμόρφωση 4. Η Εθνοσυνέλευση του 1862-1864
Vassiliki Yiannou
 
PPTX
Γερμανίδου Φωτεινή, Το πτώμα στη βιβλιοθήκη.pptx
Λαμπρινή Μαγαλιού
 
PPTX
Γερμανίδου Δήμ., Αγκαθα Κρίστι.ΕΓΚΛΗΜΑ ΣΤΟΝ ΝΕΙΛΟ_pptx4.pptx
Λαμπρινή Μαγαλιού
 
PPTX
Γρηγοριάδου Ανθή Μαρία, Τα Ψηλά Βουνά του Ζαχαρία Παπαντωνίου.pptx
Λαμπρινή Μαγαλιού
 
PPTX
A digital marketing strategy presentation for Evangelos Venizelos
Knowcrunch
 
PPTX
Δούλια Θάλεια, Καρδιά Πάνω σε Ρόδες -Άντρη Αντωνίου- τελική Βιβλιοπαρουσίαση....
Λαμπρινή Μαγαλιού
 
PPTX
A digital marketing strategy presentation for Evangelos Venizelos
Knowcrunch
 
Δριστά Κυριακή, Το καπλάνι της βιτρίνας της Άλκης Ζέη.pptx
Λαμπρινή Μαγαλιού
 
Χειραφέτιση και Αναμόρφωση 4. Η Εθνοσυνέλευση του 1862-1864
Vassiliki Yiannou
 
Γερμανίδου Φωτεινή, Το πτώμα στη βιβλιοθήκη.pptx
Λαμπρινή Μαγαλιού
 
Γερμανίδου Δήμ., Αγκαθα Κρίστι.ΕΓΚΛΗΜΑ ΣΤΟΝ ΝΕΙΛΟ_pptx4.pptx
Λαμπρινή Μαγαλιού
 
Γρηγοριάδου Ανθή Μαρία, Τα Ψηλά Βουνά του Ζαχαρία Παπαντωνίου.pptx
Λαμπρινή Μαγαλιού
 
A digital marketing strategy presentation for Evangelos Venizelos
Knowcrunch
 
Δούλια Θάλεια, Καρδιά Πάνω σε Ρόδες -Άντρη Αντωνίου- τελική Βιβλιοπαρουσίαση....
Λαμπρινή Μαγαλιού
 
A digital marketing strategy presentation for Evangelos Venizelos
Knowcrunch
 

Αριστοτέλους Ηθικά Νικομάχεια - Απαντήσεις Ερωτήσεων

  • 2. 2 1η Ενότητα Ερμηνευτικές ερωτήσεις ανοιχτού τύπου ΑΣΚΗΣΗ 1 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης Ο Αριστοτέλης στο κείμενο αυτό μας κάνει λόγο για τις διανοητικές και ηθικές αρετές, καθώς και για τον δια- φορετικό τρόπο με τον οποίο κατακτάται η καθεμιά. Έτσι, οι παράγοντες που συμβάλλουν στη γένεση και την επαύξηση των διανοητικών αρετών είναι κατά κύριο λόγο η διδασκαλία, η οποία απαιτεί εμπειρία καιχρόνο. Η φράση «τὸ πλεῖον» (= κατά κύριο λόγο) υποδηλώνει την ύπαρξη κι άλλων παραγόντων που δεν αναφέρονται στο κείμενο. Την κύρια, λοιπόν, ευθύνη για τη μετάδοσή τους (πέρα από άλλους παράγοντες και το ίδιο το άτομο) την έχει ο δάσκαλος. Από την άλλη η κατάκτηση των ηθικών αρετών οφείλεται στον εθισμό («ἔθος»), δηλαδή στη συνήθεια που δημιουργείται με την επανάληψη μιας ενέργειας. Μάλιστα, ο Αριστοτέλης, για να στηρίξει αυτή του την άποψη, συνδέει ετυμολογικά τη λέξη «ἠθική», όρο τον οποίο δημιούργησε ο ίδιος, με τη λέξη «ἔθος». Ο ετυμολογικός συσχετισμός των λέξεων «ἦθος» και «ἔθος» είναι σωστός, καθώς το «ἦθος» είναι ο εκτεταμένος τύπος του όρου «ἔθος» (J.B.Hofmann, Ετυμολογικόν Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής). Οι δύο όροι συμπίπτουν και σημασιολογικά και μάλιστα με σχέση αιτίου - αποτελέσματος, γιατί το «ἔθος» (= συνήθεια, έθιμο) ως αίτιο οδηγεί στο «ἦθος» (= ο χαρακτήρας) που προκύπτει ως αποτέλεσμα. Ο χαρακτήρας του ανθρώ- που και τα ποιοτικά γνωρίσματά του διαμορφώνονται με τη συνειδητή επανάληψη των ίδιων ενεργειών, με αποτέλεσμα να γίνονται αναπόσπαστο στοιχείο της προσωπικότητάς του. Άλλωστε στην αρχαία ελληνική γλώσσα είχε γίνει ήδη η διάκριση των εννοιών «ἔθος» και «ἦθος». Κατά λογική συνέπεια και ο φιλοσοφικός όρος «ἠθικὴ» παραπέμπει στη μελέτη των ηθών, των αντιλήψεων, των ατομικών και συλλογικών μορφών συ- μπεριφοράς και των ατομικών και κοινωνικών στάσεων σε μια συγκεκριμένη κοινωνία στον χρόνο και χώρο. Από την άποψη αυτή συνδέονται εννοιολογικά οι όροι «ἠθικὴ» και «ἔθος». Έτσι, καταλήγει ο Αριστοτέλης να μας πείσει ότι οι δύο λέξεις δεν συνδέονται μόνο ετυμολογικά, αλλά και σημασιολογικά. Από τα παραπάνω προκύπτει ότι την ευθύνη για την κατάκτηση των ηθικών αρετών την έχει ο ίδιος ο άνθρωπος. Εξαρτάται μά- λιστα σε απόλυτο βαθμό από αυτόν αν θα φτάσει στον στόχο του, αν θα αποκτήσει ήθος «εὐγενὲς καὶ φιλόκα- λον». Και για να το κατορθώσει, πρέπει να καταβάλει επίπονη προσπάθεια και αγώνα, να εθίσει την ψυχή του σε πράξεις ενάρετες, να την καλλιεργήσει «διὰ τοῦ ἔθους». Τέτοιες απόψεις υποστήριζε και ο Πλάτωνας (Νό- μοι 792). Σοφός, λοιπόν, γίνεται κανείς κατά κύριο λόγο με τη βοήθεια του δασκάλου, ενώ αγαθός γίνεται με τη θέληση και την επιμονή του στην άσκηση της αρετής. Βέβαια, για να φτάσει στον στόχο του, πρέπει να κατα- βάλει επίπονη προσπάθεια και αγώνα. ΑΣΚΗΣΗ 2 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης Συχνά οι αρχαίοι Έλληνες επιχειρούσαν να ετυμολογήσουν τις λέξεις τους, να βρουν δηλαδή την αρχική τους σημασία, επειδή πίστευαν ότι οι λεκτικές σχέσεις αποδίδουν πραγματικές σχέσεις των σημαινομένων, αντίλη- ψη αποδεκτή και από τη σύγχρονη Γλωσσολογία. Το ίδιο έγινε πολλές φορές και με τον Αριστοτέλη, που έχο- ντας πάθος με την ανακάλυψη των πραγματικών σημασιών των λέξεων και πιστεύοντας ότι είναι σε θέση να τις ανακαλύψει, επιχειρούσε μέσα από την ετυμολογική συγγένεια δύο εννοιών να βρει τη σημασιολογική τους συγγένεια. Ο Αριστοτέλης πίστευε στην ταυτότητα «λέγεσθαι = εἷναι». Αυτό θα πει ότι ο Αριστοτέλης έδινε οντολογικό περιεχόμενο στις λέξεις, πίστευε δηλαδή πως ένα πράγμα «υπάρχει» ή «είναι έτσι», αφού η γλώσ- σα το εμφανίζει ως «υπάρχον» ή ως «τέτοιας λογής». Με απλά λόγια τα πράγματα είναι ακριβώς έτσι όπως τα δηλώνουν οι λέξεις. Ο Αριστοτέλης αρχίζει τη διερεύνηση της έννοιας «ηθική» συνδέοντάς την ετυμολογικά με τη λέξη «ἔθος». Ο ετυμολογικός συσχετισμός των λέξεων «ἦθος» και «ἔθος» είναι σωστός, καθώς το «ἦθος» είναι ο εκτεταμένος τύπος του όρου «ἔθος» (J.B.Hofmann, Ετυμολογικόν Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής). Οι δύο όροι συμπίπτουν και σημασιολογικά και μάλιστα με σχέση αιτίου - αποτελέσματος, γιατί το «ἔθος» (=συνήθεια, έθιμο) ως αίτιο οδηγεί στο «ἦθος» (=ο χαρακτήρας) που προκύπτει ως αποτέλεσμα. Ο χαρακτήρας του ανθρώπου και τα ποιο- τικά γνωρίσματά του διαμορφώνονται με τη συνειδητή επανάληψη των ίδιων ενεργειών, με αποτέλεσμα να γίνονται αναπόσπαστο στοιχείο της προσωπικότητάς του. Άλλωστε στην αρχαία ελληνική γλώσσα είχε γίνει ήδη η διάκριση των εννοιών «ἔθος» και «ἦθος». Κατά λογική συνέπεια και ο φιλοσοφικός ό- ρος «ἠθικὴ»παραπέμπει στη μελέτη των ηθών, των αντιλήψεων, των ατομικών και συλλογικών μορφών συ- μπεριφοράς και των ατομικών και κοινωνικών στάσεων σε μια συγκεκριμένη κοινωνία στον χρόνο και χώρο. Από την άποψη αυτή συνδέονται εννοιολογικά οι όροι «ἠθικὴ» και «ἔθος». Έτσι, καταλήγει ο Αριστοτέλης να μας πείσει ότι οι δύο λέξεις δεν συνδέονται μόνο ετυμολογικά, αλλά και σημασιολογικά. ΑΣΚΗΣΗ 3 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης
  • 3. 3 Ο Αριστοτέλης συνάγει αποφατικό συμπέρασμα από την προηγούμενη ετυμολογική προσέγγιση του όρου «η- θική» και εισάγει τον όρο «φύσει» τον οποίο αποκλείει από γενετικό γνώρισμα της ηθικής αρετής. Η συλλογι- στική πορεία που ακολούθησε ο Αριστοτέλης είναι η εξής:  Η λέξη «ἠθικὴ» συνδέεται ετυμολογικά και σημασιολογικά με τη λέξη «ἔθος».  «Ἔθος» είναι ο εθισμός, η συνήθεια που προέρχεται από την επανάληψη.  Αφού, λοιπόν, η «ἠθικὴ» συνδέεται σημασιολογικά με το «ἔθος», αυτό σημαίνει ότι η ηθική, δηλαδή οι ηθικές αρετές, σχετίζονται με τον εθισμό, τη συνήθεια που προέρχεται από την επανάληψη μιας ηθικής ενέργειας.  Ό,τι, όμως, σχετίζεται με τον εθισμό, τη συνήθεια και την επανάληψη είναι επίκτητο χαρα- κτηριστικό.  Άρα, οι ηθικές αρετές δεν υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως (αποδεικτέα θέση: «οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεται»). Αντίθεση με την παλιά αριστοκρατική αντίληψη Η θέση του Αριστοτέλη ότι η αρετή δεν είναι έμφυτη, αλλά είναι αποτέλεσμα συνήθειας, έρχεται σε αντίθεση με την παλιά αριστοκρατική αντίληψη. Σύμφωνα μ’ αυτή, η αρετή είναι δώρο της φύσης ή των θεών, το οποίο τελεσίδικα δίνεται ή δεν δίνεται στον άνθρωπο τη στιγμή της γέννησής του και είναι προνόμιο των ευγενών («τῶν ἀρίστων»). Φυσικά, κληροδοτείται και στους απογόνους τους, αλλά δεν δίνεται στους πολλούς. Την άποψη αυτή τη συναντάμε σε πολλούς ποιητές (στον Όμηρο, τον Τυρταίο, τον Θέογνη, τον Πίνδαρο). Χα- ρακτηριστικά είναι τα λόγια της Αντιγόνης προς την Ισμήνη στο έργο Αντιγόνη του Σοφοκλή: «δείξεις τάχα εἴτε εὐγενὴς πέφυκας, εἴτ’ ἐσθλῶν κακή». Επίσης, ο Ξενοφώντας στο έργο του Ἀγησίλαος αποδίδει την αρετή του Αγησιλάου στην ευγενική του καταγωγή. ΑΣΚΗΣΗ 4 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης Ο Αριστοτέλης διακρίνει δύο είδη αρετών: τις διανοητικές και τις ηθικές. Οι διανοητικές αρετές (π.χ. σοφία, φρόνηση, σύνεση) σχετίζονται με τη λογική και ανήκουν, σύμφωνα με τον χωρισμό του Αριστοτέλη, στο καθα- ρά λογικό μέρος της ψυχής, το «λόγον ἔχον» μέρος. Παράγοντες που συμβάλλουν στη γένεση και την ανάπτυ- ξή τους είναι κατά κύριο λόγο η διδασκαλία, η οποία απαιτεί εμπειρία και χρόνο. Η φράση κατά κύριο λό- γο υποδηλώνει την ύπαρξη κι άλλων παραγόντων που δεν αναφέρονται στο κείμενο. Την κύρια, λοι- πόν, ευθύνη για τη μετάδοσή τους (πέρα από άλλους παράγοντες και το ίδιο το άτομο) την έχει ο δάσκα- λος. Οι ηθικές αρετές (π.χ. η δικαιοσύνη, η σωφροσύνη, η ανδρεία) ανήκουν, σύμφωνα με τον χωρισμό του Αριστο- τέλη, στο «ἐπιθυμητικόν», στο μέρος, δηλαδή, της ψυχής που μετέχει και στο «λόγον ἔχον» και στο «ἄλογον» μέρος. Αυτές περιγράφουν τον χαρακτήρα του ανθρώπου. Η κατάκτησή τους οφείλεται στον εθισμό («ἔθος»), δηλαδή στη συνήθεια που δημιουργείται με την επανάληψη μιας ενέργειας. Μάλιστα, ο Αριστοτέλης, για να στηρίξει αυτή του την άποψη, συνδέει ετυμολογικά τη λέξη «ἠθική», όρο τον οποίο δημιούργησε ο ίδιος, με τη λέξη «ἔθος». Έτσι, καταλήγει να μας πείσει ότι οι δύο λέξεις δεν συνδέονται μόνο ετυμολογικά, αλλά και ση- μασιολογικά. Από τα παραπάνω προκύπτει ότι την ευθύνη για την κατάκτηση των ηθικών αρετών την έχει ο ίδιος ο άνθρωπος. Εξαρτάται μάλιστα σε απόλυτο βαθμό από αυτόν αν θα φτάσει στον στόχο του, αν θα απο- κτήσει ήθος «εὐγενὲς καὶ φιλόκαλον». Και για να το κατορθώσει, πρέπει να καταβάλει επίπονη προσπάθεια και αγώνα, να εθίσει την ψυχή του σε πράξεις ενάρετες, να την καλλιεργήσει «διὰ τοῦ ἔθους». Τέτοιες απόψεις υποστήριζε και ο Πλάτωνας (Νόμοι 792). Σοφός, λοιπόν, γίνεται κανείς κατά κύριο λόγο με τη βοήθεια του δα- σκάλου, ενώ αγαθός γίνεται με τη θέληση και την επιμονή του στην άσκηση της αρετής. Βέβαια, για να φτάσει στον στόχο του, πρέπει να καταβάλει επίπονη προσπάθεια και αγώνα. ΑΣΚΗΣΗ 5 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης Προκειμένου να στηρίξει ο Αριστοτέλης τη θέση του, ότι οι ηθικές αρετές δεν υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως («οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεται»), θα χρησιμοποιήσει δύο γνωστά παραδείγματαπαρμέ- να από τον χώρο της φύσης: την πέτρα και τη φωτιά. Η πέτρα πάντοτε θα κινείται με πορεία προς τα κάτω, διότι υπακούει στον φυσικό νόμο της βαρύτητας, που είναι σταθερός και αμετάβλητος. Η φωτιά πάντοτε θα έχει πορεία προς τα πάνω λόγω της φυσικής ιδιότητας των θερμών αερίων, που επίσης είναι σταθερή και δεν μεταβάλλεται. Άρα, από τα παραπάνω προκύπτει ότι οι φυσικοί νόμοι δεν μεταβάλλονται, όσο κι αν προ- σπαθήσει κάποιος. Επομένως, εφόσον οι ηθικές αρετές μεταβάλλονται και δεν μένουν σταθερές, όπως τα πράγματα που γεννιούνται με μια ιδιότητα εκ φύσεως, αποδεικνύεται ότι δεν είναι έμφυτες. Έτσι, ο Αριστοτέ-
  • 4. 4 λης καταφέρνει να αποδείξει τη θέση του μέσα από έναν επαγωγικό συλλογισμό. Και τα δύο παραδείγματα, που ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί επαγωγικά για να συναγάγει γενικό και καθολικό συμπέρασμα, ανήκουν στα απλά δεδομένα της εμπειρίας. Δεν θα ήταν υπερβολή να λέγαμε πως κανένας άλ- λος φιλόσοφος δεν έκανε τα απλά δεδομένα της εμπειρίας, της καθημερινής ζωής, αφετηρία για τη σκέψη του στον βαθμό που το έκανε ο Αριστοτέλης. Σωστά ειπώθηκε ότι η φιλοσοφία του περί τέλους, π.χ., είναι, στην πραγματικότητα «θεμελιωμένη πάνω στο εμπειρικό δεδομένο ότι από βελανίδι γεννιέται μια βελανιδιά», ή ότι «η πολιτική του θεωρία αναπτύχθηκε από τους διαλογισμούς του σχετικά με τη ζωή μέσα στο πλαίσιο ενός νοικοκυριού». Πραγματικά, «συχνά ένα μόνο εμπειρικό δεδομένο μπορεί να είναι για αυτόν ικανοποιητική βά- ση για να προχωρήσει σε μια θεωρία με συνέπειες μεγάλης σημασίας». Δεν ήταν, στα αλήθεια, αυτό το αμείω- το ενδιαφέρον του για τα απλά πράγματα της καθημερινής ζωής που έκανε τον Αριστοτέλη – επαναστατικά πρώτον – μελετητή του κόσμου των ζώων και των φυτών; ΑΣΚΗΣΗ 6 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης Το κείμενο ολοκληρώνεται με γενικό συμπέρασμα που μοιάζει, αλλά δεν είναι, αντιφατικό, ότι οι ηθικές αρε- τές δεν υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως, αλλά ούτε και αντίθετα προς αυτή. Ο Αριστοτέλης εννοεί ότι οι ηθικές αρετές δεν είναι έμφυτες, ούτε όμως και αντίθετες με τη φύση, αλλά ο άνθρωπος έχει «δυνάμει», από τη φύση του (πεφυκόσι), την προδιάθεση να δεχτεί την αρετή, ωστόσο γίνεται τέλειος (τελειουμένοις) με τον εθισμό του σε αυτή. Κατά τον φιλόσοφο, η άσκηση της αρετής είναι δυνατότητα (πεφυκόσι) και όχι χαρακτηριστικό, δοσμένη στον άνθρωπο από τη φύση. Επομένως, ο ίδιος είναι ο μόνος υπεύθυνος για το αν θα φτάσει στην αρετή βελτιώνο- ντας αδιάλειπτα τη συμπεριφορά του, διαμορφώνοντας τον χαρακτήρα του, το ήθος του. Η δυνατότητα που του δίνει η φύση μπορεί να γίνει πραγματικότητα, μόνο αν ο άνθρωπος το επιλέξει και το επιδιώξει με προσω- πικό αγώνα και άσκηση. Έτσι, ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι η κατάκτηση της ηθικής αρετής από τον άνθρωπο ε- ξαρτάται από την προαίρεση, την προσωπική επιλογή του. Ακόμη, με τη λέξη «τελειουμένοις» ο Αριστοτέλης μας παραπέμπει σ’ έναν χαρακτηριστικό όρο της φιλοσοφίας του, το «τέλος», που σημαίνει την ολοκλήρωση, την επίτευξη του ύψιστου σκοπού. Θεωρεί, δηλαδή, τις ηθικές αρετές το μέσο, με το οποίο ο άνθρωπος θα φτά- σει στην ολοκλήρωσή του, στο ξεπέρασμα της ζωώδους φύσης του και στην κατάκτηση της ευδαιμονίας. Επι- πλέον, η παρατακτική, αντιθετική σύνδεση των μετοχών «πεφυκόσι μὲν ἡμῖν δέξασθαι αὐτάς, τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ ἔθους» προετοιμάζει την αναφορά στο χαρακτηριστικό ζεύγος των αριστοτελικών εννοιών «δυνάμει και ἐνεργείᾳ» οι οποίες αναφέρονται στην επόμενη ενότητα (2η ενότητα). Ο άνθρωπος έχει τη φυσική προδιά- θεση να δεχθεί τις ηθικές αρετές (πεφυκόσι μὲν ἡμῖν δέξασθαι αὐτάς = δυνάμει κατάσταση), αλλά η τελειο- ποίησή του σε αυτές θα γίνει με τον εθισμό (τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ ἔθους = ἐνεργείᾳ κατάσταση) και εφόσον βέβαια το έχει επιλέξει. ΑΣΚΗΣΗ 7 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης  γένεσις: η δημιουργία  αὔξησις: η διαμόρφωση και εξέλιξη  ἔθος: ο εθισμός, η συνήθεια, ο τρόπος συμπεριφοράς, που καθιερώνεται με την επανάλη- ψη  φύσις: ο κόσμος και οι νόμοι που τον διέπουν  φύσει: ο εκ φύσεως, ο έμφυτος, τα εγγενή χαρακτηριστικά του ανθρώπου  ἀρετή: η διαρκής διάθεση να θέλουμε να επιτελέσουμε ένα ορισμένο είδος ηθικών πράξε- ων  διανοητικὴ ἀρετή: η αρετή που σχετίζεται με το «λόγον ἔχον» μέρος της ψυχής (πχ. η φρόνηση, η σοφία, η σύνεση)  ἠθική αρετή: η αρετή που ανήκει στο «ἐπιθυμητικὸν» μέρος της ψυχής και περιγράφει τον χαρακτήρα του ανθρώπου
  • 5. 5  τελειουμένοις: η τελείωση, η ολοκλήρωση, η επίτευξη του ύψιστου στόχου, της ευδαιμονί- ας. ΑΣΚΗΣΗ 8 Απάντηση  αντιθέσεις: «ἡ μὲν διανοητικὴ ≠ ἡ δ’ ἠθική», «ἐξ ἔθους ≠ φύσει»  πολυσύνδετα σχήματα: «καὶ τὴν γένεσιν καὶ τὴν αὔξησιν», «οὔτ’ ἄρα φύσει οὔτε παρὰ φύσιν»  συσσώρευση αρνήσεων: «οὐδεμία», «οὐθέν», «οὐκ ἂν ἐθισθείη», «οὐδ’ ἂν ἐθίζῃ», «οὐδὲ τὸ πῦρ», «οὐδ’ ἄλλο», «οὐδέν», «οὔτ’ ἄρα …», «οὔτε παρὰ φύσιν». Αραιή είναι η χρήση επιθέτων, ενώ κυριαρχούν τα ρήματα και τα ουσιαστικά. Λεξιλογικές ασκήσεις ΑΣΚΗΣΗ 1 Λύση λεξιλογικής άσκησης δοχείο: δέξασθαι φιλαρέσκεια: ἀρετῆς ανηθικότητα: ἠθικὴ σχεδόν: ἔσχηκε φορτίο: φερόμενος, φέρεσθαι ένδεια: δεῖται ΑΣΚΗΣΗ 2 Λύση λεξιλογικής άσκησης γένεσιν: γενέθλιος, γενιά, γέννηση, γονέας, γόνος, νεογνό ἔσχηκε: αδειούχος, αποχή, έξη, εξής, ευεξία, εχεμύθεια, κατοχή, καχεξία, συνοχή, σχεδόν, σχέση, σχήμα, τρο- παιούχος φέρεσθαι: αποφορά, ασθενοφόρο, διαφορά, διένεξη, μεταφορά, οισοφάγος, φερέγγυος, φερέφωνο, φορά, φο- ρείο, φόρεμα, φόρτος ΑΣΚΗΣΗ 3 Λύση λεξιλογικής άσκησης ἀρετὴς ≠ κακίας πλεῖον ≠ μεῖον γένεσιν ≠ θάνατον, μόρον, τελευτὴν αὔξησιν ≠ μείωσιν, ἐλάττωσιν ἐμπειρίας ≠ ἀπειρίας ΑΣΚΗΣΗ 4 Λύση α. Ο …φόρτος... εργασίας με έχει εξουθενώσει. β. Το καινούριο …φόρεμα… που αγόρασε την έκανε πολύ χαριτωμένη. γ. Ο αγώνας έληξε με μεγάλη βαθμολογική …διαφορά… δ. Η …μεταφορά... των ασθενών στο νοσοκομείο έγινε με …ασθενοφόρα... ε. Ο …παράφορος… έρωτας την έβγαλε εκτός εαυτού, με αποτέλεσμα να μην μπορεί να κρίνει αντικειμενικά.
  • 6. 6 2η Ενότητα Ερμηνευτικές ερωτήσεις ανοιχτού τύπου ΑΣΚΗΣΗ 1 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης Ο Αριστοτέλης στην ενότητα αυτή θα προσπαθήσει και πάλι να αποδείξει ότι οι ηθικές αρετές δεν υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως. Το νέο του επιχείρημα έχει ως εξής: σε όσα υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως προηγείται η ύπαρξη και η δυνατότητα μιας ενέργειας και ακολουθεί η ενέργεια, η πραγμάτωση της δυνατότητας (δύναμις → ἐνέργεια). Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα των αισθήσεων. Αντίθετα, στις ηθικές αρετές προηγείται η ενέργεια, ο εθισμός και η επανάληψη μιας πράξης και ακολουθεί η κατάκτησή τους (πρότερον: ενέργειες προς κατάκτηση της ηθικής δύναμης → ὕστερον: ενέργειες από την κατακτημένη ηθική ιδιότητα). Για την απόδειξη των λεγομένων χρησιμοποιούνται τα παραδείγματα των οικοδόμων και των κιθαριστών. Επομένως, οι ηθικές αρετές δεν υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως, αφού δεν ακολουθούν την πορεία όσων υπάρχουν μέσα μας εκ φύ- σεως. Αυτό αποδεικνύεται και μέσα από παραδείγματα ηθικών αρετών (της δικαιοσύνης, της σωφροσύνης και της ανδρείας). ΑΣΚΗΣΗ 2 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης Παρατηρούμε και σ’ αυτή, αλλά και σε επόμενες ενότητες ότι, όταν ο Αριστοτέλης αναφέρεται σε ανθρώπους (στους οποίους συμπεριλαμβάνει και τον εαυτό του), χρησιμοποιεί το α΄ πληθυντικό πρόσωπο. Συγκεκριμένα, στο κείμενο αυτό χρησιμοποιεί οχτώ ρήματα σε αυτό το πρόσωπο: «κομιζόμεθα», «ἀποδίδομεν», «ἐλάβομεν», «ἐχρησάμεθα», «ἔσχομεν», «λαμβάνομεν», «μανθάνομεν», «γινόμεθα». Όταν, πάλι, αναφέρεται στους οικοδό- μους ή τους κιθαριστές, χρησιμοποιεί το γ΄ πληθυντικό πρόσωπο. Η αλλαγή αυτή ίσως να οφείλεται στο ότι ο φιλόσοφος δεν είχε προσωπική επαφή με τις τέχνες και τους τεχνίτες και χρησιμοποιεί το γ’ πληθυντικό πρό- σωπο, όταν πρόκειται για δεξιότητες που αφορούν τον καταμερισμό της εργασίας και συνεπώς οι δεξιότητες αυτές δεν είναι γνώρισμα όλων των ανθρώπων. Αντίθετα, χρησιμοποιεί το α’ πληθυντικό πρόσωπο, όταν α- ναφέρεται στις ηθικές αρετές και συνεπώς σε γνωρίσματα που αφορούν όλους τους ανθρώπους ανεξαιρέτως. Ωστόσο, μας προβληματίζει ότι σε επόμενες ενότητες (πχ. 4η και 6η) εναλλάσσει τα πρόσωπα («γινόμεθα οἳ μὲν δίκαιοι οἳ δὲ ἄδικοι», «οἳ μὲν γὰρ σώφρονες καὶ πρᾶοι γίνονται») ή χρησιμοποιεί γ΄ πληθυντικό εκεί που θα πε- ριμέναμε α΄ πληθυντικό («ἀγαθὸς ἄνθρωπος γίνεται», ενώ θα περιμέναμε «ἀγαθοὶ ἄνθρωποι γινόμεθα»). Από τα παραπάνω, λοιπόν, μπορούμε να καταλήξουμε στο συμπέρασμα ότι η χρήση γ΄ προσώπου δεν αποτε- λεί συνειδητή επιλογή, αλλά χρησιμοποιείται μάλλον ασυναίσθητα και προσδίδεται μ’ αυτόν τον τρόπο ποικι- λία στον λόγο. Ας μην ξεχνάμε, άλλωστε, ότι τα κείμενα του Αριστοτέλη προέρχονται από προσωπικές του σημειώσεις, που χρησιμοποιούσε στις παραδόσεις των μαθημάτων του. Είναι, λοιπόν, εύλογο σ’ αυτές τις ση- μειώσεις να έχουν παρεισφρήσει και στοιχεία του προφορικού λόγου. ΑΣΚΗΣΗ 3 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης Με τη λέξη ἔτι ο Αριστοτέλης δηλώνει ή ότι εισάγει ένα καινούργιο επιχείρημα (που έρχεται να προστεθεί στα προηγούμενα) ή ότι προχωρεί σε μια βαθύτερη εξέταση του θέματός του. Το καινούργιο του λοιπόν επιχείρημα είναι εδώ το ακόλουθο: «Ορισμένα πράγματα ο άνθρωπος τα έχει εκ φύσεως (την όραση π.χ. ή την ακοή)· στην περίπτωση λοιπόν αυτών των πραγμάτων κάνουμε τη διαπίστωση ότι αυτά στην αρχή υπάρχουν μέσα μας ως δυνατότητες· στις σχετικές ενέργειες προχωρούμε αργότερα (επειδή γεννιέμαι με την ικανότητα να βλέπω, «αρχίζω κάποια στιγμή» να βλέπω· ή: επειδή γεννιέμαι με την ικανότητα να ακούω, «αρχίζω κάποια στιγμή» να ακούω). Δεν συμβαίνει το ίδιο με τις αρετές· στη δική τους περίπτωση πρέπει να προηγηθούν οι ενέργειες, αν είναι να βρεθώ κάποια στιγμή να έχω πια την κάθε επιμέρους συγκεκριμένη ιδιότητα = δύναμη = ικανότητα να συμπεριφέρομαι έτσι ή έτσι. Αν έτσι έχουν τα πράγματα, θα πει ότι οι αρετές δεν ανήκουν σ’ αυτά που ο άνθρωπος τα έχει εκ φύσεως». Το «ἔτι», λοιπόν, αποκτά εδώ μεταβατική και προσθετική σημασία. ΑΣΚΗΣΗ 4 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης Ο Αριστοτέλης στην ενότητα αυτή θα προσπαθήσει να αποδείξει με ένα νέο επιχείρημα ότι οι ηθικές αρετές δεν υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως. α. Όσα έχουμε μέσα μας εκ φύσεως («ὅσα μὲν φύσει ἡμῖν παραγίνεται») Ο Αριστοτέλης ξεκινάει τον συλλογισμό του διερευνώντας πρώτα τι συμβαίνει σε όσα χαρακτηριστικά έχουμε μέσα μας εκ φύσεως. Αυτά έχουν εκ των προτέρων μέσα τους τη δυνατότητα να πραγματωθούν, αλλά η- πραγμάτωσή τους έρχεται ύστερα χωρίς να χρειάζεται ο εθισμός, η επανάληψη μιας ενέργειας. Για να απο-
  • 7. 7 δείξει τα λεγόμενά του ο φιλόσοφος, χρησιμοποιεί το παράδειγμα των αισθήσεων: την όραση και την ακοή δεν τις αναπτύξαμε μέσα από την εξάσκηση, αντιθέτως υπάρχουν ήδη αναπτυγμένες μέσα μας και περνάμε αμέσως στη χρησιμοποίησή τους. β. Οι ηθικές αρετές («τὰς δ’ ἀρετὰς λαμβάνομεν ἐνεργήσαντες πρότερον») Αντίθετα, στις ηθικές αρετές προηγείται η ενέργεια, δηλαδή η εξάσκηση, η επανάληψη μιας ενέργειας, καια- κολουθεί η κατάκτηση της ηθικής αρετής. Αλλά για να γίνει η αρετή από προδιάθεση αποκτημένη ιδιότη- τα, είναι ανάγκη ο άνθρωπος να ασκηθεί σε αυτή. Ο Αριστοτέλης για τον τρόπο άσκησης αναφέρει «γιατί όσα πρέπει να κάνουμε αφού τα μάθουμε, τα μαθαίνουμε κάνοντάς τα («ἃ γὰρ δεῖ μαθόντας ποιεῖν, ταῦτα ποιοῦντες μανθάνομεν»). Δύο παραδείγματα από την καθημερινή ζωή, που αφορούν τις πρακτικές τέχνεςα- ποδεικνύουν την αλήθεια της θέσης αυτής: για να αποκτήσει δηλαδή κανείς την ικανότητα του οικοδόμου ή του κιθαριστή, πρέπει πρώτα να εξασκηθεί στο χτίσιμο ή στο παίξιμο της κιθάρας αντίστοιχα. Αναλογικά με τα δύο αυτά παραδείγματα αναφέρονται τρία παραδείγματα από τον χώρο της ηθικής, από τα οποία φαίνεται ότι οι δίκαιοι, οι σώφρονες και οι ανδρείοι αποκτούν τις συγκεκριμένες ιδιότητες έχοντας ασκηθεί σε αντίστοι- χες δίκαιες, συνετές και ανδρείες πράξεις. Αυτό, λοιπόν, που συμβαίνει στις πρακτικές τέχνες, συμβαίνει και στις ηθικές αρετές (αναλογία με τρία παραδείγματα ηθικών αρετών: της δικαιοσύνης, της σωφροσύνης και της ανδρείας): με την επανάληψη και τον εθισμό σε ηθικές πράξεις αποκτούμε τις ηθικές αρετές. Συμπέρασμα: οι ηθικές αρετές δεν υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως, αφού δεν ακολουθούν την πορεία όσων υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως. Συνοπτική νοηματική απόδοση του συλλογισμού 1η προκείμενη: σε όσα υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως προηγείται η ύπαρξη και η δυνατότητα μιας ενέργειας και ακολουθεί η ενέργεια, η πραγμάτωση της δυνατότητας (δύναμις → ἐνέργεια) 2η προκείμενη: στις ηθικές αρετές προηγείται η ενέργεια, ο εθισμός και η επανάληψη μιας πράξης και ακο- λουθεί η κατάκτησή τους Πράξεις που προσδίδουν αρετή → πράξεις που απορρέουν από την αγαθή φύση. Συμπέρασμα: οι ηθικές αρετές δεν υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως, αφού δεν ακολουθούν την πορεία όσων υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως. ΑΣΚΗΣΗ 5 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης Προκειμένου ο Αριστοτέλης να αποδώσει τη χρονική προτεραιότητα των δυνάμεων έναντι των ενερ- γειών(δύναμις → ἐνέργεια) σε όσα χαρακτηριστικά υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως, συνδέει τις δυνάμεις με το «πρότερον» και με απαρέμφατα ή μετοχές αορίστου που δηλώνουν το προτερόχρονο («ἰδεῖν», «ἀκοῦσαι», «χρη- σάμενοι»). Αντίθετα, για να αποδώσει την αντίθετη πορεία που ακολουθείται στις ηθικές αρετές(ἐνέργεια -> δύναμις), συνδέει τη μετοχή «ἐνεργήσαντες» με το «πρότερον», για να δηλώσει το προτερόχρονο, ή τις μετοχές ενεστώτα «ποιοῦντες» και «πράττοντες», για να δηλώσει το σύγχρονο. Έτσι, αν προσπαθήσουμε να συσχετίσουμε τα παραπάνω με τα παραδείγματα που δίνονται στο κείμενο (αι- σθήσεις – τέχνες – αρετές) και με τα δύο ζεύγη των αριστοτελικών όρων «πρότερον - ὕστερον» και «δυνάμει - ἐνεργείᾳ», προκύπτει το εξής διάγραμμα: φύσει (αισθήσεις) πρότερον δυνάμει → ὕστερον ἐνεργείᾳ ἐξ ἔθους (τέχνες) πρότερον ἐνεργείᾳ ενέργειες προς κατάκτηση της τεχνικής δύναμης → ὕστερον ενέργειες από την κατακτη- μένη τεχνική δεξιότητα ἐξ ἔθους (αρετές) πρότερον ενέργειες προς κατάκτηση της ηθικής δύναμης → ὕστερον ενέργειες από την κατακτημένη ηθική
  • 8. 8 δεξιότητα Χαρακτηριστική είναι η χρήση του επιρρήματος «πολλάκις». Παρόλο που αναφέρεται σε όσα χαρακτηριστικά έχουμε εκ φύσεως, η χρήση του υποδηλώνει ότι για την κατάκτηση των ηθικών αρετών είναι απαραίτητη η ά- σκηση και η επανάληψη. ΑΣΚΗΣΗ 6 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης Ο Αριστοτέλης αρχίζει το νέο επιχείρημα με αναφορά σε όσα ο άνθρωπος έχει από τη φύση και όχι από εθι- σμό. Αυτά, λοιπόν, που δόθηκαν από τη φύση, δόθηκαν αρχικά ως δυνατότητες και, όταν αναπτύχθηκαν πλή- ρως τα γνωρίσματά τους, έγιναν ικανότητες, περιήλθαν δηλαδή στην ἐνεργείᾳ κατάσταση. Στην κατηγορία αυτή κατατάσσει τις αισθήσεις, οι οποίες δόθηκαν ως a priori στοιχεία της ύπαρξης του ανθρώπου. Έτσι ο άν- θρωπος διαθέτει εκ των προτέρων τα αισθητήρια όργανα, τα οποία του δίνουν τη δυνατότητα να αισθάνεται, όταν ολοκληρωθεί η ανάπτυξή τους. Για περαιτέρω διευκρίνιση ο Αριστοτέλης αναφέρει την ακοή και την όρα- ση ως παραδείγματα, με τα οποία δείχνει ότι ο άνθρωπος διαθέτει πρώτα τη δυνατότητα να ακούει και να βλέπει και στη συνέχεια ακούει και βλέπει. Η διάκριση δύναμης και ενέργειας απασχολεί τον Αριστοτέλη κυρίως στα Μετά τα Φυσικά, στο Θ βιβλί- ο.Δύναμις είναι η δυνατότητα ενός όντος να περνά από μια κατάσταση σε μια άλλη, ενώ ἐνέργεια είναι η πραγμάτωση αυτής της δυνατότητας. Για τον Αριστοτέλη, η «ἐνέργεια» έχει μεγαλύτερη σημασία από τη «δύ- ναμιν», αφού η πρώτη εξαρτάται από την προσπάθεια που καταβάλλει κάθε άνθρωπος, την προσωπική ευθύ- νη και προαίρεση, ενώ η δεύτερη σχετίζεται με τη φύση και υπάρχει ανεξάρτητα από τον άνθρωπο. Στο κείμε- νο συνδέει «τὰς δυνάμεις» με το «πρότερον» και «τὰς ἐνεργείας» με το «ὕστερον» εννοώντας ότι οι «δυνάμεις» έχουν χρονική προτεραιότητα – και όχι λογική και οντολογική – έναντι των «ἐνεργειῶν». Ο Αριστοτέλης απο- δεικνύει τη λογική και οντολογική προτεραιότητα της «ενέργειας» έναντι της «δύναμης» με τρία επιχειρήματα: 1. Η «ενέργεια» αποδίδει μια συνθετότερη έννοια από ό,τι η «δύναμη», γιατί συνδέεται με την ύπαρξη ενός πράγματος, δηλαδή με την πλήρη ανάπτυξη των στοιχείων που το συνιστούν. 2. Για να οδηγηθεί το δυνάμει ον στην ενεργεία κατάστασή του χρειάζεται την επίδραση μιας ενέργειας, γιατί η δύναμη και προϋποθέτει την ενέργεια και προκύπτει από αυτή. Άλλωστε η ενέργεια είναι ο σκοπός (οὗ ἕνεκα) του όντος και όχι η δύναμη. Σκοπός, τον οποίο εξυπηρετεί η δύναμη, είναι η ενέργεια και όχι αντίστροφα. Άρα η ενέργεια έχει οντολογική προτεραιότητα έναντι της δύναμης. 3. Η δυνατότητα μπορεί να εξελιχθεί σε ον αλλά και σε μη ον. Η ενέργεια όμως ταυτίζεται μόνο με την ύπαρξη, το ον. Στο έργο Μετὰ τὰ Φυσικὰ ο Αριστοτέλης διακρίνει τρία είδη δυνάμεων: α) αυτές που υπάρχουν στον άνθρωπο από τη γέννησή του (π.χ. οι αισθήσεις) και συνδέονται με το άλογο μέ- ρος της ψυχής, β) αυτές που τις αποκτά ο άνθρωπος με την άσκηση, τον εθισμό (π.χ. οι πρακτικές τέχνες, το παίξιμο ενός μουσικού οργάνου) και συνδέονται με το άλογο και το λογικό μέρος της ψυχής και γ) τις δυνάμεις που τις αποκτά ο άνθρωπος με τη μάθηση (π.χ. οι επιστημονικές γνώσεις) και συνδέονται και αυτές με το λογικό μέρος της ψυχής. ΑΣΚΗΣΗ 7 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης Ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί τα παρακάτω εκφραστικά μέσα, προκειμένου να ενισχύσει το επιχείρημά του: α) Αντιθέσεις  «ὅσα μὲν φύσει … ≠ τὰς δ’ ἀρετὰς λαμβάνομεν»  «τὰς δυνάμεις τούτων πρότερον κομιζόμεθα ≠ ὕστερον δὲ τὰς ἐνεργείας ἀποδίδομεν»  «οὐ γὰρ ἐκ τοῦ πολλάκις ἰδεῖν … ἀλλ’ ἀνάπαλιν ἔχοντες ἐχρησάμεθα» β) Αναλογίες  «τὰς δ’ ἀρετὰς λαμβάνομεν ἐνεργήσαντες πρότερον, ὥσπερ καὶ ἐπὶ τῶν ἄλλων τεχνῶν»  «ἃ γὰρ δεῖ μαθόντας ποιεῖν, ταῦτα ποιοῦντες μανθάνομεν …οὕτω δὴ καὶ τὰ μὲν δίκαια πράττοντες δίκαιοι γινόμεθα …» γ) Παραδείγματα Ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί δύο ζευγάρια παραδειγμάτων:  όραση – ακοή  οικοδόμοι – κιθαριστές
  • 9. 9 Λεξιλογικές ασκήσεις ΑΣΚΗΣΗ 1 Λύση α) Στα μεγάλα αστικά κέντρα η ……αποκομιδή……. των σκουπιδιών γίνεται σε καθημερινή βάση. β) Για να στηρίξεις τη θέση σου είναι απαραίτητη η ……προσκόμιση…….. αποδεικτικών στοιχείων. γ) Το ταξί αποτελεί πια ένα ακριβό μεταφορικό μέσο, καθώς το ……κόμιστρο…… έχει αυξηθεί σημαντικά. δ) Η ……συγκομιδή…… και επεξεργασία των καρπών της ελιάς αποτελεί μια κοπιαστική και χρονοβόρα δια- δικασία. ε) Οι τραυματίες …διακομίστηκαν… στο πλησιέστερο κέντρο υγείας. ΑΣΚΗΣΗ 2 Λύση Σώφρονες < σῶος + φρὴν παράφρων – παραφροσύνη μετριόφρων – μετριοφροσύνη νομιμόφρων – νομιμοφροσύνη μεγαλόφρων – μεγαλοφροσύνη ευφρόσυνος / εύφρων – ευφροσύνη ΑΣΚΗΣΗ 3 Λύση πρότερον ≠ ὕστερον δῆλον ≠ ἄδηλον ἀρετὰς ≠ κακίας δίκαιοι ≠ ἄδικοι σώφρονες ≠ ἄφρονες ἀνδρεῖοι ≠ δειλοὶ ΑΣΚΗΣΗ 4 Λύση ὕστερον = ἔπειτα δῆλον = φανερὸν δεῖ = χρὴ ποιεῖν = δρᾶν, πράττειν ἀνδρεῖοι = γενναῖοι ΑΣΚΗΣΗ 5 Λύση οικόσημο: οἰκοδομοῦντες, οἰκοδόμοι μετακόμιση: κομιζόμεθα λάφυρο: ἐλάβομεν, λαμβάνομεν δεοντολογία: δεῖ εύχρηστος: ἐχρησάμεθα, χρησάμενοι ΑΣΚΗΣΗ 6 Λύση Ενδεικτικές απαντήσεις: 1. Το οικοδόμημα της οικονομικής και πολιτικής ένωσης δεν είχε μόνο ρωγμές – τα ίδια τα θεμέλιά του ήταν σαθρά. 2. Ο ηθοποιός ενσαρκώνει τον ήρωα με τις απαραίτητες δόσεις αυτοσαρκασμού. 3. Η διάχυση της βίας στον κοινωνικό ιστό δεν προέρχεται από παρθενογένεση. 4. Η πτώχευση της οικονομίας, αν τελικά δεν αποφευχθεί, συνεπάγεται τη χρεοκοπία της πολιτι- κής. 5. Αν οι άμεσες διαπραγματεύσεις καταλήξουν σε αδιέξοδο, η μετοχή της Αμερικής στην περιοχή θα διολισθήσει εκ νέου. 6. Αντί για πειραματόζωο του νεοφιλελευθερισμού, ίσως εξελιχθεί η Ελλάδα σε εργαστήριο ενός νέου κοινωνικού κινήματος. (Michael Hardt) 7. Το μουσείο Ακρόπολης, ένα μουσείο μεγάλου βεληνεκούς, δεν έχει ακόμα σύγχρονο κατάλογο με τη συλλογή του.
  • 10. 10 3η Ενότητα Ερμηνευτικές ερωτήσεις ανοιχτού τύπου ΑΣΚΗΣΗ 1 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης Η λέξη που φέρει όλο το βάρος της φράσης «οἱ γὰρ νομοθέται τοὺς πολίτας ἐθίζοντες ποιοῦσιν ἀγαθοὺς» είναι η μετοχή «ἐθίζοντες». Ο Αριστοτέλης φέρνει άλλο ένα επιχείρημα για να καταδείξει τη σχέση μεταξύ ηθικής αρετής και ηθικής πράξης και να αποδείξει ότι για να υπάρξει ηθική αρετή πρέπει να προηγηθεί η επανάληψη, ο εθισμός. Με τον εθισμό, λοιπόν, και όχι με άλλο τρόπο θα προσπαθήσουν να κάνουν οι νομοθέτες τους πολί- τες καλούς. Και ο εθισμός έχει την έννοια της διαπαιδαγώγησης των πολιτών. Κατά τον φιλόσοφο, με την κα- τάλληλη αγωγή μέσω της νομοθεσίας θα ασκηθούν οι πολίτες στην επανάληψη ηθικών πράξεων, ώστε να ε- πιτύχουν την αρμονική και δίκαιη συμβίωση, την ευδαιμονία της πόλης. ΑΣΚΗΣΗ 2 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης Η αντωνυμία αὐτὸ αναφέρεται στη μετοχή «ἐθίζοντες» και μπορεί να αποδοθεί στον αρχαίο λόγο ως «τὸ ἐθίζειν». ΑΣΚΗΣΗ 3 Απάντηση Στη φράση «καὶ διαφέρει τούτῳ πολιτεία πολιτείας» υπάρχει κόμμα πριν από τον συμπλεκτικό σύνδε- σμο καὶγια τρεις λόγους:  ο καὶ δεν έχει συνδετική αλλά συμπερασματική σημασία. Γι’ αυτό πρέπει να μεταφραστεί με το «επομένως».  τα υποκείμενα των ρημάτων «ἁμαρτάνουσιν» και «διαφέρει» είναι διαφορετικά.  πριν από τον καὶ υπάρχει ένα ζεύγος κύριων προτάσεων που συνδέονται αντιθετικά («τὸ μὲν … ἐστίν, ὅσοι δὲ … ἁμαρτάνουσιν»). Το κόμμα κλείνει αυτό το ζεύγος και δεν αποφεύ- γεται ενδεχόμενη σύγχυση του αναγνώστη. ΑΣΚΗΣΗ 4 Απάντηση Για να αποδείξει ο Αριστοτέλης τη θέση του ότι «οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεται» προσκομί- ζει τα εξής αποδεικτικά επιχειρήματα:  για να φτάσουμε στην κατάκτηση των ηθικών αρετών πρέπει να προηγηθεί ο εθισμός σε ηθικές πράξεις  αν οι ηθικές αρετές ήταν έμφυτες, οι ενέργειες των νομοθετών να κάνουν τους πολίτες κα- λούς μέσω του εθισμού θα ήταν μάταιες  αν οι ηθικές αρετές υπήρχαν μέσα μας εκ φύσεως, όλοι θα γεννιόμασταν καλοί ή κακοί και δεν θα χρειαζόταν η συμβολή του δασκάλου. ΑΣΚΗΣΗ 5 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης Το επιχείρημα που φέρνει ο Αριστοτέλης ως μαρτυρία («μαρτυρεῖ δὲ») για να αποδείξει ότι οι ηθικές αρετές δεν υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως εισάγεται με τον προσθετικό «καὶ» («καὶ τὸ γινόμενον») και αφορά το έργο των νομοθετών. Βασικός στόχος και επιδίωξή τους είναι να κάνουν τους πολίτες να αποκτήσουν την ηθική α- ρετή μέσω του εθισμού σε ανάλογες πράξεις και συμπεριφορές («οἱ γὰρ νομοθέται τοὺς πολίτας ἐθίζοντες ποιοῦσιν ἀγαθούς, …»). Στο επιχείρημα αυτό εντοπίζεται και η γενικότερη αντίληψη των αρχαίων Ελλήνων ότι το άτομο δεν λειτουργεί αποκλειστικά και μόνο για χάρη του εαυτού του, αλλά και για χάρη του κοινού κα- λού. Έτσι και οι νομοθέτες λειτουργούν με βάση τον γνώμονα αυτό. Στην ουσία το επιχείρημα αυτό έχει ως εξής: αν οι ηθικές αρετές ήταν έμφυτες, όλες οι ενέργειες των νομοθετών να κάνουν τους πολίτες καλούς θα ήταν μάταιες, αφού όλοι θα γεννιόντουσαν με ή χωρίς αυτές και οποιαδήποτε προσπάθεια δεν θα μπο- ρούσε να μεταβάλει αυτά τα χαρακτηριστικά. Έτσι αποδεικνύεται αφενός ότι οι ηθικές αρετές δεν υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως και αφετέρου ότι αυτές δεν αποκτώνται αλλιώς παρά μόνο με τη διαρκή άσκηση και την
  • 11. 11 επανάληψη ηθικών πράξεων. Ωστόσο, ο Αριστοτέλης επισημαίνει ότι κάποιοι νομοθέτες πετυχαίνουν το στόχο τους, ενώ κάποιοι άλλοι απο- τυγχάνουν να ασκήσουν σωστά τους πολίτες. Γι’ αυτό, άλλωστε, και τα πολιτεύματα διακρίνονται σε καλά και λιγότερο καλά. ΑΣΚΗΣΗ 6 Απάντηση Ο Αριστοτέλης παραθέτει ένα επιπλέον επιχείρημα για το συμπέρασμα στο οποίο κατέληξε στην προηγούμε- νη ενότητα, ότι δηλαδή οι δίκαιοι γίνονται δίκαιοι πράττοντας μόνο δίκαιες πράξεις. Όμοια και οι σώφρονες και οι ανδρείοι. Με άλλα λόγια γίνεται κανείς ηθικός μόνο όταν πράττει ηθικά. Το επιχείρημα το αντλεί από τον χώρο της πόλης, καθώς για τον φιλόσοφο υπάρχει στενή σχέση μεταξύ ηθικής και πολιτικής. Άλλωστε, μόνο αν ένας άνθρωπος διέπεται από ηθικές αρετές μπορεί να λειτουργήσει σωστά μέσα στην πόλη και ως πολίτης και ως πολιτικός. ΑΣΚΗΣΗ 7 Απάντηση Ο Αριστοτέλης διακρίνει τα πολιτεύματα σε καλά και λιγότερο καλά και όχι σε καλά και κακά. Παρατη- ρείται, λοιπόν, ότι η λέξη «φαύλης» (που κανονικά «φαῦλος» σημαίνει κακός, ευτελής, ασήμαντος) χρησιμο- ποιείται εδώ με διαφορετική σημασία, έτσι ώστε να ανταποκρίνεται στις αντιλήψεις του φιλοσόφου. Η αναφο- ρά αυτή στη διάκριση των πολιτευμάτων φαίνεται, με την πρώτη ματιά, να μη σχετίζεται με το θέμα του κει- μένου και να αποτελεί μια παρέκβαση. Κάτι τέτοιο, όμως, δεν ισχύει, καθώς στόχος του φιλοσόφου είναι να συνδέσει την αξία των πολιτευμάτων με την αρετή των πολιτών. Συγκεκριμένα, ο Αριστοτέλης δεν πιστεύει ότι υπάρχουν κακά πολιτεύματα, αφού πρωταρχικός στόχος όλων των νομοθετών, και άρα και των πολιτευμάτων μέσα στα οποία δρουν, είναι να κάνουν τους πολίτες ενάρε- τους ασκώντας τους στην ηθική αρετή, προκειμένου να φτάσουν στον ύψιστο στόχο, την ευδαιμονία. Το κριτή- ριο διάκρισης των πολιτευμάτων σε καλά και λιγότερο καλά αφορά τον βαθμό επιτυχίας του έργου των νομο- θετών: όσο δηλαδή πιο κοντά στον στόχο τους φτάνουν, να οδηγήσουν τους πολίτες στην ηθική αρετή, και άρα στην ευδαιμονία, τόσο πιο καλό θεωρείται και το πολίτευμα. Κύριο έργο των νομοθετών είναι να κάνουν, με τους νόμους, τους πολίτες ηθικούς, ενάρετους, να τους σταθεροποιήσουν στον δρόμο της αρετής για να είναι και η πολιτεία αγαθή. ΑΣΚΗΣΗ 8 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης χρησιμοποιώντας τα παραδείγματα των οικοδόμων και των κιθαρι- στών είχε υποστηρίξει ότι οι ηθικές αρετές κατακτώνται με τον εθισμό. Σ’ αυτή την ενότητα χρησιμοποιώντας τα ίδια παραδείγματα προσθέτει ένα νέο στοιχείο – επιχείρημα: τη σημασία της καλής («εὖ») και της κα- κής («κακῶς») άσκησης στην ποιότητα της αποκτημένης επίκτητης ιδιότητας. Δεν αρκεί, λοιπόν, απλώς να εξασκούμαστε σε μια οποιαδήποτε πράξη, αλλά να εξασκούμαστε σε καλές και σωστές πράξεις. Αυτό το βλέπουμε και στις τέχνες, αλλά και στις ηθικές αρετές. Θα γίνουμε καλοί οικοδόμοι, όχι αν απλώς οικοδομού- με συνεχώς, αλλά μόνο αν εξασκηθούμε στο σωστό χτίσιμο, και καλοί κιθαριστές, όχι αν απλώς παίζουμε συ- νεχώς κιθάρα, αλλά μόνο αν εξασκηθούμε στο σωστό παίξιμο της κιθάρας. Με τη χρήση του «επαγωγικού πα- ραδείγματος» Ο Αριστοτέλης δείχνει ότι στην πράξη η ποιότητα της άσκησης και της μαθητείας προσδιορίζει την ποιότητα της επίκτητης ιδιότητας. Έτσι φαίνεται να αποδέχεται ότι η ποιότητα άσκησης και η ποιότητα της επίκτητης ιδιότητας συνδέονται με σχέση αιτίου αποτελέσματος. Με τη σκέψη αυτή ο Αριστοτέλης επιχειρεί να αποδείξει ότι η ηθική αρετή προϋποθέτει τον εθισμό και η ποιότητα της ηθικής αρετής είναι ανάλογη της ποιό- τητας του εθισμού. Θα γίνουμε λοιπόν ηθικά ενάρετοι, μόνο αν εξασκηθούμε σε ηθικά ενάρετες πράξεις σύμ- φωνα με τους κανόνες της τέλειας αρετής. ΑΣΚΗΣΗ 9 Απάντηση Στην 1η ενότητα ο Αριστοτέλης είχε αναφέρει ότι οι διανοητικές αρετές οφείλουν τη γένεση και την αύξησή τους κατά κύριο λόγο στη διδασκαλία, ενώ οι ηθικές αρετές αποκτιούνται μέσω του εθισμού. Στην 3η ενότητα μιλά πάλι για τις ηθικές αρετές και τονίζει ότι η διδασκαλία παίζει σημαντικό ρόλο στην άσκηση για την από- κτηση των αρετών. Άρα, η αντίφαση που φαινομενικά υπάρχει στην πραγματικότητα δεν ισχύει, αφού η φρά- ση «τὸ πλεῖον» που αναφέρεται στη διανοητική αρετή, δεν αποκλείει τη διδασκαλία ως μέσο για την κατάκτη- ση και των ηθικών αρετών. Υποστηρίζει ότι στην περίπτωση των ηθικών αρετών ο δάσκαλος δεν θα δώσει θε-
  • 12. 12 ωρητικές γνώσεις στον ασκούμενο σε αυτή, όπως συμβαίνει στις διανοητικές αρετές, αλλά θα τον διδάξει τους κανόνες της αρετής, τους τρόπους εφαρμογής αυτών και θα εκπαιδεύσει στην ορθή άσκηση. Ο δάσκαλος είναι αυτός που θα παρακολουθεί και θα καθοδηγεί τους ανθρώπους στον σωστό εθισμό. Λεξιλογικές ασκήσεις ΑΣΚΗΣΗ 1 Λύση νεογνό: γίνονται διάλειμμα: λοιποὶ οισοφάγος: διαφέρει αρχιτέκτονας: τέχνη σχήμα: εἶχεν λογική: ἀνάλογον ΑΣΚΗΣΗ 2 Λύση ἀγαθοὺς = καλοὺς βούλημα = ἐπιθυμία εὖ = καλῶς φθείρεται = ἀπόλλυται ΑΣΚΗΣΗ 3 Λύση νομοθέται: θέμα, υιοθεσία ἁμαρτάνουσιν: αμαρτωλός, αμαρτία φθείρεται: φθορά, διαφθορά οἰκοδόμοι: οικογένεια, οικείος διδάξοντος: δάσκαλος, δίδαγμα ΑΣΚΗΣΗ 4 Λύση φερ -: περιφέρεια, φέρσιμο, φερέγγυος, φερέφωνο φορ-: φορά, φορείο, φόρτος, φόρεμα, διαφορά, περιφορά, αναφορά, συμφορά, παράφορος φωρ-: φωριαμός, αυτόφωρο, κατάφωρος οισ-: οισοφάγος ενεκ-: διένεξη, διηνεκής ΑΣΚΗΣΗ 5 Λύση λειπ-: έλλειψη, παράλειψη, έκλειψη, διάλειψη, διάλειμμα, υπόλειμμα, λείψανο λιπ-: ελλιπής, λιποθυμία, λιπόψυχος, λιποβαρής λοιπ-: λοιπόν, υπόλοιπος, κατάλοιπο ΑΣΚΗΣΗ 6 Λύση Ενδεικτικές απαντήσεις: 1. Η δημιουργική ένδεια έχει πλήξει τον κινηματογράφο, τα τελευταία χρόνια. 2. Το νέο σύστημα πρόσβασης υποψηφίων φοιτητών στα ΑΕΙ, οι συγχωνεύσεις τμημάτων και η οι- κονομική διαχείριση των πανεπιστημίων βρίσκονται στην κορυφή των κυοφορούμενων αλλαγών. 3. Οι κοινωνίες προχωρούν, όταν επιτυγχάνουν την αλληλένδεση των γενιών, όταν οι ανιόντες και οι κατιόντες δεν είναι οικισμοί μοναχικοί σε λιβάδια, αλλά αλληλέγγυο σύνολο. 4. Επιτελικά στελέχη του κόμματος δεν αποκλείουν μετά το συνέδριο ο πρώην υπουργός να κινηθεί σε αυτόνομη τροχιά. 5. Δικαιολογείται ο πνευματικός αυτευνουχισμός ή η υποταγή μας στην ημιμόρφωση ή, το χειρότε- ρο, σε συμφέροντα; 6. Τα ίδια τα κέντρα των αποφάσεων της Ουάσιγκτον (ο Λευκός Οίκος και το Κογκρέσο) τελούν υπό χρηματοπιστωτική κατοχή.
  • 13. 13 7. Η τιμή των ελληνικών ομολόγων πέφτει, τα επιτόκια ανεβαίνουν κι ένα ακόμα καρφί μπαίνει στοφέρετρο της ελληνικής οικονομίας.
  • 14. 14 4η Ενότητα Ερμηνευτικές ερωτήσεις ανοιχτού τύπου ΑΣΚΗΣΗ 1 Απάντηση Ο Αριστοτέλης με το «ἐν αὐτοῖς», το οποίο είναι ουδετέρου γένους, αναφέρεται στους τομείς συμπεριφοράς των ανθρώπων και όχι στους ίδιους τους ανθρώπους. Συγκεκριμένα αναφέρεται στο «ἐν τοῖς συναλλάγμασι», στο «ἐν τοῖς δεινοῖς», στο «περὶ τὰς ἐπιθυμίας» και στο «περὶ τὰς ὀργάς». ΑΣΚΗΣΗ 2 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης Στην ενότητα αυτή εμφανίζεται μια νέα έννοια, η «ἕξις». Η λέξη αυτή ετυμολογικά παράγεται από το θέμα του μέλλοντα του ρήματος «ἔχω» και συγκεκριμένα από το σεχ- > hεχ- > ἑχ + την παραγωγική κατάληξη -σις, η οποία δηλώνει ενέργεια. Αρχική σημασία της λέξης είναι το να κατέχει κανείς συνέχεια κάτι που έχει αποκτήσει. Για τον Αριστοτέλη η λέξη απέκτησε ηθικό περιεχόμενο: είναι τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα μας, που α- ποκτιούνται με την επίμονη άσκηση και την επανάληψη κάποιων συγκεκριμένων ενεργειών. Οι «ἕξεις» είναι ένα από τα «γινόμενα ἐν τῇ ψυχῇ». Τα άλλα δύο είναι τα πάθη και οι δυνάμεις. Πάθη (πχ. επιθυμία, οργή, φό- βος, χαρά, φιλία, μίσος) είναι όσα έχουν ως αποτέλεσμα την ευχαρίστηση ή τη δυσαρέσκεια. Οι δυνάμεις είναι οι δυνατότητες συμμετοχής στα πάθη, οι οποίες δεν αρκούν από μόνες τους για να χαρακτηριστεί κανείς καλός ή κακός, αλλά πρέπει να γίνουν μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα του. Τα μόνιμα αυτά στοιχεία αποκτιούνται με την επανάληψη μιας πράξης, που συνιστά την «ἕξιν». Ακριβώς ότι η «ἕξις» απορρέει από εθισμό και δεν είναι κάτι έμφυτο φαίνεται και από τη χρήση του ρήματος «γίνονται», το οποίο δείχνει ότι η«ἕξις» προκύπτει μέσα από μία διαδικασία, από ένα βαθμιαίο τρόπο διαμόρφωσής της και κατάκτησής της από τον άνθρωπο. Σήμερα η λέξη έχει αποκτήσει ψυχολογικό περιεχόμενο και είναι η συνήθεια ως αποτέλεσμα επανάληψης, μάθησης ή συνεχούς επίδρασης του ίδιου παράγοντα. ΑΣΚΗΣΗ 3 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης Όπως και ο δάσκαλός του ο Πλάτωνας, ο Αριστοτέλης τόνισε και ξανατόνισε τη μεγάλη σημασία που έχει η παιδεία και η αγωγή για την ιδιωτική (=προσωπική) και για τη δημόσια (= κοινωνική) ζωή του ατόμου. Και όλα αυτά βέβαια, γιατί πίστευε πως με την παιδεία και την αγωγή, η οποία εθίζει το άτομο σε συγκεκριμένους τρόπους συμπεριφοράς, το άτομο βοηθιέται στην απόκτηση της αρετής που είναι προϋπόθεση για την ευδαι- μονία του ατόμου και της πόλεως. Δύο πράγματα αισθάνθηκε πως έπρεπε να τονίσει με ιδιαίτερη έμφαση: α) την πρωτεύουσα σημασία της παιδείας και της αγωγής, και β) ότι όσο πιο νωρίς αρχίσει η παιδεία και η αγωγή, τόσο πιο πολλές θα είναι οι ελπίδες να αποδειχτούν αυτές αποτελεσματικές και γόνιμες. Ειδικότερα, ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι ο εθισμός και η απόκτηση μόνιμων στοιχείων του χαρακτήρα μας έχει πολύ μεγάλη παιδαγωγική αξία. Γι΄ αυτό και εισάγει στην ενότητα αυτή το παιδαγωγικό του σχόλιο. Θεωρεί, λοιπόν, ότι ο άνθρωπος πρέπει να συνηθίζει από μικρός σε ηθικές ενέργειες, για να φτάσει στην κατάκτηση των ηθικών αρετών. Μάλιστα, αυτή η διεργασία πρέπει να ξεκινήσει από πολύ μικρή ηλικία, γιατί τότε συντε- λείται η διαμόρφωση της ηθικής του συνείδησης. Το φυσικό, οικογενειακό και κοινωνικό περιβάλλον του παι- διού παίζει καθοριστικό ρόλο στη σωματική, συναισθηματική, ψυχική και πνευματική ανάπτυξή του. Επιπλέ- ον, επειδή η διαδικασία αυτή απαιτεί πολύ χρόνο, κρίνεται σωστό να ξεκινήσει όσο γίνεται πιο νωρίς. Οι παι- δαγωγικές αυτές αντιλήψεις του Αριστοτέλη συμφωνούν με τις σύγχρονες και φαίνεται ότι έπαιξαν και παί- ζουν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της σύγχρονης αντίληψης για την αγωγή. ΑΣΚΗΣΗ 4 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης Ο ρόλος των τριών λέξεων «Οὕτω δὴ καὶ» είναι εισαγωγικός στο νέο επιχείρημα του Αριστοτέλη. Συγκεκριμέ- να το τροπικό επίρρημα «οὕτω», είναι ομοιωματικό προς τα προηγούμενα και δηλώνει αναλογική θεώρηση του θέματος που ακολουθεί. Ο φιλόσοφος χρησιμοποιεί δηλαδή σ’ αυτή την ενότητα αναλογικό συλλογισμό: όπως για την εκμάθηση των τεχνών είναι απαραίτητος ο εθισμός σε κατάλληλες ενέργειες, έτσι και για την κατάκτηση των ηθικών αρετών έχει σημασία η επανάληψη ίδιων πράξεων («ὁμοίων ἐνεργειῶν»). Με τον συ- μπερασματικό σύνδεσμο «δὴ» ανακεφαλαιώνονται τα προηγούμενα, ενώ ο μεταβατικός σύνδεσμος «καὶ» εισάγει το νέο επιχείρημα με το οποίο δείχνει ότι και στις αρετές ισχύει το ίδιο που συμβαίνει στις τέχνες.
  • 15. 15 Όπως η κατάλληλη ή η ακατάλληλη άσκηση κάνει τον τεχνίτη καλόν ή κακόν αντίστοιχα, έτσι και η ποιότητα του εθισμού στον χώρο των αρετών καθορίζει την ποιότητα των αποκτημένων αρετών. ΑΣΚΗΣΗ 5 Απάντηση Η φράση «Καὶ ἑνὶ δὴ λόγῳ ἐκ τῶν ὁμοίων ἐνεργειῶν αἱ ἕξεις γίνονται» αποτελεί την αποδεικτέα θέση, ότι δη- λαδή τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα μας, είτε αυτά είναι καλά είτε κακά, διαμορφώνονται βάσει επανα- λαμβανόμενων ενεργειών. Γι’ αυτό και πρέπει οι ενέργειές μας να έχουν συγκεκριμένη ποιότητα. Επομένως, καταλαβαίνουμε ότι η στάση, η συμπεριφορά μας, οι πράξεις μας και γενικότερα οι επιλογές μας καθορίζουν αν θα αποκτήσουμε ή όχι τις ηθικές αρετές. Σ’ αυτό το συμπέρασμα κατέληξε ο Αριστοτέλης με την αναλογική μέθοδο και με μια σειρά παραδειγμάτων από διάφορους τομείς συμπεριφοράς του ανθρώπου. Ειδικότερα, πα- ρατηρούμε ότι ο φιλόσοφος διακρίνει δύο αντίθετους τρόπους συμπεριφοράς: ο ένας οδηγεί στην κατά- κτηση των ηθικών αρετών, ενώ ο άλλος όχι. Τα παραδείγματα αυτά έχουν ως εξής: α) Στη συναναστροφή μας με τους άλλους ανθρώπους («τὰ ἐν τοῖς συναλλάγμασι τοῖς πρὸς τοὺς ἀνθρώπους»), αν ακολουθήσουμε τον έναν τρόπο συμπεριφοράς, γινόμαστε δίκαιοι, ενώ αν ακολουθήσουμε τον άλλον, γινόμαστε άδικοι («οἳ μὲν δίκαιοι οἳ δὲ ἄδικοι»), β) Σε όσα προξενούν φόβο («τὰ ἐν τοῖς δεινοῖς»), άλλοι συνηθίζοντας να δείχνουν θάρρος γίνονται ανδρείοι, ενώ άλλοι συνηθίζοντας να φοβούνται γίνονται δειλοί («ἐθιζόμενοι φοβεῖσθαι ἢ θαρρεῖν οἳ μὲν ἀνδρεῖοι οἳ δὲ δειλοί»), γ) Σχετικά με τις επιθυμίες («τὰ περὶ τὰς ἐπιθυμίας»), άλλοι ακολουθώντας τον έναν τρόπο συμπεριφοράς τις αντιμετωπίζουν με σύνεση και εγκράτεια, ενώ άλλοι ακολουθώντας τον άλλο τρόπο συμπεριφοράς ξεφεύγουν από τα όρια του μέτρου και γίνονται ακόλαστοι («οἳ μὲν γὰρ σώφρονες οἳ δὲ ἀκόλαστοι»), δ) Σχετικά με όσα προξενούν οργή («τὰ περὶ τὰς ὀργάς»), άλλοι ακολουθώντας τον έναν τρόπο συμπεριφοράς τα αντιμετωπίζουν με πραότητα, ενώ άλλοι ακολουθώντας την αντίθετη συμπεριφορά γίνονται οργίλοι και ξεσπούν («(οἳ μὲν) πρᾶοι (οἳ δὲ) ὀργίλοι»). ΑΣΚΗΣΗ 6 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης Θέτει τον περιορισμό της ποιότητας στις ενέργειές μας: «Διὸ δεῖ τὰς ἐνεργείας ποιὰς ἀποδιδόναι». Και σ’ αυτό το σημείο καθοριστικός είναι ο ρόλος της επανάληψης, που πρέπει να γίνεται με ποιότητα, ώστε να προσδίδει την ανάλογη ποιότητα και στα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα μας. Επειδή η ἕξις είναι ουδέτερη έννοια, μπορεί να είναι καλή αλλά και κακή, η ποιότητα του εθισμού που την προκαλεί είναι καθοριστική για τη δική της ποιότητα. Γι’ αυτό θεωρεί αναγκαίο (δεῖ) ο Αριστοτέλης να φροντίζουμε για την ποιότητα των ε- νεργειών που οδηγούν στην ἕξιν. Ο φιλόσοφος επανέρχεται στην άποψή του ότι ενάρετες πράξεις λέγονται όχι μόνον αυτές που μοιάζουν με τις πράξεις των ενάρετων ανθρώπων, αλλά αυτές που γίνονται και με τον τρόπο που τις κάνουν οι ενάρετοι άνθρωποι. (Για τους αναγκαίους όρους ώστε να χαρακτηριστεί μία πράξη ενάρετη βλέπε Ενότητα 2η, Ενότητα 6η και Ενότητα 10η των Ηθικών Νικομαχείων.) ΑΣΚΗΣΗ 7 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης Όπως και ο δάσκαλός του ο Πλάτωνας, ο Αριστοτέλης τόνισε και ξανατόνισε τη μεγάλη σημασία που έχει η παιδεία και η αγωγή για την ιδιωτική (=προσωπική) και για τη δημόσια (= κοινωνική) ζωή του ατόμου. Και όλα αυτά βέβαια, γιατί πίστευε πως με την παιδεία και την αγωγή, η οποία εθίζει το άτομο σε συγκεκριμένους τρόπους συμπεριφοράς, το άτομο βοηθιέται στην απόκτηση της αρετής που είναι προϋπόθεση για την ευδαι- μονία του ατόμου και της πόλεως. Δύο πράγματα αισθάνθηκε πως έπρεπε να τονίσει με ιδιαίτερη έμφαση: α) την πρωτεύουσα σημασία της παιδείας και της αγωγής, και β) ότι όσο πιο νωρίς αρχίσει η παιδεία και η αγωγή, τόσο πιο πολλές θα είναι οι ελπίδες να αποδειχτούν αυτές αποτελεσματικές και γόνιμες. Ειδικότερα, ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι ο εθισμός και η απόκτηση μόνιμων στοιχείων του χαρακτήρα μας έχει πολύ μεγάλη παιδαγωγική αξία. Γι΄ αυτό και εισάγει στην ενότητα αυτή το παιδαγωγικό του σχόλιο. Θεωρεί λοιπόν, ότι ο άνθρωπος πρέπει να συνηθίζει από μικρός σε ηθικές ενέργειες, για να φτάσει στην κατάκτηση των ηθικών αρετών. Μάλιστα, αυτή η διεργασία πρέπει να ξεκινήσει από πολύ μικρή ηλικία, γιατί τότε συντε- λείται η διαμόρφωση της ηθικής του συνείδησης. Το φυσικό, οικογενειακό και κοινωνικό περιβάλλον του παι- διού παίζει καθοριστικό ρόλο στη σωματική, συναισθηματική, ψυχική και πνευματική ανάπτυξή του. Επιπλέ- ον, επειδή η διαδικασία αυτή απαιτεί πολύ χρόνο, κρίνεται σωστό να ξεκινήσει όσο γίνεται πιο νωρίς. Οι παι-
  • 16. 16 δαγωγικές αυτές αντιλήψεις του Αριστοτέλη συμφωνούν με τις σύγχρονες και φαίνεται ότι έπαιξαν και παί- ζουν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της σύγχρονης αντίληψης για την αγωγή. Παρόλο που ο λόγος του Αριστοτέλη είναι γενικά λιτός, στην τελευταία αυτή περίοδο του κειμένου («οὐ μικρὸν οὖν … μᾶλλον δὲ τὸ πᾶν») επιλέγει να συσσωρεύσει μια σειρά εκφραστικών μέσων, προκειμένου να καταδείξει την εξαιρετικά μεγάλη σημασία του εθισμού στην ηθική διαπαιδαγώγηση των παιδιών:  σχήμα επιδιόρθωσης: «οὐ μικρὸν οὖν … μᾶλλον δὲ τὸ πᾶν»  σχήμα λιτότητας: «οὐ μικρὸν»  σχήμα άρσης - θέσης: «οὐ μικρὸν … ἀλλὰ πάμπολυ»  υπερβολή: «τὸ πᾶν»  ανιούσα κλιμάκωση: «οὐ μικρὸν -> πάμπολυ -> τὸ πᾶν» ΑΣΚΗΣΗ 8 Απάντηση Αναλογίες «οὕτω δὴ καὶ» «ὁμοίως δὲ» Αντιθέσεις: τονίζουν τους δύο αντίθετους τρόπους συμπεριφοράς «φοβεῖσθαι ἢ θαρρεῖν» «οἳ μὲν ἀνδρεῖοι οἳ δὲ δειλοὶ» «οἳ μὲν σώφρονες … οἳ δ’ ἀκόλαστοι» «οἳ μὲν πρᾶοι … οἳ δ’ ὀργίλοι» «οἳ μὲν ἐκ τοῦ οὑτωσὶ ≠ οἳ δὲ ἐκ τοῦ οὑτωσὶ» Χιαστό σχήμα «ἐθιζόμενοι φοβεῖσθαι ἢ θαρρεῖν οἳ μὲν ἀνδρεῖοι οἳ δὲ δειλοὶ» Σχήμα από κοινού «γινόμεθα οἳ μὲν δίκαιοι … οἳ δὲ δειλοὶ (γινόμεθα)» «οἳ μὲν γὰρ σώφρονες καὶ πρᾶοι γίνονται, οἳ δ’ ἀκόλαστοι καὶ ὀργίλοι (γίνονται)» «οἳ μὲν ἐκ τοῦ οὑτωσὶ ἐν αὐτοῖς ἀναστρέφεσθαι, οἳ δὲ ἐκ τοῦ οὑτωσὶ (ἀναστρέφεσθαι)» Σχήμα υπερβατό «ὁμοίως δὲ καὶ περὶ τὰς ἐπιθυμίας ἔχει» Παρόλο που ο λόγος του Αριστοτέλη είναι γενικά λιτός, στην τελευταία περίοδο του κειμένου («οὐ μικρὸν οὖν … μᾶλλον δὲ τὸ πᾶν») επιλέγει να συσσωρεύσει μια σειρά εκφραστικών μέσων, προκειμένου να καταδείξει την εξαιρετικά μεγάλη σημασία του εθισμού στην ηθική διαπαιδαγώγηση των παιδιών:  σχήμα επιδιόρθωσης: «οὐ μικρὸν οὖν … μᾶλλον δὲ τὸ πᾶν»  σχήμα λιτότητας: «οὐ μικρὸν»  σχήμα άρσης – θέσης: «οὐ μικρὸν … ἀλλὰ πάμπολυ»  υπερβολή:«τὸ πᾶν»  ανιούσα κλιμάκωση: «οὐ μικρὸν -> πάμπολυ -> τὸ πᾶν» Λεξιλογικές ασκήσεις ΑΣΚΗΣΗ 1 Λύση ομοιογένεια: ὁμοίως πληθώρα: πάμπολυ δέος: δεινοῖς μισαλλοδοξία: συναλλάγμασι θαρραλέος: θαρρεῖν
  • 17. 17 περιστροφή: ἀναστρέφεσθαι ΑΣΚΗΣΗ 2 Λύση πράττοντες: πράγμα, πρακτικός ὀργίλοι: οργή, οργιαστικός ἀναστρέφεσθαι: στροφή, αποστροφή ἐνεργειῶν: εργάτης, περιέργεια ἀποδιδόναι: δόση, δώρο ΑΣΚΗΣΗ 3 Λύση πράττοντες = ποιοῦντες, δρῶντες ἀνδρεῖοι = γενναῖοι πρᾶοι = ἥρεμοι, γαλήνιοι ἐνεργείας = πράξεις ἀκολουθοῦσιν = ἕπονται ΑΣΚΗΣΗ 4 Λύση Ενδεικτικές απαντήσεις: 1. Κλείνει η στρόφιγγα των προσλήψεων. 2. Οι αναπτυσσόμενες χώρες γίνονται συχνά δορυφόροι των ισχυρών οικονομικά χωρών με επε- κτατικές βλέψεις. 3. Η αστυνομική επιχείρηση στο λιμάνι του Πειραιά πυροδότησε καταιγισμό πολιτικών δηλώσεων. 4. Ο εισαγγελέας διέταξε προ ημερών τη διενέργεια προκαταρκτικής εξέτασης για αναζήτηση τυ- χόν ποινικών ευθυνών. 5. Δίνεται έμφαση στη συνεργατική μάθηση και όχι στην αποστήθιση γνώσεων. 6. Ο πληθυσμός της πόλης είναι πολυμιγής· αυτό διαπιστώνεται από τα ονόματα. 7. Οι συνεχείς αναφορές στην προοπτική του ΔΝΤ τροφοδοτούν κλίμα εντονότατης ανασφάλειας στο εσωτερικό της χώρας. 8. Η χώρα διαθέτει αρκετά όπλα στη φαρέτρα για την αντιμετώπιση της κρίσης. 9. Ύστερα από μια επώδυνη κυοφορία και μετά την ολοκλήρωση των δύσκολων διαπραγματεύσε- ων με την ΕΕ, η οικονομική πολιτική έχει δρομολογηθεί.
  • 18. 18 5η Ενότητα Ερμηνευτικές ερωτήσεις ανοιχτού τύπου ΑΣΚΗΣΗ 1 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης Για να στηρίξει λογικά ο φιλόσοφος τη θέση ότι τα ευχάριστα ή δυσάρεστα συναισθήματα αποδεικνύουν τη διαμόρφωση έξης, χρησιμοποιεί παραδείγματα, με τα οποία φτάνει στο σημείο να υποστηρίξει ότι δεν είναι αρκετό να απέχει κανείς από τις σωματικές ηδονές για να δικαιούται τον χαρακτηρισμό του σώφρονα ανθρώ- που. Τον χαρακτηρισμό αυτό θα τον δικαιούται, μόνο αν η αποχή από τις σωματικές ηδονές γίνεται για αυτόν πηγή ευχαρίστησης και χαράς. Κάτι παραπάνω: αν η αποχή από τις σωματικές ηδονές του προκαλεί λύπη και στενοχώρια, τότε –και παρά την αποχή του!– θα εξακολουθήσει να λέγεται = να είναι ακόλαστος. Το ίδιο στην περίπτωση της ανδρείας: ανδρείος είναι αυτός που υπομένει τα δεινά κι αυτό του προκαλεί χαρά ή, έστω, δεν του προκαλεί λύπη. Γιατί, αν του προκαλεί λύπη, τότε δεν είναι ανδρείος, αλλά δειλός –και ας υπομένει τα δει- νά! Ότι αυτό ήταν μια βαθιά πίστη του Αριστοτέλη το διαπιστώνουμε και από τη συχνότητα με την οποία την πρόβαλλε (αἱ κατ’ ἀρετὴν πράξεις εἰσίν ἡδεῖαι). Ας δούμε όμως αναλυτικότερα αυτά τα παραδείγματα: 1ο παράδειγμα («ὁ μὲν γὰρ ἀπεχόμενος … ἀκόλαστος»): αν κανείς κρατιέται μακριά από τις σωματικές ηδονές και αυτό του προκαλεί ευχάριστα συναισθήματα, τότε η αποχή του αυτή συνιστά μόνιμο στοιχείο του χαρα- κτήρα του και είναι σώφρων, ενώ αν η αποχή αυτή του προκαλεί δυσάρεστα συναισθήματα, τότε δεν του έχει γίνει μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα του και είναι ακόλαστος. Επομένως, δεν αρκεί να απέχει κανείς από τις σωματικές ηδονές για να χαρακτηρίζεται σώφρων. Τον χαρακτηρισμό αυτό τον δικαιούται, μόνο εάν η αποχή αυτή του προκαλεί ευχάριστα συναισθήματα. Για να γίνει πιο κατανοητό το παράδειγμα, καλό είναι να διευκρινιστούν τα εξής:  «ἡδονή»: είναι το ευχάριστο συναίσθημα, η ηθική ικανοποίηση, η ανώτερη ηδονή που ολο- κληρώνει τον άνθρωπο και δεν προκαλείται από σωματικό ερέθισμα. Για το ευχάριστο συ- ναίσθημα που προκαλείται από σωματικό ερέθισμα, ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί τον όρο «σωματικαὶ ἡδοναί».  όταν ο Αριστοτέλης μιλά για αποχή από τις σωματικές ηδονές («ἀπεχόμενος τῶν σωματικῶν ἡδονῶν»), δεν εννοεί την πλήρη αποχή από αυτές, αλλά την αποχή από τις υπερβολικές σωματικές ηδονές, την έμμετρη απόλαυσή τους. Η πλήρης αποχή είναι, κατά τον φιλόσοφο, κακία και αναίσθητος αυτός που απέχει πλήρως από αυτές.  «λύπη»: είναι το δυσάρεστο συναίσθημα.  «σώφρων»: είναι αυτός που χρησιμοποιεί τη λογική του ώστε να ενεργεί σωστά, ο εγκρα- τής, αυτός που τηρεί το μέτρο. Η αποχή από τις σωματικές ηδονές τού προκαλεί ευχάριστα συναισθήματα, γιατί μπορεί και επιβάλλεται σ’ αυτές και αποδεικνύει στον εαυτό του την ισχυρή του θέληση.  «ἀκόλαστος»: είναι αρχικά αυτός που δίνεται στις σωματικές ηδονές δίχως μέτρο. Στην ενότητα που εξετάζουμε ακόλαστος είναι αυτός που απέχει από τις σωματικές ηδονές, επι- βάλλεται σ’ αυτές, αλλά η αποχή αυτή του προκαλεί δυσάρεστα συναισθήματα. Λυπά- ται, όταν δεν μπορεί να ικανοποιήσει τις επιθυμίες του για απόλαυση των σωματικών η- δονών. 2ο παράδειγμα («καὶ ὁ μὲν ὑπομένων … δειλός»): αν κάποιος υπομένει τους κινδύνους της μάχης ή τις αντι- ξοότητες της ζωής και αυτό του προκαλεί ευχάριστα ή τουλάχιστον όχι δυσάρεστα συναισθήματα, τότε αυτό είναι πια μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα του και είναι ανδρείος. Αν όμως υπομένει τους κινδύνους με δυσαρέ- σκεια, τότε το να υπομένει τους κινδύνους δεν του έχει γίνει ακόμη μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα του και εί- ναι δειλός. Σε τελική ανάλυση, αν η πράξη ανδρείας μας ευχαριστεί, αυτό δείχνει ότι μέσα μας έχει σχηματι- στεί και σταθεροποιηθεί η ἕξις να πράττουμε ανδρεία. Αντίθετα, αν μας προκαλεί λύπη η πράξη μας, η λύπη αυτή δείχνει ότι η πράξη μας δεν είναι εκδήλωση ἕξεως, αλλά είναι αντίθετη με αυτή και την φθείρει. Ας διευκρινίσουμε τώρα τους εξής όρους:  «ἀνδρεῖος»: αισθάνεται ικανοποίηση, χαρά, όταν αντιμετωπίζει τα δεινά. Αυτό δεν σημαί- νει ότι δεν νιώθει το συναίσθημα του φόβου, αλλά μπορεί και επιβάλλεται σ’ αυτό και το ξεπερνά κι αυτό είναι στοιχείο της αρετής.
  • 19. 19  «δειλός»: λυπάται, όταν βρίσκεται αντιμέτωπος με τις δυσκολίες, και νιώθει υπερβολικό φόβο στην αντιμετώπιση των κινδύνων. Ο φόβος του υπερβαίνει τα όρια του μέτρου και δεν μπορεί να τον ξεπεράσει. Αυτό είναι στοιχείο της κακίας. Άλλα παραδείγματα που θα μπορούσαν να αναφερθούν είναι τα εξής: α) όταν κάποιος βιώνει ευχάριστα συναισθήματα κάνοντας μια δίκαιη πράξη, τότε είναι δίκαιος, ενώ, αν κάνο- ντας τη δίκαιη πράξη νιώθει δυσαρέσκεια, τότε είναι άδικος, β) όταν πάλι κάποιος βιώνει ευχάριστα συναισθήματα δείχνοντας εντιμότητα στις συναλλαγές του με τους ανθρώπους, τότε είναι έντιμος, ενώ, αν νιώθει δυσαρέσκεια, είναι ανέντιμος, γ) τέλος, αν κάποιος βιώνει ευχάριστα συναισθήματα βοηθώντας και προσφέροντας συμπαράσταση στους συνανθρώπους του, τότε είναι φιλάνθρωπος· αν, όμως, η προσφορά βοήθειας προς τους άλλους του προκαλεί συναισθήματα δυσαρέσκειας, τότε είναι ατομιστής. Τα παραδείγματα που αναφέρθηκαν προηγουμένως οδηγούν τον Αριστοτέλη στη διατύπωση του συμπερά- σματός του, ότι η ηθική αρετή συνδέεται με τα ευχάριστα και τα δυσάρεστα συναισθήματα. Δεν αρκεί, λοιπόν, να κάνει κάποιος ηθικές πράξεις για να θεωρηθεί ότι έχει κατακτήσει τις ηθικές αρετές, αλλά και να βιώνει ευχάριστα συναισθήματα μέσα από αυτές. Αν οι πράξεις αυτές δεν προκαλούν χαρά αλλά είναι αποτέλεσμα επιβολής και καταναγκασμού και προκαλούν δυσάρεστα συναισθήματα, δεν μπορεί να χαρακτηριστεί ηθικά ενάρετος αυτός που τις πράττει. Ο Αριστοτέλης, λοιπόν, δεν αναφέρεται στον συνεχή εσωτερικό αγώνα που απαιτείται για την κατάκτηση των ηθικών αρετών, αλλά τονίζει ότι αυτές δημιουργούν ευχάριστα συναισθή- ματα στον ηθικό άνθρωπο. Η αρετή δηλαδή ρυθμίζει τα συναισθήματα της ηδονής και της λύπης στην ψυχή του ανθρώπου και θέτει μέτρο σε αυτά. ΑΣΚΗΣΗ 2 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης Παρατηρούμε και σ’ αυτή αλλά και σε άλλες ενότητες ότι, όταν ο Αριστοτέλης αναφέρεται σε ανθρώπους (στους οποίους συμπεριλαμβάνει και τον εαυτό του), χρησιμοποιεί το α’ πληθυντικό πρόσωπο. Συγκεκριμένα, στη 2η ενότητα χρησιμοποιεί οχτώ ρήματα σε αυτό το πρόσωπο: «κομιζόμεθα», «ἀποδίδομεν», «ἐλάβομεν», «ἐχρησάμεθα», «ἔσχομεν», «λαμβάνομεν», «μανθάνομεν», «γινόμεθα». Στην ενότητα, πάλι, που βρισκόμαστε, χρησιμοποιεί σε α’ πληθυντικό πρόσωπο τους τύπους «πράττομεν» και «ἀπεχόμεθα», ενώ και σε πολλά απα- ρέμφατα το εννοούμενο υποκείμενο είναι στο ίδιο πρόσωπο (πχ. «ἦχθαι», «χαίρειν», «λυπεῖσθαι»). Από την άλλη, όταν αναφέρεται στους οικοδόμους ή τους κιθαριστές, χρησιμοποιεί το γ’ πληθυντικό πρόσωπο (π.χ. 2η ενότητα: «οἷον οἰκοδομοῦντες οἰκοδόμοι γίνονται καὶ κιθαρίζοντες κιθαρισταὶ (γίνονται)»). Η αλλαγή αυτή ίσως να οφείλεται στο ότι ο φιλόσοφος δεν είχε προσωπική επαφή με τις τέχνες και τους τεχνίτες. Ωστόσο, μας προβληματίζει ότι στην 4η και 6η ενότητα εναλλάσσει τα πρόσωπα («γινόμεθα οἱ μὲν δίκαιοι οἳ δὲ ἄδικοι», «οἳ μὲν γὰρ σώφρονες καὶ πρᾶοι γίνονται») ή χρησιμοποιεί γ’ πληθυντικό εκεί που θα περιμέναμε α’ πληθυντικό («ἀγαθὸς ἄνθρωπος γίνεται», ενώ θα περιμέναμε «ἀγαθοὶ ἄνθρωποι γινόμεθα»). Από τα παραπάνω, λοιπόν, μπορούμε να καταλήξουμε στο συμπέρασμα ότι η χρήση γ’ προσώπου δεν αποτε- λεί συνειδητή επιλογή, αλλά χρησιμοποιείται μάλλον ασυναίσθητα και προσδίδεται μ’ αυτό τον τρόπο ποικι- λία στον λόγο. Ας μην ξεχνάμε, άλλωστε, ότι τα κείμενα του Αριστοτέλη προέρχονται από προσωπικές του σημειώσεις, που χρησιμοποιούσε στις παραδόσεις των μαθημάτων του. Είναι, λοιπόν, εύλογο σ’ αυτές τις ση- μειώσεις να έχουν παρεισφρήσει και στοιχεία του προφορικού λόγου. Από την άλλη μπορούμε να υποστηρίξουμε σοβαρά ότι ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί το γ’ πληθυντικό πρόσω- πο, όταν πρόκειται για δεξιότητες που αφορούν τον καταμερισμό της εργασίας και συνεπώς οι δεξιότητες αυ- τές δεν είναι γνώρισμα όλων των ανθρώπων. Αντίθετα, χρησιμοποιεί το α’ πληθυντικό πρόσωπο, όταν αναφέ- ρεται στις ηθικές αρετές και συνεπώς σε γνωρίσματα που αφορούν όλους τους ανθρώπους ανεξαιρέτως. ΑΣΚΗΣΗ 3 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης Με τη λέξη «ἕξις» ο Αριστοτέλης δηλώνει τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα, τους σταθερούς τρόπους συμπε- ριφοράς, που μπορεί να είναι καλοί ή κακοί, αρετές ή κακίες και που γίνονται κτήμα μέσω της επανάληψης κάποιων ενεργειών. Η σημασία της, λοιπόν, ως αριστοτελικού όρου δεν είναι ίδια στην αρχαία και στη νέα ελ- ληνική. Συγκεκριμένα, στην αρχαία ελληνική σήμαινε το να κατέχει κανείς συνέχεια κάτι που έχει αποκτήσει. Στη νέα ελληνική πάλι η λέξη αποκτά ψυχολογικό περιεχόμενο και είναι η συνήθεια ως αποτέλεσμα επανά- ληψης, μάθησης ή συνεχούς επίδρασης του ίδιου παράγοντα. Κλείνεται, λοιπόν, σε εισαγωγικά, για να δηλω- θεί από τους συγγραφείς του σχολικού εγχειριδίου ότι χρησιμοποιείται με την αριστοτελική σημασία.
  • 20. 20 ΑΣΚΗΣΗ 4 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης Η πλατωνική διδασκαλία εκτίθεται στους Νόμους (653b - c). Τη διδασκαλία αυτή θυμήθηκε ο Αριστοτέλης, κάτι που δείχνει, φυσικά, τη μεγάλη τιμή που έτρεφε για αυτόν. Δεν δυσκολεύεται καθόλου να πει κανείς πως είναι, ίσως, ο πιο σημαντικός ορισμός της αγωγής –και είναι πολλοί, ως γνωστόν, οι ορισμοί που δοκιμάστηκαν ως σήμερα για την έννοια αυτή: «Η πιο σωστή παιδεία, η πιο σωστή αγωγή είναι αυτή που μας κάνει ικανούς να χαιρόμαστε με ό,τι αξίζει και να λυπούμαστε για ό,τι αξίζει»– και, φυσικά, οι μεγάλες ιδέες βρίσκονται στο στόμα ενός μεγάλου μάστορη του λόγου και την πιο δυνατή, την πιο επιγραμματική διατύπωση! Ο Αριστοτέλης συμφωνεί με τον Πλάτωνα (στους Νόμους) και διατυπώνει κι ο ίδιος τη θέση ότι στη διαμόρφω- ση των μόνιμων στοιχείων του χαρακτήρα μας σημαντικό ρόλο παίζει η ορθή αγωγή και ιδιαίτερα από πολύ μικρή ηλικία. Το ανθρώπινο περιβάλλον του παιδιού (γονείς και δάσκαλοι), οφείλει από νωρίς να επεμβαίνει, να καθοδηγεί, να του υποδεικνύει τις πράξεις για τις οποίες πρέπει να νιώθει ευχάριστα συναισθήματα και να το βοηθήσει να ασκηθεί σ’ αυτές. Με την επιβράβευση των ηθικών πράξεων και την αποδοκιμασία των μη η- θικών πράξεων θα το βοηθήσει να επιδιώκει μόνο τις πρώτες, αφού μόνο αυτές θα του προσφέρουν τη χαρά της επιβράβευσης, συναίσθημα που προτιμά να αισθάνεται κάθε άνθρωπος. Ο φιλόσοφος επισημαίνει τον κε- φαλαιώδους σημασίας ρόλο που έχει η παιδεία στη διάπλαση του ήθους του ανθρώπου, η οποία πρέπει να πα- ρέχεται από μικρή ηλικία. Προσδιορίζει την έναρξη της παιδευτικής αγωγής στην πολύ μικρή ηλικία «εὐθὺς ἐκ νέων», δείχνοντας μάλλον τη μεγάλη σημασία που έχει η επίδραση των φορέων αγωγής στον αδιαμόρφωτο ακόμη άνθρωπο. Έτσι, θα επέλθει ο εθισμός σε ενάρετες - ηθικές πράξεις, ο οποίος θα συνεχιστεί και σε μεγα- λύτερες ηλικίες, μέχρι να διαμορφωθούν τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα. Αν τώρα συγκρίναμε τις παιδα- γωγικές αντιλήψεις του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη με τη σύγχρονη παιδαγωγική, θα παρατηρούσαμε τα εξής:  Η σύγχρονη παιδαγωγική αποδέχεται την άποψη ότι ο άνθρωπος πρέπει να διαπαιδαγω- γείται από πολύ μικρή ηλικία. Επίσης, αναγνωρίζει την αξία και τη συμβολή της ηθικής ε- πιβράβευσης.  Διάσταση απόψεων μπορούμε να παρατηρήσουμε ως προς τον χαρακτήρα της αγωγής: η πλατωνική αγωγή έχει χαρακτήρα περισσότερο αυταρχικό. Οι φορείς αγωγής προσπαθούν να επιβάλουν στο παιδί τις δικές τους επιλογές και δεν το αφήνουν να ενεργήσει ελεύθερα. Αντίθετα, η σύγχρονη παιδαγωγική προωθεί την ελεύθερη και ενεργητική συμμετοχή του παιδιού στη διαδικασία της αγωγής. Αυτό πρέπει να αφήνεται να αναπτύξει ελεύθερα την προσωπικότητά του, να κάνει τις επιλογές του, να αναλαμβάνει την ευθύνη τους και να μαθαίνει μέσα από τα λάθη του. Ο ρόλος των φορέων αγωγής είναι να το καθοδηγήσουν και να το προστατέψουν από σημαντικές παρεκτροπές χωρίς να επιβάλουν συμπεριφορές. ΑΣΚΗΣΗ 5 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης Η «ἕξις» είναι το τέλος μιας πορείας εθισμού και σημαίνει ότι ο άνθρωπος έχει αποκτήσει με τον εθισμό μόνι- μα γνωρίσματα. Κριτήριο ότι συντελέστηκε η πορεία εθισμού και κρυσταλλώθηκε σε έξη είναι τα ευχάριστα ή δυσάρεστα συναισθήματα που προκαλεί η επιτέλεση των πράξεων στον άνθρωπο. Χρειάζεται ωστόσο να διευ- κρινίσουμε προκαταρκτικά το περιεχόμενο με το οποίο χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης τις έννοιες της ηδονής και της λύπης. Μπορούμε να πούμε ότι ο φιλόσοφος διακρίνει την ηδονή σε «καλή» και «κακή» ή σε ανώτερη και κατώτερη αντίστοιχα. Η «καλή ή ανώτερη ηδονή» συνδέεται με την εγκράτεια και την αποχή του ανθρώπου από την «κακή ή κατώτερη ηδονή». Η λύπη μπορεί να προκύπτει από την αδυναμία ή την απροθυμία του αν- θρώπου να αποφύγει την «κακή ή κατώτερη ηδονή» και να υποβάλει τον εαυτό του στη δοκιμασία της εγκρά- τειας. Στην προσπάθειά του να γίνει κάτοχος της αρετής ο άνθρωπος έχει συνεχώς ανάγκη από επιβεβαιώσεις για την ορθότητα των ενεργειών του, για την ορθότητα γενικά της πορείας του. Ποιος ή τι θα τον βεβαιώσει ότι πορεύεται στον δρόμο που θα τον οδηγήσει στην αρετή και όχι ενδεχομένως στον δρόμο που θα τον οδηγήσει στο αντίθετό της στην κακία; Ο Αριστοτέλης διατυπώνει τη θέση ότι τα ευχάριστα ή δυσάρεστα συναισθήματα που συνοδεύουν τις πράξεις μας αποτελούν το κριτήριο ότι έχουν διαμορφωθεί μέσα μας τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα μας. Για να αποδείξει τη θέση αυτή χρησιμοποιεί τα ακόλουθα παραδείγματα: 1ο παράδειγμα («ὁ μὲν γὰρ ἀπεχόμενος … ἀκόλαστος»): αν κανείς κρατιέται μακριά από τις σωματικές ηδονές και αυτό του προκαλεί ευχάριστα συναισθήματα, τότε η αποχή του αυτή συνιστά μόνιμο στοιχείο του χαρα- κτήρα του και είναι σώφρων, ενώ αν η αποχή αυτή του προκαλεί δυσάρεστα συναισθήματα, τότε δεν του έχει γίνει μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα του και είναι ακόλαστος. Επομένως, δεν αρκεί να απέχει κανείς από τις
  • 21. 21 σωματικές ηδονές για να χαρακτηρίζεται σώφρων. Τον χαρακτηρισμό αυτό τον δικαιούται, μόνο εάν η αποχή αυτή του προκαλεί ευχάριστα συναισθήματα. Για να γίνει πιο κατανοητό το παράδειγμα, καλό είναι να διευκρινιστούν τα εξής:  «ἡδονή»: είναι το ευχάριστο συναίσθημα, η ηθική ικανοποίηση, η ανώτερη ηδονή που ολο- κληρώνει τον άνθρωπο και δεν προκαλείται από σωματικό ερέθισμα. Για το ευχάριστο συ- ναίσθημα που προκαλείται από σωματικό ερέθισμα, ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί τον όρο «σωματικαὶ ἡδοναί».  όταν ο Αριστοτέλης μιλά για αποχή από τις σωματικές ηδονές («ἀπεχόμενος τῶν σωματικῶν ἡδονῶν»), δεν εννοεί την πλήρη αποχή από αυτές, αλλά την αποχή από τις υπερβολικές σωματικές ηδονές, την έμμετρη απόλαυσή τους. Η πλήρης αποχή είναι, κατά τον φιλόσοφο, κακία και αναίσθητος αυτός που απέχει πλήρως από αυτές.  «λύπη»: είναι το δυσάρεστο συναίσθημα.  «σώφρων»: είναι αυτός που χρησιμοποιεί τη λογική του ώστε να ενεργεί σωστά, ο εγκρα- τής, αυτός που τηρεί το μέτρο. Η αποχή από τις σωματικές ηδονές τού προκαλεί ευχάριστα συναισθήματα, γιατί μπορεί και επιβάλλεται σ’ αυτές και αποδεικνύει στον εαυτό του την ισχυρή του θέληση.  «ἀκόλαστος»: είναι αρχικά αυτός που δίνεται στις σωματικές ηδονές δίχως μέτρο. Στην ενότητα που εξετάζουμε ακόλαστος είναι αυτός που απέχει από τις σωματικές ηδονές, επι- βάλλεται σ’ αυτές, αλλά η αποχή αυτή του προκαλεί δυσάρεστα συναισθήματα. Λυπά- ται, όταν δεν μπορεί να ικανοποιήσει τις επιθυμίες του για απόλαυση των σωματικών η- δονών. 2ο παράδειγμα («καὶ ὁ μὲν ὑπομένων … δειλός»): αν κάποιος υπομένει τους κινδύνους της μάχης ή τις αντι- ξοότητες της ζωής και αυτό του προκαλεί ευχάριστα ή τουλάχιστον όχι δυσάρεστα συναισθήματα, τότε αυτό είναι πια μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα του και είναι ανδρείος. Αν όμως υπομένει τους κινδύνους με δυσαρέ- σκεια, τότε το να υπομένει τους κινδύνους δεν του έχει γίνει ακόμη μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα του και εί- ναι δειλός. Σε τελική ανάλυση, αν η πράξη ανδρείας μας ευχαριστεί, αυτό δείχνει ότι μέσα μας έχει σχηματι- στεί και σταθεροποιηθεί η ἕξις να πράττουμε ανδρεία. Αντίθετα, αν μας προκαλεί λύπη η πράξη μας, η λύπη αυτή δείχνει ότι η πράξη μας δεν είναι εκδήλωση ἕξεως, αλλά είναι αντίθετη με αυτή και την φθείρει. Ας διευκρινίσουμε τώρα τους εξής όρους:  «ἀνδρεῖος»: αισθάνεται ικανοποίηση, χαρά, όταν αντιμετωπίζει τα δεινά. Αυτό δεν σημαί- νει ότι δεν νιώθει το συναίσθημα του φόβου, αλλά μπορεί και επιβάλλεται σ’ αυτό και το ξεπερνά κι αυτό είναι στοιχείο της αρετής.  «δειλός»: λυπάται, όταν βρίσκεται αντιμέτωπος με τις δυσκολίες, και νιώθει υπερβολικό φόβο στην αντιμετώπιση των κινδύνων. Ο φόβος του υπερβαίνει τα όρια του μέτρου και δεν μπορεί να τον ξεπεράσει. Αυτό είναι στοιχείο της κακίας. Άλλα παραδείγματα που θα μπορούσαν να αναφερθούν είναι τα εξής: α) όταν κάποιος βιώνει ευχάριστα συναισθήματα κάνοντας μια δίκαιη πράξη, τότε είναι δίκαιος, ενώ, αν κάνο- ντας τη δίκαιη πράξη νιώθει δυσαρέσκεια, τότε είναι άδικος, β) όταν πάλι κάποιος βιώνει ευχάριστα συναισθήματα δείχνοντας εντιμότητα στις συναλλαγές του με τους ανθρώπους, τότε είναι έντιμος, ενώ, αν νιώθει δυσαρέσκεια, είναι ανέντιμος, γ) τέλος, αν κάποιος βιώνει ευχάριστα συναισθήματα βοηθώντας και προσφέροντας συμπαράσταση στους συνανθρώπους του, τότε είναι φιλάνθρωπος· αν, όμως, η προσφορά βοήθειας προς τους άλλους του προκαλεί συναισθήματα δυσαρέσκειας, τότε είναι ατομιστής. Τα παραδείγματα που αναφέρθηκαν προηγουμένως οδηγούν τον Αριστοτέλη στη διατύπωση του συμπερά- σματός του, ότι η ηθική αρετή συνδέεται με τα ευχάριστα και τα δυσάρεστα συναισθήματα. Δεν αρκεί, λοιπόν, να κάνει κάποιος ηθικές πράξεις για να θεωρηθεί ότι έχει κατακτήσει τις ηθικές αρετές, αλλά και να βιώνει ευχάριστα συναισθήματα μέσα από αυτές. Αν οι πράξεις αυτές δεν προκαλούν χαρά αλλά είναι αποτέλεσμα επιβολής και καταναγκασμού και προκαλούν δυσάρεστα συναισθήματα, δεν μπορεί να χαρακτηριστεί ηθικά ενάρετος αυτός που τις πράττει. Ο Αριστοτέλης, λοιπόν, δεν αναφέρεται στον συνεχή εσωτερικό αγώνα που απαιτείται για την κατάκτηση των ηθικών αρετών, αλλά τονίζει ότι αυτές δημιουργούν ευχάριστα συναισθή- ματα στον ηθικό άνθρωπο. Η αρετή δηλαδή ρυθμίζει τα συναισθήματα της ηδονής και της λύπης στην ψυχή του ανθρώπου και θέτει μέτρο σε αυτά. ΑΣΚΗΣΗ 6 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης
  • 22. 22  Όσοι κατέκτησαν ως ἕξιν τις ηθικές αρετές - βιώνουν ευχάριστα συναισθήματα με την εκτέλεση μιας ηθικής πράξης και γι' αυτό τις επιδιώκουν, - βιώνουν δυσάρεστα συναισθήματα με την εκτέλεση μιας μη ηθικής πράξης (η άποψη αυ- τή αφήνεται να εννοηθεί από τα συμφραζόμενα)  Όσοι δεν κατέκτησαν ως ἕξιν τις ηθικές αρετές - βιώνουν δυσάρεστα συναισθήματα με την εκτέλεση μιας ηθικής πράξης και γι αυτό τις αποφεύγουν - βιώνουν ευχάριστα συναισθήματα με την εκτέλεση μιας μη ηθικής πράξης. ΑΣΚΗΣΗ 7 Απάντηση Για άλλη μια φορά στο κείμενο του Αριστοτέλη διαφαίνεται η κοινωνική διάσταση της αρετής, καθώς η πόλη (μέσω των νομοθετών), αλλά και η οικογένεια και το στενό κοινωνικό περιβάλλον είναι αυτοί που έχουν την ευθύνη για την κατάκτηση της ηθικής αρετής από τους ανθρώπους. Η αρετή, λοιπόν, έχει κοινωνικό χαρακτήρα, επειδή:  οι πράξεις μας συντελούνται μέσα στο κοινωνικό περιβάλλον και έχουν αντίκτυπο στον κοινωνικό περίγυρο,  ο κοινωνικός περίγυρος προσδιορίζει το πόσο ηθικές είναι οι πράξεις μας και μας αποδίδει ηθικούς χαρακτηρισμούς σύμφωνα με αυτές,  κάθε κοινωνία - πολιτεία αξιολογεί ποιες πράξεις είναι ηθικές και μας υποχρεώνει με την παιδεία και την αγωγή να τις ακολουθήσουμε. ΑΣΚΗΣΗ 8 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης Η πλατωνική διδασκαλία εκτίθεται στους Νόμους (653b - c). Τη διδασκαλία αυτή θυμήθηκε ο Αριστοτέλης, κάτι που δείχνει, φυσικά, τη μεγάλη τιμή που έτρεφε για τον Πλάτωνα. Δεν δυσκολεύεται καθόλου να πει κανείς πως είναι, ίσως, ο πιο σημαντικός ορισμός της αγωγής –και είναι πολλοί, ως γνωστόν, οι ορισμοί που δοκιμά- στηκαν ως σήμερα για την έννοια αυτή: «Η πιο σωστή παιδεία, η πιο σωστή αγωγή είναι αυτή που μας κάνει ικανούς να χαιρόμαστε με ό,τι αξίζει και να λυπούμαστε για ό,τι αξίζει»– και, φυσικά, οι μεγάλες ιδέες βρίσκο- νται στο στόμα ενός μεγάλου μάστορη του λόγου και την πιο δυνατή, την πιο επιγραμματική διατύπωση! Ο Αριστοτέλης συμφωνεί με τον Πλάτωνα (στους Νόμους) και διατυπώνει κι ο ίδιος τη θέση ότι στη διαμόρφω- ση των μόνιμων στοιχείων του χαρακτήρα μας σημαντικό ρόλο παίζει η ορθή αγωγή και ιδιαίτερα από πολύ μικρή ηλικία. Το ανθρώπινο περιβάλλον του παιδιού (γονείς και δάσκαλοι), οφείλει από νωρίς να επεμβαίνει, να καθοδηγεί, να του υποδεικνύει τις πράξεις για τις οποίες πρέπει να νιώθει ευχάριστα συναισθήματα και να το βοηθήσει να ασκηθεί σ’ αυτές. Με την επιβράβευση των ηθικών πράξεων και την αποδοκιμασία των μη η- θικών πράξεων θα το βοηθήσει να επιδιώκει μόνο τις πρώτες, αφού μόνο αυτές θα του προσφέρουν τη χαρά της επιβράβευσης, συναίσθημα που προτιμά να αισθάνεται κάθε άνθρωπος. Ο φιλόσοφος επισημαίνει τον κε- φαλαιώδους σημασίας ρόλο που έχει η παιδεία στη διάπλαση του ήθους του ανθρώπου, η οποία πρέπει να πα- ρέχεται από μικρή ηλικία. Προσδιορίζει την έναρξη της παιδευτικής αγωγής στην πολύ μικρή ηλικία «εὐθὺς ἐκ νέων», δείχνοντας μάλλον τη μεγάλη σημασία που έχει η επίδραση των φορέων αγωγής στον αδιαμόρφωτο ακόμη άνθρωπο. Έτσι, θα επέλθει ο εθισμός σε ενάρετες - ηθικές πράξεις, ο οποίος θα συνεχιστεί και σε μεγα- λύτερες ηλικίες, μέχρι να διαμορφωθούν τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα. Λεξιλογικές ασκήσεις ΑΣΚΗΣΗ 1 Λύση α) Η ……σημασία…… της λέξης ήταν διττή, με αποτέλεσμα να δημιουργηθεί σύγχυση μεταξύ των παρευρι- σκομένων. β) Στο σημείο αυτό της εθνικής οδού γίνονται πολλά ατυχήματα λόγω της ελλιπούς……οδοσήμανσης….. γ) Κάθε μέρα κατά τη διάρκεια της προσευχής γίνεται έπαρση της ελληνικής……σημαίας….. δ) Όλοι οι συγγενείς του διασκορπίστηκαν στα τέσσερα……σημεία….. του ορίζοντα την εποχή του μετανα-
  • 23. 23 στευτικού ρεύματος. ε) Κάθε εργαζόμενος πρέπει να συγκεντρώνει ένα συγκεκριμένο αριθμό……ενσήμων…. για να μπορέσει να συνταξιοδοτηθεί. ΑΣΚΗΣΗ 2 Λύση ἡδονήν: ηδονικός, ηδυπάθεια λύπην: λυπηρός, συλλυπητήριος ἀνδρεῖος: ανδροπρεπής, ανδρείκελο νέων: νιότη, νεότητα ὀρθή: κατόρθωμα, επιδιόρθωση ΑΣΚΗΣΗ 3 Λύση αγωγή: ἦχθαι εξής: ἕξεων, ἀπεχόμενος, ἀπεχόμεθα δέος: δειλὸς άριστος: ἀρετὴ παράσημο: σημεῖον χαρμόσυνος: χαίρων, χαίρειν ΑΣΚΗΣΗ 4 Λύση σημεῖον < σημαίνω ἕξεων < ἔχω (από το θέμα του μέλλοντα ἑχ-σω > ἕξω) σώφρων < σῶος + (ἡ) φρὴν ἀνδρεῖος < ἀνὴρ δειλὸς < δειλιάω -ῶ < δέδοικα ή δέδια ἦχθαι < ἄγομαι ΑΣΚΗΣΗ 5 Λύση Ενδεικτικές απαντήσεις: 1. Η τεχνική ορίζεται κατά κανόνα ως αναγκαία προπαίδεια και φιλέρευνη άσκηση της οικείας τέ- χνης. 2. Η μείωση των ελλειμμάτων και η αύξηση της ανταγωνιστικότητας είναι μονόδρομος. 3. Πρέπει να έχεις την ικανότητα να φέρνεις το καζάνι σε σημείο βρασμού, αλλά όχι να κοχλάζει, να διατηρείς τους ανθρώπους στη ζώνη της παραγωγικής δυσφορίας. 4. Στις τυφλές εξεγέρσεις, όταν οι εξεγερμένοι κινούνται μόνο από την απελπισία, το μίσος, τον φθόνο ή ακόμα και την ιδιοτέλεια, παύουν να λειτουργούν ως σώμα λαού. 5. Η Τέχνη, κατανοητή ή μη, παραμένει μαγευτική· ταλαντούχα από τη φτιαξιά της, υπερβαίνει τη συμβατική σκέψη και παγιδεύει στις κρύπτες της μοναδικά μηνύματα - πλοηγούς της ζωής.
  • 24. 24 6η Ενότητα Ερμηνευτικές ερωτήσεις ανοιχτού τύπου ΑΣΚΗΣΗ 1 Απάντηση Ο Αριστοτέλης προσδίδει στον όρο «ἀρετὴ» ένα ιδιαίτερο περιεχόμενο. Δεν της αποδίδει καθαρά ηθικό περιε- χόμενο (όπως ο Πλάτωνας), αλλά της αποδίδει το περιεχόμενο με το οποίο απαντάται και σε παλαιότερα αρ- χαιοελληνικά κείμενα, της οποιασδήποτε θετικής ικανότητας ή ιδιότητας που υπάρχει σε μεγάλο βαθμό. Συ- νώνυμά της μπορούν να θεωρηθούν η υπεροχή, η ανωτερότητα, το προτέρημα, η αξία. Έτσι, η έννοια αυτή μπορεί να αποδοθεί τόσο στα άψυχα και στα ζώα όσο και στον άνθρωπο. Για τον Αριστοτέλη, λοιπόν, τα γνω- ρίσματα της αρετής είναι: α) να κάνει τον άνθρωπο ή το ζώο ή το πράγμα που την έχει, να βρίσκεται στην τέλεια κατάστασή του και β) να τον/το βοηθά να εκτελεί με σωστό τρόπο το έργο για το οποίο είναι προορισμένος/ο από τη φύση. Συνεπώς, ο Αριστοτέλης επεκτείνει το περιεχόμενο της αρετής στον κοινωνικό και πολιτικό περισσότερο τομέα . ΑΣΚΗΣΗ 2 Απάντηση Οι έξεις είναι αποτέλεσμα επαναλαμβανόμενων ενεργειών και η ποιότητά τους εξαρτάται από την ποιότητα των ενεργειών μας. Άρα, δεν αρκεί να χαρακτηρίζουμε τις αρετές έξεις, αφού αυτές διακρίνονται σε καλές και κακές, αλλά να βρούμε το ιδιαίτερο εκείνο γνώρισμα, την ειδοποιό διαφορά που τις διαφοροποιεί από τις άλλες έξεις. Για τον Αριστοτέλη, λοιπόν, η ειδοποιός διαφορά που κάνει μια έξη αρετή είναι: α) να κάνει τον άνθρωπο ή το ζώο ή το πράγμα που την έχει, να βρίσκεται στην τέλεια κατάστασή του και β) να τον / το βοηθά να εκτελεί με σωστό τρόπο το έργο για το οποίο είναι προορισμένος / ο από τη φύση. ΑΣΚΗΣΗ 3 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης Για να αποδείξει ο Αριστοτέλης τη θέση του που αφορά τα γνωρίσματα που διαφοροποιούν την αρετή από τις άλλες έξεις, θα στηριχτεί για άλλη μια φορά στην επαγωγή. Έτσι, θα χρησιμοποιήσει δύο παραδείγματα˙ το ένα σχετίζεται με τα όργανα του σώματος και το άλλο με τα ζώα. 1ο παράδειγμα: η αρετή του ματιού είναι η ιδιότητα που κάνει και το μάτι τέλειο και το βοηθά να εκτελεί σω- στά το έργο για το οποίο είναι προορισμένο από τη φύση, δηλαδή να βλέπει καλά. 2ο παράδειγμα: η αρετή του αλόγου είναι η ιδιότητα που και το άλογο το κάνει σπουδαίο και το βοηθά να ε- κτελεί σωστά το έργο για το οποίο είναι προορισμένο από τη φύση, δηλαδή το κάνει ικανό να τρέχει, να κου- βαλά τον αναβάτη και να αντιμετωπίζει τους εχθρούς. Αφού ο Αριστοτέλης είδε πώς εφαρμόζονται τα γνωρίσματα της αρετής στα άψυχα και στα ζώα, οδηγείται τώ- ρα συμπερασματικά (με τη λέξη «δὴ») και στον άνθρωπο. Η αρετή, λοιπόν, του ανθρώπου κάνει τον άνθρωπο αγαθό και τον βοηθά να επιτελέσει σωστά το έργο για το οποίο είναι προορισμένος από τη φύση. Για την περί- πτωση του ανθρώπου το επίθετο «ἀγαθὸς» παίρνει τη θέση του «σπουδαῖος», γιατί εδώ πια έχουμε να κά- νουμε με την ηθική αρετή. ΑΣΚΗΣΗ 4 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης Ο Αριστοτέλης προσδίδει στον όρο «ἀρετὴ» ένα ιδιαίτερο περιεχόμενο. Δεν της αποδίδει καθαρά ηθικό περιε- χόμενο, αλλά είναι οποιαδήποτε θετική ικανότητα ή ιδιότητα που υπάρχει σε μεγάλο βαθμό. Συνώνυμά της μπορούν να θεωρηθούν η υπεροχή, η ανωτερότητα, το προτέρημα. Έτσι, η έννοια αυτή μπορεί να αποδοθεί τόσο στα άψυχα και στα ζώα όσο και στον άνθρωπο. ΑΣΚΗΣΗ 5 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης Δύο θεμελιώδεις ιδέες του Αριστοτέλη πρέπει να τις έχει συνεχώς παρούσες στο μυαλό του, για να παρακο- λουθήσει σωστά τον γενικότερο στοχασμό του μεγάλου φιλοσόφου: α) Σε διάκριση με τα έργα τέχνης που είναι έργα των ανθρώπων, κάθε δημιούργημα της φύσης (πιο συγκεκρι- μένα κάθε ζωντανό ον) έχει μέσα στον ίδιο του τον εαυτό αυτό που ο Αριστοτέλης ονομάζει αρχήν κινήσεως (= αρχή της αύξησής του). Αυτό θα πει πως από τη στιγμή που θα γεννηθεί κάτι από τη φύση, αρχίζει σε αυτό μια ορισμένη διαδικασία που, αν δεν εμποδιστεί από έξω, θα ακολουθήσει μια από πριν καθορισμένη πορεία. Η
  • 25. 25 πορεία αυτή θα το οδηγήσει στο τέλος του (= τελείωσή του). Πολλά βέβαια μπορούν να συμβούν καθ’ οδόν ώ- στε το φυσικό αυτό ον να μη φτάσει ποτέ στο τέλος του. Αυτό όμως δεν σημαίνει απολύτως τίποτε ως προς το τέλος που έχει οριστεί για αυτό το ον. β) Αξεχώριστη με την έννοια του τέλους είναι στον Αριστοτέλη η ιδέα ότι καθετί που δημιουργείται από τη φύ- ση, έχει να επιτελέσει ένα συγκεκριμένο ἔργον: η φύση δεν δημιουργεί τίποτε μάταια. Βασική αντίληψη του Αριστοτέλη είναι ότι «ἡ φύσις οὐδὲν ποιεῖ μάτην» (= η φύση τίποτα δεν κάνει μάταια, χωρίς λόγο). Αυτό σημαί- νει ότι η «φύσις» ανέθεσε, κατά τον Αριστοτέλη, σε καθετί σ’ αυτό τον κόσμο ένα «ἔργον», έναν συγκεκριμένο προορισμό. Όταν επιτελεστεί αυτό το έργο, τότε το ον φτάνει στο τέλος, στην τελειοποίησή του, στην επίτευξη του σκοπού ύπαρξής του (τελεολογική αντίληψη). Υπάρχει, λοιπόν «ἔργον» του οφθαλμού, «ἔργον» του ίπ- που, «ἔργον» του ανθρώπου, «ἔργον» του χεριού και «ἔργον» του ποδιού. Σε άλλο σημείο στα Ἠθικὰ Νικομά- χεια ο Αριστοτέλης θα μιλήσει για το «ἔργον» που επιτελεί ο κάθε επιμέρους «τεχνίτης» (αθλητής, αγαλματο- ποιός, κιθαριστής), παράλληλα με το «ἔργον» του ανθρώπου, που είναι «ψυχῆς ἐνέργεια κατὰ λόγον ἢ μὴ ἄνευ λόγου», όπως αναφέρεται και σε σχόλιο του σχολικού μας βιβλίου. ΑΣΚΗΣΗ 6 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης Ο Αριστοτέλης επιλέγει να αναφερθεί στην περίπτωση του ανθρώπου κάνοντας χρήση μιας υποθετικής πρό- τασης («Εἰ δὴ …») που έχει ως απόδοση τη δυνητική ευκτική «ἂν εἴη». Τα δύο αυτά στοιχεία προδίδουν μετρι- οπάθεια, διαλλακτικότητα και λόγο επιστημονικό. Ο φιλόσοφος δεν έχει διάθεση να επιβάλει τις θέσεις του˙ αντίθετα, φαίνεται να είναι πρόθυμος να τις συζητήσει περαιτέρω, να τις συμπληρώσει ή ακόμα και να τις α- ναθεωρήσει. Γίνεται σαφές ότι στην ειδική περίπτωση του ανθρώπου η αρετή αποκτά ηθικό περιεχόμενο, και δηλώνει ενδε- χομένως («ἂν εἴη») την ἕξιν με την οποία ο άνθρωπος γίνεται αγαθός και οδηγείται στην επιτέλεση ηθικών πράξεων. Ο Αριστοτέλης καταλήγει μέσω ενός υποθετικού συλλογισμού σε συμπέρασμα, αποφεύγοντας τη χρήση συμπερασματικής πρότασης, που δηλώνει αποκρυσταλλωμένη άποψη. Το γεγονός μάλιστα ότι στην απόδοση του υποθετικού λόγου χρησιμοποιεί δυνητική ευκτική, εκφράζει, αν μη τι άλλο, τουλάχιστον τη δια- λεκτικότητά του, καθώς αφήνει περιθώρια για διερεύνηση αυτών των θεμάτων, χωρίς δηλαδή δογματισμό και αξιωματικό ύφος, που δεν προσιδιάζουν στον επιστημονικό λόγο, ο οποίος από τη φύση του μακροπρόθεσμα επιδέχεται διάψευση. Το ύφος του λοιπόν δεν είναι εγκεφαλικό και αυστηρό· σε συνδυασμό με κριτήρια ανι- χνευτικά της απολυτότητας των ερευνητικών πορισμάτων διαπιστώνουμε πως διακρίνεται από μια υπόρρητη πρόταση συνδιερεύνησης της προβληματικής, συνδυασμένη με τη νοηματκή διαφάνεια, την οποία επικουρεί η χρήση πολλών παραδειγμάτων, παρμένων από την καθημερινότητα της εποχής του. Λεξιλογικές ασκήσεις ΑΣΚΗΣΗ 1 Λύση  πᾶσα = ὅλη, ἅπασα  ἔργον = πρᾶξις, δρᾶσις  εὖ = καλῶς  ὁρῶμεν = βλέπομεν, θεωρῶμεν  πολεμίους = ἐχθροὺς  φανερόν = δῆλον ΑΣΚΗΣΗ 2 Λύση  ἀρετὴ → κακία  σπουδαῖον → φαῦλον  ὁμοίως → ἀνομοίως
  • 26. 26  μεῖναι → φυγεῖν  πολεμίους → φίλους  φανερὸν → ἄδηλον ΑΣΚΗΣΗ 3 Λύση  φόρτος = ἐνεγκεῖν  φυσιολογικός = φύσις  δρομέας = δραμεῖν  δωρεά = ἀποδίδωσιν, άποδώσει  συνοχή = ἕξις  βάθρο = ἐπιβάτην ΑΣΚΗΣΗ 4 Λύση λεξιλογικής άσκησης α. Ένας καλός πολιτικός πρέπει να διακρίνεται από …διορατικότητα... β. Μια ίωση τον ταλαιπώρησε για πολύ καιρό˙ γι’ αυτό η …όψη... του είναι ωχρή. γ. Τα λάθη που έγιναν ήταν …οφθαλμοφανή… Όλοι μπορούσαν εύκολα να τα διακρίνουν. δ. Σε ένα κατάστημα …οπτικών... μπορείς να βρεις μεγάλη ποικιλία φακών επαφής. ε. Οι …οφθαλμαπάτες… είναι ένα συχνό φαινόμενο αυτών που ταξιδεύουν στην έρημο. ΑΣΚΗΣΗ 5 Λύση  μεῖναι – αναμονή  δραμεῖν – δρομολόγιο  ἐνεγκεῖν – φερέφωνο  ἐπιβάτην – βηματοδότης  φανερὸν – φάσμα  ἀρετὴ – δυσαρέσκεια ΑΣΚΗΣΗ 6 Λύση λεξιλογικής άσκησης ακταιωρός, εμβρυωρός, θεωρός, θυρωρός, ολίγωρος, πυλωρός, σηματωρός, σκευωρός, σκοπιωρός, τι- μωρός.
  • 27. 27 7η Ενότητα Ερμηνευτικές ερωτήσεις ανοιχτού τύπου ΑΣΚΗΣΗ 1 Απάντηση Το παράδειγμα που αναφέρεται στο αντικειμενικό μέσο είναι αριθμητικό. Αν πάρουμε μια σειρά αριθμών από το 2 έως το 10, το δύο είναι το λίγο, το 10 είναι το πολύ, ενώ μέσο είναι το 6, γιατί, σύμφωνα με τις διδα- σκαλίες της αριθμητικής, απέχει ίση απόσταση, 4 δηλαδή μονάδες, τόσο από το 2 όσο και από το 10, από τα δύο δηλαδή άκρα. Σ’ αυτή δηλαδή την περίπτωση το κριτήριο προσδιορισμού του μέσου είναι ποσοτικό. ΑΣΚΗΣΗ 2 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης Σ’ αυτό το σημείο αξίζει να επισημάνουμε ότι οι όροι «αντικειμενικός» και «υποκειμενικός» δεν υπήρχαν την εποχή του Αριστοτέλη και ήταν δικές του επινοήσεις. Είναι αλήθεια ότι πολύ συχνά οι επιστήμονες κατά τη διάρκεια της επιστημονικής έρευνας βρίσκονται αντιμέτωποι με την ανάγκη να εκφράσουν με τις κατάλληλες λέξεις τις νέες ιδέες ή επιστημονικές τους συλλήψεις. Αυτό αποτελεί μια δύσκολη διαδικασία και οι επιλογές τους είναι δύο: ή να επινοήσουν καινούριες λέξεις ή να χρησιμοποιήσουν ήδη υπάρχουσες με διαφορετικό νοη- ματικό περιεχόμενο. Έτσι, βλέπουμε ότι και ο Αριστοτέλης, για να πλησιάσει στον προσδιορισμό των εννοιών αυτών, χρησιμοποίησε τον όρο «κατ’ αὐτὸ τὸ πρᾶγμα» για την έννοια της αντικειμενικότητας και τον όρο «πρὸς ἡμᾶς» για τον όρο της υποκειμενικότητας. ΑΣΚΗΣΗ 3 Απάντηση Στόχος του Αριστοτέλη σ’ αυτή την ενότητα είναι να αποδείξει ότι η αρετή είναι ένα είδος μεσότητας. Γι’ αυτό, λοιπόν, πρέπει πρώτα να προσδιορίσει την έννοια της μεσότητας, για να καταλήξει έπειτα στον συσχετισμό της με την ηθική αρετή. Αν, λοιπόν, πάρουμε ένα μέγεθος αβ που μπορεί να διαιρείται επ’ άπειρον, μπορούμε, όπως διδάσκει ο Αριστο- τέλης, να χωρίσουμε ένα κομμάτι γβ, ένα κομμάτι αγ και ένα κομμάτι αδ. Το γβ είναι κομμάτι μεγαλύτερο από το αγ («τὸ μὲν πλεῖον»), το αγ είναι μικρότερο από το γβ («τὸ δ’ ἔλαττον») και το αδ είναι ένα κομμάτι ίσο με το δβ («τὸ δ’ ἴσον»). Μέσον, λοιπόν, δεν είναι ούτε το μεγαλύτερο ούτε το μικρότερο κομμάτι αλλά το σημείο που χωρίζει δύο ίσα μέρη. Σχηματικά το μέσον μπορεί να αποδοθεί ως εξής: Το μέσον, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, μπορεί να προσδιοριστεί με βάση δύο κριτήρια: τα αντικειμενικά και τα υποκειμενικά. α) Μέσον με βάση τα αντικειμενικά κριτήρια («κατ’ αὐτὸ τὸ πρᾶγμα»): το μέσο αυτό σχετίζεται με τα ίδια τα πράγματα. Είναι αυτό που ισαπέχει από τα δύο άκρα του πράγματος. Θεωρείται αντικειμενικό, γιατί απορ- ρέει από παρατηρήσεις και μετρήσεις, από επιστημονική δηλαδή γνώση, και γι’ αυτό είναι ένα και αποδεκτό από όλους. β) Μέσον με βάση τα υποκειμενικά κριτήρια («πρὸς ἡμᾶς»): το μέσον αυτό δεν είναι ούτε πάρα πολύ, ούτε
  • 28. 28 πολύ λίγο, ούτε είναι ένα για όλους. Είναι σχετικό και ο προσδιορισμός του εξαρτάται από τον ίδιο τον άνθρω- πο, ο οποίος με τη χρήση της λογικής μπορεί να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς παράγο- ντες, όπως τις ιδιαίτερες ανάγκες του, τις περιστάσεις, την εποχή, τον τόπο, τα κοινωνικά πρότυπα κτλ. ΑΣΚΗΣΗ 4 Απάντηση Ο Αριστοτέλης, προκειμένου να κάνει κατανοητά τα κριτήρια προσδιορισμού της έννοιας της μεσότητας, θα δώσει δύο παραδείγματα ακολουθώντας επαγωγικό συλλογισμό. α) Το παράδειγμα που αναφέρεται στο αντικειμενικό μέσο είναι αριθμητικό. Αν πάρουμε μια σειρά αριθμών από το 2 έως το 10, το δύο είναι το λίγο, το 10 είναι το πολύ, ενώ μέσο είναι το 6, γιατί, σύμφωνα με τις διδα- σκαλίες της αριθμητικής, απέχει ίση απόσταση, 4 δηλαδή μονάδες, τόσο από το 2 όσο και από το 10, από τα δύο δηλαδή άκρα. Σ’ αυτή δηλαδή την περίπτωση το κριτήριο προσδιορισμού του μέσου είναιποσοτικό. β) Το παράδειγμα που αναφέρεται στο υποκειμενικό μέσο αντλείται από τον χώρο του αθλητισμού. Αν για κάποιον αθλητή το φαγητό των δύο μνων είναι λίγο και το φαγητό των δέκα μνων είναι πολύ, τότε ο προπονη- τής δεν θα επιλέξει αναγκαστικά το φαγητό των έξι μνων, που αντικειμενικά είναι η μεσότητα, γιατί γι’ αυτόν τον αθλητή μπορεί να θεωρηθεί μεγάλη μερίδα ή μικρή. Για τον Μίλωνα, που ήταν μεγαλόσωμος και έτρωγε μεγάλες ποσότητες φαγητού, είναι λίγο, ενώ για κάποιον που τώρα ξεκινάει να γυμνάζεται, είναι πολύ. Το ίδιο ισχύει και για τους αθλητές του δρόμου, που έχουν ανάγκη μικρότερης ποσότητας φαγητού, ή της πάλης, που χρειάζονται μεγαλύτερες ποσότητες ώστε να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις του αθλήματός τους. Παρατη- ρούμε, δηλαδή, ότι ο προσδιορισμός του μέσου σχετίζεται με ποιοτικά κριτήρια καιμεταβλητούς παράγο- ντες, όπως η σωματική διάπλαση του αθλητή, ο χρόνος εκγύμνασης και το είδος του αθλήματος. ΑΣΚΗΣΗ 5 Απάντηση Ο Αριστοτέλης, στην προσπάθειά του να προσδιορίσει την έννοια της «μεσότητας» αναφέρεται και στις έννοιες της «ὑπερβολῆς» και της «ἐλλείψεως». Ήδη στην 4η ενότητα εμμέσως πλην σαφώς διατύπωσε την άποψη ότι κάθε αρετή είναι «μεσότης» που βρίσκεται ανάμεσα στα δύο άκρα, την υπερβολή και την έλλειψη. Μέσα από τα αντιθετικά ζεύγη που παρέθεσε, έγινε κατανοητό ότι η μεσότητα αποτελεί τη σωστή, την ενδεδειγμένη συ- μπεριφορά, η οποία επαινείται, γιατί οδηγεί στην κατάκτηση των ηθικών αρετών, ενώ η υπερβολή και η έλλει- ψη αποτελούν τη λανθασμένη, τη μη ενδεδειγμένη συμπεριφορά, η οποία επικρίνεται, γιατί μας απομακρύνει από τις ηθικές αρετές. Ο συσχετισμός των αρετών που αναφέρθηκαν εκεί με τις έννοιες της υπερβολής και της έλλειψης σχηματικά μπορεί να αποδοθεί με τον ακόλουθο πίνακα: ἔλλειψις μέσον ὑπερβολὴ δειλία ἀνδρεία θρασύτης ἀναισθησία σωφροσύνη ἀκολασία ἀοργησία πραότης ὀργιλότης Ο Αριστοτέλης, βέβαια, στην 4η ενότητα δεν αναφέρει καν το άκρο της έλλειψης σχετικά με τις αρετές αυτές,
  • 29. 29 επειδή συναντάται πολύ πιο σπάνια από το άκρο της υπερβολής. Να επισημάνουμε, επίσης, ότι σε άλλα σημεία των Ηθικών Νικομαχείων αναφέρει και πολλά άλλα παραδείγ- ματα αρετών, για να κάνει πλήρως κατανοητές τις παραπάνω έννοιες. ΑΣΚΗΣΗ 6 Απάντηση Στον όρο «μέσον» αναφέρονται τα: «τὸ ἴσον» (συγκεκριμένα μ’ αυτή τη λέξη δηλώνονται τα δύο ίσα τμήματα που βρίσκονται εκατέρωθεν του μέσου), «τοῦ πράγματος μέσον», «τὸ ἴσον ἀπέχον ἀφ’ ἑκατέρου τῶν ἄκρων», «πρὸς ἡμᾶς (μέσον)», «μήτε πλεονάζει μήτε ἐλλείπει» (τα ρήματα αυτά εκφράζουν την υπερβολή και την έλ- λειψη αντίστοιχα αλλά στη φράση που βρίσκονται υποδηλώνουν το μέσον). Στον όρο «ἔλλειψις» αναφέρονται τα: «τὸ ἔλαττον», «ὀλίγον», «ὑπερέχεται», «ἐλλείπει». Στον όρο «ὑπερβολή» αναφέρονται τα: «τὸ πλεῖον», «πολὺ», «ὑπερέχει», «πλεονάζει». ΑΣΚΗΣΗ 7 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης Με το «οὕτω δὴ» ο Αριστοτέλης καταλήγει στο συμπέρασμα ότι κάθε «ἐπιστήμων», ειδικός τεχνίτης – δεν εν- νοεί εδώ ο Αριστοτέλης ειδικούς επιστήμονες όπως στα μαθηματικά, γιατί αυτοί ασχολούνται με το αντικειμε- νικό μέσο και όχι το υποκειμενικό – αποφεύγει την υπερβολή και την έλλειψη και επιδιώκει και προτιμά («αἱρεῖται») το μέσον που προσδιορίζεται με υποκειμενικά και όχι με αντικειμενικά κριτήρια. Έτσι, ο Αριστοτέ- λης γενικεύει την πρακτική σημασία της υποκειμενικής μεσότητας και συγχρόνως με το ρήμα «αἱρεῖται» θέτει και το ζήτημα της προαιρέσεως σε σχέση με τη μεσότητα. Στο συμπέρασμα αυτό, καταφεύγοντας και πάλι στην εμπειρία της καθημερινής ζωής, αναφέρει την κοινή διαπίστωση ότι οι τεχνίτες επιδιώκουν το υποκειμε- νικό μέσον, αυτό που βρίσκεται σε συμφωνία με τις ανάγκες των ανθρώπων. Το μέσον αυτό το επιδιώκουν «ζητεῖ» και το επιλέγουν «αἱρεῖται». Με το δεύτερο ρήμα στο ζήτημα της μεσότητας εισάγεται η ελευθερία της επιλογής και προστίθεται και η ψυχολογική διάστασή του, καθώς συνάγεται ότι η μεσότητα είναι επιλογή που εναπόκειται σε μας να την κάνουμε ή όχι. ΑΣΚΗΣΗ 8 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης Στις ενότητες που ήδη μελετήσαμε, ο Αριστοτέλης έδωσε βασικά γνωρίσματα της ηθικής αρετής, όρισε την έν- νοια γένους και διερευνά την ειδοποιό διαφορά. Είδαμε, δηλαδή, ότι οι ηθικές αρετές δεν υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως, αφού συνδέονται με τον εθισμό σε ηθικές πράξεις. Είναι, λοιπόν, η αρετή «ἕξις» που αποκτιέται με μακροχρόνια άσκηση σε ηθικές πράξεις και καθοριστικό ρόλο σ’ αυτό παίζει η διδασκαλία. Δεν είναι, όμως, μια οποιαδήποτε «ἕξις», αφού μεγάλη σημασία έχει η ποιότητα των έξεών μας. Επίσης, η αρετή συνδέεται με τα ευχάριστα συναισθήματα που νιώθουμε, όταν τηρούμε το μέτρο κατά την εκτέλεση μιας ηθικής πράξης. Έτσι, ο φιλόσοφος κατέληξε ότι η αρετή είναι «ἕξις» με την οποία ο άνθρωπος φτάνει στην ολοκλήρωσή του και στην ολοκλήρωση του έργου του. Σ’ αυτή την ενότητα προστίθενται τα εξής νέα γνωρίσματα της αρετής: α) Η αρετή βρίσκεται στο μέσον, ανάμεσα δηλαδή στα δύο άκρα, την υπερβολή και την έλλειψη. β) Η αρετή βρίσκεται στο μέσον που προσδιορίζεται με κριτήρια υποκειμενικά («πρὸς ἡμᾶς»). Εδώ, παρατηρούμε ότι ο Αριστοτέλης πλησιάζει τη σχετικοκρατική στάση των σοφιστών απέναντι στα πράγ- ματα, η οποία εκφράζεται με τη φράση του Πρωταγόρα: «Πάντων χρημάτων μέτρον ἐστὶν ἄνθρωπος, τῶν μὲν ὄντων ὡς ἔστιν, τῶν δὲ οὐκ ὄντων ὡς οὐκ ἔστιν» (= Μέτρο όλων των πραγμάτων είναι ο άνθρωπος, αυτών που υπάρχουν πως υπάρχουν και αυτών που δεν υπάρχουν πως δεν υπάρχουν). Υπάρχει, δηλαδή, ο κίνδυνος να θεωρηθεί ότι το κάθε άτομο προσδιορίζει όπως θέλει, αυθαίρετα την αρετή. Κάτι τέτοιο, όμως, δεν ισχύει, όπως θα δούμε παρακάτω, γιατί υπεισέρχεται το κριτήριο του «ὀρθοῦ λόγου», της λογικής, και μάλιστα της λογικής του φρόνιμου ανθρώπου, η οποία διασφαλίζει τη σχετική αντικειμενικότητα στον προσδιορισμό του μέσου. Ο Αριστοτέλης με την υποκειμενική μεσότητα σχετικοποιεί το περιεχόμενο των ηθικών αρετών, αλλά δεν οδη- γείται στον σοφιστικό σχετικισμό και υποκειμενισμό. Αποδέχεται μάλλον τη σχετικότητα του ηθικού κώδικα και όχι τον σχετικισμό, όπως άλλωστε θα διευκρινίσει παρακάτω, στις επόμενες ενότητες. Η σχετικότητα του ηθικού κώδικα σημαίνει ότι το περιεχόμενο των ηθικών αρετών εξαρτάται από το περιεχόμενο συγκεκριμένων και αντικειμενικών σταθερών μεταβλητών, όπως είναι ο χρόνος, ο σκοπός, η περίσταση κ.τ.λ. Αντίθετα με τον σχετικισμό του ηθικού κώδικα εννοείται ότι το περιεχόμενο των ηθικών αρετών ορίζεται από το άτομο όπως νομίζει και το συμφέρει κάθε φορά, κυριαρχεί δηλαδή ο υποκειμενισμός. γ) Η αρετή είναι προϊόν ελεύθερης βούλησης του ανθρώπου («τοῦθ’ αἱρεῖται»). δ) Η αρετή προσδιορίζεται με βάση τη λογική, τον «ὀρθὸν λόγον» (η άποψη αυτή θα αναλυθεί περαιτέρω στις
  • 30. 30 επόμενες ενότητες). Το στοιχείο αυτό προκύπτει από την αναφορά της λέξης «ἐπιστήμων», ο οποίος επιζητά («ζητεῖ») και επιλέγει («αἱρεῖται») τη μεσότητα ακολουθώντας μια λογική διεργασία. ΑΣΚΗΣΗ 9 Απάντηση Αφού η αρετή είναι μεσότητα που προσδιορίζεται με υποκειμενικά κριτήρια, προκύπτει ότι δεν υπάρχει μέσα μας εκ φύσεως. Αν συνέβαινε αυτό, δεν θα ίσχυαν όσα αναφέρονται στις ενότητες 1, 2 και 3. Αν, δηλαδή, ήταν έμφυτο χαρακτηριστικό, δεν θα μεταβαλλόταν, όπως αμετάβλητοι είναι και οι νόμοι της φύσης, και, επομένως, θα προσδιοριζόταν με αντικειμενικά κριτήρια. Επίσης, δεν θα χρειαζόταν ο εθισμός σε ηθικές πράξεις για την κατάκτησή της και οι προσπάθειες των νομοθετών να κάνουν τους πολίτες καλούς μέσω του εθισμού θα ήταν άσκοπες, αφού όλοι θα γεννιόμασταν εκ φύσεως με ή χωρίς την αρετή χωρίς αυτό να μπορεί να μεταβληθεί. ΑΣΚΗΣΗ 10 Απάντηση Είδαμε παραπάνω ότι η αρετή είναι μεσότητα υποκειμενική και προσδιορίζεται από τον ίδιο τον άνθρωπο με μέτρο τον εαυτό του. Επομένως, απαραίτητη προϋπόθεση για τον προσδιορισμό αυτής της μεσότητας είναι η αυτογνωσία, το σωκρατικό δηλαδή «γνῶθι σαυτόν». Μόνο αν κάποιος γνωρίζει καλά τον εαυτό του και μπορεί να εκτιμήσει τα όριά του, τα θετικά και τα αρνητικά χαρακτηριστικά του, μπορεί να φτάσει στην αρετή και στον προσδιορισμό του μέσου της. Αυτή η διαδικασία, βέβαια, είναι εξαιρετικά δύσκολη και επίπονη. Λεξιλογικές ασκήσεις ΑΣΚΗΣΗ 1 Λύση συνεχεῖ ≠ ἀσυνεχεῖ λαβεῖν ≠ δοῦναι ἴσον ≠ ἄνισον πᾶς ≠ οὐδεὶς μέσον ≠ ὑπερβολή, ἔλλειψις ΑΣΚΗΣΗ 2 Λύση απόβλητα: ὑπερβολὴν ταυτότητα: ταὐτὸν εχεμύθεια: συνεχεῖ, ἀπέχον, ὑπερέχει, ὑπερέχεται λάφυρο: λαβεῖν, λαμβάνουσι, ληπτέον, ληψομένῳ ΑΣΚΗΣΗ 3 Λύση βαλ-: βαλτός, βαλβίδα, βαλλιστικός, περιβάλλον, παραβάλλω, καταβάλλω, αποβάλλω, συμβάλλω, υποβάλλω, υπερβάλλω, αναβάλλω βελ-: βέλος, βελόνα, βεληνεκές βλη-: βλήμα, έμβλημα, πρόβλημα, απόβλητος, διαβλητός, αναβλητικός, υποβλητικός, επιβλητικός βολ-: βόλος, βολίδα, βολή, αναβολή, υπερβολή, συμβολή, ευμετάβολος, σύμβολο, παράβολο, έμβολο, αμφιβο- λία, σφαιροβολία. ΑΣΚΗΣΗ 4 Λύση εχ-: εχεμύθεια, έξη, εξής, ανέχεια, συνέχεια, ανεκτικός, περιεκτικός, περιέκτης, προσεκτικός, καχεξία, καχεκτι- κός, ευεξία, ακάθεκτος σχ-: σχήμα, σχέση, σχεδόν, σχετικός, άσχετος, σχέδιο, σχολείο οχ-: ανοχή, συνοχή, κατοχή, εποχή, εξοχή, παροχή, προεξοχή, οχυρός, οχύρωση -ούχος: τροπαιούχος, διπλωματούχος, συμβασιούχος, προνομιούχος, πτυχιούχος, ζαχαρούχος, σοκολατούχος -ουχία: αλληλουχία, κληρουχία ωχ-: ευωχία, ανακωχή ΑΣΚΗΣΗ 5 Λύση «πλεῖον»: πλειοψηφία, πλειοδοτικός, πλεονεξία, πλεονέκτημα, πλεονέκτης «ὀλίγον»: ολιγαρκής, ολιγομελής, ολιγόλογος ΑΣΚΗΣΗ 6 Λύση
  • 31. 31 α) Το δημόσιο …………έλλειμμα………….. συνεχώς αυξάνεται, με αποτέλεσμα να καταρρέει η εθνική οικονο- μία. β) Προτίμησε να αποσυρθεί στην ιδιαίτερη πατρίδα του για το ………υπόλοιπο…………… της ζωής του. γ) Η ………έκλειψη………….. ηλίου είναι ένα φαινόμενο που συνεχίζει να προκαλεί δέος. δ) Δεν είχε αναπτύξει επαρκώς το θέμα που του δόθηκε στο μάθημα της έκθεσης. Οι …………ελλείψεις…………. ήταν πολλές και σημαντικές. ε) Πολλές φορές παθαίνει …………διαλείψεις…………., με αποτέλεσμα να μην αναγνωρίζει οικεία του πρό- σωπα. ΑΣΚΗΣΗ 7 Λύση Ενδεικτικές απαντήσεις: 1. Το δύσκολο στη λογοτεχνία (και στη ζωή) είναι να υποχωρήσει το υποκείμενο μπροστά στο κεί- μενο, ώστε να αποβάλει την κτητική του κυριότητα. 2. Τόσο ο ομηρικός Οδυσσέας όσο και ο σοφόκλειος Οιδίπους κυκλοφορούν μέσα στο ίδιο το σπίτι τους ως ξένοι, στοιχείο που τους καθιστά απρόβλεπτα παράξενους. 3. Η εύλογη υπόθεση ότι η γνώση παράγει γλώσσα, αλλά και η γλώσσα γνώση, δεν εξισώνει αυτομάτως τους δύο όρους ούτε ποσοτικά ούτε ποιοτικά. 4. Ο καθηγητής αποκάλυψε αναλογικές ομοιότητες και διαφορές μεταξύ των οικονομικών κρίσεων, που θα μπορούσαν να λειτουργήσουν ως προβολείς αναγνώρισης της σημερινής δημοσιονομικής μας κρίσης. 5. Είναι εξόφθαλμη υπερβολή να καταλογίζονται αποκλειστικά στον υπουργό Οικονομίας όλες οι κυβερνητικές δυσλειτουργίες.
  • 32. 32 8η Ενότητα Ερμηνευτικές ερωτήσεις ανοιχτού τύπου ΑΣΚΗΣΗ 1 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης Παρατηρούμε ότι στη φράση «τοῦ μέσου ἂν εἴη στοχαστική», ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί δυνητική ευκτική και όχι οριστική. Η δυνητική ευκτική εκφράζει αυτό που είναι δυνατό να γίνει στο παρόν και το μέλλον, δηλαδή κάτι πιθανό και ενδεχόμενο, ή κάτι που ο συγγραφέας θέλει να παραθέσει ως απλή σκέψη του λέγοντος. Έτσι, αποφεύγει να είναι κατηγορηματικός και δογματικός. Από την άλλη, η οριστική δηλώνει το πραγματικό, το σίγουρο. Αν δεχτούμε την άποψη του Μπυφόν ότι «το ύφος είναι ο άνθρωπος», που επαναλαμβάνει και ο Γ. Σεφέρης στο κείμενό του για τον Μακρυγιάννη (Δοκιμές, Α’ τόμος, Ίκαρος 1981, σελ. 260), καταλαβαίνουμε ότι ο Αριστοτέλης ήταν μετριοπαθής, συγκαταβατικός και διαλλακτικός χαρακτήρας. Στην άποψη αυτή συνηγορεί και το γεγονός ότι τα Ηθικά Νικομάχεια γράφτηκαν στην ώριμη περίοδο της ζωής του, που διακρινόταν από μετριοπάθεια και έλλειψη δογματισμού. ΑΣΚΗΣΗ 2 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης Με τον όρο «ολοκληρωμένο» ο Αριστοτέλης ορίζει αυτό το έργο που βρίσκεται στη μεσότητα, που τηρεί το μέτρο και την αρμονία και εξισορροπεί τις αντιθέσεις ανάμεσα στην υπερβολή και στην έλλειψη. Γι’ αυτό από αυτό δεν μπορούμε ούτε να αφαιρέσουμε κάτι («οὔτ’ ἀφελεῖν»), γιατί δεν έχει κάτι περιττό και με την α- φαίρεση θα το οδηγήσουμε στην έλλειψη, ούτε να προσθέσουμε κάτι («οὔτε προσθεῖναι»), γιατί δεν του λείπει κάτι και με την πρόσθεση θα το οδηγήσουμε στην υπερβολή. Επομένως, γίνεται κατανοητό ότι η υπερβολή και η έλλειψη διαταράσσουν την ισορροπία και καταστρέφουν την τελειότητά του («φθειρούσης»), ενώ η μεσότητα τη διαφυλάσσει («σῳζούσης»). Συγκεκριμένα, ο Αριστοτέλης στην Ποιητική του αναφέρει ότι ένα έργο τέχνης δεν πρέπει να είναι ούτε «παμμέγεθες» ούτε «πάμμικρον». ΑΣΚΗΣΗ 3 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης Στο χωρίο «ἡ δ’ ἀρετὴ … στοχαστική», ο Αριστοτέλης συσχετίζει τις έννοιες τέχνη (η οποία εδώ ταυτίζεται με τον όρο «ἐπιστήμη»), φύση και αρετή και διαπιστώνει ότι έχουν ένα κοινό γνώρισμα, αλλά και διαφορές. Το κοινό τους γνώρισμα είναι ότι και οι τρεις έχουν τη δυνατότητα να δημιουργούν μορφές. Η διαφορά τους έγκει- ται σε τι δίνει μορφή η καθεμιά. Έτσι, λοιπόν: α) η τέχνη μορφοποιεί το υλικό της, β) η αρετή δίνει μορφή στην προσωπικότητα του ανθρώπου και γ) η φύση δημιουργεί κι αυτή τις δικές της μορφές. Παράλληλα, ο φιλόσοφος επιχειρεί να ιεραρχήσει τις τρεις αυτές έννοιες. Έτσι, κατ’ αυτόν, η φύση είναι ανώ- τερη από την τέχνη, γιατί κάθε φυσικό ον έχει τάση προς την τελειότητα. Από τη στιγμή δηλαδή που γεννιέ- ται και αυξάνεται, οδηγείται, ανεξάρτητα από τη θέλησή του, στο «τέλος», στην τελειότερη μορφή του. Αντίθε- τα, τα έργα τέχνης είναι σταθερά και αμετάβλητα και δεν τείνουν πουθενά. Ο Αριστοτέλης αναφέρει: «ο σκο- πός και το ωραίο είναι σε μεγαλύτερο βαθμό παρόντα στη φύση, παρά στα έργα της τέχνης» (Περὶ ζώων μορί- ων, 639b, 19-21). Εξάλλου, όπως διαπιστώνει και ο Ασπάσιος, ο σχολιαστής του Αριστοτέλη, «μιμεῖται γὰρ τέ- χνη τὴν φύσιν» (= η τέχνη μιμείται τη φύση), γι’ αυτό και είναι κατώτερη αυτής. Από την άλλη, η αρετή είναι ανώτερη και από τη φύση και από την τέχνη, γιατί μορφοποιεί στην ουσία του τον άνθρωπο και αποτελεί ύψι- στη έκφανση της μεσότητας. Όπως μάλιστα αναφέρει και ο Ασπάσιος, η αρετή είναι ανώτερη από την τέχνη, γιατί η αρετή είναι «τελειότης φύσεως καὶ κατωρθωμένη φύσις», δηλαδή μια φυσική ιδιότητα με επιτυχία οδη- γημένη στο σκοπό της. Από τα παραπάνω γίνεται αντιληπτό ότι, για τον Αριστοτέλη, ανώτερη όλων είναι η αρετή, ακολουθεί η φύση και τελευταία στην ιεράρχηση έρχεται η τέχνη: αρετή > φύση > τέχνη ΑΣΚΗΣΗ 4 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης Για να αποδείξει ο Αριστοτέλης ότι η αρετή έχει ως στόχο της το μέσον, διατυπώνει τον εξής υποθετικό συλλο- γισμό : 1η προκείμενη: αν η τέχνη στοχεύει στο μέσον («Εἰ δὴ πᾶσα ἐπιστήμη … ἄγουσα τὰ ἔργα») και 2η προκείμενη: αν η αρετή είναι ακριβέστερη και ανώτερη από την τέχνη («ἡ δ’ ἀρετὴ πάσης τέχνης
  • 33. 33 ἀκριβεστέρα καὶ ἀμείνων ἐστὶν») Συμπέρασμα: η αρετή έχει ως στόχο της το μέσον («τοῦ μέσου ἂν εἴη στοχαστική»). ΑΣΚΗΣΗ 5 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης Η χρήση υποθετικού συλλογισμού, ο οποίος βασίζεται σε προκείμενες από τις οποίες η μία τουλάχιστον είναι υποθετική πρόταση, προσιδιάζει στο ύφος του επιστημονικού λόγου, γιατί υποδηλώνει μετριοπάθεια, διαλλα- κτικότητα και έλλειψη δογματισμού. Άλλωστε μέσα στο πλαίσιο της επιστημονικής έρευνας εντάσσεται και η διατύπωση υποθέσεων, οι οποίες αργότερα επαληθεύονται ή διαψεύδονται. Τη μετριοπάθεια και τη διαλλακτι- κότητα υποδηλώνει και η χρήση της δυνητικής ευκτικής στο χωρίο «τοῦ μέσου ἂν εἴη στοχαστική», η οποία δη- λώνει αυτό που είναι δυνατό να γίνει στο παρόν και το μέλλον, δηλαδή το πιθανό και ενδεχόμενο. Ας μην ξε- χνάμε εξάλλου ότι ο Αριστοτέλης συνέγραψε τα Ηθικά Νικομάχεια (όπως πληροφορούμαστε και από την ει- σαγωγή του σχολικού εγχειριδίου) σε ώριμη πια ηλικία, την οποία χαρακτήριζε η ηρεμία, η νηφαλιότητα, η ώ- ριμη σκέψη και η έλλειψη δογματισμού. ΑΣΚΗΣΗ 6 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης Σ’ αυτό το σημείο ο Αριστοτέλης συνδέει τη μεσότητα με την ηθική αρετή και σαφώς τη διακρίνει από τις προ- ηγούμενες εφαρμογές της μεσότητας. Διαχωρίζει την ηθική αρετή ως προϊόν της έξεως και ως προϋπόθεση πράξεως από τη διανοητική αρετή που σχετίζεται με τον νου και παραπέμπει στη θεωρητική ζωή του ανθρώ- που. Διευκρινίζει ότι η ηθική αρετή αναφέρεται στα πάθη και στις πράξεις, δηλαδή στην εξωτερίκευση του αν- θρώπου, στη συμπεριφορά του εν γένει. Στην αριστοτελική έννοια «πάθη» αναφερθήκαμε και στην 6η ενότητα των Ηθικών Νικομαχείων. Είδαμε λοιπόν ότι για τον Αριστοτέλη πάθη είναι η επιθυμία, η οργή, ο φόβος, το θάρρος, ο φθόνος, η χαρά, η φιλία, το μίσος, ο πόθος, η ζήλεια, η λύπη, δηλαδή αυτά που σήμερα θα λέγαμε συναισθήματα. Μάλιστα, ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι τα «πάθη» είναι άλογες παρορμήσεις της ψυχής και βιολο- γικές ιδιότητες του ανθρώπινου είδους. Στις ψυχικές καταστάσεις και στη συμπεριφορά του ανθρώπου βρί- σκουν εφαρμογή επίσης οι τρεις ποσοτικές έννοιες (υπερβολή, έλλειψη, το μέσον). Ακόμη τα συναισθήματα και η δράση του ανθρώπου επιδέχονται τον έλεγχο με βάση τις τρεις αυτές ποσοτικές έννοιες - κριτήρια. Από την άλλη γίνεται φανερό ότι η μεσότητα αφορά τις ηθικές και όχι τις διανοητικές αρετές. Κι αυτό, γιατί οι ηθικές αρετές σχετίζονται με τα συναισθήματα και τις πράξεις και σ’ αυτά υπάρχει υπερβολή, έλλειψη και με- σότητα. Αντίθετα, οι διανοητικές αρετές δεν είναι μεσότητες. Σχετικά με τη διανοητική αρετή της σοφίας ο Ασπάσιος γράφει: «φανερὸν δὲ ποιεῖ διὰ τούτων ὅτι ἡ διανοητικὴ ἀρετὴ οὐκ ἔστι μεσότης· οὐ γὰρ δεῖ μέσως μὲν εἰδέναι, ὑπερβαλλόντως δὲ μή, ἀλλ’ ἐφ’ ὅσον οἷόν τε εἰδέναι ἄριστα ἂν ἔχοι» (= με αυτά (ο Αριστοτέλης) κάνει φανερό ότι η διανοητική αρετή δεν είναι μεσότητα· γιατί δεν πρέπει να έχει κανείς γνώσεις μεσαίας ποιότητας και όχι υπερβολικά πολλές, αλλά θα ήταν άριστο να έχει όσο το δυνατόν πιο πολλές γνώσεις). Δηλαδή στην αρετή της σοφίας θεωρείται πολύ καλό να έχει κανείς πάρα πολλές γνώσεις, να βρίσκεται δηλαδή στην υπερ- βολή. Λεξιλογικές ασκήσεις ΑΣΚΗΣΗ 1 Λύση α. Το δύσκολο έργο που ανέλαβε να εκπονήσει, σήμερα βρίσκεται στο τελικό του στάδιο. β. Δεν επιτρέπει στον εαυτό του το παραμικρό λάθος. Η τελειομανία του δεν έχει όρια. γ. Ετοίμασε το σπίτι για να υποδεχτεί τους καλεσμένους της. Όλα ήταν τακτοποιημένα στην εντέλεια. δ. Κατά την εκτέλεση μιας συνταγής ζαχαροπλαστικής χρειάζεται απόλυτη αυτοσυγκέντρωση και προσοχή. ε. Επιστρατεύτηκε όλο το επιτελείο της εκπομπής, για να προκύψει το καλύτερο δυνατό αποτέλεσμα. ΑΣΚΗΣΗ 2 Λύση λεξιλογικής άσκησης Αδενοπάθεια, αντιπάθεια, αντιπαθής, αντιπαθητικός, απάθεια, απαθής, εμπάθεια, εμπαθής, ευπάθεια, ηδυ- πάθεια, καρδιοπάθεια, μετριοπάθεια, μετριοπαθής, μυστικοπάθεια, πάθημα, πάθηση, παθητικός, παθητικό- τητα, παθιάρης, παθογένεια, παθογόνος, παθολογία, παθολογικός, πάθος, πένθιμος, πένθος, πλημμυροπα- θής, προσπάθεια, σεισμοπαθής, συμπάθεια, συμπαθής, συμπαθητικός, ωραιοπαθής. ΑΣΚΗΣΗ 3 Λύση  μεσοπόλεμος: μέσον, μεσότητος
  • 34. 34  βαλβίδα: ὑπερβολῆς  υπόλοιπο: ἔλλειψις  σωσίβιο: σῳζούσης  υιοθεσία: προσθεῖναι  πραγματεία: πράξεις ΑΣΚΗΣΗ 4 Λύση  ἄγουσα: αγωγή, άξονας  προσθεῖναι: θέμα, επίθεση  φθειρούσης: φθορά, φθαρτός  σῳζούσης: σωστικός, σωτήριος  λέγομεν: διάλεξη, λεκτικός  ἠθικήν: ηθοπλαστικός, ηθογραφία ΑΣΚΗΣΗ 5 Λύση Ενδεικτικές απαντήσεις: 1. Αστάθεια: προσθεῖναι. Μια χρεοκοπία θα επέφερε φυγή κεφαλαίων, τραπεζική κρίση, εκτόξευση κόστους δανεισμού, πολυετή ύφεση, νέο φαύλο κύκλο οικονομικής αστάθειας. 2. Καχεκτικός: τοῖς ἔχουσιν. Λειτούργησε μετά τον Εμφύλιο η δημοκρατία, έστω και καχεκτική. 3. Ακτινοβολία: ὑπερβολῆς. Το κύρος, η ακτινοβολία ενός έθνους δεν έχουν να κάνουν με την εδαφική έκταση και τον πλη- θυσμό του, αλλά με τα επιτεύγματά του. 4. Έκλειψη: ἐλλείψεως. Η ολική έκλειψη των διανοητών στον τόπο μας φαίνεται οριστική. 5. Φυτεύω: φύσις. Αγρότες αφήνουν τις καλλιέργειες για να φυτέψουν φωτοβολταϊκές μονάδες.
  • 35. 35 9η Ενότητα Ερμηνευτικές ερωτήσεις ανοιχτού τύπου ΑΣΚΗΣΗ 1 Απάντηση Δίπλα σ’ αυτά τα επιρρήματα εννοείται η γενική συγκριτική «τοῦ δέοντος». Τύποι του ρήματος «δεῖ» χρησιμο- ποιούνται ή εννοούνται σκόπιμα και πιο κάτω στο κείμενο («ὅτε δεῖ», «ὡς δεῖ», «ἐφ’ οἷς (δεῖ)», «πρὸς οὓς (δεῖ)», «οὗ ἕνεκα (δεῖ)»), για να δώσει ο φιλόσοφος δεοντολογικό περιεχόμενο στο κείμενο. Αυτό που προσπαθεί να δείξει είναι ότι η συμπεριφορά μας πρέπει να καθορίζεται από συγκεκριμένους κανόνες, που θα μας οδηγή- σουν στις ηθικά ορθές πράξεις. ΑΣΚΗΣΗ 2 Απάντηση Ο Αριστοτέλης σκόπιμα επαναλαμβάνει ή εννοεί τύπους του ρήματος «δεῖ» («καὶ μᾶλλον καὶ ἧττον (τοῦ δέο- ντος)», «ὅτε δεῖ», ἐφ’ οἷς (δεῖ)», «πρὸς οὓς (δεῖ)», «οὗ ἕνεκα (δεῖ)», «ὡς δεῖ»), για να δώσει δεοντολογικό περιεχό- μενο στο κείμενο και να κατευθύνει τους ανθρώπους προς την ηθικά ορθή συμπεριφορά. Πώς όμως καθορίζε- ται η ηθικά ορθή συμπεριφορά; Κάθε κοινωνία έχει κάποια κριτήρια ορθής συμπεριφοράς. Στην περίπτωση των αρχαίων Ελλήνων τα κριτήρια αυτά εντάσσονται μέσα στο πλαίσιο της πόλης-κράτους, γιατί ας μην ξε- χνάμε ότι ο αρχαίος Έλληνας λειτουργούσε πάντα ως μέλος του συνόλου και όχι ως άτομο. Τα κριτήρια, λοι- πόν, αυτά είναι τα εξής: α. οι γραπτοί νόμοι της πόλης-κράτους: αυτοί ήταν άλλωστε που καθόρισαν τη στάση του Σωκράτη, όπως αυτή παρουσιάζεται στον πλατωνικό διάλογο «Κρίτων», όταν του προτάθηκε να δραπετεύσει, β. η παράδοση: οι άγραφοι νόμοι, τα πρότυπα και τα παραδείγματα προς μίμηση ή προς αποφυγή, που προ- βάλλονταν, υποδείκνυαν τον ορθό τρόπο συμπεριφοράς, γ. η λογική, δηλαδή ο ορθός λόγος: η λογική και ιδιαίτερα η λογική του φρόνιμου ανθρώπου υποδείκνυε την ενδεδειγμένη συμπεριφορά (η έννοια της λογικής θα αναλυθεί διεξοδικά στη 10η ενότητα). Παρόμοια με αυτά των αρχαίων Ελλήνων κριτήρια ρυθμίζουν τη συμπεριφορά και των σύγχρονων Ελλήνων. Έτσι κι εμείς ρυθμίζουμε τη συμπεριφορά μας ανάλογα με τους γραπτούς νόμους του κράτους και τους άγρα- φους νόμους, που απορρέουν από τις λαϊκές μας παραδόσεις, τις ιστορικές μας καταβολές και τη θρησκευτική συνείδηση των ανθρώπων. ΑΣΚΗΣΗ 3 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης Στην 8η ενότητα ο Αριστοτέλης είχε καταλήξει στο συμπέρασμα ότι οι ηθικές αρετές σχετίζονται με τα συναι- σθήματα και τις πράξεις, γιατί σ’ αυτά υπάρχει υπερβολή και έλλειψη και το μέσον. Έρχεται, λοιπόν, στην ε- νότητα αυτή να αποδείξει την παραπάνω θέση με επαγωγικό τρόπο δίνοντας ενδεικτικά κάποια παραδείγμα- τα συναισθημάτων, τα οποία διακρίνονται σε ευχάριστα και δυσάρεστα. Τονίζει ότι σ’ αυτά υπάρχει υπερβολή και έλλειψη, καθώς μπορούμε να τα βιώσουμε είτε σε μεγαλύτερο είτε σε μικρότερο βαθμό. Αν τα αισθανόμα- στε σε μεγαλύτερο βαθμό («μᾶλλον»), τότε φτάνουμε στην υπερβολή, ενώ, αν τα αισθανόμαστε σε μικρότερο βαθμό («ἧττον»), φτάνουμε στην έλλειψη. Όμως, ούτε το «μᾶλλον» ούτε το «ἧττον» είναι καλά («οὐκ εὖ»), ό- πως υπογραμμίζει ο φιλόσοφος, γιατί έτσι απομακρυνόμαστε από τη μεσότητα. ΑΣΚΗΣΗ 4 Απάντηση Για να μπορέσει να διατηρηθεί η μεσότητα στα συναισθήματα, που είναι και το «ἄριστον», πρέπει να τηρού- νται ορισμένες προϋποθέσεις, οι οποίες παρουσιάζονται από τον φιλόσοφο με πολυσύνδετο σχήμα που προσ- δίδει έμφαση. Συγκεκριμένα, πρόκειται για δεοντολογικούς κανόνες –γι’ αυτό και επαναλαμβάνεται συνεχώς ή εννοείται το «δεῖ»- που μας κατευθύνουν προς την ηθικά ορθή πράξη. Η εφαρμογή τους απαιτεί μόχθο και επίπονη προσπάθεια. Αυτοί οι κανόνες είναι: α. «ὅτε δεῖ»: η χρονική στιγμή κατά την οποία πρέπει να νιώθουμε ένα συναίσθημα, β. «ἐφ’ οἷς (δεῖ)»: τα πράγματα, οι συνθήκες σε σχέση με τις οποίες πρέπει να νιώθουμε ένα συναίσθημα, γ. «πρὸς οὓς (δεῖ)»: οι άνθρωποι σε σχέση με τους οποίους πρέπει να νιώθουμε ένα συναίσθημα, δ. «οὗ ἕνεκα (δεῖ)»: ο λόγος για τον οποίο πρέπει να νιώθουμε ένα συναίσθημα, ε. «ὡς δεῖ»: ο τρόπος με τον οποίο πρέπει να εκδηλώνουμε ένα συναίσθημα. ΑΣΚΗΣΗ 5 Απάντηση
  • 36. 36 Για να μπορέσει να διατηρηθεί η μεσότητα στα συναισθήματα, που είναι και το «ἄριστον», πρέπει να τηρού- νται ορισμένες προϋποθέσεις, οι οποίες παρουσιάζονται από τον φιλόσοφο με πολυσύνδετο σχήμα που προσ- δίδει έμφαση. Συγκεκριμένα, πρόκειται για δεοντολογικούς κανόνες – γι’ αυτό και επαναλαμβάνεται συνεχώς ή εννοείται το «δεῖ» – που μας κατευθύνουν προς την ηθικά ορθή πράξη. Η εφαρμογή τους απαιτεί μόχθο και επίπονη προσπάθεια. Αυτοί οι κανόνες είναι: α. «ὅτε δεῖ»: η χρονική στιγμή κατά την οποία πρέπει να νιώθουμε ένα συναίσθημα, β. «ἐφ’ οἷς (δεῖ)»: τα πράγματα, οι συνθήκες σε σχέση με τις οποίες πρέπει να νιώθουμε ένα συναίσθημα, γ. «πρὸς οὓς (δεῖ)»: οι άνθρωποι σε σχέση με τους οποίους πρέπει να νιώθουμε ένα συναίσθημα, δ. «οὗ ἕνεκα (δεῖ)»: ο λόγος για τον οποίο πρέπει να νιώθουμε ένα συναίσθημα, ε. «ὡς δεῖ»: ο τρόπος με τον οποίο πρέπει να εκδηλώνουμε ένα συναίσθημα. Τύποι του ρήματος «δεῖ» χρησιμοποιούνται ή εννοούνται σκόπιμα στο κείμενο («ὅτε δεῖ», «ὡς δεῖ», «ἐφ’ οἷς (δεῖ)», «πρὸς οὓς (δεῖ)», «οὗ ἕνεκα (δεῖ)»), για να δώσει ο φιλόσοφος δεοντολογικό περιεχόμενο στο κείμενο. Αυ- τό που προσπαθεί να δείξει είναι ότι η συμπεριφορά μας πρέπει να καθορίζεται από συγκεκριμένους κανόνες, που θα μας οδηγήσουν στις ηθικά ορθές πράξεις. ΑΣΚΗΣΗ 6 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης 1η προκείμενη: το μέσον επαινείται και είναι το σωστό («τὸ μέσον ἐπαινεῖται καὶ κατορθοῦται») 2η προκείμενη: ο έπαινος και το σωστό σχετίζονται με την αρετή («ταῦτα δ’ ἄμφω τῆς ἀρετῆς») Συμπέρασμα: επομένως, η αρετή είναι ένα είδος μεσότητας («μεσότης τις ἄρα ἐστὶν ἡ ἀρετή») Στο συμπέρασμα, το οποίο προκύπτει λογικά, η αρετή ορίζεται ως «κάποια» (τις) μεσότητα, διατηρεί δηλαδή την υποκειμενικότητα στον προσδιορισμό του περιεχομένου της. Η αρετή είναι απλώς μια μορφή μεσότητας, προσδιοριζόμενη από τις πέντε σταθερές μεταβλητές (δεῖ), και όχι συγκεκριμένη αντικειμενικά και απόλυτα καθορισμένη για όλους μεσότητα. ΑΣΚΗΣΗ 7 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης Η διπλή χρήση των «δεῖ» («ὅτε δεῖ», «ὡς δεῖ»), τα τρία «δεῖ» που εννοούνται («ἐφ’ οἷς (δεῖ)», «πρὸς οὓς (δεῖ)», «οὗ ἕνεκα (δεῖ)»), η εννοούμενη γενική συγκριτική ( «καὶ μᾶλλον καὶ ἧττον (τοῦ δέοντος)») και οι ρηματικοί τύποι «ψέγεται» και «ἐπαινεῖται» υποδηλώνουν τον κοινωνικό χαρακτήρα της αρετής, η οποία καλλιεργείται ως προ- ορισμός από την «πόλιν». Οι τύποι αυτοί φανερώνουν ότι ο Αριστοτέλης έδινε πολύ μεγάλη σημασία στην ά- ποψη της κοινής γνώμης ως έκφραση των πολιτών της πόλης, του υψηλότερου τύπου κοινωνίας που μπορεί να πετύχει την ευδαιμονία. Η κοινή γνώμη, δηλαδή η κοινωνία, είναι αυτή που καθορίζει τι είναι σωστό και τι λά- θος, ποια συμπεριφορά πρέπει να ακολουθούμε και ποια όχι και αυτή είναι που ψέγει ή επαινεί τα συναισθή- ματα και τις πράξεις μας. Εξάλλου, σ’ αυτό ακριβώς έγκειται και η διαφορά του Αριστοτέλη από τον Πλά- τωνα. Η αρετή, για τον Αριστοτέλη, είναι μια ανθρώπινη ιδιότητα, η οποία μπορεί να προσεγγιστεί και να κα- τακτηθεί από τον καθένα που λειτουργεί με βάση τη λογική, τον ορθό λόγο, και καταβάλλει επίπονη προσπά- θεια. Αντίθετα, η πλατωνική αρετή τοποθετείται σ’ έναν κόσμο νοητό και μεταφυσικό έξω από τον χώρο της πρακτικής ζωής του ανθρώπου. ΑΣΚΗΣΗ 8 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης Στην ενότητα αυτή είναι φανερή η μεθοδικότητα της σκέψης του Αριστοτέλη. Στην 8η ενότητα διατύπωσε τη θέση του υποθετικά (με δύο υποθετικές προτάσεις: «εἰ δὲ πᾶσα …», «(εἰ) ἡ δ’ ἀρετὴ πάσης …») και δυνητικά (δυνητική ευκτική: «ἂν εἴη») προσδίδοντας έτσι μετριοπάθεια και διαλλακτικότητα στα λεγόμενά του. Στην 9ηενότητα υποβάλλει τις υποθέσεις και το δυνητικό συμπέρασμα σε λογικό έλεγχο με τη χρήση παραδειγμά- των και διατυπώνει έναν δεύτερο συλλογισμό. Ο λογικός αυτός έλεγχος τον οδήγησε στην οριστικοποίηση του συμπεράσματός του και γι’ αυτό χρησιμοποιεί πια οριστική έγκλιση («Μεσότης τις ἄρα ἐστὶν ἡ ἀρετή…»), που εκφράζει το πραγματικό και τη βεβαιότητα. Ο τρόπος αυτός διερεύνησης είναι απόλυτα επιστημονικός, κα- θώς υποδηλώνει ότι ο φιλόσοφος είναι ανοιχτός σε περαιτέρω διερεύνηση, δεκτικός και σε άλλες σκέψεις και ιδέες, ενώ απέχει από τον δογματισμό. Έτσι, προάγεται η επιστημονική έρευνα και οι επιστήμες εξελίσσονται.
  • 37. 37 Λεξιλογικές ασκήσεις ΑΣΚΗΣΗ 1 Λύση φοβηθῆναι ≠ θαρρῆσαι λυπηθῆναι ≠ ἡσθῆναι ἧττον ≠ μᾶλλον ἔλλειψις ≠ ὑπερβολὴ ἁμαρτάνεται ≠ κατορθοῦται ἐπαινεῖται ≠ ψέγεται οὐκ εὖ ≠ ἄριστον ΑΣΚΗΣΗ 2 Λύση ἐπιθυμῆσαι < ἐπὶ + θυμῶ ὑπερβολὴ < ὑπὲρ + βάλλω ἔλλειψις < ἐν + λείπω πάθη < πάσχω ἐπαινεῖται < ἐπὶ + αἰνέω -ῶ κατορθοῦται < κατὰ + ὀρθόω -ῶ ΑΣΚΗΣΗ 3 Λύση φοβηθῆναι: φοβία, εκφοβιστικός ἐπιθυμῆσαι: λιποθυμία, θυμοειδής ὑπερβολή: βλήμα, βελόνα / βέλος ἁμαρτάνεται: αμαρτία, αμαρτωλός κατορθοῦται: ορθός, παλινόρθωση ΑΣΚΗΣΗ 4 Λύση βεληνεκές: ὑπερβολὴ επανόρθωση: κατορθοῦται πραγματογνώμων: πράξεις φόβητρο: φοβηθῆναι ηδονή: ἡσθῆναι ελεεινός: ἐλεῆσαι ΑΣΚΗΣΗ 5 Λύση λεξιλογικής άσκησης Ενδεικτικές απαντήσεις: 1. Όρθιος: κατορθοῦται. Σε μία περίοδο, κατά την οποία η Ελλάδα βιώνει τη μεγαλύτερη οικονομική κρίση στη σύγχρονη ιστορία της, υπάρχουν ορισμένες εταιρείες οι οποίες καταφέρνουν και στέκονται όρθιες. 2. Στόχαστρο: στοχαστική. Οι οικονομικοί τεχνοκράτες έβαλαν στο στόχαστρο τον 13ο και 14ο μισθό για την αντιμετώπιση της κρίσης. 3. Πρόβλημα: ὑπερβολή. Η οικονομική κρίση, εκτός από προβλήματα, δημιουργεί και ευκαιρίες. 4. Παρόμοιος: ὁμοίως. Θα κατορθώσει η ελληνική οικονομία να τεθεί σε τροχιά ανάπτυξης παρόμοια ή και ακόμη με- γαλύτερη από κείνη της προηγούμενης δεκαετίας; 5. Ουσιαστικά (επίρρημα): ἐστίν. Κάποιες φωνές υπερασπίζονται την επιστροφή στο εθνικό νόμισμα, παραβλέποντας όμως ουσιαστικάτις συνέπειες αυτής της επιλογής.
  • 38. 38 6. Αμφίδρομος: ἀμφότερα, ἄμφω. Το δορυφορικό κανάλι λειτουργεί ως αμφίδρομος δίαυλος επικοινωνίας με τον απανταχού ελ- ληνισμό. 7. Δυόσμος: ἡσθῆναι. Οι αντιοξειδωτικές ιδιότητες του δυόσμου αποδίδονται στις φαινολικές ουσίες που περιέχει.
  • 39. 39 10η Ενότητα Ερμηνευτικές ερωτήσεις ανοιχτού τύπου ΑΣΚΗΣΗ 1 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης Το μετοχικό αυτό σύνολο συνάπτεται στον όρο «ἐν μεσότητι» και δίνει τα κριτήρια προσδιορισμού της υποκει- μενικής μεσότητας με τα οποία περιορίζεται το υποκειμενικό στοιχείο και κερδίζει σε αντικειμενικότητα. Γι’ αυτό ο Αριστοτέλης σπεύδει να διευκρινίσει ότι ο κοινός κανόνας, που θα εξασφαλίσει το στοιχείο της αντικει- μενικότητας στην ανθρώπινη αυτή ιδιότητα, είναι η ανθρώπινη λογική, ο ορθός λόγος. Προχωρεί μάλιστα με ακόμη αυστηρότερο τρόπο στον καθορισμό του αντικειμενικού αυτού κριτηρίου: δεν μετράει γι’ αυτόν τόσο η κοινή ανθρώπινη λογική όσο η λογική του φρόνιμου ανθρώπου, του ανθρώπου που «βουλεύεται εὖ» (Ηθικά Νικομάχεια 1141 b 10). ΑΣΚΗΣΗ 2 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης Μετά από εννέα ενότητες, στις οποίες ο Αριστοτέλης μας παρουσίαζε βήμα-βήμα τα γνωρίσματα της ηθικής αρετής, έρχεται στη 10η ενότητα να μας δώσει ως συμπέρασμα («ἄρα») τον πλήρη ορισμό της αρετής. Είναι, λοιπόν, η αρετή μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται ελεύθερα από τον άνθρωπο. Βρίσκεται στη μεσότητα που προσδιορίζεται με βάση τα υποκειμενικά κριτήρια και καθορίζεται από τη λογική και μάλιστα τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου. Πριν δώσουμε αναλυτικά τα γνωρίσματά της, ας θυμηθούμε τι περιεχόμενο της δίνει ο φιλόσοφος. Η αρετή, λοιπόν, είναι μια ιδιότητα που αποδίδεται όχι μόνο στον άνθρωπο, αλλά και στα ζώα και στα πράγματα. Δεν είναι, επομένως, αποκλειστικά και μόνο μια ηθική ιδιότητα που απορρέει από την επανάληψη ηθικών ενερ- γειών, αλλά επίσης η ικανότητα, το προτέρημα των έμψυχων ή των άψυχων, που τους δίνει τη δυνατότητα να βρίσκονται στην τέλεια κατάστασή τους και να επιτελούν με σωστό τρόπο το έργο για το οποίο είναι προορι- σμένα από τη φύση. Ας περάσουμε, όμως, τώρα στην ανάλυση των γνωρισμάτων της αρετής, όπως αυτά δίνονται μέσα από τον ορισμό της: Οριστέα έννοια: Αρετή Έννοια γένους: α. «ἕξις»: ο όρος προέρχεται από το θέμα του μέλλοντα («ἕξω») του ρήματος «ἔχω». Ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι η «ἕξις» είναι το προσεχές γένος της αρετής και δίνει στον όρο ηθικό περιεχόμενο: είναι το μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που προκύπτει από συνήθεια ή επαναλαμβανόμενη άσκηση. Η ποιότητα, λοιπόν, των έξεων εξαρτάται από την ποιότητα των ενεργειών μας. Άρα, δεν αρκεί να χαρακτηρίζουμε τις αρετές έξεις, αφού αυ- τές διακρίνονται σε καλές και κακές, αλλά να βρούμε το ιδιαίτερο εκείνο γνώρισμα, την ειδοποιό διαφορά που τις διαφοροποιεί από τις άλλες έξεις. β. «προαιρετική»: είναι η ελεύθερη και έλλογη εκλογή και βούληση (Ηθικά Νικομάχεια, 1111b-1112a), που αποτελούν απαραίτητη προϋπόθεση για να κάνει ο άνθρωπος σωστή επιλογή ενεργειών και να κατακτήσει το μέτρο αποφεύγοντας τις ακρότητες, δηλαδή την υπερβολή και την έλλειψη. Την ευθύνη, λοιπόν, για την κατά-
  • 40. 40 κτηση της ηθικής αρετής την έχει ο ίδιος ο άνθρωπος. Αν ο δρόμος προς την αρετή δεν ήταν αποτέλεσμα ελεύ- θερης βούλησης, αλλά καταναγκασμού, τότε η αρετή δεν θα είχε καμία αξία για τον άνθρωπο. Η «προαίρεσις» αποτελεί, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, τον έναν από τους τρεις αναγκαίους όρους για την ύπαρξη της αρετής. Οι άλλοι δύο όροι είναι:  ο άνθρωπος να έχει συνείδηση της πράξης του («εἰδὼς») και  να την πραγματοποιεί με σιγουριά και σταθερότητα («βεβαίως καὶ ἀμετακινήτως»). Συγκεκριμένα, οι τρεις παραπάνω προϋποθέσεις για την ύπαρξη της αρετής αναφέρονται από τον φιλόσοφο ως εξής: «πρῶτον μὲν ἐὰν εἰδώς, ἔπειτ’ ἐὰν προαιρούμενος, καὶ προαιρούμενος δι’ αὐτά, τὸ δὲ τρίτον ἐὰν καὶ βεβαίως καὶ ἀμετακινήτως ἔχων πράττῃ» (Ηθικά Νικομάχεια, 1105 a 30-31). Ειδοποιός διαφορά: γ. «ἐν μεσότητι οὖσα»: η μετοχή συνάπτεται στον όρο «ἕξις» και προσθέτει την ειδοποιό διαφορά στον ορισμό της αρετής. Δεν πρόκειται για οποιαδήποτε έξη, αλλά για έξη που την χαρακτηρίζει η μεσότητα και μάλιστα η «πρὸς ἡμᾶς».  Τα υποκειμενικά κριτήρια («πρὸς ἡμᾶς»): το μέσον αυτό δεν είναι ούτε πάρα πολύ ούτε πολύ λίγο ούτε είναι ένα για όλους. Είναι σχετικό και ο προσδιορισμός του εξαρτάται από τον ίδιο τον άνθρωπο, ο οποίος με τη χρήση της λογικής μπορεί να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς παράγοντες, όπως τις ιδιαίτερες ανάγκες του, τις περιστά- σεις, την εποχή, τον τόπο, τα κοινωνικά πρότυπα κ.τ.λ. δ. «τῇ πρὸς ἡμᾶς»: η μεσότητα προσδιορίζεται με βάση τα υποκειμενικά κριτήρια. Αυτό προκύπτει ως ε- ξής: αφού η αρετή είναι έξη, δεν είναι μια οποιαδήποτε έξη, αλλά έξη που την χαρακτηρίζει η μεσότητα και μάλιστα η «πρὸς ἡμᾶς», η οποία σχετίζεται με τον ίδιο τον άνθρωπο και τις επιλογές του, οι οποίες ρυθμίζο- νται από εξωγενείς και μεταβλητούς παράγοντες. ε. «ὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειεν»: το μετοχικό αυτό σύνολο συνάπτεται στον όρο «ἐν μεσό- τητι» και δίνει τα κριτήρια προσδιορισμού της υποκειμενικής μεσότητας με τα οποία περιορίζεται το υποκειμε- νικό στοιχείο και κερδίζει σε αντικειμενικότητα. Γι’ αυτό ο Αριστοτέλης σπεύδει να διευκρινίσει ότι ο κοινός κανόνας, που θα εξασφαλίσει το στοιχείο της αντικειμενικότητας στην ανθρώπινη αυτή ιδιότητα, είναιη αν- θρώπινη λογική, ο ορθός λόγος. Προχωρεί μάλιστα με ακόμη αυστηρότερο τρόπο στον καθορισμό του αντι- κειμενικού αυτού κριτηρίου: δεν μετράει γι’ αυτόν τόσο η κοινή ανθρώπινη λογική όσο η λογική του φρόνιμου ανθρώπου, του ανθρώπου που «βουλεύεται εὖ» (Ηθικά Νικομάχεια 1141 b 10). Συγκεκριμένα, οι έννοιες «λό- γος» και «φρόνιμος» έχουν το εξής περιεχόμενο:  «λόγος»: ο λόγος - φρόνηση αποτελεί ένα από τα στάδια της πορείας προς την αρετή, α- φού με αυτόν ο άνθρωπος μπορεί να διακρίνει τις καλές από τις κακές πράξεις. Το άλλο στάδιο είναι ο νόμος, που συνηθίζει τους ανθρώπους να ενεργούν ενάρετα ως πολίτες. Ά- ρα, ο λόγος βοηθά τον νόμο να τελειοποιεί το έργο του.  «φρόνιμος»: η φρόνηση συνδέεται με τον λόγο και αν υπάρχει αυτή, υπάρχουν συγκε- ντρωμένες στον άνθρωπο και όλες οι άλλες αρετές. Ο φρόνιμος άνθρωπος είναι αυτός που θα καθορίσει με τη λογική του το «δέον», τις σωστές ενέργειες που πρέπει να ακολουθού- νται μέσα στην κοινωνία. Το περιεχόμενο, όμως, της έννοιας «φρόνιμος» και «δέον» δεν μπορεί να καθοριστεί με σαφήνεια. Στον αντικειμενικό προσδιορισμό τους παίζει ρόλο τό- σο η ανθρώπινη λογική όσο και η εποχή, η κοινωνία, τα πρότυπα των ανθρώπων, στοιχεία τα οποία συνεχώς μεταβάλλονται. ΑΣΚΗΣΗ 3 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης Ο Αριστοτέλης αναπτύσσει νέο συλλογισμό, με τον οποίο θα καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η υπερ- βολή και η έλλειψη συσχετίζονται με την κακία και τους κακούς, ενώ το μέσον με την αρετή και τους καλούς. Μέσα από αυτόν προβάλλεται η αντίθεση ανάμεσα στο λάθος («ἁμαρτάνειν») και το
  • 41. 41 σωστό(«κατορθοῦν»), που ήδη από την προηγούμενη ενότητα συνέδεσε με την υπερβολή και την έλ- λειψη, και το μέσον αντίστοιχα. Έτσι λοιπόν διαπιστώνει ότι:  Η υπερβολή και η έλλειψη βρίσκονται σε άπειρα σημεία και γι’ αυτό μπορούμε με πολλούς τρόπους («πολλαχῶς», «παντοδαπῶς») και εύκολα («ῥᾴδιον») να αποτύχουμε στον στόχο μας, δηλαδή να κάνουμε το λάθος. Επομένως, η υπερβολή και η έλλειψη συνδέονται με το λάθος και κατά συνέπεια με την κακία και τους κακούς.  Το μέσον βρίσκεται σε ένα μόνο σημείο, γι’ αυτό μπορούμε με έναν μόνο τρόπο («μοναχῶς», «ἁπλῶς») και δύσκολα («χαλεπὸν») να επιτύχουμε τον στόχο μας, δηλαδή να κάνουμε το σωστό. Επομένως το μέσον συνδέεται με την αρετή και τους καλούς. ΑΣΚΗΣΗ 4 Απάντηση Ο Αριστοτέλης, προκειμένου να ενισχύσει τις θέσεις που διατυπώσαμε προηγουμένως, επικαλείται τη διδα- σκαλία των Πυθαγορείων σχετικά με τη θεωρία των «ἐναντίων». Σύμφωνα με αυτή, οι αρχές των όντων εί- ναι δέκα ζεύγη αντιθετικών δυνάμεων: πέρας περιττὸν ἓν δεξιὸν ἄρρεν ἠρεμοῦν εὐθὺ φῶς ἀγαθὸν τετράγωνον ἄπειρον ἄρτιον πλῆθος ἀριστερὸν θῆλυ κινούμενον καμπύλον σκότος κακὸν ἑτερόμηκες Στον κόσμο, δηλαδή, υπάρχει αρμονία όχι μόνο ανάμεσα στα όμοια, αλλά και ανάμεσα στα αντίθετα. Οι αντι- θετικές αυτές δυνάμεις δεν αλληλοαναιρούνται, αλλά αλληλοσυμπληρώνονται, αλληλοκαθορίζονται. Αν δια- βαστούν οι αρχές αυτές κατά στήλη καθέτως, δείχνουν τη σταδιακή μετάβαση προς το «ἀγαθὸν» που εκφράζε- ται με το «τετράγωνο» και αντίστοιχα προς το «κακὸν» που εκφράζεται με το «ἑτερόμηκες». Επίσης, κατά τους Πυθαγόρειους, το «ἀγαθὸν» συνάπτεται με το «πέρας» και το «κακὸν» με το «ἄπειρον». Ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί δύο από αυτά τα ζεύγη, το «πέρας - ἄπειρον» και το «ἀγαθὸν - κακόν». Συνδυάζο- ντάς τα συμπεραίνει ότι το αγαθό, δηλαδή οι καλές πράξεις, έχουν καθορισμένα όρια, είναι σύμμετρες και τέ- λειες, γιατί αυτό που έχει πέρας θεωρείται τελειότερο από το άπειρο και άμορφο. Οι αναφορές στους Πυθαγό- ρειους και στον παροιμιακό στίχο («ἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς, παντοδαπῶς δὲ κακοὶ») ενδυναμώνουν την πειστι- κότητα των απόψεων που αναπτύσσονται, εμπλουτίζοντας την επιχειρηματολογία κατά βάθος και πλάτος. ΑΣΚΗΣΗ 5 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης Προκειμένου να τονιστεί η αντίθεση ανάμεσα στην κακία και το λάθος από τη μια και την αρετή και το σωστό από την άλλη, ο φιλόσοφος χρησιμοποιεί πληθώρα αντιθέσεων που συνδέονται με τους αντιθετικούς συνδέ- σμους «μὲν – δέ». Συγκεκριμένα, οι έννοιες που αντιτίθενται είναι οι εξής: «τὸ ἁμαρτάνειν» ≠ «τὸ κατορθοῦν» «πολλαχῶς» ≠ «μοναχῶς» «τὸ κακὸν» ≠ «τὸ ἀγαθὸν» «τὸ ἄπειρον» ≠ «τὸ πεπερασμένον» «ῥᾴδιον» ≠ «χαλεπὸν» «τὸ ἀποτυχεῖν» ≠ «τὸ ἐπιτυχεῖν» «κακία» ≠ «ἀρετὴ» «ὑπερβολὴ-ἔλλειψις» ≠ «μεσότης» «ἐσθλοὶ» ≠ «κακοὶ»
  • 42. 42 «ἁπλῶς» ≠ «παντοδαπῶς» Να σημειώσουμε σ’ αυτό το σημείο ότι οι έννοιες που βρίσκονται στο πρώτο σκέλος των αντιθέσεων, μαζί με τα «τῷ ἐλλείπειν» και «(τῷ) ὑπερβάλλειν» που αναφέρονται στο τέλος του κειμένου, αναφέρονται στο «ἁμαρτάνειν». Αντίθετα οι έννοιες που βρίσκονται στο δεύτερο σκέλος των αντιθέσεων, μαζί με τα «εὑρίσκειν» και «αἱρεῖσθαι» που επίσης αναφέρονται στο τέλος του κειμένου, αναφέρονται στο «κατορθοῦν». ΑΣΚΗΣΗ 6 Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης Μετά από εννέα ενότητες, στις οποίες ο Αριστοτέλης μας παρουσίαζε βήμα-βήμα τα γνωρίσματα της ηθικής αρετής, έρχεται στη 10η ενότητα να μας δώσει ως συμπέρασμα («ἄρα») τον πλήρη ορισμό της αρετής. Είναι, λοιπόν, η αρετή μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται ελεύθερα από τον άνθρωπο. Βρίσκεται στη μεσότητα που προσδιορίζεται με βάση τα υποκειμενικά κριτήρια και καθορίζεται από τη λογική και μάλιστα τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου. Πριν δώσουμε αναλυτικά τα γνωρίσματά της, ας θυμηθούμε τι περιεχόμενο της δίνει ο φιλόσοφος. Η αρετή, λοιπόν, είναι μια ιδιότητα που αποδίδεται όχι μόνο στον άνθρωπο, αλλά και στα ζώα και στα πράγματα. Δεν είναι, επομένως, αποκλειστικά και μόνο μια ηθική ιδιότητα που απορρέει από την επανάληψη ηθικών ενερ- γειών, αλλά επίσης η ικανότητα, το προτέρημα των έμψυχων ή των άψυχων, που τους δίνει τη δυνατότητα να βρίσκονται στην τέλεια κατάστασή τους και να επιτελούν με σωστό τρόπο το έργο για το οποίο είναι προορι- σμένα από τη φύση. Ας περάσουμε, όμως, τώρα στην ανάλυση των γνωρισμάτων της αρετής, όπως αυτά δίνονται μέσα από τον ορισμό της: Οριστέα έννοια: Αρετή Έννοια γένους: α. «ἕξις»: ο όρος προέρχεται από το θέμα του μέλλοντα («ἕξω») του ρήματος «ἔχω». Ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι η «ἕξις» είναι το προσεχές γένος της αρετής και δίνει στον όρο ηθικό περιεχόμενο: είναι το μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που προκύπτει από συνήθεια ή επαναλαμβανόμενη άσκηση. Η ποιότητα, λοιπόν, των έξεων εξαρτάται από την ποιότητα των ενεργειών μας. Άρα, δεν αρκεί να χαρακτηρίζουμε τις αρετές έξεις, αφού αυ- τές διακρίνονται σε καλές και κακές, αλλά να βρούμε το ιδιαίτερο εκείνο γνώρισμα, την ειδοποιό διαφορά που τις διαφοροποιεί από τις άλλες έξεις. β. «προαιρετική»: είναι η ελεύθερη και έλλογη εκλογή και βούληση (Ηθικά Νικομάχεια, 1111b-1112a), που αποτελούν απαραίτητη προϋπόθεση για να κάνει ο άνθρωπος σωστή επιλογή ενεργειών και να κατακτήσει το μέτρο αποφεύγοντας τις ακρότητες, δηλαδή την υπερβολή και την έλλειψη. Την ευθύνη, λοιπόν, για την κατά- κτηση της ηθικής αρετής την έχει ο ίδιος ο άνθρωπος. Αν ο δρόμος προς την αρετή δεν ήταν αποτέλεσμα ελεύ- θερης βούλησης, αλλά καταναγκασμού, τότε η αρετή δεν θα είχε καμία αξία για τον άνθρωπο. Η «προαίρεσις» αποτελεί, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, τον έναν από τους τρεις αναγκαίους όρους για την ύπαρξη της αρετής. Οι άλλοι δύο όροι είναι:  ο άνθρωπος να έχει συνείδηση της πράξης του («εἰδὼς») και  να την πραγματοποιεί με σιγουριά και σταθερότητα («βεβαίως καὶ ἀμετακινήτως»).
  • 43. 43 Συγκεκριμένα, οι τρεις παραπάνω προϋποθέσεις για την ύπαρξη της αρετής αναφέρονται από τον φιλόσοφο ως εξής: «πρῶτον μὲν ἐὰν εἰδώς, ἔπειτ’ ἐὰν προαιρούμενος, καὶ προαιρούμενος δι’ αὐτά, τὸ δὲ τρίτον ἐὰν καὶ βεβαίως καὶ ἀμετακινήτως ἔχων πράττῃ» (Ηθικά Νικομάχεια, 1105 a 30-31). Ειδοποιός διαφορά: γ. «ἐν μεσότητι οὖσα»: η μετοχή συνάπτεται στον όρο «ἕξις» και προσθέτει την ειδοποιό διαφορά στον ορισμό της αρετής. Δεν πρόκειται για οποιαδήποτε έξη, αλλά για έξη που την χαρακτηρίζει η μεσότητα και μάλιστα η «πρὸς ἡμᾶς».  Τα υποκειμενικά κριτήρια («πρὸς ἡμᾶς»): το μέσον αυτό δεν είναι ούτε πάρα πολύ ούτε πολύ λίγο ούτε είναι ένα για όλους. Είναι σχετικό και ο προσδιορισμός του εξαρτάται από τον ίδιο τον άνθρωπο, ο οποίος με τη χρήση της λογικής μπορεί να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς παράγοντες, όπως τις ιδιαίτερες ανάγκες του, τις περιστά- σεις, την εποχή, τον τόπο, τα κοινωνικά πρότυπα κ.τ.λ. δ. «τῇ πρὸς ἡμᾶς»: η μεσότητα προσδιορίζεται με βάση τα υποκειμενικά κριτήρια. Αυτό προκύπτει ως ε- ξής: αφού η αρετή είναι έξη, δεν είναι μια οποιαδήποτε έξη, αλλά έξη που την χαρακτηρίζει η μεσότητα και μάλιστα η «πρὸς ἡμᾶς», η οποία σχετίζεται με τον ίδιο τον άνθρωπο και τις επιλογές του, οι οποίες ρυθμίζο- νται από εξωγενείς και μεταβλητούς παράγοντες. ε. «ὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειεν»: το μετοχικό αυτό σύνολο συνάπτεται στον όρο «ἐν μεσό- τητι» και δίνει τα κριτήρια προσδιορισμού της υποκειμενικής μεσότητας με τα οποία περιορίζεται το υποκειμε- νικό στοιχείο και κερδίζει σε αντικειμενικότητα. Γι’ αυτό ο Αριστοτέλης σπεύδει να διευκρινίσει ότι ο κοινός κανόνας, που θα εξασφαλίσει το στοιχείο της αντικειμενικότητας στην ανθρώπινη αυτή ιδιότητα, είναιη αν- θρώπινη λογική, ο ορθός λόγος. Προχωρεί μάλιστα με ακόμη αυστηρότερο τρόπο στον καθορισμό του αντι- κειμενικού αυτού κριτηρίου: δεν μετράει γι’ αυτόν τόσο η κοινή ανθρώπινη λογική όσο η λογική του φρόνιμου ανθρώπου, του ανθρώπου που «βουλεύεται εὖ» (Ηθικά Νικομάχεια 1141 b 10). Συγκεκριμένα, οι έννοιες «λό- γος» και «φρόνιμος» έχουν το εξής περιεχόμενο:  «λόγος»: ο λόγος - φρόνηση αποτελεί ένα από τα στάδια της πορείας προς την αρετή, α- φού με αυτόν ο άνθρωπος μπορεί να διακρίνει τις καλές από τις κακές πράξεις. Το άλλο στάδιο είναι ο νόμος, που συνηθίζει τους ανθρώπους να ενεργούν ενάρετα ως πολίτες. Ά- ρα, ο λόγος βοηθά τον νόμο να τελειοποιεί το έργο του.  «φρόνιμος»: η φρόνηση συνδέεται με τον λόγο και αν υπάρχει αυτή, υπάρχουν συγκε- ντρωμένες στον άνθρωπο και όλες οι άλλες αρετές. Ο φρόνιμος άνθρωπος είναι αυτός που θα καθορίσει με τη λογική του το «δέον», τις σωστές ενέργειες που πρέπει να ακολουθού- νται μέσα στην κοινωνία. Το περιεχόμενο, όμως, της έννοιας «φρόνιμος» και «δέον» δεν μπορεί να καθοριστεί με σαφήνεια. Στον αντικειμενικό προσδιορισμό τους παίζει ρόλο τό- σο η ανθρώπινη λογική όσο και η εποχή, η κοινωνία, τα πρότυπα των ανθρώπων, στοιχεία τα οποία συνεχώς μεταβάλλονται. ΑΣΚΗΣΗ 7 Λύση λεξιλογικής άσκησης «προαιρετική»: είναι η ελεύθερη και έλλογη εκλογή και βούληση (Ηθικά Νικομάχεια 1111 b 4), που αποτελούν απαραίτητη προϋπόθεση για να κάνει ο άνθρωπος σωστή επιλογή ενεργειών και να φτάσει στο μέτρο απο- φεύγοντας τις ακρότητες, δηλαδή την υπερβολή και την έλλειψη. Την ευθύνη, λοιπόν, για την κατάκτηση της ηθικής αρετής την έχει ο ίδιος ο άνθρωπος. Αν ο δρόμος προς την αρετή δεν ήταν αποτέλεσμα ελεύθερης βού- λησης, αλλά καταναγκασμού, τότε η αρετή δεν θα είχε καμία αξία για τον άνθρωπο. Η «προαίρεσις» αποτελεί, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, τον έναν από τους τρεις αναγκαίους όρους για την ύπαρξη της αρετής. Οι άλλοι δύο όροι είναι:  ο άνθρωπος να έχει συνείδηση της πράξης του («εἰδὼς») και  να την πραγματοποιεί με σιγουριά και σταθερότητα («βεβαίως καὶ ἀμετακινήτως»).
  • 44. 44 Συγκεκριμένα, οι τρεις παραπάνω προϋποθέσεις για την ύπαρξη της αρετής αναφέρονται από τον φιλόσοφο ως εξής, «πῶς ἔχων πράττῃ, πρῶτον μὲν ἐὰν εἰδώς, ἔπειτ’ ἐὰν προαιρούμενος, καὶ προαιρούμενος δι’ αὐτά, τὸ δὲ τρίτον ἐὰν καὶ βεβαίως καὶ ἀμετακινήτως ἔχων πράττῃ» (Ηθικά Νικομάχεια, 1105 a 30-31). Λεξιλογικές ασκήσεις ΑΣΚΗΣΗ 1 Λύση ἁμαρτάνειν ≠ κατορθοῦν πολλαχῶς ≠ μοναχῶς πεπερασμένου ≠ ἀπείρου χαλεπὸν ≠ ῥᾴδιον ἀποτυχεῖν ≠ ἐπιτυχεῖν ἐσθλοὶ ≠ κακοὶ ΑΣΚΗΣΗ 2 Λύση διορισμός καθηγητών όριο ασφαλείας οριζόντιος άξονας οριστικό τέλος καθοριστικός παράγοντας παραμεθόριος περιοχή συνοριακές διαφορές αόριστη αντωνυμία ΑΣΚΗΣΗ 3 Λύση ῥᾴδιον: ραδιουργία, ράθυμος σκοποῦ: περίσκεψη, σκοπιά ἐπιτυχεῖν: τυχερός, ευτύχημα ἀρετῆς: άριστος, φιλαρέσκεια προαιρετική: συναίρεση, αιρετός πάθεσι: συμπάθεια, πάθημα ΑΣΚΗΣΗ 4 Λύση εντευκτήριο: ἀποτυχεῖν, ἐπιτυχεῖν βέλος: ὑπερβολὴ, ὑπερβάλλειν αφαιρετικός: προαιρετική, αἱρεῖσθαι δεοντολογία: δέοντος περιορισμός: ὡρισμένῃ, ὁρίσειεν σχέση: ἕξις ΑΣΚΗΣΗ 5 Λύση ἀπείρου < α- στερητικό + πέρας κατορθοῦν < κατὰ + ὀρθόω -ῶ σκοποῦ < σκοπέω -ῶ φρόνιμος < φρὴν (γεν. φρενὸς) πάθεσι < πάσχω πράξεσι < πράττω ΑΣΚΗΣΗ 6 Ενδεικτικές απαντήσεις: 1. Απείκασμα: εἴκαζον. Το διασημότερο καλλιτεχνικό έργο του Ηφαίστου στην Ιλιάδα είναι η ασπίδα του Αχιλλέα· δεν
  • 45. 45 πρόκειται βέβαια για πραγματική ασπίδα, αλλά για αφηγηματικό απείκασμα του ιλιαδικού κό- σμου. 2. Βεληνεκές: ὑπερβολή, ὑπερβάλλειν. Στόχος του φιλόδοξου πρωθυπουργού δεν είναι μόνο η παντοδυναμία του στο εσωτερικό, ούτε απλώς ένας περιφερειακός ρόλος, αλλά η ανάδειξή του σε ηγέτη παγκόσμιου βεληνεκούς. 3. Πλειστηριασμός: πολλαχῶς. Τα πολιτικά κόμματα απέφυγαν τον πειρασμό να αντιδικήσουν επί των πτωμάτων, που άφηναν πίσω τους οι αποκαλύψεις, και να κάνουν πλειστηριασμούς ηθικής. 4. Ορίζοντας: ὡρισμένῃ. Το 2012 θα είναι δύσκολη χρονιά για την κρουαζιέρα, διότι θα περιοριστεί ο ορίζοντας δραστηριότητας των τουριστικών πρακτόρων. 5. Άλωση: προαιρετική. Χωρίς στέρεο και επαρκή πνευματικό και ηθικό εξοπλισμό, η άλωση της νομής της εξουσίας από μία άωρη νέα αστική τάξη δημιούργησε ένα απίθανο μείγμα εξουσιαστικού προτύπου. 6. Μονολιθικός: μοναχῶς. Εμμένει με πείσμα στις απόψεις του, είναι μονολιθικός και δογματικός. 7. άπειρος: πεπερασμένου. Θεωρητικά μια πρόταση μπορεί να είναι άπειρη, να μην τελειώνει ποτέ.